Қ.Рахимов Қасірет құрсауы

Содан соц совдеп кезшде Теней 03i де бул ауылга «Продразверсткемен» келген. Астыд жинайтын on сепзш- nii жыл бар емес пе. Байлар доймадан жиган астыдты улесш экетш, осы арада эрец дайтадан кушпен жинап ал- гап. Кулактармен 6ipre астыд урлап, соцынан Текейге жа- лынып аман далмад болган Далжан бай да есшде. Yin жылга сотталып ед1, oipeynep араласып, босаттырып Ж1- 6epinTi. Сол Далжан осы куш де сайран салып, дегенш ic- теп жур екен, осы жуырда гана дайтадан усталыпты. Теней басын шайдап екшгендей 6ip кешп байдатты. Артды доцгаладда котере таяд байлаган арбаныд 6ip жа- гы жерд1 сызып, шидылдап келедь Ат та баяу шбидь Делбепи де фаэтонныд алды-артына шыгып, сезштене бастады. «Бул ш щ тусшрдд— деп ренжш дояды. Алысда самоход арбамен шыдпай...» деп Текейге сол кешстшнщ шет жагасын да cesflipin алган жада 6ip эз1рде. Ауыл ше- TiHfleri 6ip уйдщ алдыпа efloyip адам жинала далган екен. Дабырласып элденет соз етш тур. Жадындап кел- геп Текейлерд! Kepin, 6api жым болды. Кейб1реулер1 Те- кейд! таныган Tspisjtf. Ун-тунс1з турган кешшлштщ ал- дына жадындай бере: — Устахана дайда?— деп сурады Теней. — Журщдер, мен ертш апарайын,— деп егделеу адам жырылып шыдты. — Мынауыд баягы Сэксекей байдыд nayecK eci ме деп турмын. 8 лде шатастым ба?— деп Текейге дайта-дайта дарайды. Текей ундеген жод. Дала мадыпдагы поселкелердщ мужыгы ширад. Мынау да тап бастырмай танып тур. Фаэтон шынымен 6 ip байдыц дорасынан лауга алыпган. Былай шыга келе: — Буларыц не, журт неге жиналып тур?— деп сурады Текей. Мужыд сойлей женелдь — Мен ceni бшедь Сен де бастыд. Ал мен болсам, Пет- 100

руханын, бурынгы атдосшысымын. 1тмда сабап жатыр аналар... 8 лп дазадша свйлеп, агыла женелдь — Бул далай,— дейд1 Текейдщ алдына 6 ip, артына 6 ip шыгып,— «Совет» дедш, Совет вшметш ез долымыздан орнаттыд. Мироедтердщ, байлардьщ тубш дуртамыз» де­ дш. Б1рад, солар дурымай келед1 рой эль Цайта олар ку- шейш алды. Округтен вкш-келедь байларды дойып, алды- мен кедейден салыд сурайды. Байлардан да сурайды. Bi- рад олар бай гой. Bepin дутылады. Ал кедейде астыд дай- дан болады. Олар дайдан тауып беред1 квп астыдты. Бер- месец, сабайды. Теней эуелде тусше алган жод-ты. Поселке шетшдег! ат тазалайтын баларан алдына келш тодтап, сол арада устаны таптырып алды. Долы ic бшетш адамга диын ба? Доцгалад шабадталып, фаэтон лезде бутшделш далура айналды. Элг1 шал мацынан шыдпай эл! сейлеп тур. — Ci3fli улкен бастыд дейдь Сосын шагымданып тур- мын... — Кэне айт, шагымыц нендей? — ТКаца айттыи гой... Болкомнан екш келш, салыд толемегендердд эйдэ, дамшыныд астына алып жатыр. Са­ бап жатыр... Теней эуелде мэн бергеп жод, нанран жод-тын. Б1рад шал да тодтар емес... — Мэселен, дамбасы толы бай салыдты твлейд! де дутылады. Ал йпмде, менде не бар. Дым жод. Астыдты сатып алып, iin in отырмыз. Салыдты телей алмадыд. Ке- дейм1а. Эне, енд1 туысымды ппркеудщ imine e H rie in алып, дол-аягын байлап дойып сабап жатыр. — Не дейд1?!— Теней шошып кеттй Ауылдан тундш басы алым-салыд жиналады. Байлар- га коп, кедейлерге ептеп, шамамен салынады. Астыд жод кедейден тйич алым-салыд алынбасын деген нусдау бар. Мыналардйй Heci?!. — Рас айтасыц ба, жолдас? 101

— Рас болганда цандай! Нанбасацыз. касыма epin жу- рщ1з. Кезек маган да келш калган шыгар... Meui де са- байтын шыгар...,— деп кипактайды олп. — Жур ендеше, корешк. Капе, басташы. Оны iCTen журген жм?.. — Осындагы актив, ауылсовет председатель «Салык бермейсщ» дейдь.. Баска поселкелердепше, Kpeci жулынган ecKi пйркеу мунда да коптеи азьтп-тозган. Улкен eciri айкара ашык жатыр. EciK алдында б1реулер жур. Тердеп есю улкен ус- телдщ басында уш-терт адам отыр. Актпвтер1 осылар... Теней ауылсовет председатели! б1рден таныды. Б1реулерге акырып, урысып, эшмнплшн керсетш жур. Сырттан тргепдерд1 Kopin, устел басындагылар орын- дарынан турды. — Юм боласыздар?— дед! ауыл совет председател1 жа- цагы каркыиынан жазбай, танымагансып, дауысын шы- гара. — Аккаладан. Цырга командировкага шыгып едш, содан кайтып келехиз. Ауыл совет председател1 дагдарып калып, касындагы- ларга карады. Текей eiifli ннркеу шин кез1мен cy3in отп. Сонадай жердеагаш кеспек тур... Inline салып койгаи кок талдан киылган коп шыпырткы шыбык. Цасына барып, кеспектеи 6ipiH колына алып карады. Кокпецбек болып, солкылдап тур. — Не iCTen жатырсыцдар?— деп 1екей устел касында- гыларга бурылды. — бшмет салыгын толемеген контрларды тексер1п жатырмыз. — Эшейш,— дей салды ауылсовет председатель — Мына шыбыктарыц не? — «Сабап жатыр» дегеш рас па журттыц? Ондай пус- Кауды шм берд1 сендерге? Енд! ауылсовет председател1 дурсе коя бердь 102

— Сен езщ шмсщ, 6i3fli тергейтш, арбацды жендеп берд1 ме, бердь Енд1 не адыц бар, MiH де журе бер... — Жок, олай болмайды,— дед1 Теней, кдлтасынан до- кумент-куэлшн алып керсетш. Председатель саса дойган жок. — Мынадайлармен к,алай курес дейсщ сонда?— деп, тагы да тап бердр— астыгын тыгып, бермей отырган жок, па... Кушпен алу жешнде нусдау болеан. Теней соцгы кезде сондай 6ip Tepic нусдау берш п да- лып, ел дурлшкешн есиген... Азат деген аудаида сондай нусдауды пайдаланып, белсендшер журтда шыбыдпен дуре сога бастаган. Кешн 6ip поселкелерде булш шыгып, сол бойынша елкелш партия комитетшен ешл келш, тек- cepreni де бар. Мына адамныц теп одан хабары жод. — Тодтат бул зацсыздыдты! — деп буйырды Теней. Дауысы октемдеу шыдты.— Жауапда тартылып кетесщ гой бул iciRMen. — вшл жолдас, бул араныц 6 api шетшен бурынгы ку- лактар. Соньщ iuiiHen тацдап турып 6ipeyiH гана сабадьщ. Басдаларга дол типзбек емесшз. Шыбьщ — тек дордыту- дыц амалы. — Неге сабайсыц... Шм берд1 опдай правоны. Сот ал- дыида жауап бересщ. — Берсем беремш!— деп ауыл совет председател1 де енд! дасара далды. Берем жауабымды. Bipan сен де жауап бересщ. Салыд жинауга керше кезге бегет жасагалы тур- сын,. Журт алдында абыройымды токтщ. Теней тергеуде отырган адамды дайта шадыртты. Kiii- Mi де, esi де жупыны, шекпен iiuineH киген кейлеп де жок,. Кулакка удсамайды. — Сен шм боласыц? — Мен... менщ агам... — Онынды айтпаймын... Бурый ю м болдыц деймш... — Меи атшымып. Кулактыц норасында щтед1м. Мына агай да сейттд д1рменде жумысшы болды. — Неше царац бар? 103

— Совет eKiMeTi келш, кулактьщ малынан б1рл1-жа- рым улес алдьщ. Цаз1р eKi eriaiM, 6ip сиырым бар. «Мойын cepiK » неге болмайсьщ. Салык,ты неге теле- мейсщ?— Kipue «мойын cepiKKe» деп катыным болатын емес. Ал сальщ телейш десем кудай акына телейтш кок тиын актам да, астыгым да жок. Барып. TiHTin тауып ал- сын, панбасац «сойт» десем болмайды. Сабай береда, сабай бередь.. Зацсыз icxi коз1мен керген Текей: — Догарыцдар бэрш. ЖауапкершйпкП мен оз1м-ак, мойныма алайын. Ал сендер жонелщдер уйлерще,— деп буйырды. Кезек тосып отырган eKi-уш шаруа «рахметтЬ жауды- рып, ппркеуден шыга, зытып бердь Текей жолга шывданда кун кешшруге айналып едь Аккалага олар тунделете 6 ipaK, жетть «Япырай, э,— деп ойлады ол жолда келе жатып.— Казак ауылында влд1лер, ру басылар дегешн icTece, орыс поселкесшдеп жагдай да одан жацсы емес. Уездш Совет аткомы осындай нуск,ау 6 epfli дегенге нанайын ба, нанба- йын ба?!» Bip сэт казак олкелш комитетппц жаца келген секре- тары Голощекин айтты деп 6 ip эцпме ecine туст1. «Прод­ разверстке журпздш, казак катыскан жок. Продналогты малмен ала бастаганымыз жаца. Кешшпенд1 хальщ егш екпейдь.. Сондыктан, советке пайдасы шамалы: Ендеше, феодалдык дэу1р шинде журген казак жерше KimiripiM жаца революция жасау керек», депть Сонда ол революция- ныц сицы цандай болмац екен, э?» (Казак даласындагы атышулы аштыц цазацтыц жартысынан астамыныц цыры- лып цалып, eKiHUii цайтара «ацтабан шубырындыга» ушы- райтын кезше 3Ki де eKi жыл калган едь

Текей Аццалага келгеппеп кейш коп бегелген жоц. Ор- тальщтап шацыру цагаз бар екен. Соны алды. блкелш партия коиференциясына мандат келшть Жол цамына Ki- picin кетт1. Бул жацта 6 ip жетшщ гаш де жумысын тамам- дап, келеа дуйсембше жолга шыцпац. Ендш жерде Бай- жанмен кездесем деген ой цапершде жок-тын. Кун cen6i болатып. Байжан 8бд1рашит ушнде отырып, «меппт цорасындагы татар-цазац медресесшщ 6ip бвлме- ciHe комсомол дегендер жиналып турады» екен деп естБ ген. Ылги жастар... Ыздщ малайыцыз Бэсти де сол жерге барып туратын Kepinefli деген соз де цулагына тигеи. Бу- лар Байжапды шошытатын жацалыц еда. Байжан меппт мэзпп Махмутпен api Koprai, epi квщлдес адамдар. Бала- сына азан шацырып, Зарцым атын берген де осы Махмут мэзш болатын. Сол кун1 Байжан кешке царай Махмут уйше бармак, болды. Мунысы сылтау, эрипе. Сол жерде жиынньщ у сп - неи тусем бе деген у м т бар-тын. Байжапныц туспал-туйсш бул жолы алдагап жоц. Махмут уйшщ eciriHe жете 6epin цабырганы жагалай журд!. Mine, Эбд!рашит нуск.аган улкен болме. 1ргедей сылац yniiH уйген топырацтыц ycTine шыгып, терезеге удалдь Шам самаладай жайпап тур. Уйде оншацты ж т т пен цыз-келшшектер отыр. Ылги малай, жалшы. 1ште- ршде Байкоп у т п щ малайы (оны басцалар «Кек тумсык,» дейтш) — сол да бар. Цурмангали байдыц малшысы да осында. «Булар тегш журмейдЬ дейтш, цаланыц пысык,- тары сырттарынан сацтана царап, салык, салгызу. конфес- ке cneciriH жасау, сияцты iCTepre де уезд!к комитет эдеш осыларды араластырады дейтш. Bip сэт Байжапныц K03i шарасынан шыгып, бойы Ti- TipKeHin журе бердь Иэ, Mine, cenin журген ез малайы Бэсти де элплердщ iuiiiifle. Доцыз — шонща. Рас болды, Эбд!рашит co3i, Батраш- кемге муше едь Енд1 комсомолга да Kipin алган. 105

Байжан томен тусть «Подвалга да Tycin жур» бул ит, КОЙ, шрейт араларына, тыддайын эдпмелерш, осы кун! бостандыд ной. Дарадгы дэл1здщ iuiiHen oTTi. Эрще жарыд кершедн Жиналыс журш жатдан болмешц eciri ашыд. EciK алды- на жадын турган жастар да бар екен. Жадындай Tycin, солардыд датарына барды. Торде 6 ipey сойлеп тур. Цатдан дайыстай дара одд1 ж1г1т. Ko3i улкен. Co3i м1рдщ огындай ширад шыгады. Комсомолдыц басшысы болса керек деп жобалады Бай­ жан. Эуелдс далыд журт iuiiHen оз малайын жулып алып, тепшлеп алып кетпек те болды. Б1рад онда 03in керше козге устап бергеш гой. Жод, ейтпедд Тыддап керешн, не деп шатып тур екен булар, не дейд1 екен? Цара жшттщ co3i созыла бердь Байжан дулад турш едд эдпме жайы жалданып журген кедейлердщ байдан алатын адысы туралы екен. Карамойыл болысынан келген комсомол хатшысына соз бершедд— дед1 6 ip кезде дара жшт. Орнынан KniMi жупыны, аласа бойлы балад жшт тура келдь — Жада айтылды гой, соныц 6 api б1зде де бар. Осы арага алты адам келш отырмыз. Байдыд таягы 6 apiMiare де тидь 1нпм1зден 6 ip комсомол дызымызды зорлыдпен шалга 6 epin отыр. Мэйепм1зге малый Tycipin, швб1м1зд1 таптатып тастады. Шшен1 дандай едд ниркш. Ревком мен комсомол, мына 6i3flep, OTipiKHii больга турмыз журтда... Таи осы кезде од долынан шап берш устай алган адамды Байжан байдамай далын едд — Эй, сен дайдан журген немесщ, юмсщ езщ? Мына 6 ipey б1здщ жасырын эцпмем1зд1 тыддап тур,— деп ай- дайлады олп. Журттыд 6 opi ере тура келдь Байжан дарсылыдсыз iuiKe юрдь Ондыд шам едэу1р жарыд Tycipin тур. EHfli оныд жузш 6opi де кордь

— 8 й, мынау Байжекец гой... — 0 й, мыпау улкен байдыц езь Бул негып жур... Тап осы кезде Байжанныц K03i калтарыста отырган Текейге тусе KeTTi. Eueyi де жуздерш бурып экепсть — Баке, м е т !здеп журыз бе?— деп Бэтси орнынан турып едь Байжан мунын, 6 ipine де саса цоймагандай. — Эдеш келд!м,— дед!.— Ал, к.айтесщдер. Нендей эц- пмелерщ бар екен: соны eciireni келд1м,— деп ортага ка­ рай журдь — (лздщ оган кукыцыз жок, неге ейтешз?— деп 6 ip комсомол Myuieci сезге араласып едь — Неге жок КУКым. Бар... Шэне бар болганда кандай. Ец алдымен мен сеидерге жау емеспш,— деп цулшына сойлеп, ощцршектей кети Байжан. Белмедегшер оньщ свзш култге айналдырмак болып: — Байжекец де 6 ia сиякты жалшы гой, улес алгалы келш отыр — деген кейб1реулердщ келемеж создер! ecri- лш калып едь Байжан айылын да жиган жок. — Иэ, дурыс айтасыц. Кедейге айтылатын сез болса, алдымен маган айткан жон. Бай болсам осы каз1р гана ау- Катым бар гаыгар. Ал, аргы туб1м — мен де такыр кедей- дщ o siM iir. Нанбасацдар, сурацдар, аиа, Текей агаларыц- пан. Ол екеум!з де Сапар дегеп кедейдщ баласы едш. Ал тап осыдан он бес жыл бурын м е т жалшы емес деп юм айтар ед1? Осы оздерщ отырган мектептщ касындагы Мах- мут мэззинд1 утп ен шакырып келщдернп, не дер екен. Мен ана Романов кошесшде, «Никольский» деп журген пиркеудщ Никон деген попыныц батырагы, малайы емес деспшп кэне, имаиы болса. Пэлен жыл боны мен сол Ни­ кон поптыц отымеп Kipin, кул1мен шьщтым. Отыпын жар- дым, тезегш тасыдым, малып жайладым. Жаз болса — суын, цыс болса — Еалден imepuen музын тасыдым. TinTi, осы бушл калага «шокынды» атанып, рождествода муз ycTineii нпркеуге крест тс ойдым. 0 T ip in пе осы.ным? 107

Бшетш бфеулердщ K03i бадырайды. Муны ешюм ori- piK дей алмайтып едк Bip соз айта алмай турып калды. Байжапныц аргы Ty6i осылай екешн бул арадагы Теней мен Бостиден басдалардыц да б1рк,атары 6ineriH-oi: — Рас... — Рас!— деген дауыстар естшш калды эр жерден. — Рас болса, сол... — Отагасы, сонда да 6yrin ci3 малай емессщ гой, api б1здщ комсомол уйымына муше де емесшз... — Е, муше болмасам, боламын... Bopi кужодесш кулш жатыр. Mine, эциме осылайша api-6 epi тартыспен богеле бер- ген. Жацагы кара ж т т eiifli эцпмет eni ауыз созбен ту- жырды. — Даулыны 03iMia жазып, келеа жнылыста беютешз. Комсомол мушес1н зорльщпеп экеткендердщ ici сотка бе- pinefli деген усыньтска карсыларьщ бар ма?— дедь — Жод!— деп отыргандар гу erri. — Дол котерщдер... KycTi кара алакандар мен бшектер самаладай коте- piлд1. — Осымеп жипалыс жабылды — деп жариялаймын... Байжан езш ере-шореде калдым деп ойлаган жок. Те- кейд) K03i шалып, жанары соган богелш едь Журт тарай келе ол Текейдщ алдыи орагыта бердь — Амансьщ ба, Текей... 0Ki суп-сур бола калган. Дауысы д1р!лдеп шыкты. То- сыннан кездескешмен, осы кездесуд1 куткен адамдай ко- лын бермей, оц капталыпа OTin тура калды. Будаи эрщеп даусы катайып октемдене бердк — Жер шалгайы — кияннан келгешщц естздм. Ит жеккенде болыпсьщ. Совет ешметш орнатыпсьщ, ¥лы муз мухиттыч жагасына шыгыпсыц. Оны да естдам. Бурын- нан большевик ед1н;, енд1 улкен большевик болып келш- сщ. Одан олкеге жогарылапсыц. Одан да хабарымыз бар. Bi3 де бул жакта болыневпкшз. 0 мметке титэдей

эалалымыз, киянатымыз жок. Жатырымыз dip едь TinTi, кастасып кетсец де 6 ip келш сэлем бермеущ калай? Бэти- мэ кунде каксайды. Тосып жур. Тым болмаса, бала-шага- пыц бетч-жузш неге кврмейд1?— дейдь Айыптын, — мен- MiH. Балалардьщ жазыгы жок кой. «К е п т м » десен;, мен I де кешешн, уйге кел. Кутем. Текей сезден бегелдь Баягысына басып, ун катпай журе бермек едь — Тэкей, мен не айтып турмын, уйге кедвдз. Муны- цыз калай?— деп орыпсыз жерден Бэсти де кшпге кеткеш. Канта кешшл, шамшыл болганымеп, Текей сезден жещлдь «Bip Kipin шыкканнан б1рдецем жогала коймас. Жецгем мен балалардьщ жазыгы жок efli гой» деп туйд1 ол. — Жарайды, согамыи,— дей салды. Булар осы арадан еш айырылып, еш жакка кеткен. Бэсти богелнниз Байжан соцынан ердь Текей кецсеге ка* рай беттей берген. Текей уэдесшде турып, келеа куш, жумыс кезшде Бай­ жан ушне сокты. 03i жок, екен. Текейдщ бул жакдан шу- гыл кеткел! жургешнеи ол хабарсыз едь Содан барып, «Кызмет адамы жуманы алга сала согатын шыгар» деп Кателескен. Цапыда калды. Буган Текей куанбаса ренжи койган жок. Сейтсе де, бул жолы болмаганмеп, Байжан оган баска 6 ip жолын тауып, алдын орагыта кездескен едь Текейдщ жол камымен журш, уйге оралган беп осы- тын. Kipin келген бойда eciK алдыпда жаткан улкен ко- лошка K03i тусе кетть Бул уйде ондай аяк KniMfli адам жок. Bip жакта inyfli мауытты шапан тур. Тани к е т , оз агасыньщ кшмь Сонада сыртынан Kopin, бетен кошеге бу- рылып кетпек болганы ecine туст1. Ал кешеп казак-татар мектебшдеп кездесу анау. Hecine кашкактайды Байжан- нап? Мацына кеп дарытпай сейлесуге болмай ма. Бул ага- сы — кеп пэрсепщ туткасы. Осы кунп кулак, нэпман, бай- ш1кеш дегендердщ бэршщ сырына капык. Оныц тап Kasip Текейге де кереп, кажет1 бар. Сол сыр тарту максатымен 109

жолыдса neci бар. 03i баргысы жод-тын. MiHe, ораны He­ flin. агасы e3i тап бола кетш тур. Теней iniKe карай аттады. Уйдщ дэл тершде малдасын дурып жайгасып отыр. Жаца гана дуран одып, бата дайырган Typi бар. Агасы бул жолы да сыр берген жод. Текейд! 1здеп журмеген сиядты. Сабыржанньщ вз1не келшть Келу ce6 e6 i, соныц алдында Муршиданыц эжесд тодсанныц ynieyiHe келген сол уйдщ KeMnipi, дайтыс болран. Жерлеу, доюына Бай- жан датыса алмагаи. Бул жолы кун жума болган сод бу­ рый иамазга бармайтын Байжан, «дуран одып шыддалы» бас суддан. Уйде Эсмэден басда ешшм жод екен. Eneyi жай гана эщчмелесуге бешмделген адам тэр!зд1 отыр, тш- Ti «Текейд1 1здеп келштЬ деудщ орайы жод та сиядты. Теней агасыныц усынган долын алды. Цанша тшдаддан, сырга 6 epiK адам болганымен, Текей- дщ долын алын жатып, дипадтап езш сэл томен сезш т далды. Муны дабагыиан байдауга болгандай едь — Амансьщ ба, Теней? Дэм-тузымыз жарасдап адам- дар едш. Кощл айтдалы сорып ед1М... Уйге Kipin шыдда- ньщды естщ1м. Бэтима айтып отыр. Балаларды да керш- сщ... Муршида шай дамдап устолге дэм экелш дойды. Байжан сырын дапша жасыра келгетмен, iuiTericiH осы жолы адтарып тастаган еда. iHiciH долга туарген Байжан уйдщ оцашалануып тос­ ты да, Эсмэ шай дамымен сыртда шыгысымен эцг1ме бас- тады. Эуел1 усад-туйек T9 pi3fli еда. Уй-iuii, туган-туысдан жайы сез болды. Содан Текейге дигаштау дарай отырып. елге оралу-оралмау ниетш барлап кордд ппсшщ келтелеу дайырылган жауабын унатпай тыцдап отырып: — Текей-ау, сен менен несше дашдадтайсыц, eKeyiMi3 агайынды, агалы-ншп болып неге сейлеспейм!з осы? деп iuiTeii шалып жадындай TycTi. — Б1здщ TopTi6iMi3: «коргенщд1 копке жая берме» дейдь 110

— Сен жасырганмен, оныц бэрш ел iuii бйшей отыр- гаи жок кон. — Binefli, эрнне. — Buice, сенщ экец Токболат, маган да эке екенш бш- мей ме? Minepre 6 ip аты, сауып отырган 6 ip сиырынан бас­ ка малы жок, осы етм еттщ кедей дейтin кедейшщ нагыз osi сол емес пе ед1? Теней кулдь — Иэ, оны неге айтып отырсыз? — Кулме, Теней. Сен бар, анау Кузен, 1щртщ бар, эли Жадапьща д е т и сонда Meni алалап неге болесщдер. Сабы- мыз да, кабымыз да 6 ip емес пе ед1? Егер олай болса, мен де сендердей-ак он бес жасыма д е т и К,ылыштыц Оспаны- ныц малын баккан жок па ед1м. Баягы Сецирдщ imine Tycin, i3-Tycci3 жогалатып Оспанныд торт жылкысын умыттыц ба. Сол жылкы колды болмаганда мен де сендер- дщ араларьщда ппкешм — ipKiT, кигешм шокпыт болып журе бермес пе ед1м. Сейтш совет келгенде сенеп де ар- тьщ улык болып кетпес пе ед1м. Соган канша жыл оти 03i, соны ойлашы. Men егер сонда елден кашып, дуние жи- нап, адам катарына косылсам, соньщ бэрше Никон поп- тыц балтасына басымды байлап, Моисей Жаровтыц табал- дырыгын папалап, ец акыры ездмнщ адалдыгым мен ецбепмнщ аркасында жеткешм жок па едк айтшы гаы- ньщды. — Рас, ага. — Епдеше несше коз аларта бересщдер маган? Айта- лык, жиган азды-копт1 малым бар екен. бт м е т т щ 03iiie Кайтып 6 epreniM жок па? Хальщка белш берсем, соньщ 03i oi<iметке бергешм емес пе? Теней «тан осылай емес-ау, малыцныц кебш оз туыс- тарыца улеснрдщ. Эйткенмен де, муидай саясатка Сапар балаларынан жалгыз сен бардыд. Алгырсыд, ага» демек еда, 6 ipaK: — Теней, менщ саган icTereir жазыгым жод Tapi3fli ед1 гой,— деп Байжап тагы да coein жалгастырып KeTTi. 111

Певд1 алдЫм, нецд! жед!м. Tan жауы болып, циянат жаса- гап жер1м бар ыа? Сонау 6 ip жылдары ел imiueii Ахмет- шенщ ecirmen жулып алып, «бш м алсын» деп озщпх орыс мектеб1не экелш окуга берд1м. Орысна назади» б1рдей, алгыр болсын дед1м. «Мунысы рас ной»,— деп ойлады Теней, замам агымы солай болды. Men борышты екенмш. Ол борышымды на­ лай етеу1м керек сонда? Байжапды eiifli тоцтату ниын T8pi3fli. Осыныц 6 apiH мен де тугел б1лмейд1 деп отыр ма екен. Далжап эне, сот- талды. Далжан тере тунымы. Дабыл, эне, о да жау. Му- ныц 6 opi 6 ip болеек. Ал Байжан буйтш неге шабынып отыр. Элде, титыгыпа тиген ботён 6 ip жай бар ма? — Лепин айтын отыр: TinTi, алтын, кумш, дуние, адша дегеннщ эзэзш купи бар. Кез келген адамды арбайды ол. Сен кедей едщ. Эуел баста кедей адамныц да байып KeTyi оп-оцай. Бертш келе пул жидыц, алтын жидыц, эне. Сол алтын эзэзш, эн жылап болды. Mine, ещц озщд1 «шадты» дейтш шыгарсыц, жон олай емес. Байлын жидыц дейсщ. Сонда мен миллион сом ацшалы, анау, коктебел1 кок уй устаган Заберов, uiipney салган Жаров, немесе, MemiT сал- ган Досшыгулов болыппын ба? TinTi, олай емес. Мен олар- дыц ширегше келд1м бе? Аз жыл эрец деп жиган малдыц езш улесйрш 6 epin ж1бергешм жон па? Сонда KiMre улес- TipfliM? ЖеНм-жешрге улесйрдам. 0юмет ашцан комму- нага кеше он пар епз1мдц арба-шанасымен носа 6 epin ке- лш отыргапым жон па? Ендеше, цойыцдар «бай», «нулан» деген свздп маган жолатпацдар. Алдымен сен тацба оны маган. Мен байга жатпаймыи. Бай болгым келмейдь Текей enfli гана басып квтердь Соцгы создер гана оныц санасына эбден жетть — ©кгмет ciere Tiiicin отыргап жон. Неге сонша цина- ласыз? — Коп жагдайды сен бшмейтш квршесщ. М етц сеп- дерге cinipren нызмет1мнен хабарыц жон- Ол нызмет1м ба- галы едь Сенщ 6 ip адамдарыц сен сезбегеп сол цызмвттщ 112

цунын сезш отыр. Соны бшедь Сол ушш олаР маган да жаксыльщ icTen отыр. «Сенщ шарапатыц ба» деп ед1м. Жацагы сездерще Караганда, олай болмады. Баскалардьщ, Жацсыльщты тусшетш ботен б1реулерд1ц шарапаты. Се­ ти, еюметщде де мундайлар бар. Ондай втметщ нен айналмагапда к,айтерсщ. Маган к,ызмет 6 epin отыр сенщ окметщ. Соны естш пе едщ сен. Мен жуырда к,ыр елше журемш. 8 жептэу1р бастык, болып, совет кецсесшщ аза- маты болып бара жатырмын, сол екмет тапсырган жу- мыска. Теней тацданып отырып к,алды. Мынасы шыны ма де- гендей TiKciHe царады Байжанга. — Цайырлы болсын онда. — Айтканыц келсш. Цандай кызмет екенш соцынан ести жатарсыц. — б т м е т сенсе, онда ici^ie унаганы да. Мен бул жак- тан кеткел! де коп болган. Бай, манап, патшаньщ генерал, офицерлершен де совет отм еИ жагына шыгып жатдандар бар. Тек ниепщз дурыс болсын. — Оны ешмет кермесе, бшмесе, маган сенер ме еда,— дед1 Байжан. — Эрине... Байжан сэл отырып барып сезш тагы жалгады. — Осы, Теней, сенен 6 ip сурагым бар. — Сурацыз... — Кедал1мде журген мынадай 6 ip туйткш бар еда. Со- ныц басын ашып алгым келедь Бшмесец, таза ундеме, бшсец гана жауап бер. — TinTi, туспалдауга шаманы келт1рмед!щз гой... — Сурацтыц e3i сондай. Алдымен, осы екметтщ атда- рып жатцан б1рде 6ip iciH Tepic демеймш, оны бш ш к,ой. Bia сиякты туцымынан жарымаган журтк,а эбден тиыш окмет. MiHe, автономия болды деп ecTin жатырмыз. «взщ - Д‘ озщ басцар, кедей баскарсын», дейдь Талай жыл бойы жауласып келген патша жендеИ казак-орыстармен де 6i3- fli тецесИрдь БилшИ жарлы-жакыбайдьщ к,олына алып ИЗ

бердь Мше, осы емес пе ед1, б1зд!ц талайдан 6epi коздеге- шшз, кектен сураганымыз? — Рас айтасыз... — Ендеше, Текей, бул да емес менщ сурагалы отыр- ганым. Эшейш келешек жайындагы 6 ip эцпме, 6ipep сез. Жуан жуандыгын штейд! жэне эрцашан да ктеген дейд1 цазац. Улкен улкендшп штейд!, эрпне. Ленин ураны бэ- р!м1здщ уранымыз болып тур. Шак,ия муны бес мыц жыл жасады. Mine, мен будда дшш айтамып. Идея дппшц гу- мыры одан кеп болды. Ислэм дпп де мыц уш жуз жылдай жалгасып келед1. Муныц бэрш шздер эшейш апиын, ал- дамшы дейсщдер. Ал, жарайды, алдаушы апиып-ак, бол- сын. Коммунизм идеясы турацты ма? Лепин айтцан сез, icTeren ic мэцплш цалады деп ойлайсыц ба? MiHe, осы сурайтыным. — Ойлаймып,— дед! Текей eni6 ip цалтцысыз. — Онда — болды. 1здегешм — осы, жаз м ет 6 ipiimii гып «большевик» деген TieiMre. Bipiumi болмаганмеи, Ti- з!мдерппц алдыцгы жагынан енпзе бер. Bipan осы айтца- ныц шын болмай, замандардыц заманында Лениннщ ор- нын басатын б!реулер табылып, олар да осы бай кедейге, улттардыц улкен! Kiinici «тец» деген уранга ез тусынан жацалык, цосып, 03inme бурмалап кетсе не дейм!з? Сонда Kem eri патшалыц тусындагы ед!лет!, Tenfliri жок, OMip аз гана халцымыздыц басына цайта келш оралмай ма? — Ту, Беке из тагы да жоцты айтады екенс!з,— деп Текей орнынан турып кетт!. — Бул суракда жауаптан сен де бултардыц гой, ба­ ла,— дед! Байжан темей царап. Оныц nimiHiHe элде 6ip дагдарушылыцтыц i3i бар едь Текейдщ кецсеге согатын жумысы эл! де кеп едь Бай- жаннап цутылысымен тысца цалай атып шыццанын e3i де сезбед!. Моисей уйше царай тете жолмен, к,ора-к,ора- пыц арасымен тура тартты. Bipan, Байжан коз алдынан кетер емес. Ана жолы мепйт ауласынап шыгардагы 6 ip эцпме epiKcie еске оралды. 114

— вм м ет салыдты квбейтш жатыр. Тап жауына дар- сы тагы 6 ip датал шаралары бар дейд1 гой. — Бшмеймш, агай. Жер 6 eflici eTTi. Enfli «орташамен Gipirin, байга дарсы шабуылда, уранда» деп жатыр. — М е т орташага шыгарсан, болды гой. Teri Байжекец зердел1 болганымен, кеп нэрседен ха- барсыз, деп туйд1 Текей, бул жолы. Сальщ жайын айтады. ВКП(б) Ортальщ Комитетшде болып eTTi деген эцпмеш бшмейдь Жер-жерден орташаны дуладда тецеп, салыдты отей алмаганы yiuiH сабап, зорлап жатданынан хабары жод. 0 з1н де досадтап айдатып, сол орташалардьщ iuiine досып ж1берсек дайтер едь Оны ойламайды-ау. Ty6 i не болады демегеш ме? Тагы 6 ip создер1 дуладтан кетер емес. — Текей-ау, «Малды тапданга бадтыр, отынды шап- данга жадтыр», дейд! б1здщ дазад. Мысалы, «менйн», «се ш т » болмайды дейсщ. Сонда ол пемен кун Kepefli? Иесзз мал азады. Мэселен, мен тапдан малды Бэстиге бер- mi. Сол малга мендей жаны аши ма? Жарайды, Бэстщц цояйык. Бэсти туыс, удсатар. Менщше, жод малды, квп малды малсынып, тулштен тулш ecTipin кете ала ма бул кедей. TinTi, «MeniKi», «ceHiKi» дегенд1 далай жоясыц? Анадан «щгэлап» жарыд дуниеге келген бала да долына тускеншен айырылмай, езше тартады емес пе. Mine, свйткен Байжан бупн мыгым. Teri, 6 ip таяныш тапдан Typi бар гой... Крайкомга секретарь болып келген Голощекиншц жуырдагы 6ip cosflepi Текейдщ кецЫн тагы белш кетть «К,азадстан эл1 жайбарадат жатдан ел екен. Революция думпу1 бул жадда oai жеткен жод. Teri дазад жершде Ki- miripiM тагы 6ip революцияны icKe асыру керек», деген. Сонда далай болады? Неге олай д ети Голощекнн?! Алда, эне-мше, елкелж комитеттщ пленумы бар. 03i де соган, М1не, асыгыс жургел1 отыр. Элде сол мэселен! uieuiKeai шадырылып отыр ма пленумда? Укомга тез!рек баруы керек. 8* 115

Текейдщ бул туспалдаулары дурыс едй Ол коп узамай Цызылордага дайтты. К,азак, елкелщ партия комитет!нщ пленумы OTTi. Онда республикада шагын жаца революция жасау, бай-к.улак,тарды кэмпескелеп, жер аудару багыты тубегейл! беюдь Ел-елдерге топ-тобымен етлдер шыгып жатты. *** Кун copcen6 i ед1. Эминэ 6 ip шаруамен укомга барып, енд1 коммуна уйше дарай беттеп келе жатыр едь Ллдынан Эсмэ шешей кездесе кеттй — Ceni де коретш кун болады екен, цызым. Анац Мур- шидэден айырылып сорлап цалды гой. Неге келмейсщ. Халымызды да б1лмейсщ, тым болмаса. Досыц жоц. KeTTi алысца. Элп Текей адыры алып KeTin тынды. 8 минэ1йц журеп муздап, eni бузылып журе бердь К,а- шан, далай? Оны корген Эсмэ Эминэт езшше T ycinin, муаркеп: — Алланыц жазмышы солай екен, цайтесщ цызым. Тек бацытты болсын. Ен;й к,айтем!з? Алла тагала бакытын аша ма, элде алысца ж1берш алдапып цалдык, па. Юм бшсш — дед!. Квз1нен жас тамшылары домалап кетть Эминэ да жылап тур. Оныц кещлш цызганыш cesiMi билед!. Свйтсе де, сыр бермедь Не жогалтты, не болды. Жогалтты ма, элде багы ма? Жогалтты гой озц жогалтты. — Иэ, тек бацытты болсын,— дед1 сыр бермей. — Бак,ытты болсын... Эсмэ орамалымен коз жасын cypTTi. Текейдщ Максимовкадагы салык, телемей журген «коп- траларды» цутцырап ж1бергеш yniin, табын жасырганы yniiH, ултшыл уклонпстер тобына enreHi уппн тутцында- лып, халцы жауы болып сотталып, Эсмэнщ дызы Мурши- дэпщ eKi баламен айдалада жеЫр цалатын мерз1мше эл1 де сепз жыл уацыт бар едь Ал дэл осы сэтте Эсмэнщ де, Эминэнщ де одан, эрине, хабары жоц-ты.

*** Сопада, Аццаладан журш кетер куншщ царсацында, Теней Муршидадан Август Бебель дегеншщ «Социализм жене ойел» дегеи штабын тауып беруд! етшдь Bip кезде oeiiie КирЦик-те председатель болып отырган Хасеи боль- шевиктщ эйел мэселесше кезцарасын жете б1лпц келсе, соны оцы деп кецес берген едь Бул кггап 03innie цазац эйелдершщ басына тенген ауыр халдеи оларды азат ету, эл! де етек алый турган цалыцмал, эменгерпплш бугалы- гынап оларды цутцарудыц жолы деп, содан 6ip TipeK табу yinin керек тэр1зденд1 Текейге. Муршидэ Текейдщ айтцанын орындамак, болып кеп эу- релендь Устщп, астыцгы сорелердщ 6 ipin цойган жоц. Ацыры уй астындагы шац басцаи цоймага да тусш шыц- ты. Сейтш журш тапты-ау. Эйтеу1р, сырты сары, жуца цагазбен муцабалангап цалыц кггапты. Эуел! 03i ашып, ацтарып оцып корген. Матриархат, патриархат дэу!рлерше, аты эйел атаулыга байлааысты талай оцигалар бар екеи. Журт алдында оцуга келмейтш тустары да коп. BipaK, жалгыз отырган Муршидэ уялма- ды. 03i оцып шыцты. Содан кешн Текейге экелдь — Текей, сосын маган айтарсыз, 1шшде не жазган екен,— деда. Осы KiTan себеп болды ма, элде басца 6 ip ce6 e6 i бар ма едц aiTreyip, eKeyi осыдан api тым жакдлндасып кетть Ацыры жогарыдагы Эсмэ айтцан эцпмемен тынган тэр1зд! бэр! де. Эршмдер «Текей — Муршидэ» оцигасын эртурл! сацца жупртш сейлейтш болды. Б1реулер осыныц бэрш жым- дастырып, ретше келт1рш журген Муршидэнщ uieineci Эс­ мэ дейтш. «Б1рде Текей 6ip жиыпнан масацдау болып келгеп тупде Муршидэш дайындап турып, цасьтна жатцы- за салыпты. Соцынан байы Сабыржапды экелш, ycTinen Tycipe салыпты...» Бул эцпменщ pac-eTipiriH KiM бшсш. Эсмэ мэ, басца 117

ма, таи мундайда Муршидэнщ 03i де ондай-мундайдан тайына к.оятып дызга уксамайтын-ды. ...Эминэ уйге Kejiin, ушып тусть Тосегшеи бас кетер- меи жатыр. EKi кун болды. Кецседеп iciH жаны ашыган басдалар icien жур. *** Бэсти кала базарын жш аралауды шыгарган. Оган свз айтудан женгес1 де калган, ондайды Бэстидщ 03i де елей коймайтын болган: — Бэстиге квп тшсе бермецдер,— деп соцгы кезде Бай- жанныц 03i ескерт1п койганга уксайды. Бэсти соны арка тутынды ма, эйтеу1р. дес беруден Калды. ...Кун жума болатын. Базарда халык коп. Квк дукен- дерден Мойсей, Второвтар кетш едк олардьщ орнына нэп дэу1ршщ перзенттер! — саудагер татар, казак, езбектер келдь Кок дукендер бул куш «Казгосторг» дегенге ба- гынады. Коп саудагерлердщ муртына кылау туспеген. Ipinepi кетке!Ймен, усактары байып, бой жазып улгерген. Базар­ да жаньща керектщ 6 api бар. Сауда гуянлдеп тур. Бэсти аяцдап журш кымыз дукендершщ 6ipiHe келш ед1, каланыц евддп калган байшшеш, аткамшерлершен 6ipa3 адамдар бар екен. Bip тостаган кымыз куйдырып ко- лына алып, босага жактан отырды. Байкайды, мундагылар орта кол, аткамшерлер. Цаланыц елден кашып кеткеп ipi байларынан бул кундер1 хабар жок. Барлары мундай жер- ге келмейдй Ал мыпалар «совет тусыпда байыдык, еммет 03i сау- дага руксат бердЬ> деп оздерш еркшдеу устайды. бздерше де кун жакындап келе жатканын сезбейдь Сезетшдер! колдары бар байлыктарын шашып улгерш, бой кросетш калуга асыгатындай. Бэсти келген кезде эцпме сустылау, цауштйюу 6 ip мэселе жайына ауган екеп. Эуелде сэл бэсецсш барып, 118

дайта тутанды. Бурый ecTiMereii жацалыд жайы дуршрей барып, тагы да кетер1рлш Kerri. — Иэ, конпеске десешш... — Компеске... — Онысы не пэле сонда? — Онысы байдыц мал-мулкш сыпырып алып, 03in «ит жеккенге» айдап Ж1беред1 дегеш. — Оган тм д ер uiirefli дейд1 сонда? — Цойыцдаршы осы... О тм ет аларын алып болгап жод па? Н,андагыны дайдан шыгарып отырсыцдар? Щара садал, душыд бет, шуйкедей гана шугйрек коз адам байсалды сойледг Бул адамды Бэсти б1лет1и. Осын- дагы жуырда ашылган «Казгосторг» деген мекеменщ дыз- меткерд орысша, дазадша сауаты бар адам. — Цысдасын айтданда, сонет ошметг дашапга дейш шыдай берсш. Тап жауларын б!ржолата дуртып, елден шалгайга дуады. — Уа,.. Иэ, эцгчмеищ дызыгы да, дурысы да осы гой... Кейб1реулер1 дуптап жатыр. Бэсти байдап едд дуптап отырган бул жагы Tepi-тер- сек жннаушы, мырзасымад, ещй 6ipi осындагы 6ip усад дасапшы екеп... Тагы да элдек1мдер1 бар. Жаца зад булар- дыд ece6ine келетш тэр1здь — «Ит жеккеп» дегенде, дай жад болганы сонда онысы? — ...Куи KQ3i жылына жылтырап б1р-ад рет коршетш «Тундара» деген ел бар екен. «Бардозын», «Байкол» де­ ген халыд бар коршедь Сол жад, шамасы. — 1\\атьш-балаларды дайтед!? — Цосадтап, бэрш 6 ipre айдайды. — Б1здщ дожайынды дайтер екен?— дед1 томепдеу отырган, жупыны кшнген, коселеу, сирек садалды 6 ipey созге килшп... — Эй, оныдды да далдыра доймас...— «Цожайыпы» Бэсти б1летш, орташалау адам едь 119

— Япыр-ай, шынымеп-ак солай болганы ма, рас па?— деп баска орташалар да кипактасып калды. Бул куш уйге айта баратын эцпме кеп едь Бэстп со- ныц бэрш ез кутнде, ептеп ез тарапынан да бпрдецелерд1 коса баяндады Муплшмге. Жалгыз Мугшим емес-ау бул жацалык кешкурым баскалардьщ да Кулагина тидь Ба- зардан Байжан да солрын кайтты. Inline жег! журт трген- дей болып, сол куннен бастап тыжырына бердц жак ж у т ypnnin, жудеп, сэры уайымнан арылмайтыи куйге туей. *** Уком секретары орталык алацга Второв уш жагынан шьщты. Bip жакта Александр Невский соборы, оныц дэл карсысыидагы бурынры офицер клубы тур. Bip кезде Те- кей осы офицер клубына алгашцы рет Цасен тобымеп 6ipre келш KipreHi бар. Екшпй жацтан Несербай бастаган 6ip топ iniinfle Байжан агасы да бар-тын, олар да осылай карай беттеген-дь Патшаныц тактан тускеп Ke3i. Жиын жш ететш 6 api осы офицер клубына да жш жипалатын. Поп та, молда да солардыц шшде. Жац-жац болып айтысатын. Ko6 i патша- шыл «монархистер», булардыц д е т казак орыстардан ку- ралган, ал eiifli б1реулер! ездерш «есер» деп атайтын. Ай- тыса келе, кейде жудырыцтасып та калатын cerrepi бар- тын. Текей соцынан да бул уйге Цасен тобына epin кел- пштеп журдь Огап да, мше, талай заман етш KeTinTi. Офицер клубы соцгы кезде «Халык уш» деп аталатып болды. Улкеп зал, 6 ip жакта штапхана. Мунда жш ойын- сауьщ етедь Эне 6 ip кезде Фаизидщ «Ралия бану» деген пьесасы койылган. Цазащналаган Дасен. Ал елецдер! та- тарша айтылды. Эскер ролшде гармоншы Дуйсембь.. Со- пау «АйдаЬарлы» тутцынынан кутылгалы TinTi кутыцдап кетп. Татаршага машык, гармонды 03i тартып, 03i косы- лады. Ойын эсем шыкты. Ендо 6 ip болме артистерге арналган орып едь MiHe 120

осы бвлмеде конфиске комиссиясы жумыс icTen жатыр. ЕрсШ-дарсылы Kipin-шыгып жатдан халыд, шабармап- дар... Bip топ адам оцашаланып алып, конфискеге 1Л1гетш байлар мен контралардыц Ti3iMiH т1зу устшде, уком секре- тарына Ke6i таныс жшттер. Тердеп комиссия председате- fli Арыстан Бэязщц Kepin, дасына шадырды. — Жумысты жещлдететш болдьщ. Сот деген болмай- ды. Конфиске комиссиясыньщ мушелер1 вздер1 даулы шы- гарып, мал-мулкш алып, жонелте бередь Конфискеге ini- reTiH адамньщ саны отыздан асты. Таныстау 6ip ж ш т 6ip кезде ^асен сот агаып, Тшэл! байларыныц долынан алып дашып келген далыцдыгын 03ine дайтарып 6epeTin Нурбай азаматы секретарьды ода- шалап алып, дулаилна сыбыр erri. — Ага, осыншама жанжалдастым... Жушсбеков элп Текей дегеннщ агасы Байжанды <тз1мге ifliKTi» деп отыр. Tapiei, конфиске комиссиясына муше... Байжанга жад- сылыд жасагысы келедь Булардыц ездер1 де эл! бул сая- саттыц жешн дурыс тусшш жетпеген. — Жушсбеков бшедь Араласпа... Уездш комиссиядэн басда далалыд, болыстыд комис­ сия ауылдыд комиссиялар жэне бар. 8 уел баста Ti3iM жа- сайтын солар. Уездш комиссия сол TieiMfli дарап, сурып- тап бекггедь Туе ауа Уком кецсесшде жиын бар-тын. Оган 6 ipcbinbi- ра адам датынасты. Жушсбеков баяндама жасады. — Содгы бес-алты жылда 6i3 дала мен далада саудага еркшдш бердш. Жекемешшк дамыды. Кэсшдойлар байы- ды. Муныц 03i партия бадылауымен, халыд шаруашылы- гына дор жию мадсатымен журпз!лд1 жэне Tnicinuie нэтн- же бердь Б1рад енд1 буйте беруге болмайды. Байлар мен оныд дуйыршыдтары, контралар дутырып, фаэтондарда журетш болып алды, ауыл феодалдары кедей жалшылар- дыд иыгынап туспейдь Ал кедейлер болса, «оз руымыз», «оз тудымымыз» деп байдыц дегешн штейдь Енд1 жагдай 121

озгередь Шабуылга шыгатып кезец туды. Партия 6 i3re осылай дейдь Соцгы цаулы осыньщ айгагы. Жушсбеков ке!Шреулерге кептен 6 epri TycimKcia бо- лып келгеи жэйттерд1 айтып, жасырмай ацтарып таста- ды. Бул шынымеи де партия саясатындагы шугыл бетбу- рыс, жаца багыт болатып-ды. Бугаи дешн ауыл феодалдары елд! «отырыцшылан- дыру» шараларына, пкелей кеселдш жасап келдь Keii6ip жарлы жалшыларып «кеште цаласыцдар», «жатац бола- сыцдар», «туыстаи белшесщдер», «елдщтен цаласыцдар» деп упттедь Белдц беделд1 байларды кедейлер де тьщдап, сездерше ерумен болды. Конфиске деген, Mine, осыньщ бэрше Ty6ipineH соццы бередь.. Жушсбеков е т цолын кезек сермеп тастап, бай мен молданы тап осы арада тутш жеп цойгандай болып, кыза сойлеп тур: цалтасынан кол орамалыи алып, Tepmiren мацдайын кайта-кайта суртедк Bip сэт ол конфискеге белсене атсалысып, оган дурыс эз1рленш жаткап болыстарды, партия яшейкелерш атап GTTi. Одан api кемпплштерд1 соз eTTi. Жиналыс устшде отырып, Бэязи Жушсбеков co3in эбден цуптауда болатын. Соцгы 6ip оцигалар оныц коз ал- дыиан елее бердй Мэселен, Сарыезен оцигасы... 6Оспан эулет1 мал санагын журпзуге, алым-салыц те- леуге царсы шыгып, озше цараган ipep елд1 Tin кетере 6Kouiipin экетть Осы KyHi Эулиеата уезшщ царауында, тш- Ti, Ko i К,ытайга GTTi деп естидь Буларга epin басцалар- дыц цобалжымауына юм кешл? Анадагы «АйдаЬарлы» оцигасы ше? Keineri сот мэжьчей neni мецзейдц кедей агайын, бай цанша зорлыц icTece де елдЫП бузбаймыз, бас жарылса, 6opiK шшде, агайын туыс окпеге циганмен ел1мге цимай- ды деп мэмлеге тез келе цойды. Ауылдагы «жер белщш» алайыц. Макар ауыльшыц кедейлерц комсомолдардан бас- цалары, белin берген шабындыцтан кепке дешн бас тартып, отырып алды. Сондагысы агайын кощлш жыцпау, 122

«Бай 03i царасады, малымыз жоц, шабындьщты цайтем1з, аз рана малымызга бай 03i жайылым тауып бередЬ>. Ал ещц мына зацга байланысты байды аластап, цуып ж1беретш болсац, кедей, жалшы амалсыз оз шаруасын 03i атцаратын болады. Жерге де, елге де 03i ие екешп сонда рана сезшедь Жалтацтыцты цояды... Соцры кезде Бэязн, ocipece, 03i eciriHfle журген Бай- жанмен ouiiryre айналды. «Сарьюзен», «Айдайарлыга» да соньщ цатысы бар. Итжеккенге алдымен соны айдату ке- рек... Экецшц Kepi...» дейдь К елет Kyui бюро мэжШш ottL Онда коифискеге шш- кен мал-мулш, уй жиЬаздарын тапсыратын орындардыц жэш, байлар баратын жаца жерлердег! жагдай жэне олар- ды Kouiipy цамы, кузет жайы эцг1ме болды. Bipcbinbipa уй- лерге осы бастан дуние мулжтерш басца жацца жонелтш ж!бермес yuiin баягы 6 ip кездердегщей комсомолдардан арнаулы бацылаушы адамдар болу уйгарылды. Алынран мал-мулш neri3ineH «Кредитное творище- ство» деген мекемеге тапсырылды. Олар «Мойын серштер- ге» колш-сайман болу уипн цурылган уйым. MiHe, сол «Товарищество» арцылы малдьщ б!рк,атары цазынага жо- нелтшш, ней 6oairi «мойын серштштерге», Koairi, сайма- ны жок, артельдерге бершедь Ал усац-туйек уй жиЬазда- ры цаладагы орталык, алацга шыгарылып, сол арада «торг» арцылы к1м баганы коп берсе, сол адамга сатылатын болады. Бул сэтте нала, дала — араныц уясындай... Конфиске жайына Tyciuin те, Tyciыбей де дурлшкен халык,. Журт жиналатын орталык,— цала базары гу-гу эцг!ме...» *** Конфискеге Шнетш байлардыц miMi жасалып, олке- лж атцару комитетше ж1бер1лш едь Б ектлм ей, цайтып келдй Жогарыдан жаца нусцау болынты. Бэязид1 6 ipeyaep тун ш ш де келш оятын, укомга ты- 123

гыз жиынга шацырып кетть Конфиске комиссиясыныц цурамы тугелдей осында екен. Жиын устшде уком секретарыныц 03i сейледь — Жаца документ келдц жолдастар. Киркрайком сек- ретары Голощекин кол койган. Конфискат отюзу тура- лы косымша нускаулар бар. Ондагылар б1здщ iciMi3re риза емес. Ол орыс тшшде жазылган каулыны сыдыртып оки бастады. ...Жаца цаулы дайыпдыцтыц бэрш цайта журпз деп талап етедь Муны Бэязи б!рден байцады. Жогары жацтан улкен думпу болтан. Оныц ce6e6i Голощекиннщ хатында толыц керсейлген. Kefi6ip уездер мен болыстарда конфискация мэселесш- де бурмалаушылыцца жол 6epinren. ДэулеК бар адамдар Ti3iMre тугел енбеген. Цазацстанда екшнп революцията пара-пар болып отырган конфискация науцаны ец алды- 6ipiHini, елд! совет етметшщ тшелей жауларынан арылту, бурыпты хан туцымы, бидщ туцымы, цазы, мол- далардан тазарту; eKinnii, совет цурылысыныц жецгендшне царамастан, халыцты вк1метке царсы айдап салута умтылушы ру ба- сылардан; yuiiiiuii, узац жылдар бойы шаруаларды, батрацтарды цанау жолымен орасан коп мал жиган сасыц байлардан арылтуды мацсат етедь Осыган байланысты, Ацкала уезшдеп конфискеге Ш- гетшдердщ жалпы саны елуге жеттзшсш». Mine, сатан, керек болса... Жиынга цатысушылар да, соныц шпнде конфискация комиссиясыныц Myuienepi де мыпа хабарта тацданулы. Олар сэл уацыт жым-жырт отырып барып, содан кейш шулап цоя бердь — Бул не болтаны?! Онда байларды аныцтап не эуре- Mi3 бар. Орташаны да шетлен этзешк. Жоц, дурыс емес! 124

Отыргандар ырду-дырду. Bi3 экелген cneciKTen 6ipfle-6ipeyiH сырт к,алдыру£а | болмайды. TieiMre он адаы йпкпрдш,— деп айгайлады j Ереймен болысыныц белсенд1лер! цигаштай тартып. Ай- ! тыс тагы да цыза TycTi. Жиналыс ертец тагы да жогары жацтан 6 ip жацалык, келер деп умнтенш, соны кутетш болып, цаулы жарьщ кергеи газотт1 тоспац болып, келщумен тарасты. «Ецбекпй цазац», «Правда» газеттершде копфиска иау- j цаныныц мацсаты булардыц T y cin irin eH басцаша керсеи- I лшть Газеттерде «курган, белсендЬ, «асыра сштеу» деген j: сездер баса айтылады. ВК П (б) Орталык, Комитет! партия i уйымдарын агат цимылдан аулац болуга шацырады. Бул жэйт 6ipT6-6ipTe Аццала мацыпыц партия, совет уйымда- рына да белил! бола берда. Bipan, ic жузшде... Ацыры комиссия жер аударылып, конфискеленет!н байлардын, TiaiM in цайта царауга KipiCTi. TieiMre аты шулы байлармеи цатар конституция бо- I йынша революцияга царсы эрекеи ушш немесе револю- ?ция жауларын жацтаганы (сочувствующий) yn iiH куцынан J айырылган, б!рац дэулеи шагын адамдар да енпзшдь i Хан туцымы ру басы дегендер белек TieiMre кеппршдь » Сейте келе копфискеленетшдер Ti3iMi жуз елу адамга жетть Bipneuie куннен кейш мупыц 63i де аз деп табылды. Eiifliri кандидаттарды конфискация мен укомдеплер 1 б1рлесе отырып, жеке-жеке талцылады. Будан кешни жер-жерлерден болыс, ауылнайлардап келген пз!м ш щ esi 1 кобеймей цойды. Ж ерилши ячейка, батрак, комитеттерц I копфиска комиссиялары желгге бастады. Енда бай Tyrini орташа атаулыны цалдыргылары келетш емес. Уездж комиссияда да цым-цигаш айтыс. Сызылып, ту- f зепле, толыцтырыла келш, «осымен болды» деген жуз отыз уш адамныц Ti36eci енда тшелей укомда царалды. — Эбд1рашит Цасцабасов. Бул им ?

— Революция кезшде цапаушы тап жагыпда болган. Yiuiniui июнь перевоортында байларга кемектескен. НЭП кезшде сауда-саттыцпен байыды. Фаэтонмен журедь Торт адамды жалдап, мэнНхана устап отыр. — Сызылып тасталсын. Yfii бар ма? — Д алада eKi yfli бар. B ip e y i кок ш аты рлы т а с уй. — Тас уй кецсеге алынсын. — М ацул... Ycтeл басындагы цайырма шашы бар, мурын астынан бармак, ба ст ы м ур т ц ойгап к,ара торы ж ш т тжмцц оцып отыр. — Ч айкин Ф едро Мефодьевпч... — Далада монш асы бар. EKi yfii бар. Батрац устаган. М ыц тогыз ж уз жнырма ceriainuii жылы цуцынап айы- рылган. — Y fii ал ы н ы п, 03i TisiMiieH ouiipiflciii. — Д у ба й Д огалац ов. Y iii бар. Д ы рда м ы цга тарта ipi царасы бар. А цсуй ек туцымынан. Далада уш yfii бар... Р ев ол ю ц и я ж а у л а р ы н ы ц Gipi. —■ Т1з1мде ц алды ры л сы н. А йдалаты п болсы н . О сыны байц ац дар. У й д Р у ш н е к у зе т к.ою керек. Д уи и е мулкц oci- ресе алтын, асыл буйымдары коп. Bip жакда жонелтш wioepin журмесш . Комсомолдарды ж)берщдер. — Дуп болады, цалдырдыц. — М пркнн Исаак Лазаревич... — К ш м TireTin м астерскойы бар. НЭП кезш де цайта- ры лып бер ш ген . Он ei<i TiriHuii уста д ы . С оцгы жы лдары мулде байып алды. — Yfii, мастерскойы алынсын. 03i Ti3iMneii сызылсын. — Сэрсекей Келденов. Ж ы лцысы коп, ipi бай... К омиссия мушелер! бул Kyui узац отырды. Бэязи пэте- pine тац алдында цайтты.

*** Конфиске жайы, офицерлер уйшдеп одигалардыц шет жагасы Байжан дулагына да тиш жатты. Кеше Чунтоног астыртын хабар ж еттздй Байжанды Бэязи «fieiMre енсш» деп талап eTinTi. Байжан тацданган жод. Шм Шкпей жатыр. Eni жуз адам бар дейдь Байжанныц солардан Heci артыд. Барады Байжан, керед1 басдалармен 6ipre бэрш. Тек кушнбтпп: басда 6ipey icTece жазмыш осылай дер едь Tiaiaire Нркет- Tipin отырган ез туысы. Mine, сонысы рана батады. Байжан eKi-уш кундей 1стщ ацысып байдады. Byrinri эцпме тагы да басдаша болды. Жогарыдан нусдау бар. Айдалатындардыц т1з1мш дысдартатын болып дайта да- рап жатыр дейдь Тек Бэязи рана Байжанды далдырмац- дар деп Tipecin отырган Kopitiefli. Байжан енд1 шыдай алмады. ByriH туе ауа едэу!рден 6 epi дойып кеткен кек судыц 6 ip шынысын тары да экел- дь «Бул неткен дара журек адам болды?! Туыс емес, жау емес... Жаудан да жаман дара ниет 6ipey болды рой бул!» Кен узамай далага Жадан келшН деп естщь Эскерден босап, НКВД-ге дызметке келнгп. Эуелде кещлше 6ip YMiT Шргендей едь Журт co3i ол yMiTTi де пышад кескен- дей диды. «CneciKKe шрген байлар саны аз деп байбалам салып жатдаппыд 6ipi сол Жадан, тагы 6ip дшнеп безген оз imei. «Кеппен керген улы той» деп ойлады Байжан, тосегш- де аунай Tycin, сойтсе де 6ip амалын icTey керек едг, api кетсе алып кетер, амал бар ма. Кете барамыз даты. Кек жэгшк дайда далмад. Коз алдында подвалдагы кек жэппк елестедь Неге ек етн KiM 6iflcin, соран шесе элденеге Колчак дашатын жылы Зардым дорадан тауып экелш беретш Tyci суыд, сур наган елестедй 0зшеи-ез1 шошып кетть Сол кушнде едэу1р жатты. «Иэ, neci бар, несше дордамын» деп ойла- 127

Ды 6ip сэт. Тым болмаса жастыгымда ала елешн. KeriMfli ала кетейш.» BipaK., осынысыныц 6opi де бос сандырак, екешн сездь 1стейтш ic коп, ец бастысы цайсысы. Алда-жалда айдап ж!беретш болса, 6ip Kicini оада жьщцаннаи пе пайда? Юм б1лед1, осылай кете бермес дуние. Болашацты ойла. Бай- жан, бала-шагац бар, соларды ойла. Кок жэпйкт1 к,алай сацтап к,алу керек. Теиннен тег1н тастап кеткен жон бол- мас. Уй асты, подвалда калса тубшде б!реулердщ к,олына Tycin кетерше куман жок,. Соида не icTey керек. Цайда ж т р е турамын? Осы коп ойдыц устшде ол богеле келе ата-бабалар ме- кенш, ecKi аруацтарды, солардыц киел1 деген зираттарын eciHe алды. Сопау Шидеп аталар зиратына жетызсем бе... Bipa^ «Жол алые... Жацыпнан 1здеген жон» деп уйгарды. Содан ойлана келе, «Ак,мола» тобесше ток,ырап ед1 кощль.. «Ацмола»... Оныц коз алдыпа «А^мола» бейтн щ букш келбе™ елее бердь Бул баягы Цасен басына шыгатын шагын тау, 6ipey- лер KiniiripiM болган сон, «Тайтобе» деп, содан «Тайтебе» атанып, ещр 6ipeynep ecKi атымен «Адмола» этап кеткен жер. Тау аласа болганымен, жыланы коп. Мьщ жет1 жуз жнырма упйнпп жылы, ц,алмад шабатын Адтабан шубы- рындыга дейш де жэне одан сэл кештректе де темеш, Ti- нэлшер, цуандьщ балалары Еалдщ осы жагасын мекен- деген. Тек содан берщеп жерде к,ара цыпшак Ыбырай дуанбасы болып сайланганпан кешн тана бул ещрге ол оз руластарын кеппрген. Цуандьщ балаларып Y hi коцнщ бойына, Цоргалжын жерше айдап тастаган. Есш жагасына таяу жердеп тобенщ басында жат^ан Ак^юланыц б е й т де оган айцын дэлел. Ацмоланьщ зираты жат^ан жер агарацдап, шалгайдан коршедь Топырагы ацборьщ, таудыц шыгыс 6eTi де аппад. CoFaH кдрап тебе ац, opi бешттщ басындагы тасы да ак, 128

болган соц Адмоланыц бештш «Адмола» деп атап кеткен десед! журт. Есш жагасынан дозы кеш жерде жатдап кене дала да содап бастап «Аддала» аталган дейд1 журт. Байжан сол T04ipeKTi соцгы кезде yneMi ecine ала бердд 6ip куш атын ерттеп Minin, сол жакда дарай журш, барлап дайтты. Сол куш тебешц етегшде дамылдап жа- тып туе кордь Тусшде езппц yciiue дос данатты самурыд- да удсас 6ip дус келш твнш тур. Цое данатшп дагып, 6ip орнынан дозгалмай далыдтайды. — Кет,— дейд! эл п Байжанга,— кет бул арадаи! Мы- на таудьщ астында менщ дазынам жатыр. Опы ордалы жылаша кузет^рш дойгамын. Кет бул арадан. — Кетпеймш,— дейд! Байжап жатдан жерш душагы- иа ала туеш. — Бул жерде менщ алтыным жатыр. Бул жер менщ бабамныц зираты, бермеймш... Сейткепше болмай дус гайып болып, тау уцпршен ад- садалды дарт шыгып, «Сейт балам, сойт, берме ешшмге», деп аян берген Tepi3fli элпге. Байжан ерте турып, кещл1 кеншш оянган-ды сол жо- лы. Шеппм солай, сол тауга апарам. «©йтпегенде дайда апарам». Ордалы жылан алсын, советке бергепше деген ол, шеппмге ещц б1ржола бетнгендей болып. * ** Бэстид1 бул Kyni батрак комитет! шадыртып едь Opi дордатын, opi баргысы да келе бермейтш eдi бул арага оныц. Цордатыпы — агасы сезш дойып, пэлеге далам ба дейдь Байжан далыцдыгып 6epin, дыз айттырып дойдым деп емекаткен. Баргысы келмейтйп жэне де: «Бай адын- ды дурыстап 6epin жур ме. Репжйпей ме,» деп сурайды комитеттегшер yneMi. Бул арадан Бэсти эрдашан eai тэр1здшерд1 кездеспре- Кейб1реулер1 мадтанады. Оларды жалданып журген байларынан мыдтап улес алганга удсайды. Цосшугылов 9-668 129

ушндеп Карябай дёгбн бол улесш ДаЛЫцмалГа бер!п, уйл!- куйт болган. Осындайды еспгенде Бэстидщ iuii куши, кедЫ бей-жай болып журе бередь Байжан айтдан дызын дашан эпередд «эне-мше мен» неге соза беред!? «Эне-Mi- neci» дашан тауеылады? Бэсти Текейден де дызганады кейде Муршидэнд «Кап тоспаганын дарашы, ендо кезшсе гой»,— дсйдС.. Мурши- дапыц муны эшешн тэлкек, келемеж етш жургешмен ici жод, байгустыд. Батрак комитетшдеплердщ бул кунп эцпмес1 де бая- гыша: — Баймен шартда отырдыд ба?— дегеннен басталды. Булары — «Байжанмен шартда отырдыд ба. Ол саган жылына данша ады толемек. Сен нендей жумысын атда- рып беретш болдыд?» дегендеплерк.. Бэсти бшмегенсш сейледк — Шарт дегенщ не eei? «Шарт»... дегешм1з аса мадызды документ. Батрак ко- митетшщ 6ip 6inriiui тагы да туспадруге KipicTi. Танл да узад эцпме... QiiTeyip, не керек. Байжанныд 03in ренжгг- пейтжш айтып. Байжанныд езше туыс екешн айтып, шарттыц 6ip данасын жуырда экеп тапсыратын болып уэде 6epin, эред дутылды. Бэсти уйге келгенде эл1 туе бола доймаган-ды. Бала- лар мектепте... Бул уадытта басдалары уйде болушы едь Элде неге бугш eciK таре бектле далыпты. Bip кездерде- гщей, Бэсти дуалдан сешрдь 1шш шулан eciri де беютул! екен. Сылдырлатып дагып керш едд еишм аша доймады. Ол сенек алдынан еш-уш дадам темен rycin, отыра кеткен болатын. Астынан элде не кумшлдеп жатдандай сезшдк Бэсти дулагын тоса далып, «дай тустан» екешн бшмек болды. Тас фундамент™ уйдщ дэу де болса Бэтима жа- гындагы тусынан кумтлдейдй Сол тусты 6ipey дайламен уцгып, дазып жатдандай... Бэсти сол арада сут nicipiM уадыт ун-тушпз отырумен 130

болды. Элп к ум т л басылмады. Терт-бес рет цатарыпап естшш барып, сэл узшд1 де, найра кумпшдей TyCTi. Бул KiM болды? Бэсти дагдарды. Bip сот далага шыццан Байжанды керш, пар артына жалт бердь Элп эжетханага барып, сэл отырып, кейш оралды. Цайтадаи уйге шрдь Бэсти етш не K93i Tycin, ieine уцшш едц екшесше саргыш топырац жабысцап, етш нщ yen де топырац, босагада да жентектелген саргыш топы- ран i3 цалыпты. Бул сэтте жацагы к ум т л мулдем басылган-ды. Осыдан : кешн Бэсти коп уаныт дагдарумен журдо. Бул не болды? Журттан цупия не сыры бар Байжанныц? Жер асты неге • кумшлдейдь EciK неге жабылады? Байжан оцаша не штеп . жур сонда? Осыныц 6opi Бэстиге шешшмеген жумбан суран болып нала берген-дь Опыц осы сырды ашуга ынтыгы содан бастап 6ip кун бэсецдеген жон, цайта удей TycTi. Ещц ол цайтсе де цу- пияны антарман болып, соныц жолын 1здедй Y йдщ оцаша сэт1н тосумен болды. Б1рде, Байжан Тайтебедеп туыстарына, ал Бэтима эке- Li ciHin ушне кеткен 6ip сэтте, уйде Муплммнен басна еш- jl> к1м налмаган-ды. Соны байнаган Бэсти Бэтима белмесшщ И мацына келдь Оныц ойына сопа 6ip туста Иван Иванович |айтатын нупия сездер цайыра оралды осы сэтте. Бул налай болтаны, элп пара сур орыс шынымсн бшш отыргапы ма 6apiu деп кудштенд! ол. Bip сэт опырай, ез1м- шц туысыма icTereH настандыплц емес не бул деп жасып та налды. Bipan, аныры, не де болса байнап, TeKcepin алу- ■ га эбдеп бекшдк «Бэязи де, жацагы батрашкомдегшер де ЩДУрыс айтады. «Не жацсылыгын корд1м» дей алам. Бэрш цызгыштай цорыдым. Жауда кеткен цос атып да экеп бер- ’ fliM. Кун-тун демей цызметш де iCTefliM. 93ipre бергеш уш ! торпац, eiti жылцы екен. «Далыцмал» дегенше кумещц эл1 ‘ де. Рас па, OTipiK не — кере жатармыз. Ал, мыпасы пе эре- кет екен — оны да керейш деп толганды эуел1 Бэсти, Со- 131

дан ак.ыры тэу ек ел ге бел байлап, подвалды ц аузы н аш ты, imiHe TycTi. Бул арага ез1 бурын да талай тусш журген. Мунда кобше к,ыск,а жиган картон жататын. Туздаган к,няр сал- ган кеспек туратын. Бул Бэтиманын, ез тамагы. Ол кей кейде 03i тусетш де, кейде картопты молдау гып алатыц шагында Бэсти/ц шадыртатып. Подвал irni карацгы. К,ияр салган eciti кеспектщ бущ- pi кершдь Эне, аргы жагыида домалангап ipi картоп уйш- Aici жатыр. CeK ipin iniKe TycTi. Аяил жумсак топыракка тидь Бэсти Ырщке тутатты. Рас, кэд1мп жаца кдзылган борпылдад топырак Байжан казган гой теп. Анада аягына. eTirine ep in журген де осы топырак,. К,ане, к,ай тустан к,азды, не казды? Ол тощрегш сипалак,тап, жумсарып калган тусты 1зде- дь Пэлендей, окшау ештеце сезтш йдк Bapi б1рдей тэр1з- дь Шеттей 6ip бурышта аида-санда 6ip сыра ашытатын бошке тур. Ол бошкепщ бул тусда сона 6ip бурыштап ауы- сып, крнгапын байыптады. Иэ, осыпын, астында 6ip нале болмасып. Топырагы босац да емес, сойтсе де неде болса, осы тустан казып корешн... — Эй, погребте журген кайсын, эй,— деген одыс дауыс есйлген кезде Бэстн колыпдагы суймещц бошке астына бешмдеп, eKi-у ш йлтеп калып едь Содгы жолы ол суйменшщ басы элденендей катты 6ip затка, таска ма, телнрге ме тшп, тайын кеткенш де байкаган-ды. Тосын дыбысты ecTin, еи/u уи-тунйз тына калды. Дауыс Байжандпй болатын. Муны анык тапыды. Сойт- кенше болмай, жарыктау торт бурыш тесштен imKe ка­ рай 6ip колецке сып бергендей болды да, коз1неп от жарк eTTi. Бэсти есецйреп кетй. — «Ага мен ед1м», деуге муршасы келмедь Байжан шрщкеш жагып ж1бергенде. лом тем1р муз устшде жатыр екен. 132

— Ойпырым-ай, агатай-ай, не жазыгым бар едц— дед1 бойына урей Kipren Бости.— Муз ойып жатыр ед1м. — Шьщ жылдам. Бул жерге KiM ж1берд! ceni, uTTin баласы... — Жецгем муз ойып эпер деп едь Муйлшм жецгей сол жолы цайнысыныц созш oTipiKKe шыгаргаи жок,, «сойт» деп ед1м, доп басын изей салган-ды. Буйтпеген кунде ше? Егер Байжан оныц шын ниет1н сезгенде Бэстидщ бул уйден, погреб iiuinen аман шыгуы ешталай болатын. Кузге салым конфискеден эугпр1мдеп жаны к,ала ма деп журген Второв бар дуниесшен журдай болып uibira келдь Кок тобел1 кок уй цазынага кета, мал-мулштен де айырылды. Собор к,арсысындары агаш уйше цалалыц ем- хана орнады. 03i жалгыз баласы, кемшр1меи 6ipre 6ipey- дщ шым уйше Kouiin алды. Енд1 олар собор мацынан со- надай цаишк, журетш болды. Сопдагысы коз1не кушк болып басылатын, соцгы жылдары салдырган, кек ушн Koprici келмойтш дт едь «Конфиске отт1, байлар цурыды» деп Аццала жутап к,алган жок. Солай болар деп кутетш Казанцев, Второв- тардыц оган кездер1 жета. Офицер клубапда баягыша ойын-сауык,, базарда гужшдегеп сауда... Bopi бурынгыша... Тек гушдегеп кып дауыстыц iminen эрцашан октем шыга- тын Заберов, Дощыгуловтар yni енд1 естшмейдц Ko6i жа- тац жагымыц балташы, усталары. Байкой байдыц Tepi заводыныц жумысшылары мен Бошан ауылынан отын, шоп, тезек сата келгендердщ yiri. Куз... Дала кошелер! сурецйз... Элсш-элсш суьщ тан- быр cipKipen, жерд1 сузе, сургылт булттар кошедк Байжан конфискеден кутылдым ба деп куанып журген кез. Уй пшмен моншага баргалы эз1рлендй Эдетте ат жек- ripin, цасыпа Бэтима, не Муплйм/й алый, арбамен бара- тын. Ол заман цайда? Соцгы кезде деней жуйке ауруынан 133

ба, элде неге щ.ши 6epeTiH болды. Уйде шомылганды Mice тутпай, дайыц сыпыртды алып, Чайкин моншаснпа карай жаяу тартып efli, жабык екеп. Моншашылар жумыскд шыкпаган. Чайкиннщ 03iH де ушнен кепйрш ж1бершй. Солбырайып кешн дайтып келе жатып, бурынгы кала- льщ управаныц алдымен журда. Bip кезде e3i талай келе- Tin жерлер... Жер баскармасыныц бастыгы Черпов осы уй- де отыратын. Moncefifli де кебше осы жерден табатын. «Цазак коммунасыныц» бурышын айнала берш, ыгы- жыгы халыдка кездесй де кетй. «Конфиске мулкш сату басталды» дегел1 зэре-куты жодтын. К,ашап келед1 деп eei де тосатып. Журеп элде неге дурйлдеп согып кетй... Сейт- се де, жипалган халыктыц 6ip nieTin жанай, 6ip кездей «Татарский» деп аталган, осы кунй Луначарский кешей- не бурыла журдо. Тапыстардан мунда Сэнке жур екен. Соны Kepin: — Бул не?— деп сыбыр етй. — Hecin сурайсыц. Бул — «торг» — дед! Сэнке орыс казак сезш арарластыра. Конфискеленген байлардьщ мул- Ki сатылып жатыр. Шлем, устел, орындык, диван, кана- фе — 6api бар. Сатушы «6ip сом» дейдк агаш балгамен столды урып калып, 6ipeyi eKi сом береда, eKiHHii 6ipey «уш сом» дейдь KiM коп берсе, товар соныкь Байжанньщ K03i журттыц усйнен асып барып ортада- гы бшкте отырган 6ipeynepre туей. Дуние-мулшй экелш, уйш тастаган. Сэнке айткандай, бэрГ бар. Тердейлердщ 6ipimn колыпда жещл агаш балга. Сонымен стол такта- сып урып, сатылатын заттыц кунын хабарлайды. — Венаныц столы... Бес сом... Bip жактан: — Алты сом,— деген ун еейлдй — Алты сом... Алты сом... Тагы юм артык береда. Артык нарык усынган ешюм болмады. — Алты сом... Баска бага жок- Алты сом, сол алады... — TypiK шлем, жиырма бес сом. 134

— Ренэ, Францияиыц дабырга сагаты. Он сом... Алушылар онша коп емес... Байжан орнынан дозгала берш едд. — «Бул1н1*еинен булд1рп алма» деген... Сумдыд дой... Ысдад ушнен керш ем мына сагатты. Цощыгуловтардьщ да мултн экелш сатып жатыр,— деп сытыла шыгып, те- pic айкала берген б1реулердщ сыпсыц ceei тщц дулагына. Байжаи, жалпы, мехштке намаз атаулыга, соньщ шпн- де жума намазына да бармайтыи. Сондыдтан жума кун- flepi MeuiiT мацыиан алыстау журетш. Bipey-M ipey кезде- ciu кала ма. немесе намаздан шыддан мусылман дауым кезге туртк1 ете ме деп дордатын. «Эне Байжанды кердщ- дер ме?»— дейд1 гой. «Шодынды Байжан, эне KeTin бара- ды, намаздан дашып» дейдь «Одан да жоламайын мацы- на» дейтш. Бупн де кун жума едь Байжан бурынгы эде™ бойын- ша, мешггке жадындамай эр1ректен. Романов кешесшщ бойына туст1 де, сол сэтте артынан «Бэке» деген дауысты e d in тодтап, турып далды. Бул Цилыбай деген 6ipey екен. Патша тусында да, совет тусында да ecKi дызыл nanKeni долтыгына дысып алып, кецсеге дагаз тасып журетш К,и- лыбай... Сол адам 6ip парад дагазды устата 6epfli Байжан до­ льше. — Бул не? — Шадыру дагаз. Ci3,ii о к р у т к кедсе «келсш» деп жатыр... — К,ашан?.. — Bapi де соныц шпнде жазулы,— деп журе берд1 Цилыбай. Оныц озппд дара тану дабше™ де шамалы болатын- ДЫ. Нагазда «Узеконот»1 мекемесше келсш деген шадыру бар екен. Байжан жолда 6ipey устан алатындай, епд! ез уйше 1 Уезканот уездщ дайындау мекемеп. 135

жеткенше асыга тусть Дамыс басы сыбдырласа, дояндай далтырай кететш мына заман-ай. Шмге KipinTap еттщ? Тагы шмще керек бола далдым екеп? Сол конфиске мэсе- лес! болмаса iiri-дагы. «Yйд! босат дейт!тг шыгар. Немесе ат-колшцд! дайындай бер», лей ме. Дадпапы таре бек тп уйге к!рдi. Кеш болмай жатып терезесшщ дадпагын жаптырды. Сойти де, жатып далды. Ой..., ой... Бастап кетпейтш 6ip ой... Байларды шетшен копфискелеп айдагалы жатдапда, e3i соныц 6ipi болып п - з1мде журген сэтте бул шадырыстыц да ce6e6i туешти. Аныд солай... Bip сэт ол дуниедеп эбден туцшген куйге туей. Бола- шад дандай болмад? «Ит жеккеп» деген жер! алые, кун кез1 шыдпай, еш-уш ай бойы кек жиеки дара тунек басып турып алады дейдь Жазы-дысы тоцы 6ip ж1б!мейд! дейдь Бала-шага болса жас. Тым болмаса аядда ныд басдызып кете алмагапым ба. Бар жиган мул!ки данга суарып, су тубтеп алган дазынапы дайтем, дайда тастап кетем. Сон- да осыныц 6api эжеиме жарамаганы ма метц. Онда не ymin тартысып, не ушш тер тект1м... дан теким... Осыпша неге дарау болып тудым екен, дед! ол, 6ip сэт селк етш, басып KOTepin, мунысы ез кшэеш мойындаган- дыд белпс! Topi3fli едь «Уезканот» дегеннщ мэнш сурап бшгепнен кейш де ол ол! осы ойынан айырылмаган бола- тып. Не ymiH, неге, «Узеканоты» жэй сез болар. Бурынгы уайым ycTine тагы да белпаздш дауш до- сылды. Семен eniMi тагы да алдынан шыдты. ¥зын сары- ньщ осыдан коп жыл бурынгы эцпмес! eciHe TycTi. «Цателесшшз Сапарон жолдас, бара бер!щ!з. Ci3 емес едщ!з Keperi, с!зд!д малайыдыз керек едк» Сонда Бэстид! шадырып едь Сол поле б!рдеце деп дой- ган жод па екеп? О, тэуба, не поле болды бул?! Байжан тосегшен сап турып, сан отырды. ЕрЫлЬдар- сылы уй iraiH кезш журш алды. Адыры туе олней жадындай келе тамагыпан ас журе доймаган сод, аудатын шпестеп шыгып кеткен. 8yeni бу- 136

рынгы Царьский двор кешесше тусть Жолда да ойланды, Сол кешенщ бойымен келе жатып Мойсеймен 6ipre еткен 6ip кундерд1 есше алды. Па, пнркш заман-ай! Сондагысы астамшылыд екеп рой. Не адысы бар едь Тасдандыд дой, тап сол жолы сол орыстыд ару келшшеп озш щ Kyiieyi Петровда айтып дойса, дайтетш ед1? Иэ, 6epi OTin кеткен ic. Ол айтпады. Петров буран ештеде ютемедо. KeTTi туе Tapi3fli болып OTin. Байжан ойы озшщ бугшпеше дарай ауып едь Bip кездеи Цосшыдуловтыд уш... Мацдайшада «Узе- канот» деп орысша, «Уездш дайыыдау мекемесЬ деп араб эршмен жазулы тур. Байжан сол уйдщ табалдырыгын ат- тады. Ол белмеге тргенде стол басында отырган жалбыр шаш, жудалау оддд дыр мурын, улкен дой кездшеу, ж ь п т атасы жасамыс адам басын KOTepin, буран тшеше да- рап далып едь 1зшше од1 сэл жылынып сала бердь Бу- лар, 6ipiHeH 6ipi кездескен емес. Сойтсе де кецсе бастыгы Байжанды б!рден таныды, cipo, 6ipey сырттай жон сштеп, Tyci TypiH TOHTiuiTen таныстырран Topi3fli. — Жогарлацыз,— дед1 Байжанга стол алдындагы орындыдты нусдап.— Иэ, Бэке, аман саусыз ба? «Атымды да бшш алыпты, оц1 де жылы, Tyci де uri екен.» Байжанныд кодШ сэл орныгайын дедь Сойтсе де, жумсад устелдщ шетшде ебедейаз отырып, дипадтай бердь ...Коктемде бурынгы губерния, уезд орнына енд! округ дурылып, Аддала oKpyrinin дарауынан жада аудапдар уйымдасты. Солардыд 6ipi округтщ шалгай диырында. Улытау жагындагы — Сарысу аудапы. Басда аудандар сиядты мунда да коп мекемелерге кадр жеыспей жатты. 0з ойынша Байжанга жанашырлыд б1лпзш журген 6i- реулер соны естш, бул сылтауды одай пайдалана дойган °Д'- Сол Сарысу аудандыд «Союзпушкина» мекемесшде (ад Tepiaepiii дайындап оттзетш орын) оз1не ic б1летш 137

орыноасар сурап жургеи басшыга олар осы Байжан eciuiu этап, оныц Tepi-тсрсек жагымен таиыстыгыи бетке устай дойган-ды. Сонымен, конфискеге ifliurefli турган Байжанды Адда- ла тощрегшен ен;й Teaipeit ж трудщ peTi осылайша келе далды да, мына кецсе бастыгы оны сол себеппен 03iue шадыртдан-ды. Байжаниыц алацдап, добалжьш жургеи кецйй осы ха- барды естш, енд1 сэл сабасына тускен тэр!здд eciii жил бастады. Устел басындагы ботен адамныц, жштш коз, ад- сарыньщ турш 6ip сэт шырамытдандай болып, eiifli oip сэт бурый ушырасдан адамына удсата алмай дел-сал-тыи. Жод, мунысы бурый кездеспрген адамы емес. Дайдан 6iae дойды екен Байжанды. Элде элп Гепу жагынаи сынага- лы, сыр тартдалы жубергеп ада.мдарыныд oipi емес пе екои. Сол сэтте ойы шард урып, 6ip кездеп Моисей де, Семен де, Моисейдщ дазынасы да 6ipin-6ip дуалай, коз алдыиан жалт 6epin, коды слепне тусе калган едь — Eiifli журе 6epipi3, Ызге соиы айтайын,— деп ед1м. Ощ жылы бастыд бутан бас изедь Байжан yiiiiie Kapaii букшецдедь Бул кезде оныц ушнде де кутпеген 6ip однга- лар болып жатдан-ды. Байжан «Уезкапотда» KeiiciMen уйге 6ip бетен адам- дар келдь — Опыр-ай, эбден шаршаганымды дарашы,— де;й oipi трген бойда. шац басдан еттмен тор'д таптап orin, Му- плЫм тосегше барып дулай кетть Уйдегшердщ 6opinin де далшылдап 3apeci ушдан. Gcipece. Зардым. Баягыда е.и тауып алатын наганына удсас мылтыд асыпган, жагасын- да eici торткып бар 6ipey: — Illaii дайындацдар. Мына сапдыдты далага шыгар. Ана эйелдерд! шуланга дама,— деп буйырган кезде дауыс uibirapbin, жылан ж1бердь Цара сур дазад уйдеп донад болып жатдан 1ц1ртт1 6ip- ден ауыз уйге даматтырып, сыртынан mcenfli салдырып тастады. 138

«Кала сыртындагы алацга келш жиналып жатыр» де­ ген emc-eMic хабар бар. — Тез1рек женелту керек. Мал-мулштщ 6epi есепте- лш, «Товариществога» тапсырылсыи. Дара сур адамныц дауысы ащы да, ектем шыгады. Байжан «Узенканот» конторынан тамад iuiKefli шыгып ед1, алдынан алдынып, дара терге малшынып Бэсти жетть Бэлем ceHi соттаса — лнз бадпай орнымда отырып далар- мын. Шод! Шод! Шок,! дейтш Бэстид1ц ещ бул жолы орт сенд!ргендей дарайгаи, «туыс» деп дня алмагандай, теп. Байжан датты шошыпды. — Не болды, шырагым. — Ойбай сурамацыз, эли пэлеЫ 6i3re де келш далды... — Жардыным, жошцд! айтшы, ол не пэле. — « Н е т » дейтш neci бар. Эли конфеске. Асынган кок- TGMip даруы бар 6ipey. Ciafli сурап, з!ркшдеп тосып отыр. Дорага ат арбасын енизш дойды. 03i тэтемнщ тесегппц устшде жатыр. Уй iuiin дыргын тигендей гып экетш бара- ды. «Байжан тура осыдан «Итжеккенге» кетед! деп л е т - pefli. — Шырагым,— дед! жумсарып, Байжан од! де бузы- луга айналган-ды.— Шм 03i? Неше адам? — Келген екеу, 6ipeyiniHi Tyci суыд. Устшде милиция KniMi. Ci3 козге тусе кермещз. Шамацыз келсе, дарманы- цыз, Баке. Нанбасда шара далмады. Байжан кешн бурылып, ат- комге дарай тартты. Оган «Узеканот» конторындагы коп­ тел 6epri эцпмелер де, бершгеп уэде де ад улпа булттай болып, ушып бара жатдандай кершдь Коротков ai'iTeyip орныпда екен. — Валерий Иванович, мен де бар екенмш гой ели й - 8шщ1аде. Ci3 мен! неге... — Тодта, не айтып турсыц озщ ?— дед! Коротков. — Эли конфискеце !л!ккендерд!ц шйнде... — Цайдагы жодты айтасыз. Tiainre мен оз!м дол дой- дым. Цаулы кеше шыддан. Оныц ш ш де жодсыц. 139

— Цорага ат-квлшИ шрпзш, ылац салып жатыр. Ми­ лиция адамдары жур деп хабарлады уйдегшер. — Цызыц екеи... Олай болуга тшс емес, Байжаи Сапа- рович. Кэпе, звондап корешшш... Ол телефон трубкасыи цолына алды. Жолы болгапда, 1здеген адамы да табыла кегп. — Менде, Mine, Байжаи Сапаров отыр. Мен опы Са- рысуга журпзгел1 жолга камдап журсем, б!реулер барып комфескелейм1з деп элекке салып, дурлш^рш жатцан ко- ршеда. Ол не ic? — Жоц, ол жакка б1здщ адамдар жоламайды. Kemeri келш1м бар емес пе. — Бэсе, онда шатастырып журген б1реулер болмасын. Адам ж1берш тексертщ1з. Байжанныц eni енд1 т р е т и дедь Коротков телефон трубкасыи орнына цойып, 03ine бурылды. Байжаи бул кез- де мына созге напарын да, нанбасын да б1лмсй турган-ды. Ko3inen жас цалай ыршып кеткешн байцамай цалды. — Батыл адам ба деп ед1м. Муныцыз цалай? Шатас­ тырып журген б^реулер бар гой. Буйтш алац бола берме- даз. Жаца ауданга тез1рек аттанып кеИдаз. Уэде уш кун болсын. Осы уш куннщ пшнде ягни К,азаК ACCP-inin ме- рекесше дети жонеп кепщз. К,аран,ызды кермейтш бо- лайын. — Уэде, Валерий Иванович, сойтемш,— деда. Байжаи бурый болмаган босацдык, KopceTin, Коробковтыц цолын цайта-цайта цыса бердь Уйге цайтып оралган Байжаи «милицияны» да таны- ды. Баягы Жацыитыц балдызы Шымырбай. Асынганы на- ганныц бос цабы. Цорага enriain койганы ез ат-арбасы. Баягы 6ip замай болса. экесше 6ip KepicTipiu. аунатып- ак салатын едь BipaK. амал бар ма. Бул шыи кедейдщ 03i-TiH. Байжанда кеп бары да рас. Айдалатынныц iniiime осы Байжаи кялай болмас екеи деп ойласа керек. 0з ко- лымнаи «Итжеккенге» апарып тастайын деп келгеннен де сау емес-тш. 140

Ёайжанды керш эшрецдемек болып едц уйге жетш келген eKi милиция езш дедектете тесектен жулып алгап- да, сасып цалды. Шуаш сасыган шулгауын орап, eTiriH тез киш, арбасына мшш ауладан шыга жонелдь Одаи epi- дегнймен Байжанныц да, басцаныц да ici болган жоц. *** Туе элеп кезшде эр жердей шыццап торт-бес келш ппркеу алацында жиналды. Крршаган халыцта есеп жоц. BipaK, мылтык, асынган адамдары мацайлаттыратын емес. Жылау-сыцтау дегеншц 6api осы арада. Жамбагыс- тыц 6ip тоцалы цалып барады. Малайымен крсылыпты. Аттанын кеткел1 жатцан оншацты келштщ eneyi ца- рауыл, кузет адамдарына арналган екен. Жангабыс, Са- дык, оз уйлерш жасаулы цалпында цалдырган. Мулштщ 6api «торг» деген пэлеге туеш, сатылып жатыр. — Дуние алмасац да, кшмд1 мьщта, балаларды киш- flip,— деп Жангабыс цацеаумеи болган. Муныц дурысты- гы кеше цаладан шыгысымен-ац бшше бастады. Алыста- гы лагерьлерге экететш eKi жолдыц кокмепйт багытында- гысы цолайлылау дейт!н эцпме бар. Булар да сол жолга тускен едь Коп узамай Бекетейге бет алды. Бекетейден тагы уш-торт колш цосылды. Осы жацтыц байлары. Ещц кош узацца созылып жылжып барады. EKi жацта да салт атты кузет, ылги милиция адамда­ ры. Шаш ал десе, бас алгалы тур. Еш жакда е ш т ц ц бу- рылтатын емес. Эуелде дэрет цыецанымен, шыдамак, бол­ ган эйел атаулы eufli KOHirin, yiipenin алды. Арбаны таса- лап отыра кетедь Болмаса кузет адамдарыныц коз алдын- да дэретке шыгуды эдеттенш алды. Тагдырдыц осы 6ip ойламаган жердей килшп, yMiTin цнып кеткеи цат!гездтмен Жамбагыс эл1 келшпегепдей ед1. Ол керуен басымен кездеспек болып, талай оцталды. Лауазымы «комендант» деп аталатын оргапныц адамы екен. Эскери саргыш гимнастерка киген, жагасында eKi 141

шаршы белпш бар, галефе шалбары бойыпа шап-шад, оныц сыртынан бел1 дынама дада тон киген, сыртынан бу­ ран белбеуше байлаган браунип бар, шапшац, шартпа- шурт жшт, 6ip сэт орайы келдГау деп соган сез датты. — Шолдас комендант... — Эй, мен саган дашан айттым? Саган ана ит, ана ку- miK жолдас болады, мен жолдас еместн. Мен «азамат» комендантпын», «Гражданин комендант» де. Сен тутдын, мен KyaeTHiiMiH. Апыр-ай, мынаньщ 6eTi далай датал едП Тун iniinfle «Цашдып», «К,ашдын» деген айгай шыдты. Гурс eTin мылтыд атылды. Жалган дурлтс екен. Жалган болса да 6ip адамныц eMipiH жулып кетть Тузге отыргалы шыцдап айдалган уйдщ 6ip адамы мерт болды. Сол арага жерлеп, кеш едэу1р эуре болды. Еш-уш са- гат бегелдЬ Жаназасын шыгаратын 6ip адам табылмады. Bip молда бар екен. «Жасын» одуга дордып, ез басымен e3i болып «молдалыгынан» танып KeTTi. Бул кезде далада оны-муныдан аман далгап Байжан да жол дамына тршкен-дй Оныц жаца бастыгы Сэл1м корпи ауылдардан келш, кош дурастырды. Булары дазы- наныц лауы емес, жекешелердеп жалдап алатын колж — туйе, ат, oria... Сарысуга дешн жетшзш тастап, кешн дай- тады. К,ала мацындагы Царамойын, Тайтобе ауылдарыпап мундай келшп адамдар да табылды. Жинадталып, эз1рленгенше, сентябрь айы туып KeTTi. Арда даласыныц бул шагы кейде туманды, кейде жауын- ды. К,ар ушдындап, боран согатын coTTepi де жш. Ац Tepinepin сатып алатын аудапдыд одадтыц кони, сол сентябрь айыныц басыпда Аддаладан аттанып кеттй Багыт — Нура, Куланетпес пен Жацаарда ардылы Сары- су асу, сол жадтагы жаца аудапда icKe Kipicy. Кош басында Сэл1м мшген тарантас арба... Цалганда- 142

ры дапатты, шарбад дорапты казаны арбалар... Екшпп колште — Сэл1мнщ уй-iiui, эйел1 жэне тетелес ер баласы... Жастары торт-бес шамасында. Одан кейшп арбада — Бай- жан уш. Бэтима мен Зардым, Тем1рбек... Калада оскен балалары жол устшде султана дарайды. Тан; ата дозгалган кош туе элетшде кол немесе озен жа- гасына дедгелепе далады. Жерошад дазылып, шэупм-ше- лектер мосыга Шнедь Жалпыга ортад тамад дамдалады. Зардым мен Тем1рбек ошад басында шытырлай жанган шыралжын, кекпек отына да, тал шыбыд комкерген nip- nip езендер мен колдерге де, TinTi, шекс1з-шетс1з сулаган кед атыраптарга, иен далага да далыдтаган дарадус, куй- кентай мен озен-колдерден дурюрей ушдан даз-уйректер- ге де тадырдай коз Tirefli. Кос бастыгы — адшы. Кош тодтаган тустарда даз, уй- рек атып, экелш дард дылып тастайды. EKi уйдщ адамы солардыд жунш жулып, у й т п элек болып жатады. Нура бойына жете келе улкен-улкен келшт1 коштер кездесе бастады. TeMip-тумыр, машина-сайман артдап, бала-шагалар тиелген керуендер... — Кайда барасыддар? Жол болсын. — Караганды барамыз... — Ол непдей жер? — Кеи ашылып жатыр. Жумыс 1здеп барамыз... Дала жолы тагы да узадда дейш елыз-куншз жым- жылас. Конектен асдан сод ел таза енредь Bip колште он eerie центральке мылтыд, елуге жуыд дадпан, уш-торт тай боз, сиса, сотен, бес жуз кесек Kip сабын, жуз шадты дундыз 6opiK тиелген. Бул аралар 6ip кезде Байжанныд сан рет журш еткен жерлерь.. Моисеймен де, жалгыз да, Сарысуга eni-уш дай- тара келш дайтдан. Жер дайыедан мал айдап экеткен. Айнала мола, бетттер... Бул мадмен 6ip кездерде Жо- шыныд ocKepi жортдан, Бату ocnepi элепн мол салган. Сона 6ip туста далдиып турган улкен тамды Жошыныд 143

моласы дейд1 журт. Алаша хап б е й т . Доыбауыл деген ecKi тамдар бар. Хальщ басына диындыд тенген Адтабан шубырынды- да сонау Улытау бойьшда уш жуздщ басы досылган. Бай- жан кони келе жатдан бул тустаи сол Улытау да алые емес... — Сарысу жагын ецшец кошш журген ел дейд! гой... — Кошпепдшер... — Шу мен Талас ол жадтан данша жер? — Бес-алты жуз шадырым... — 0к1мет «отырьщшылан, отырьщшы болсац кэс1бщ, мектебщ алдында, пайдац тугел» деп жатыр. Сарысу ел1 ешметтщ бул лажына далай дарайды екен... — Ац Tepicin уймет те керек еткет рой, ш м бШпть.. — Муныц 03i шет журтда ж!бер1летш кершед1 рой. Басда журт оран сап-сары сап алтын телейтш коршедБ — Кшк Myfii3i... — О да дымбат мулш... Тамад iuiiflin, дазап-аяд жиналып, кеш тагы да алга дарай жылжыды. * ** Байжапдар аттанып кеткенпен кейш Мугшшм ашыд уйге, дорадагы ас уйге юлт салып журетш болды. 03i Бэ- тима болмесше кенгп. Бэсти данша орайластырам дегеш- мен одаша далудыц peTi келмей дойды. Муныц ycTiHe Дуйсемб! деген поле тары шыдты. Бурынгыдай емес, ке- лу! жш. Bip куш Бостп ofiTeyip амалдады-ау. Муплшмшц 03i шадырды. — Bip шелек картон алып шыдшы... Биыл бул уй, бурынгы ногай эйелдщ эдеы бойынша, картон дайыпдаран. Ет жагы эл! мол... Емрад астыд тап- шыланран. Картопты Kopmi кулактардан сатып экеп, тегш берген Бэстид1ц озБ — Жарайды,— дед1 шелекы долына ала 6epin, Бэсти. 144

Погребтщ аузын ашты. 1шке тусш, узад « y p in алды. — MepTirin далдым, Муке, iniKe, немене, дудайдыц жогын Y“ in тастапсьщдар гой. — Ой, есалац, мен бе екенмш. Анау датын емес пе ic- теп журген. Бэсти эдей1 кешеушдедь Анадагы тусты енд1 аныдтап дарап алмад болды. CipiEjKems 6ipiHeH соц 6ipiH тутатты. — Маке, шамды 6epin ж1берпп. — Не болып далды тагы? Мугшедм уштж шамды тутатып, темен усынды. Басе, баягы кврген куйден кеп езгерген. Bip тустардыц топырагы алынган. Е с т бешке, ет шабатын астау 6api- 6api ауысып, eciK жадда ыгысыпты. Б1рад ол погребтен дуние 1здеп ауре болудыц дажеН жогын тусшдь «KemiKTiM... Басе, Байжан буйтш тунде- летш жер дазып, жасырып журген затын, кейшде кал- дыра доймас. Экеткен бэрш.» Сол Tyni Бэсти датты толганды. Пален жыл долында журсе де, Байжан буган сенген емес екен. Тагы да алдап кетт1. К,ызгыштай дорып, езшен басдага сезд!рмей келгеп мунысы не болды сонда? Байж андар ж енеп кеткеннен 6ip Kyui к ей ш Б эсти елец- алацда дадпадаи Kipin келе жатдан 6ipeyfli к ер дь KniMi бул ж а д п ш емес, оны б1рден ацгарды. BipaK, niuiini, ж у - p ic-турысы таныс Tapi3fli. KiM болды бул? К,онад асыгыс журген тэр1здь Байжанды сурады, опыц жайынан хабары жод. Осыныд оз!-ад сырт жолаушы еке- iiin ацгартдандай. Бэстидщ эцпмесш естш, тез кейш кет- кел! бурыла бердь Погребтен бос шыддан куш Бэстщцц ойына — осы 6ip одига дайыра оралган болатын. Шолаушыныд тулга-по- шымы елес-мелес коз алдында. Басе, бул адамды мен дайдаи корд1м? Тодташы осы... Курен; мен дарагерд1 же- rin, ад acnepiMen 6ipre аттанатын жолы ед1 гой бул. По, на, сонда Кабылдыц дасынан Чунтонов балаларыныд ма- 10-G68 145

ц ы на н 6ip KOpreni ба р ем ес пе. С ол болм асы н т е п . Ол не- рыц ж у р мунда? Байжанды неге !здейд1? Б э ст п д щ KYflirine к у д ш к,осыла туск ен дей болды . А р ад а 6ipaa к у н д ер GTin KeTin ед1. Б эя зи ойламаган тустан кездесе к етй . Б эсти цатты дуанды. Басе, осы 6ip- деце 6ince керек. Эне кердщ бе, кшлп кокала... Мылтыц асы п алган... «Д о к е й д щ 6 ip i» деп А кдаланьщ Ko6i цорца- ды . М ун ы ц Ty6i т ш э л ! Ж а ц бы р ш ы ш алды ц баласы eKenin Kiii б1ле 6ep cin . Bipai^ к,олы ж е т й , Mine... С овет ж е т м зд ь Т е й э л п л е р д щ co 3i д у р ы с. А н а к,ара с у р командир дур ы с айтады. Байжанньщ куйырш ыгы атанып жарамсацтана 6epeTiH т у п жок,. К,ой, мен д е 6ip oaiim ie эр ек ет жасап ке- рейш ш ь Мейлц цайдан ш ьщса одан шьщсын. — Баязи амансьщ ба? — Б э с т и с щ бе -е й ! К,айдан ж у р с щ ? — Ацылдасатын ш аруа бар. — Осы арада айтасыц ба, элде кецсеге ж уресщ бе? — Ж арайды , барсац барайьщ кецсеце... E Keyi м ил иц ия к е ц се й о ты р га н цалалык, басцарма yfti- не. ц арай аяцдады . Бэсти осы жолы погребтен бастап, ойында жургеншц бэр1н, т ш й , тунмелете келген цонац жайын, тугелдей баяпдады Баязиге. *** А рбаны ц купш ей гана сьтцырлайды. Ж ол бурынгыдай емес. Ш оцы рагы жок, майда топырацца тускен. Доцгалак, к,алыц K,ynFa ба ты п кел е ж атцан Tapiefli, ат пен ту й е мьщ- ш ыцдай эрец татрады. О сы цалыппен кэл ш й лер едэу1р ЖYpдi. С одан кеш н : — Тоцта... — Богеле турыцдар... — Салаумалайкум,— деген дауы стар есйлдь

Мттер шулап ypin йоя бердь Ауыл екен... Заркым арбадан тустк Кун кешшрген. Айнала карацгы, салкын... Эр жерден жылтырап жанган от кершедь Аньщтап к,арай келе, жш K,°HFaH бес-алты KHi3 уйдщ ускыны кезге тусть — «T y ricK eH » деген жер осы, келдш,— дед1 экесь Bipan, жолаушылар бул арага коп бвгелген жок. Сэл- деи кешн кош кайта жылжыды да, взенд1 жагалай к.он- ган ауыл ошакдарындагы от жылтырап, артта кала бердь Жацагы «Туискен» деген! аудан орталыгы екен де, Байжан конторы сол аудан орталыгы турган жерден жет!- сепз шакырым жогары, кызыл отау мацындагы кыстауда 1 турады екен. Арындаган 6ip ун самоход арбалардыц шокыракты жол |уст!мен жуйткш бара жаткандагы салдырындай болып, Заркым кулагынан 6ip кетпей койды, коп втпей-ак, соган косыла элсш-элсш «эуп! Эуп!» деп кушенген 6ip алыптыц т дауысы естшш, бурынгынын, 6opiH басып кеткендей тэр1з- I денда. Тун ортасы кезшде квлштер сол сарылга жакындап | келш токтаган-ды. Заркым да арбадан т у т . Тун карацгы. Журттыц 6opi колштеп жукт1 Tycipin, уй Tiryre KipiCTi. BipaK арба тарсылына уксас эуен де, «эутлдегеп» ун де ■ басылмады. Заркым тамакка да караган жок,. Сол ун элди- легендей болып, уй сыртындагы кшз жуктщ ycTine жап- 1! тая 6epin, уйыкдап кетть 'Ган, ата ерте оянды. 0 K e ci тунде сырттан K O iepin эке- * лш, Tiruiren уйдщ im in e жаткызганы шала-шарпы рана | есшде. Енд1 караса, касында — inici, торде — экесь Есш- ке таман meuieci жатып, уйьщтап кеткен. Тундш жабьщ болганымен, так атып, жарык уйдщ эр жершдеп сацы- | лау, тесштерден байкалып тур. Тек сарылдаган тупп эуен гана эл1 токтамаган. Сол сарынга араласа: — Тэйт 9pi, тагы да сутт! токи, мэлш келпр... — Туiieni хпвгер... I Ю* 147

Су экел,— деген бетен б1реулердщ дабыр, дауыстй- ры естшш далды... Булар осы араныц бурынгы тургындары, ездеpinin ен- fliri Kepnii-доцсылары, тундеп 03i керген eKi уйдщ адам- дары. Экеск — Б1здщ дызметкерлер, 6ipeyi — атдосшы, еид1 6ipeyi кецсе кузетншп,— деген едь Мынау естшш турган да со- лардыц даусы тэр1здь Зардым сыртда шыгуга одталып барып, б1рад даймы- гып, кгпз есштщ алдына келш, сацлаудан сыгалады. Дэл алдарында шн ирескен дамыс. Оц жадта ардан бойы же де жардырап жатдан су айдыны. Бет1 даптаган уйрек. Keuieri 6ip сарын oni сол куш. Зардымга сырым ашатын емес. Ол тосегше дайта келш жатты. Зардымдар тодтаган туста уш-терт кшз уй тур. Арда туста уш-терт шым уй кершедь Муны ол сыртда шыддан бетте байдады. Алды кез Kepiin жерге дешп созылып жат­ дан дальщ дамыстыц ушы-диыры жод сиядты. 8pi 03i 6i- летш Есшдщ дамысына удсамайды, ipi, epi бшк-ад. 0зен жагалауы думдасын. Цыстаудьщ сырты жайдад дала. Коптордыц кузетшнй елулерд! дусырып, егде тартдап адам. Аты Жадсыбай. Орта бойлы дой кездшеу, шодша сэры садалды. Сырттагы шашылып жатдан жуки жинас- тырып болып, туйесш жетектеп, езенге дарай аяцдады. Кецсе кутуш1 соныд эйелд жап-жас жиырмаиыц шшде. Булардан басда Жадсыбайдьщ дайын атасы меп erieci, эйелшщ cignici он терт-он бес шамасында. Цоцыр кшз уй- flepi ысталып, мацайы тапталып, бул арада кептен 6epi отырганын байдатады. OpipeK тагы 6ip ecni уй... Оньщ ма- цыпда да адамдар жур... КЫР устшде, осы арадан 6ip ша- дырымдай жогарыда тагы 6ip ауыл отыр. Bipiieme кшз уй мен бес-алты улкен шым уйлер. Буларды «Кызыл отау» деп ecTifli Зардым. Зардымга сонау дашыдтагы сол дызыл отау болмаса. оз ушнщ мацынан ойнайтын e3i тустас бала кезше шалы- 148

на доймады. Imci Тем1рбек — о да Аддаладагы cepiKTepiii (здегендей, сыртда шыгып, езенге дарап мелиш далады. *** ©зеншц батыс жад бетш деп жайдад далада, бш ктеу жерге салынган ecKi дорымдар к ер ш едь К ои тордьщ eui- уш yfti меп Цызыл отау тустагы ды стаулардан , баты с бет- те жатдан сол дорым дарасындарынан басда дала жып- жылмагай. Цыбырлаган 6ip жан жод. Корым мацында т ы - ты р мен шыралжынньщ тш ен егш ж улы п ж еп eKi-у ш туйе жайылып жур. 0здерш экелгеп кеш еп туйелер ме, элде осы ауылдьщ оз малы ма, оны Зардым айыра алмады. Bi- рад к еш еп 03flepi ж егш келгеп арбалар ж огалган, онш ад- ты кун серш болган шренйлер де корш бейдь Тунде булар- ды Tycipin тастап, кейш дайтып кеткенге удсайды. Келеш KyHi уй алдыиа келш 6ip адам аттан тусть Ер- тодымныц артды дасына байлап алган ац Tepinepi бар. Ац тершерш жинайтын контордыд осы арада екенш бурын- иан б1летш адам. Экелгеш — еш дасдыр Tepici, уш-терт кузен мен тулш. Байжан кездеме влшейтш метрш долына алып, экел- ген ад тершершщ узынын, квлденедш узад елшедь Элде- нелерд! есептеп, дагазга жаза бастады. Содан кейш дой- мага келдь Зардым мен Тем1рбек те содынан epin едд эке- ci ундемедь «кет» деп думады. Цоймада тан-тай болып ушлш, кездеменщ тур -Typi жатыр. Тадта-тадта шай бар. Жиеп дундыз, тысы мауыты дыргыз 6epin, дадпан, мылтыд, тагы 6ip заттар толып тур. Tepi етшзген жолаушыга олшеп кездеме 6epin жатыр. Колген адам eKi эшмешке шай мен nip сабын алды. Ол кеткеннен кейш ауыл ycTi тагы жым-жырт болды. Бул KyHi ботеп еш тм жоламады. Зардым дыстауларды аралап шыдты. TeMip6eK те со­ дынан далатын емес. Ылги oip дадырап бос далган уй- лер. Квп уйлердщ эйнеп жод. Аяддап езен жагасына кел- Д'- Дэл уйдщ алдыпан басталатын шымпан согылган 149