Қ.Рахимов Қасірет құрсауы

Польша, мацдайыпа «топ-топ» сешредь Ошаганта ауна- гандай болып, денем улб!реп турды орнынан. Ол ojii «Подъем!» дегеп айгайдьщ манна не екенш ту- ciHe койган жок болатын. Мацыпдагылардьщ бэрппц де топырлай, acbiFbic-yciric кшнш жатк,анын, 6ipin-6ipi баса кектеп, жулмалап, елш-ешш щшылдап жатданын корд! де тацданды. «Буларды не алып барады екен, жын сок,ты ма, осынша асыгып» — деп ойлады. Сойткенше болтан жок 6ip куатты к,ос бшек езш сирагынан суйреп, жер еденге топ етшзе Tycipfli жэпе тез-тез, карашы талтайып жатка- нын деп жагынан куатты алаканымен 6ip тартты. Коз алды карауытып Kerri. Мыналардыц flypniryi тегш емес екен. Сыртта б1рдеце болып калган шыгар. Тез кишу керек. Ол ктм дерш 1здей бастады. Кеше комендант колакпандай ею бэтецке экелш тас- таган алдыпа. Мацта салып сырган eKi байпагы бар. ©Mi- pi киш кермеген к т м ь Отыз TepTiHmi размеряй юшкен- тай аякда мына кем1 к,ырьщ ymiHmi размеряй резецке та- бан бэтецкет к,алай киедй Байы унем1 аягына карап оты- рып, «кандай эдем! аяк. Баскак болмаса да осы аягыца кызыгып ед1м, алгашкыда дейтш» еркелете отырып. Енд1 MiHe, сол аягымен мына бэтецкеш к.алай KOTepin журедй Шульщ орнына 6epreni сырма байпак, оны к,алай киедй Бэтецкеге ренжш, байпагын ещц рапа кие 6epin едй элде- KiM жон аркасынан 6ip тептй — Тез, тез! Отыруын мынаныц! Сойткенше, устше киетш кшмпп де K03i TycTi. Ак, без еркек кейлеп мен без дамбалды кеше алган. Б1ршде де туйме жок, тек ызган бауы бар. Туйме орнына сол бау. Байлап керш едй тым улкен екен. Мыкынына турмады, сусып кете бердй BipaK мундагылар ондай-мундайды елей- Tin емес. Бергенш киш мэре-сэре болып жатыр. 03iH e де одан баска жол жок-тын. Ендш 6ip азабы шалбар. Макта салып кальщдатып тш- кен шалбар кер кабындай кед. Фуфайке де сондай — ол 300

да цалыц. Эуелде осы кшмд! езше лайьщсыз, кец деп ца- мыццан Муршидэ 6ip кездерде, соцынан, муныц кец, api цалыц болЕанына цуаыатын шагы туатынын ceein пе efli соыда. Аяцтаран салмагы жарты пут бэтецкеш мундагылар «бутцы» дейд! екен. «Жэне де мундагылар кшмнщ улкен- деуше, api цалыцдауына жуг1ред1 екен, ейткеш кец бэтец- кеге шулгауды цанша орасац да келе бередь Шулгау ца­ лыц болса аяц тоцбайды. KniM де сондай, негурлым кец болса, iniiH en сорурлым шоцпытты кебейтш киесщ. Муршидэ барацтыц eciriHen сыртца шыццан сэтте, шыццан жоц-ау, фуфайкесш K nin улгермеген, бэтецке бауы байланып болмаган куйде 6 ip конвой езш цолынан суйрей жонелген, жол-жонекей желкесшен еш-уш рет ну- цып, балагаттап та алган. Муршидэ цара келецкеде, барац алдында eKi цатар болып тщкиш тш турран ез барагыныц эйелдершщ усцынына K03i тусть — Падло, жезекше, дереу, тез!— деп этрецдеп 6ipey- лер, жулцынып экеп, бурын шыццандардыц цатарына тур- рызып жатыр. Айнала тым-тырыс бола цалган. — Санацдар. Расчитайтесь. — Bip... em... уш... торт...— Бул дыбыс сонау, шырыс жацтагылардан бастап цатар аралап, езше де жацындап келе жатты. бзш щ цасыпдагы 6ipey. «Отыз 6ip», дедь — Отыз eKi,— д еп Муршида да ун цосты. Бул айгайдыц оздерш санау тэсшц тутцындарды сапау тэсШ eKeHin жэне жацагы санды айгайлап айтпаса, 03i тары 6ip пэлеге цалгалы турганын Муршидэ ендо тусш- ген-fli. — Оцга царай бурыл... Раз... два... жуынура, суатца ца- рай, шагом марш!— деген команда болды. Тыпыр-тыпыр басцан аяцтар... Сыцыр-сыцыр, тыпыр- тыпыр, 6api де улкен бэктщ алдына келш тоцтады. Сол арада бет-ауыздарын шайран болып жатыр. Муршидэ ора- 301

малы» умытып кетшть Басындагы солдат дуладшыпыныд сыртымеп 6eTiH суртть Муны, omeyip, ешюм кергеп жод. — Строиться... Асханага дарай шагом марш! Тагы да тыпыр-тыныр басдан аяд дыбысы. Асхана ла- герьдщ батыс жад бетшде. Bopi де солай дарай лап до- йып, ж ш басып келедь — Карашы, тамад дегенде 6opi 03ip. JKypicTepi де жел- ген аттай ж т басады,— деп бушрдеп кузетгш дагажы- тып, келемеж айтты. Рас, булар тамадда дарай унем1 осылай жп-i басады. 0йтпей дайтсш. Бул арада тоя тамад жеп журген Tipi жан жод. Кобе талайдан 6epi осы жерде арып-ашып бол­ тан. Нан аз, сорпа суыд. Эбден титыдтаган. Бул лагерьдщ жылылау жер1 осы асхана болар ма деп ед1 Муршидэ. Цателесшть Асхана да сыртта, ашыд аспан астында. ¥зыннан-узад дазган ураныц 6ip жагы — орын- дыд, алдыцгы жагы — устел. Кезекте турып, 6 ip -6 ip да- цылтыр тарелкеге жарты ожаудан сорпа дуйып алган. Ал оныц 03in де стол сиды жод муз-топырадтыц устше экелш дояды. Орындыдда отырганьщша суып кетедь Ke6i сорпаны дасыдсыз тарелке шетшен кетере салады. Ойтке- n i сорпапыц шйнде тулдыр жод, ушген капуста. Картой та кездеспейдь «Доюлау дуй» деп аспазбен де emKiM жан- жалдаспайды. T apT in б1лмейтш, жаца келген «зелепый- дыц» Kei\"i6ipi ейтемш деп журш, сол суйыд «баландасы- нан» да айырылады. 0йткеш асхана басында асты тез in iin улгеру керек. — Подъем! Цатарга турыцдар!— деген кезде асып imin улгермеген тутдынныд дасына конвой далай келш улгер- renin б!лмей де даласыц. Kep3i е т т н щ басымен тепкен тегеш сонадай жерге ушып кетедь Аш далпьщда жумысда барасыц. Муршидэ асханага келмей турып, жаурай бастап едь Суыд сорпапы im K enn en кешн ене бойы TinTi далтырап KeTTi. T in T i, ене бойы муздап барады. Шагым етер emKiM жод. Ещреп отыра кетсе, аяйтып emKiM жэне жод. Одап 302

умхт етпе. Осында ycin-олхп, емхрмен коштасып жаткандар аз емес дейдь Аштьщтан да, аурудан да елед! дейдь BipaK, аяушылык, жок,. Тун iinixifle лагерь сыртынан кер к,азды­ рып, апарып шодита салатын кершедь Мунда келгендер- дщ imiHfle шдет те бар, олш жаткандарда есеп жок,. — Негып турсыц, жылдам, тездет. Жумыск,а жур де­ ген буйрык, болды,— деп, 6ipey жещнен тартты Муршидэ- xii. Бул осы лагерьд1ц K oiririci болып алган дара торы жап- жас эйел, Tocenimi 03iMexi Kopmi. 0 3 i улкен 6ip ортальщ- тагы комсомол басшысынын; эйел1 дейдк Байк.айды, соныц жаны ашитын сияк,ты. Осымен eK inuii рет тхл к,атысуы. Анада, кшм болерде: — Царсыласпа, улкехйи ал, Ty6i улкеш жак,сы,— деп а1^ыл бергеи. Аяд кшм 6onici кезшде де улкенш ал,— деп жанашырлык б!лд1рген. Епд1 MiHe, 03iMen тагы Нлдесть Муршидэ дереу цатарга турды. Олар поселке сыртына Карай тартты. — Аягьщды катты-кдтты бас, тездет, далып 1^ойма,— дед1 жацагы эйел тагы да. Муршида ж т кимылдап адымын ширата TycTi. Шыны- меп бойына кап жупрш, жылына да бастады. Лагерьде кшм TireTin жер бар екеи. Ылги кэр1-куртац- дар сол жерде. Тлгетшдер1 балалардыц кейлек-коншегь Бул ки1м Ак,к,ала базарындагы дукендер аркылы сатыла- ды. Тускен адша НКВД пайдасына аударылады. Нар успнде, G3iniix; сол жак к,апталыпда, ега-уш адам- xian эрвде жататын жасамыстау эйел 6yrin нормасьш орып- дамапты. Терт жуз-ак грамм нап алгахг. Алты жуз грамм норма нан тансырманы орыядагандарга гана бершедь 0 3 i егде тарткдп эйел OMipi ic Tirin кормеген. Байы ге­ нерал екен, мынадай турмыска кондке алмай журген ке- ршедь — Неге мунша торыгасыц?— деп сурады Муршида. 0зш щ де жыларысы келдх. Алгапщыда норма орындамай- тындардыд 6ipi едь Kopnimepi кемектесетш, нандарын узш беретщ.

Алматыньщ 6ip эйел1 муны танып, цол басындай nic- кен ет берген. Муршидэ муны кайдан алдыц деп сураган жок,. О да кшм xirexiu жерде нлейтш, коршилеу, жас эйел едь 03i айтты: — Осы лагерьдщ сыртында, келдщ аргы бетшде «Жа- ца жол» деген казак ауылы бар. Ic T irin жургендер кшм- кешек экелш береди ал мен кел устше тусш, муз успмен Камыс орамын. Сол цамыска шыгып журген кезде, 6ip ку- зет бастыгымен таныстым. Келдщ аргы 6eTi ауыл гой. CyFa келген казан катыпдарына кшм айырбастадым. «Та- гы да экеле бер», дейд! олар. Онан ест1гешн сол куш корппсшдей Загипага да айт­ ты ол. «Неге камыска суранбайсьщ, кшм апарып айыр- басна салар едщ» дедь — Ей, Муршидэ-эй, сен жассьщ гой. Айтьш отырган кузетппц К,аби деген 6eTi булк етпейтш кэззэп адам гой. Ол сендейлерд1 гаиа кередь Мендей кэрпп не нылсын. Жастарды 1здейд1. Оп-оцай айырбастата нояды деп пе едщ. Эуел1 сол пэленщ дегешн icTe. Сонда гана айтнаньщ болады. Мен тэр1здйе ол айналып та карамайды... B ip KyHi сол напталында жататын Kepnii эйел Мурши- дэнщ езш де соган упттедь Нормасып да толтыра алмай, суьщна жаурап, катты найгырып найтнан б е й едь K epnii- лер1 тесекте жатып сыбырлап 6ipa3 эцпме айтты. — Эй, Муршидэ, езщ нандай жассыц, кориц де сондай, кузет адамыныц 6ipiMen неге танысып алмайсыц. Осы Kyui дуниенщ 6api кузеттщ колыпда гой,— дед!. Мундай эцпме аз айтылып журген жоц. Bipan ар-уя- тын сацтаган болып бет бантырмаган. — Оны кайтш icTeymi efli?— деп сурады б1рде ол элп эйелден. — Ол оцай. Мен К,абига айтайын, цасындагы Загипа T irin орнынан бала-шаганыц койлек-коншегш урлап алып шыгады. 1ппне тыгып, жумысца барган жершде ауылда- гыларга апарып «Жаца жолдыц» адамдарына K¥PT-ipiM- 304

цпкке, нанга айырбастайсьщ. Болмаган кунде айран, сутш бередь -t- Дабидыц менде не шаруасы бар? — Ту езщ 6 ip мигула, кеще неме екенсщ рой. Даби не icT eyu ii едь Оньщ жолдастары бар емес не, 6 ip адамы- на сштейдь Сонымен 6ip re ауылдагы медпунктке, не бас- да жерге барасьщ. — Неге барамын? — Ту эд е т штейац бе? Кузет адамдары эдем1 деген, 03ine унаган дыз-келшшектерд1 сол медпунктке алып ба- рады. Сонымен 6ip re тосешшке жатасьщ. Ал ендеше, ке- рек болса, соны да тусшбей турсыц ба? Сол оз1цмен жат- дан адам сенщ дамыс opyFa баруыца кемектеседь Ауыл адамдарымен кездесиредь Соныд бэрш кормеген болып, eei сыртта турады. Мына эцпме оныц санасына ещц гана жеткендей бол- ды. Муршидэ келес1 куш дамыс оруга шыгатын болып ке- flicTi. Сол келес1 K yui Муршнда жумыстьщ ей, а у ы р T ypi деп есептелеин дамыс оруга ж!беруд1 суранды. «Жаца жол» ауылы дашыд болмаганымен, бурын ла­ герь турган жерден K opine доймайтын. Долдщ аргы бетш- де деп ecTireHi бар. Тутдындармен 6ipre сапда турып, гхоселкеден шыддан кезде де ештеде коре алган жодты. Дарауга шамасы да келмедь Дараганмен де, уадыт afli ерте, тадгы алты кезд айнала дарацгы болатын. Тац ал- дындагы даракелецкеде не керше доюшы едд Загипаныд тапсырганы: «Орагыда ие бол» деген. Сол орадты бшем- деп устап алган. Аяд асты дашыр-душыр дар куртштерь Жети-ау 6ip уадыттарда. Опы да дамыс imiHe келе байдады. Дамыс далыц болганымеи, 6epri жагы орылып, адпаясы шыгып тып-типыл болып далган. Кол усимеп узад журш, аргы бетке жадындаган тэр1здь Е н д т ойында далгап 6ip нэрсе — ж е ттс култеш да- йындау керек, одан кем болмасын, буйтпегенде жейтш па­ ны азаяды. Орындамаса—терт жуз, орындаса—алты жуз... 305

Цоржынныц ei;i басы тэр1зД1 «ЦосцОпа» келшщ цосы- ла берген тусы цысты куш цар буркеп тутасып кетедь Муз айдынын цар басады. Цамыс тасасыпда цалган Keii6ip тустары гана царакек болып, музданып жатады. Келдщ асты 6ipHeine булацтан цуралса керек. Ол бу- лацтар жазда анык, байцалады. Суы бетке шырып, 6ip тус­ тары Kenipmin жатады. Цайыцпен журсец шымырлап то- меннен тартып жатцанын кересщ. Ал цыс iniinfle жып- жылмагай. «Жылымга Tycin кетшть Су тартып кетштЬ деген сез- дер ecKi ауылда жыл сайын елге тарап жататын-ды. Тут- цын эйелдер irniHeH де ондайлар бар болатын. Б1рац, ла- герьдеплер жариялап жатпайтын, журт цулагыпа типзе бермейтш. Муршида KiiiMfli жацсартцан. Фуфайка iniinen тоцыма киген, бэтецкеш де улкен, шулгауы цалыц, шалбар да сыр- ма, цолгапты да жамап-жасцап цалыцдатып алган. Булар «Жаца жолга» жацындап келш цалды. 8pi кет- се жарым шацырымдай жерде жыпырлай KpHFan аласа уйлер кершедь Бэршщ де шатыры жоц. Саманнан сокдап цазац, цоралары мен жаппалары. «Жаца жол» дегеш осы. Аты болмаса, 6ip KepiMre кез цуантарлык, ештецеш жоц, цазацтыц ecni ауылы екен. 8pi келге царай жацындап келген еш адамды коре цоймаганнан кешн Муршида да жумыстан бас алмай, бул KyHi туе элпетше жетпей-ац нормасын жартылай орыпдап тастады да, ауыл жацца коп кещл беле цойган жоц, бул жолы алып шыццан заты да жоц, эйтеу1р керш, оны-мупымен танысып цайтуды ииет еткен болатын. Тунде жатар орынга орныццанпан кешн Загипага кер- ген1н айтты. — Иэ, emeyip 6ip колхоз бар кершедц жетшш отыр- ган Heci бар дейсщ. Ана жылил аштыцтан кешн шермен астыц пен ацца бай кершедц— дед1 ол. Keneci KyHi 6ip кесек сабынды цойнына тыга шыгып едц бул жолы да айырбастыц peTi келмедь Кузетпп кел

Шетше жадындатпай, сонадайдан дайырып, урысып, ба- лагаттап дуып екетть Муршида бул жайды таты да Загипага жетшзген-до. Сол кунп кузеттщ бастыгы Усаныц Цабиы екешн ecTin ол: — Ойбай, жолама ол итке, ол эбден болып, толган. Осындагы жас датын атаулыныц зарлатпаган 6ipfle-6ipi жод. Сыр б1лд1рмегенщ дурыс болтан,— деп Цабидан бас- далардыц да туцШп журген азар-безер эцпмелерш ocipe- леп жеттздц Оныц естушше, басда 6ip иманжуздшеу ку- I зетнп дазад бар. Орта бойлы, беи табадтай, доцгелек жуз- I дц сыгырайган дысыд кездд, жасы дырыдтарга келген I адам. Сол тшге, идемте келед1 дейдь Сонымен сойлесш кор деп адыл бердь Тутдындар лагерьден шыдданда айнала тунектей да- I рацгы, сагат алтыны согар-содпас кез-тш. Цыстыц тун! < мейлшше дысдарып болып далган. Жиырма шадты адам- I нан дуралтан 6ip бригада келдщ аргы бетше жадындау жердей тагы да дамыс орды. Туе элетшде датдан нандарын 6ip тостаган ыстыд су- менен даужацдап жеп, дайта жумыеда KipicKen. Муршидэ салган жерден милицияга жадындау тусда умтылды. Ца- мысты баулай журш, жадындап барып далды да милицио- нердщ Keai вз1не тускен 6ip сэтте куле туеш, K03in дысып далып: — Замандас, 6ip ауыз ce3iM бар едц— деп сыбыр eTTi. Анау эжет сындырралы суранып тур ма деп далып, эуелде долын дамыс iuiiHe дарай сштед1 де, Муршидэнщ шаруасы басдада екешн сезш. — Жадында 6epi,— деп дасына шадырды.— BepipeK кел,— дедь Муршида дасына барып, батыл жадындап тура далган. — Bip кесек сабыным бар едд ана кол жиегшде жур­ ген эйелдерге, колхозшыларга айырбастауга epiK берщ1з- I mi,— дедь Сары милиционер ойланып далып, сэл турып: — Жэрэйдц— дедь 20* 307

— Варайын ба? Жон, бикеш, «жэрэйдЬ> деген сез «ертец болады» деген сез гой. Мен бугш нарядтамын. Ертец босаймын, ца- мыстыц ана тусына келш, ceHi кезекпп милиционерден сурап алын «Жаца жолга» ез!м алып кетпеймш бе. «Айыр- басыцды» сол жердей штемейсщ бе?—дед1 Муршидага шаруа жайыныц, айырбас жайыныц цалай болатынын ту- спццрш. — Teri, бурын бармаган боларсыц, бикеш? — Иэ, туцгыш рет,— дед1 Муршидэ. Keneci куш eKi кесек сабынды б1рдей ала шыцты. Bi- рац кузетте жургеншц 1^аби екешн керш. «Бугш де жо- лым болмады гой» деп уайымдап, цамыгып цалып едь Мунысы орынсыз екен1н, поселке жацтан кешеп сэры ми- лиционердщ Цабига жацындай келш, кещлдене элде не жайында сейлесш турганыи, царц-царц кулййп, мэз бо- лысып ажырасцанын, содан сары милициопердщ e3ine ца- рай бет алганын Kepin, журен лушлдеп кеттц Цуанганы ма, элде кецшше цауьш KipreHi ме, муныц ацыры не бо­ лады дегендш не? Эйтеу1р, соныц ацырын бш п жатпаса да, журеп цатты-цатты соцты. Шынымен цауш те жоц емес. Мына eneyi oipre цал- ганда, шаруга ана Цаби араласып турганда муныц аягы немец тынбац, деген цауш те кещлш пэсейте берген едь Муршидэ езшщ бул ойын ацырына жетшзе алган жоц, таныс милиционер жацындай келш цалды да: — Амансыц ба?— деп жайдары кулген боп: «Соцыма ере бер» деп ауылга царай беттей женелдь Бул eKi орта торт-бес жуз метрдей гана, api кетсе, бес минут уацыт журетш жер. Эр жерде мал цайырып жур- ген адамдар. Б1реулер шанага тиеп шеп экеле жатыр. Ала- са уйдщ мацында 6ip топ бала асыр салып ойнап жур. Teri, ауыл мектеб1 болар деп туйд! Муршида. — Булар аласа уйдщ царацгы цорасы iuiiMen OTin, кшз беи цаптаган царацгылау уйдщ ecirin ашты. Тезек nci муцкш цоя бердь Ауыз уйде ецсегей 6ip эйел сут машина 308

тартып, каймак, айырып отыр. Буларды Kopin YH-TYHCi3 орнынан турды. Милиция амаидьщ сурасты. Содан кейш: — Сабыиы бар екен. Керсетпй, кэпе,— деп Муршида- га наряды. Em улкеп кесек сабыи бес туткын эйелге он-он бес кунге Kip-ноцын ж уу у ш ш бершген улестерь Уй neci эбден дагдыланган адамша. 1шесщ бе, iuineflcin бе деп сурамастаи, 6ip тостаган сут ) цуйып, Муршидага усыпды. Кэд1мп nci ацкыган, коптен татпаган сиыр cyTi. Муршида богетаз тартып ж1бердь 9йел 6ip бурыштан 6ip .белке паи мен туйшшек экеп { усынды. Тушпшегше ipiMiuiK салып буыпты. Осымен бп- Ti. Сол заттарын цолыпа устата салып, уйден шыгып журе I бердь Муршидэ муныц бул бергеш аз ба, кеп пе деп ойланып * тур едь — Жолыц болды гой,— деп жымыц eTTi милиционер. Загипа да осы е т кесекке 6pi белке нан берсе жарар ед1- ау деген. Мыналары асып TycTi. — Жарайды, ендеше,— деп Муршида есшке карай журе бергендь Жецшен тартып, оны кузет басы токтатты. — Эли 6ip ырымы болмаушы ма ед1 муныц,— дед! ол кулш. EKi eeyi eKi к¥лагында.— BinMeymi ме ец? Мун- дайга сендей келшшектердщ гана колы жетедь Муршида TyciHin улгергенше, милиционер бегетшз ез шаруасына Kipicin Kerri. Жацагы эйел де сол шаруа упин эдеш шыгып кеткен гой, теп. Мундайды ол бурый да ic- теп уйренген пэле гой, эдеш оцаша калдырыпты гой. Тортпак., сары милиционер eflayip эуреледд. Шаруасы тугелденген кезде эдеш ацдып тургандай, уй neci де кай- тып оралды. Муршида бетшен басып. милпциоперге epin уйден шыга бердь «Жаца жол» ауылындагылар мен тутцындар поселке- сшдеп эйелдер арасындагы мундай айырбас осы кушнде кыза берген-дь Оныц мэнш енд1 Муршида да ту сш т, эб­ ден 9KKi болып алды. 309

Bip кезде Муршидэщц ойына келген, балаларымды 6ip корсем-ау mipKiH деген сагыныш енд1 удей бастаган. Ла- герьден отыз шакырым жердеп Аддала каласында отыр- ган Эминэнщ да есше де сол ой кептен келулг «Муршида жакын жерде дейд1 гой, балаларын алдына 6ip апарып корсетш экелер ме едЬ>,— деп ойлайды Эмина да. 1Шркш бала... Балага деген ана сагынышы кандай! Торда отырган торгайдай калай шьтдап жур екен. 0зшде де бар емес не козшщ карашьщтары. Муршида калай твзш жур екен? Осы ойын ол ептеп Бэязиге де жеттзш едь Элде неден шошынгапдай, ол Эмипэнщ жузше TiKciHe дарады. — Осы сенде ес бар ма e3i?— дед1 Бэязи. Эмина мун- дай катты свзд1 естш те. Бэязи бурын айтып та корген е м е с-тш .— CeHi аяймын алдымен. Муршидадан бурын сен елесщ гой байгус, осы балалар упйн. Тартып экетш «при- отка» салсын дейшц бе буларды, m em eci хальщ жауы, сый- гыза ма б1р жерге. Тартып экетш жетвдер уйше камамай ма. Жас экеткен пэрестелердщ Ke6i шыдамайтын квршедк ел ш жатыр дейдь Tipi калган кунде жат болып кетпей ме кешннен. Эмина ун ката алмай калды. «Иэ, алып кетсе, зарлай- тынныц 6ipi алдымен eaiM шыгармып. Оган кумэн бар ма, BasHfliKi шындьщ кой». Ол тердеп ойнап отырган eKi балага epiKcis коз кырьш тастады. Жазыксыз пер1штелер. бейшаралар молие кал­ ган. Бэршен бурын ол Сапармен 0 3 iHiK Жанатыныц 6ipi- нен 6ipiH ig айнымай калганын байкаган. 0 3 i барып кайта- тын Алматы сапары сопдагы Текеймен кездесш 6ipre ет- Ki3ren сэттер естен кетпес кундер, epiKci3 коз алдынан елее бердь Сол туста ол езшщ жузш элде неден кысыл- гапдай болып, Бэязиден аударып экеткен едй Цыс ортасы келгешмен, кацтардьщ Kyui кенет жылы- пып журе бердь Кун шуак. Тунде жапалактап, жумсак Кар жауып oTinTi. Цамыска баратын жол ycTin жукалад- дау гып басып калган. Баскалармен 6ipre Муршида да ала квледкеден сапка 310

турып жатты. Бул кезде тез туруга, тез жуынып, тамадты да тез iinin улгеруге уйренген. Цацылтыр тегештер лезде босады. Е н д т багыт Доск,опапыц кол1 мен к,амысы. Дамыстьщ eH flipe жумыс iCTeyre келетш к,альщ тусы eni колдщ крсылган жерь Крржынпьщ мойнагындагы ка- мысда 93ip ешшм тшсе коймаган-ды. Булар 6ip бригада болып, торт терттен сапка турып солай карай багыт алып келе жатты. Бугшп кузет Усаинын, Цабиы бастаган топ- тьщ к.олында-тын. Ауыл адамдарымен жадындасып, айыр- бас журпзуд!ц жайы да эуел бастан-ак, б е л г т едь Ойыиан тупде тусшде керген eKi баласы кетпей кой- ганы, Муршидэ селесок, басып келе жатк,аи. Bip сэт ол табан асты ойылып, езш щ темен батып бара жатканын сездк жер опырылып кеткендей. Таяпыш TipeK жод. — Ол жерде «жылым» бар деп ед!м гой. Неге олай Карай бастадыц?— деген К,абидыц айгайы кулагына ша- лыигап сэтте Муршидэ суга 6ip рет суцгш шыгып улгерш ед1. Енд1, к.олына калай Шккенш бшмейда, муздыц калыц- дау тусына жармасып, жап ушырып калган екен. Иэ, муз ойылыпты. Бул арага ауыл балалары кейде ересектер де балык аулап кармак сала келетш. Соныц imiHfle бальщшы орыс шалы да бул араны кептен тощректеп журетш. Мур- шидэшц тускен! «жылым» емес, сол бальщшы шалдын, KyHfliari ойган ойыгы едь 8йтеу1р, бул дуниеден тататып дэм! бар Муршиданы кептеп, кемектесш, ел болып камыс imiHe суйреп шыгар- ды. Сол бойда «Жа-ца жолга» жупртш Ж1берсе жап-жа- кын жер ед1, 1^аби оган мацайлатпады. Эз1рше оган дамыстыц ycT in e жатдыза турьщдар деп буйырды. Oai поселкедеп кузет орныиан адам сурап Kici ж1- бердь К т м калыц болгапымен, малмапдай су. Ызгар алгаш- кы бетте-ак денет карып кеткен, ещц аяктан бастап кеу- деге дешн бойды карпып барады. Муршидэ поселкеден ке- 311

летш жарлыкты тосса, аньщ ел1м душагында калганы. Соны сезген Загипа: — С е т де 6ip ана туган шыгар. Елдщ даргысынан до- рыдпасац да, тэщршщ жазасын ойла, болашагыцды ойла, урпад, балаларьщды ойла ит,—деп айгай салды. — Жалгыз ж1бер, жупрш 03i де жетш барады. — Жалгыз ж1бермейм1н, басшылар Kepin дояды. Тут- Кынды кузетаз ж1бергенд1 дайдан кордщ,—деп Цаби бет бадтыратын емес. Тап осы сэтте лагерь жадтан 6ip дарайган белшш шы- га бердь Келге шыгатын жол yciiiie Tycii. Ат-шаналылар. — Не де болса осылай тартты. Муршидэш экеткел1 келедд— дед1 б1реулер. К,амыстагылар дуанды. Жадындай келе, муныд зонадагы эжетханадан ойылган тоцды шыга- рып журген шаиа екеш байдалды. — Мейл!, бейшараны тез!рек поселкеге жетюзсе бол­ таны. MiHe, шапа устше дамыс тесен, ет-уш адам Муршида- шц муз болып датдан сулдерш сопыц ycTine жатдызып жатыр. 1з!нше шана дозгалып, женен Kerri. Цазармага дешн шыгарып, долынан тапсырып К,аби дайтып оралды. Муршида сол куннен бастап жатып далган. Цызуы кетершш, денесг оттай жанган. КелеЫ KyHi ауруы бурын- гыдан да дендей Tycin, сандырадтап сейлеп, талыдсып, ес- Tycci3 жататын болган. Басда тускен ауыртпалыдты буган дети KOTepin келген Муршидэ, будан api лагерьдеп лазе- рет деген емдеу орнына ауысты. Багым Ky'TiMi шамалы, та­ мад napci3, дэр1-дэрмек жод. Содан бастап, оныд жузш корген ешк1м болган жод. Лазареттеп б1реулердщ айтуы- на дараганда, Муршида барганнан коп узамай дуние сал- ган. Суйеп дайда жерленгеш белпнз. Муршидэшц суйеп де Цосдона колш1ц тещрегшде. Ба- сында еш 6enrici — не айшыгы, не Kpeci жод, коп бешт- терд!ц б1ршде. Мунда даза тапдандардыц 6api тун шшде, ентм ге жария енлмей, жасырын кемшетш-дь Оныд жат- 312

дан >Kepi солар TapieAi осыдан кеп жыл кешн 1здест1рген- де де таптырмады. Эминзнщ долындагы eKi баласы анасын кеп кутть Са- рынатын. BipaK, жеНмдш басда тускен булардыц ауыртпа- льщтарын жещлдету yniiH Эмине да аз диналгап жод. Цайткен кунде де 6ipTe-6ipie журекке тускен жараныц 6eTi кемест тартты. Балалар да Эминега эбден бауыр ба- сып, уйренш алды. Жазмыш нендей азаптарра кендштК pin, нендей дааретН кещлден еппрмеген. Аналарып есте- piHe садтаганымеи, жазмыш талдысына кепбеуге epiK бар ма. EKi бала да сейтш Эмине ушнщ босагасында журш, ержетш, есейе бердь — Мессаган! Онда сол туб1рппктершщ iniiHfle елг! Муршиделар, оныц шиеттей балалары, Санат, Сагындар да бар ма? Олардыц жау емес eKenine, TinTi, осылардыц аттарыныц e3i жауап 6epin турган жод па? Жаданныц жузшен ызгарлы 6ip i3 жупрш еткендей болды. Ол орнынан жедел турды. — Сеп м е т тусшбедщ. Teri, 6is Tycinice алмайтын да Tepi3fliMi3. Ещц осымен догарайыд. Енд1гшщ 6epiH де ке- лешек керсетедь Ещц кеп кутпессщ. Болар 6ip esrepic- тер,— дед1 Жадан, гимнастеркесшщ етегш дарып, белбеу! мен иырынан тускен айдыш-уйдыш былгары таспаларын тузеп, орнынан кетершдь Булар жайылып журш, жадындап, ездерше тадап ке- лш далган к тк т щ 6ip табынын осы туста керген едь Жадан соны керш, турып кетп деп жобалаган-ды Баязи. EKeyi де «Тула» маркел1 досауыз мылтыдтарыныд уцры- сына досарлап од женелтш, дайындала бердь Аштыд жылы букш Ушкец бойыныд халды тшелКте- меш агайын далага дарай ауа кешш, осылай дарай шу- бырран. 1луде 6ipeyi Есшкел, Маскаленкеге, Омбыга асып, дызыл дарайларан ормандагы керей inline сщш, аман дал­ ган. Текейд1 НКВД алып кеткенде Зардымнын, ес жия бас- таган кез1 едь «Халыд жауы» дегенд! ecTin, балалар ушн- 313

де оцаша уайымдаумен мптеи тынган. Согысда журер ал- дында Муршидэ жецгесппд «Алжир» деген жерде, Адда- ланып тап iprecinfleri халыд жауларыныд эйелдер! да- малгаи лагерьде отырганын, Текейдщ ек1 нэрестесшщ Эмииэ долында далганын есиген-дь Оларга мацайласып, камектеспек туилд уйше бас суга алмай кеткен. Епдеше, далада даюрп туыстардан Жадан, ал оз уйле- 1>1нде туысы InipT отырган болса керек. 0 з жобасы солай. Экеснпц орнында далган адам жалгыз осы — 1н,1рт. ...Зардым орнынан турды. Экесше тартдан денелд биш. Кутпмдеген, улкен кездер1 де экесшшшен аумайды. Вокзалдыд eciriHe Kipreu адамды б1рден таныды. Бэязп адсаддай басып, езше жадындай бердь — Баязи ага! Бэязи согыста жараланып, соцгы кезде гана оралыпты. Арбамен келген екен. Koniri дала ортасына — Шату- расын байдыц дадпасыныц алдына келш тодтады. Кала эдэу1р ocin далганы байдалады. Жада кешелер найда болган, Шыгыс шад шетке Украинадан кошкен 6ip завод орпапты. Буларды дадпа алдынан Эмина дарсы алды. Зардым- мен душадтаса Kopicin жатыр, кезшен жас парлай жонел- дь Teri, Бэтимэп!, Байжакедд1 eciHe туарген Tapi3fli. Te- кейдд сонау oip кездерд1 eciiie алган шыгар, болтм. Уйге KipreHHen кепш онымен сепз-тогыз жастардагы 6ip бала жупpin келш, дол 6epin амандасты. Зардым жап-жагына );ез тастады. Бэязидщ даз1рп naTepi cKi белмел1 уй. Bip жылдары балалар уш Аддалага кешкенде, Зардымныд osi жатып жургеп жатадхананыд eni болмеск Уй iiui жинады. Мулю коп болмаса да, жайнап тур. Эмина мейлшше сез1мтал. Эр нэрсеш сурайды, кез жа- сын тогедь Эмина Зардымныд балалыд сэби шагын, ата- анасын корген. Соларды еске алады. Солар ардылы ез эке- шешесш ecine туЫредь Сол откеи кундерд! ecine ту-cipin, мудаяды. Арада eni-уш кун откеннен кешн Зардымды Жадан 314

шацыртты. Олар келген куш-ац кездескен. Кеше уйше апарып шай берген. Бугш кецсесше шацыртыпты. «Му- пысы цалай? Эуелде «жай шаруа» шырар деп ойлаган. Bi- рац Жадан басца шаруа жайында сейлед1 жэне узац-со- нарга салмай, кещлшдепсш б!рден ашып тастады. Эцпмс Байжан соцыпа ертеден epin журетш «Моисей байлыгы» деген жаманат сез жайында болып шьщты. Жадан Зар- цымды орынсыз р е н ж тп , безд1рш алмаймын ба деп, эуел­ де цауште едц 6ipa^ Зарцымга жат эцпме болып кершбе- геш отыра келе байцалды. Эуелде «тым жас едц умытып, немесе мулде хабарсыз болып журе ме» деп едь Соган орай, мына ресми шацы- рысына опыц тацдана цоймагапын Kopin, «бэлки, цаперш- де б1рдеце бар-ау теп» деп ум1ттенуде болатын. Сондыц- тан ол айтпац ш шрш б1рдеп жайып салды. — взщ бшесщ, есщ бар бала едщ гой. Сендер Сары- суга аттанып кеткен жылы уйде цалган заттардыц imiHen мына 6ip цойын кггапша табылган... Танисыц ба? Зарцым K63i TyciciMeH тани KeTTi. Экесшщ цойын Ki- тапшасы. Оган Байжан eaiiiiH; есеп-цисабын жазып, Tip- кеп журетш. Мынау сол дэптер... Зарцым танитынын бш- flipin бас изеда. — Муны сурап отырганым, осы кггапта 6ip тусшшшз тустар кездесть Жадан efleyip yucia отырып цалды. Зарцымнан соз тос­ ты. Б1рац о да ундемеген соц, ойын api сабацтады. — B ip кезде экец едэу!р дэулет n e ci болганын бшетш шыгарсьщ. Ол дэулеты Бэкец осы цаланыц Моисей деген байымен 6ip re журш жинаган, экец соган доверенный болгап. Мойсей бай ез байлыгын жасырып, 6ipaK, револю­ ция жылдарында алып кете алмай, осы цалага тастап кет­ кен. M in e, 6i3fleri органдагы б1рцатар документтерде сол байлыц, соцынан Байжан цолына Kem inTi — деген мэлы мет цалган екеп гой. TmcTi мекемелер осы байлыцты коп- тен 6ep i 1здеуде. Сен езщнщ одан хабарыц болган жоц па? B ip уйде коп жыл 6 ip re турганда экецмеп сол байлыц ту- 315

ралы, алтын, куше туралы 6ip эцпме еейген жоксыц ба?1 — Жок,— дед! Заркым дагдара богелш. ! — Ендеше, мына дэптер сондай 6ip жайдан хабар бере I ме деп ойлаймын. Царап корил. Mine, мыпа 6ip тустары... Ш Осы не белы. Не деген соз? Байжекецнщ 0 3i к,аз1р боса- болмаса да жок. Цазыпаны оз1мен 6ipre алып кетпеген шы- гар. Сонда ол дазына к,айда, тм нщ долында? Жасырып I комбеде болса, кай жерде? MiHe, £цлмепм1з осы... — Арада коп жыл orri. Bi3 де муны умытар едш. Жуырда кардон сыртынан откен 6ip адам казынапыц Бай- жекед колында калганын тагы да дэйекп турде хабарлап, дэлелдегендей болып отыр. Содан барып, бастьщтар icxi Кайта котертш, тагы да тексеруд1 маган тапсырган едк ...Заркым эуелде ун-тунс1з дагдарып, тьщдап отырды. Бул так калдыргандай кутпеген хабар едк Бул хабар со- пау шалгайда OTin кеткен коп окигаларды коз алдына алып келдь Аккаладагы, кок уйдей жас бала шагы. Сары- су сапары, балалар уш — 6 o p i де 6ip iH -6 ip i куалай, кеш- пел1 булттай болып алдьшан OTTi. ©MipiiiiH; соцгы кезшде ездерш «аштьщтан, апаттан алып налам» деп аласурган OKeci есше TycTi. Иэ, оньщ есшде 6ip ма едк бул Моисей казынасы деген поле? Ол не 03i? Жадан усынган койын дэптерге ол осы сэтте гана на- зар аударды. — Mine, мына дэптер... Булар Зарнымныц квзше эуелде-ак, оттай басыла кет­ кен экесшщ жазбалары. К,ара клеенкемен тыстаган, со- ныц KiTanniacbi. Журттан сатып алган мал-мулш ece6i осыгап жазылатын. — Тапимын,— дед1 Заркым. Аумагап экесшщ колы, TinTi, карайтын туп де жок,. Штапшаньщ бегш ашты. Сол. Жазу да сошкь Дол сошкь — Танысац, енедеше, осыньщ шш де мыпа 6ip ирек- белплер бар. Бул eai 6ip нэрсеш мецзеп, багдарлайтын белп тэр1здь Mine, мына арага «Акмола» деп жазылган. 316

Таудыц суреть Мына белп айшыгы бар бешт дой деимш. Бул белгшер сенщ есще ештедеш TycipeTiH емес пе? — Тодтадызшы... Зардым элденеге бегелш далды. «Экеммен арада осы 6ip Tayra байланысты ертеде 6ip сез болган efli гой. Ерте- де Сарысу бойында, Цараталга астьщ-зат экелгел1 кетер алдында осы 6ip дазына жайын соныц iminfle Тайтобедеп Адмола бештш тэппштеп туащцрген. Оцаша — кек тас. Айшыгы, жулдызы бар, арапша жазуы бар — дулыптас. Содан он адым батыста... деп мецзеген. — Мен ойланайыншы, Жаке, ертецге дешн б1рдеце eciMe туспес пе екен? K,a3ip ойым уйды-туйды. Ец басты- сы, осы Ci3 айтдан одига «Адмола» б е й т , элде неге осы- дан он жыл бурын балалар ушнде журген кез!мде де eci- ме жш келе берунй едь Teri, сондай п ол ет экем маган айтты-ау деймш. Оны неге байланысты айтып ед1? Соны ойлап, 1здеп кврешнпй. — Мейлщ,— дед! Жадан.— Сол дазына шынымен Бэ- кед долында далган болса, ешдайда кете дойган жод. Bip жерде тыгулы жатыр. Б1з сондай ойга келш отырмыз. — Б!рад есщде болсып, эдпме алтында емес, табыл- маса, далар. Ал табылган кунде, талай миллиоп сом — мынадай диын жагдайда ел дажетше жарар едь Ал мыпа дойын дэптерд1 де ала кет, ойлан. 0 зщ Mine ел ушш, дан манданда Отанды доргап журш дан тог!п, жаралапынсыд. Елге сщ1рген едбегщ де багаланыпты. 0 зщ коммунистке етшсщ. Сен дауштенбе. Сендер нагыз ешметтщ оз ж еттн- шектер1сщдер гой. Соны есщде уста. Ал дазына даз!р 6i3- ге керек. Миллион сом болса да — ол алтын. Шет елге ке- тедь Согыс дажетше жарайды. *** Зардым уйде жатып кеп толганды. Одып, ущле берген сай ы н eMic-eMic 6ip жайлар елее бере бердь Эке-Hieuieci Tipi кез. Сарысудыд, дамысты жагалауы. Цугыншы аш- 317

арыдтар... Вудан opi балалар ушндеп МршЫк —6api- 6api араласып, api дарай сагымдай булдырай берш, адыры ап-айдын болып алдына тура далды. Бул TinTi ертеде, канпескеден кешн, уй-шпмен Сары- суга аттанар алдындагы кундердщ б1ршде болатын. Жал- дайтын келштердщ б1рсыпырасы дала мацындагы Тайто- бе атаиган дыртыз ауылынан ед1. Келттерд! байдастырып, жуктерд1 арттыру оз aneci Байжанга тапсырылран-ды. Бул canapFa OKeci Зардымды да ала шыдты. Соцынан Сарысу- га fleiiiiiri узад жолда жолдас болатын шре-шрекештермен де Зардым алдымен Тайтвбе ауылында кездесть Дыррыз аталатын рудан шыддан отыз шадты уй Нура- ныц ти ш е сурына отыратын-ды. Бул арадап Тайтобе нит­ раты да жадып. Байжан квщл1 бул елкемен б!ржола дош- тасдалы турганын сезда ме, элде алые сапар алдында ба- басымен, кемул1 дазынасымен доштасдалы келд1 ме, эй- Teyip, ауылдагы шаруасын орныдтырганнан кешн: — Жур, балам. Сона турган бабалар бештше сога ке- тейш,— дедь Зардым делбеш тартып, торы атты колдепец сурлеуге Tycipfli. Айналасы торт-бес шадырымдай жердег1 тебенщ етег!- не булар лезде жеттй Онын, бшк ушар басына да оп-оцай шыдты. Батые бвктершде ад тастан далаган бешт тур. Тв- бенщ бул жад 6eTi де аппад бор. Дыррыз ауылдары уй майлайтын ад балшыдты да осы арадан алып, далага апа- рып сатып журетш. Тебе уетше шыддапнан кешн oKeci ак, бешттщ бас жа- гынан келш пзерлеп отыра кетть Зардымга да «сейт» деп ишара бердй Байжан аладанын жайып, куб!рлеп дуран одуга KipiCTi. ¥зад отырып, узад одыды. ЕЙреулер оз эке- сш «шодынды» дейдд «шодынды» адам буйтш, дурап оду- шы ма едо,— деп ойлады Зардым осы сэтте.Енд1г1жерде, олай деген 6ipey болса мынадан кешн, ендд ондай адам- меп айдасуга да бар-тын. 318

Заркдм да экес!мен 6ipre к,олып жайып, «амин» деп бата цайырды. Содан кешн eK eyi де орындарынан турды. — Шырагым, осы жерд1 аньщтап бшш алшы. Мына жаткдн бабац Ак,мола, мынау соныц i^a6ipi. Мына тебе Тайтебе немесе Ацмола аталады. Ана турган кдланыц аты да осы тебенщ атынан алынган. Жак,сылап к,арап ал. Он; цапталында, эне, ана Нураныц арнасы жатыр. Сол жа- гыц жазьщ дала. ¥мытып ц,алма. Осыныц 6epi T\\'6i саган 6ip керек болып к,алар. Бэрш де зердеце тоцы, цуйып ал,- деп тещрекп уза^шолып, Зарк^шга цараган едь *** 0 з демалысыныц таусылуына эл1 де жет1 кун бар-тын. Жол есепке енбейдй Улгередь Сол мацдагы ауылда сона 6ip жылдары балалар yfti болган. Кебетейден кешн 03i де сол балалар ушнде 6ip жылдай жургеп. Зарк,ым Keneci KyHi сол Тайтебе ауылына ^арай ат- танды. Кун ала бултты. Заркым Цосшыдан езшщ ертедеп 6ip таныс адамдарыи кезд е тр ш , курек, ^айла алып, Тайте- бешц басына шьщты. Ол eK eci езш epTin экелетш тусты жазбай таныган едь Цазынаны да оцай тапты. Солдат дабына салып алган, сал- магы ауыр алтын мен KyMicTi дызыл тас уйге, 6 ip кездеп Мойсейдщ ез уйше алып келш, есш алдында узак, турды. Содан кешн iniKe шрдь Бул жерде оны Жадан тосып отырган-ды.

Эдеби-керкем басылым Кажымурат РАХИМОВ ЦАС1РЕТ Ц¥РСАУЫ 1 (на казахском языке) CypeTinici Г . Г о р е л о в Техникалыд редакторы А . А рест ова ИБ № 5870 Теруге бер!лген кун! 0.06.97 ж. Басуга кол койылган кун! 24,10.97 ж. Калпы 70Х108'/з2. Кагазы тип. Гарнитурасы «Кэд1мп жана». Шыгыцкы баспа. Шартты баспа табагы 14.0. Есепке алынатып баспа табагы 14,9. Таралымы 2000 дана. Тапсырыс № 668. Казахстан Рсспубликасынын аппарат жэне когамдык кел1с!м жвн1ндег1 улттык агентт!г1н1ц Халыктар достыгы орденд! «Казахстан» баспасы. 480009, Алматы каласы, Абай дан тылы, 143. Казахстан Республикасынын акпарат жэне когамдык кел!с!м мннистрл!г1н1к Республнкалык «К1тап» внд1р!ст1к б1рлест!г1. 480009, Алматы каласы. Гагарин дангылы, 93-уй.

ЦБС г.Т»лдыкорг»н 5005 7 5