Қ.Рахимов Қасірет құрсауы

МуилЫмде де 6 ip шама доцыр дауыс бар екен. 0здер1 театр сахнасынан есНген театрдьщ «Ралия бану» эти ке- flicTipe айтып бердь Цонадтар тун ортасы ете бере жайгасты. EpTeci жур- мек болып, келштердщ жайын байдаталы дорага шыддан 1щрт оцаша жатдап MyrinciM yfliHe койлек-дамбалшац, бугжецдеп enin бара жатдан Дуйсембппц усдыпын сырты- нап керш, Tepic айналды. Дуйсембшщ мунысы арата ай салып, дыр елшде журш кьлш, 6yrinri эйелдер съезшеп кейш Муилимге туцтыш согуы едь Екеу1 де 6ipiH-6ipi датты сатынып калган екен. Журеи дурсш датып, дашан келед1 деп, тосумен жатдап Мугшым керпети ашып тастап, душатын жая бердь — Келдщ бе! — Келд1м... Булар ecTepiH жия алмай 6ip a3 жатты. Содан кейш: — Съезде не кердщ?—деп сурады Дуйсемб1 6 ip буш- pine аунап тусш, Мугшымге бурыла жатып: — Екеуийзге жол ашыд екен. Соны керд1м,—дед1 Му- rinciM бегелместен. — Оныдды онда далай TyciHeMi3? — Оныц жайы, мше, былай болады..,— Муилтм тэты да Дуйсембпй мойнынан айдара душадтап алды. — MiHe, осылай... Мысалы, Байжанпыц мыпа, осы ушн eKeyi\\ii3 алып дойсад та ертлйз бар. Конфискеленген басда байлардан да улес ала аламыз. — взщ байдыц эйел! емессщ бе? — Таты да тайдадтап шыгайын дедщ бе? — Жо... Жод... Жай айтданым той. — Ендеше кетешк. Не журк бар осы. Совет эйелге де, куш дарац болтан еркекке де жол ашты. Тецед! 6opin. — Meni де ме? — Сеш де. Ceiii емей, немене. Сен сонша дай оайлы- гыц тасытан адамсьщ. Шулыгыд шыддан байтус емессщ бе сен де, Байжап илеген тершщ пушпатын удаласып жургенщ болмаса... 200

— Байдыц «дуйыршыгы» демей ме? Мугшим-ай, рас айтасыц рой, маган келген дандай байльщ бар осы. Бш- Menni8 гой. Байжандар еркелеткенсш ардага дадданга мэз болып журе бершшз гой. Ещц, Mine, сешмнен айрылдьщ. Милициясынан да дуды. Дуйсембшщ жузшде шынымеп 6 ip екшпптщ i3i бар efli... «Иэ, Байжан дайда екен? Цаз1р негып жур екен?» деи ойлады Мугшым де ерш соцгы уш-торт кун iniinfle туц- гыш рет ойына алып. Сол туш туе кордь Тусшде айдауга кеткен Цосшыгу- ловтыц мулкш белшке салып жатыр екен дейдь Комиссия содан Мугшммнщ езше де улес бершть Комиссия предсе- дател! Сардарбеков долынан устап экелш, осы ДуйсембК мен табыстырып жатыр. Галауатдин молдага удсаган 6 ip адам кешеп театрда керсеткеи спектакльдепдей «куэдур- Mi3 » деп неке дпяр айтып, жупрш жур. Мугшым 6 ip тамаша диял дарнясында жузш, уйдтап KeTti. Байжанныц сылбыр аящмен келе жатданына коп бол- ды. Сары 1нген шаршады. ¥шдындаган дармен алысып, мойный жан-жагына соза Tycin, жалтад-жалтад дарап, оппа дарды ышдына басып, далжырап келед1. Адыр-бу- дырсыз кед атырап, 03repicci3 далFan жазыд дала... Эр жерде дар астынан дылтиган туп-туп ши... Ещц ше?.. Енд! мше... Айдалада далды. Туе аугалы жол дурысталды ма деп едь Сол дапталдан Конект1д ci- лемше удсаган 6 ip тебелер коршген. Байдайды, б1рад олай емес. Танымайтыи 6 ip жерлер бул... Eiifliri жай не болмад?.. Алды булыдгыр, белишз. Арты жэне сондай дар басдан дала. Тым дурыса, i3i де далатын емес. Цар сэл басылгандай болып едг, енд1 дайыра тутедь Осылай журе берсе... К,айдан барып шыгар екен Байжан бул H«ypiciMeH? Сары шгеп дашанга дейш шыдар екен? 201

Алдынан елее 6 epin, 6 ip дарайган коршдь Бул не? Yii ме? Мазар ма? Там... Тагы да там... Кенеден 6epri, ec«i там... Dip бурышы мужшш дулаган... Мундайдыц талайын керш келедй Цаз1р жанаса барып колтн тодтатса. шы- 1-ыс жад бетшде сэры inren паналайтындай ыдтасын бар... Там imi, зират iuii царга толы. Bip бурышында уцпрлеу уцгыма орын бар... Сол арада тосеул! дамыс жатыр... Циыршыд дар туспеген таса жер. Байжан сол жерге ба­ рып еыедк Сол арага жатын тыныгады... Сары inren иеейпц осы nneTin сезгендей, мазарга дарай бурылды. Эрец-эрец басады... 1лбш барып, ыд жагынан тодтады. Тап жацагы Байжан айтдандай ыдтасын... Байжанныц 03i де суйретшш шанадан тустй Батысын- да 03i бшетш, мужшш дулаган сацылау бар. Бул жобасы да дурыс. Иэ, Mine, мына садылау... Мазар iuiin дар бас- дан. Цардан бос уцгыма уйшш оне, ана 6 ip туста... Бай­ жан сацылауга эуел! басын судты, содан opi бутл дене- Ымен аунап туст1. Мына дене озййш емес, аяд та озшшй не удсамайды. Болен 6 ip, богде зат тэр1з;й, икемге келет1н емес. Дене соцынан о да суйретшш мазар inline тусть Иэ, эне, жацагы айтдан уцпрй Аумаган соныц озй Ертеден опырылып imKe тускен атам заманил елштщ лахаты. К,а- мыс та тосеул1 жацагы 03i айтдандай. Байжан OKipin жылап доя бердй Ох... Ох... Ы... Ый... Шынымен бе?! Жеткеп жерщ осы болтаны ма?! Бейн ла- хаттыц уцйрше тосеген к у т oKcin, узад жатты... Бул Байжанныц Цараталдан дашып шыгатын туннен бери етшзген алтыншы Tyui едь Титыгына жетш кеткен узад жол емеей... Оныц жаца гаиа келш ыгыпа тодтаган осы мазары мен 03i тускен уй ш т осыдап eiti кун бурын келш тунеп, адыргы рет коже icTen iniin аттанган жер1 болатын. Eci шыгасылы-шресШ болса да, Байжан соны таныгап-ды. Ол enfli озшщ б1ржола адасып, 6ip тец1ректе кешеден 6 epi айпалшыдтап журш алганыи аныд сезген-дь Сырттагы боран кешел! 6epi сэл толастагандай еда, eHfli тагы да кушейе берд1. Мазардыц TeciK-TeciriHeH удере 202

согып улиды, сьщсыйды. B ip сэт соныц бэр! Байжанга узд ш аз ойнаган 6ip жын-першщ ym Tapi3fli болып сезь луге айналды. Bip сэт eci шргендей болып едц жандэрмеп ол тагы да мазардыц сацылауына карай ецбектедь Сары iuren эл! тур екен, букшецдеп келш, шанага жармасты. Сол туста оныц ecine тагы 6ip оцига елее бердь Жаным- ау, мына мазарды мен буищц-кешел! Kopin пе екемш осы? Жоц... Жоц... Бул мазар ертеден таные ед1 гой маган. Бул Арка даласыныц дэл журек тусына экеп ертеде б!реулер салып кеткен «Домбауыл» деген мазар емес пе. Оныц жел цацты, кун сокты болып бул елкешц каращиы бел- i riciHe айналганына да неше гасыр, канша заман OTTi екен, э... Будан api Байжан K03ine тагы да шресШ-шыгасылы j болып, сан килы цатерл1 де, кызык та кереметтер елестей берд1. Шындыгында да, Байжан тап осы сэтте казак даласы­ ныц жонында, коп Кецпрдщ бойында жатцан тарихы он гасырга созылган «Домбауыл» мазарын айнытпай таныган едь Ол осы арага осыдан он бес жыл бурын Элсен хажы- мен 6ipre мал саудалай келген-дь Сол жолы Сарыкецпр мен Цызылкецпрдщ бойындагы елд! аралай журш, осы тец1ректщ коне ecKepTKiuiTepi, бушл Туран тайпаларыиа, соцынан бар элемге эй гш болган зэул1м мазарлары тура- лы сан эщчмелерд! еетшен-дь Соныц iuiiHKe 6ip кезде ата- гы галамды ттркенткен Шыцгыстыц урпагы Жошыныц, моцголдардыц тагы 6ip эулеп — Алагааныц зираттарын оз кез!мен Kopin, тамашалаган-ды. Оныц Kaaipri адасып, жел айдап, бораи куып экелген олкес1 осы олшер мекеш, со- лардыц зираты жайлаган ел аз кула туз болатын. Бул жерлерге ол осыдан уш-торт кун бурын 6ip тунеп кеткен- Дь Byrinrici адасып журш цайта соццандагы Typi едо.

Эминэ Баязид1 ecine алды. Mine, арада данша уадыт OTTi. Соцынан далатын емес. Жамандыгын керген жод. Цайтсш байрус. 03inen у м т бары аныд. Чекатиф 1 eciiie TycTi. Устшде без кейлек, шашын тадырлап алдырып тас- TaFan. Баязи езше тене дарап тур. Teri «тапи ма, тапы- май ыа» дейдк Эминэ оны таныды. Баязи тартынган жод, орнынан KeTepin алды, дацбадтай екен, тапыды. Сосып элг1 Мархабаны дутдаратын жолы... Содаи 6epi кецшшде б1рдеде далды ма екеп оныд? Иэ, умптенедЬау. теп. Ме­ т ц басда адамды cyiieTiHfliriMfli дайдан бтсш. Шын суй- гетм Тедей едд болмаган сод, не шара. Епда ептмшц ке- peri жод. Киномотографта «Знаки Зорро» фильм! журщ жатыр. Eipeynep мадтаган сод соган баргалы шыддан. Базарная кешес1не бурыла бере, алдынан Мудымбайдыд Kimi бала- сы Хамит кездесе KeTTi. — Эминэ апай, Теней келдь Жумыспен журген керЬ недь — Муршида ше? — Келмептд балалармен далган... Эминэ журег! Текей атын ecTice, ani де бей-жай болып журе береин эдеть Тары да сейгп. 0TTi, KeTTi. 0Mip деген осылай. Сол ушш енд1 Heciue бейберекеттене 6epefli екен. Киноматограф уш сыртын аламыш дып даптаган терт бурышты TeMip сарай. Сандыд тэр1здь Алдында не дэл1зд не сеанс басталуын тосатын аялдама залы да жод. Ашыд далада узын eKi орындыц тур. Б1рад бул арадан бадша жадын, дэл ipreciiwe. Ерте келген журт жазда сол бадша- да журш киноныц басталуын кутедь Эминэнщ K03i Текейд! алыстан шалып далды. Тура соныц e3i. Хасенге удсап бул да шляпа киетш болыпты. Цолында дол шатыр. Элде бетен адам ба? Жод, дэл соныц 1 Чекатиф — сузекке дарсы KypcceTiH тетенше комиссия. 204

631. Неге танымасын оны Эминэ. Кештете булт шыккан. Солтустш батыстан тунере тенш келедо. Текей соны бай­ паса керек, Касса алдына барган Эминэш Kepfli ме, 63i де билет алгалы жур ме. О да кассага жакындады. Кездер1 шалысып к,алды. — Эминэ... Амансын, ба? — Э, Текеймййа, аман-саусыз ба? Муршида аман ба? Булар билет алый болганша ipi-ipi жацбыр тамшыла- ры тырсылдай женелдь — Жур1щ з,— дед1 Текей, кол шатырын жайып, Эми- нэга усынып. Картина басталганша эл1 он минуттай уакыт бар едь EKeyi бакшага карай аяцдады: Ыктасындау жерге отырды. — Б1реулер сез eTin журмей ме? — Неге сез етедь Ci3 эл! OMipre естш е карайсыз ба? Эминэ унс1з калды. Бэсе... Казак эйелдерш ондай Mi- незден аулакка суйрелеушшердщ 6 ipi 63i емес не. Булар 6 ip зонттыц астында, иьщтары epiKCie жанасып отырды. Баягы Кусков к°расындагы сэттер eciHe тускен- дей екеушщ де. — Эминэш, 6 i3 калай айрылысып едш, есщде ме? Эминэшн, бойы элде неге flip етть — Текей, кайтесщ оны. 0зщ бакыттысьщ ба? Болды емес не? — Мен с е т суюнп ед!м гой, Эминэ. Cenci3 OMipiM жок T9 pi3fli efli гой. Шыи co3i ме, «Муршида т е , сонда?» деп сурамак efli. Онысы орынсыз екенш ce3fli. — Мен де солай гой деупй ед1м. — Eiifli не болды 6 i3re? Неге булай ажырастык? Бес- тамакта 6 ip ауыз сез каптаганьщ калай? — Егер езщ бастап 6 ip ауыз сез айтканда... Текей капсыра кушагына алды. Эминэ солкылдай жы- лап ж1бердь Сей™ де, Текейден сэл кашьщтап отырды. — Enfli KemiKTiK, жаным, Текей. 205

Бул кезде кино басталатып уацыт келш цалран-ды. Bipan eiteyi де к,озгала алмады. Тек едэу1р уацыт ynci3 отырып барып цана орындарыиан турды. Текейдщ цуша- гына Эмиио eiifli царсы болтан жоц. Киноматограф алдын- дагы жарык, 6ip жанып, 6ip emTi. Кино басталды. Дел-сал болгап eKi жан eKeyi 6ipi»-6ipi цимастан цушацтасып су тсп де, ei<i жацца ажьтрасты: Эминэ уйге келш керпеш жазбастан, тосагаш устше жыгыла Kerri. Туйел1 шапа жылжи берд!, жылжи бердп.. Оныц устш- fleri жолаушы да оз сапарыньщ inerine, жолыпьщ шетше жацындай бердь Жацындаган сайып оныц бойынан бурын- гы урейдщ 6api ыгысып, орпына эсем корЫстер мен ой- лар, циялдар уялай бергеп-дь Жетт1м бе? Иэ, жегпм. Арца даласы рой бул... Сонау кершген Аршаты тауы... Тагы да журег! элдепеге жылы- гап тэр1здендп Ветке урган цатты жел мен циыршыц цардап, дулей бораннан басца Арца жершде оран пана боларлыц ештеце цалмаран-ды. Mine, тагы да там... Бузылган там... Нешеме жуз жыл- дар турыпты бул там... Мен адастым ба... Талай жуз жыл- дар отер. Сонда осы цацыраган, куйреген тамдардыц ара- сында, бабалар суйег1меи кул болып 6ipre жатады гой су- йег1м. Ха... ха... Дызыц цой сопыц езь.. Ха... ха... Туйе цайда? Шапа... Шынымен шанадан тусш цалгапы ма? Дол аягып тырбацдатып iarepi жылжымац болды. Bi- рац цуаты обден кетш едь Орпыпап ел! суйем цозгала алмады. Буыпдары босаган, eiti шыптац cipecin, цатып цалгап. Кез алдыпа элдене елее бердь Жатцап жерг квкорай шалгын, жаз... KefliMri пнлдешц imi. Анау Аршатыныц беткеш кекпецбек. Сай-жыралар гулдеп тур. Байжан ум- тыла жуг1рш журш, жаужумыр тередь 206

Mine, шшен сарышунац шырылдап шырып, белы бе- редь Оныц ш ш щ eni аузы бар. Bipi жантайма, eKininici Tiu-TiK. Сарышунац шыр-шыр етедь Тоцта... тоцта... Мынау Есш onipi Аццаланыц мацы ма, цалай. 03i шана устшде тур... Дасында Маланья... Кун алай-тулей, Вораи ышцына сотады. Жоц... Мунысы сона 6 ip кездердщ, еткен жылдардыц слеш екен гой. Маланья цайда? Ертеде емес не ед1 олш кеткеп!. Байжан онда да адасып едь Ол сол адасцанынап жен таба алмады. Елде жоц сумдьщты бастап, ботен халыцтыц inline Kipin, цызын алып, гибадатханасыныц eciriH ашты. Шоцынбаса да, «шоцынды» атанды. Mine, Зарцым енд1 уйге кернйдеп жынды Сэнкенщ цызын epTin экелш отыр. Дыз жылайды... Бэтима жылай- . ды... 03i жылайды... Мунысы neci? Байжан, сен ел буз- гышсыц... Bip сэт Байжанныц тещрегш жап-жас ж т т т е р мен | нэрестелер цаптап кеткен тэр1здь.. Элгшер Никон поптыц ! ушне царай суйрейд1 03in. Байжан 6 ip сэг басын кетердь Bapi эшейш, сандырац, алдында булдыратан сатым, жынныц ойыны. Жылжымац I болды. Эл! келмедь — Мейлц— flefli ол.— Ещц 6iTTi 6epi... Тек TeeipeK 6iTcin. Оц жацта аиа царауытцандар не? Дорым, мазарлар. Ец болмаса, ез бабаларымныц тамына жетзп олейш. Келщдер сендер де. Зарцым, Тем1рбек, келщдер цасыма... Алаша хан, Жошы хан. Дырда цулан жосыган... Дуб1рлеген ат туягы... Аласа моцгол аттарына мшген мыц сан цол... Тымацты, боршНлер opiuire шабады-ай ке- лш! Жошы экешмен араздасцан. Содан омыртцасын Шыц- тыстыц 03i опырып елНрген. Мыналар да омыртцамды yafli менщ. Барар жер, басар тау цалдырмады. Содан соц 207

лацтым гой мен осы жадда дарай. Ал дойныда, бабалар мекеш, м ет де... Ол шынымен де Кецирдщ бойына шыддан ед1. Жат- к,ап жер1 де Жошы тамыныц сырты болатын. Жел тодтаган. Тек баяу тана адпанныц жапалад дары жауып тур. BipTe-6ipTe Байжан жатдан жерд1 де ад кер- пес1мен туйыдтап буркеп алды. Серт1деп ауыл Байжанды узад тосты. Тун дата оты- рып, жылап сыдтап епле тосты. Зардым мен Тем1рбек ун устше кундс шыгатын болды. Муржаныд дасында дол- дарын далдалап турып, дамысы cipecKeii Сарысудыд аргы жагына, бурыигы аудан орталыгына апаратын жолдыд ус­ тше узад-узад дарайтын. BipaK, аппад дар басдан далада коз cypiHflipep тулдыр кершбейтш. Сол февраль айыныц шшде жолаушылап кеткен уш туйе nenepi де дайтып оралды. Олар дазынадан Tyfienepi- т ц дунын дауламад болып журдь Б1рад Байжан i3-Ty3Ci3. Teri, далада адасып елген шыгар деген жорамалды да ауылга солар акелген-дь Бэтиам данша жодтап, зар даддаиымен, Байжанпыд оралмасы белгш бола бердо. Кектем келдд Tipire TipmifliK керек. Жагалай аштыд. Кап тубшде шамалы астыд дал- ды. Eni баласыныц дамын ойлап, зар дадты. Март айы... Уйдщ тебесше тургап судилерден тырс- тырс тамшылар тамады. Кун бултты болганымен, май тоц- гысыз жылы. Кар бусанып, босап, дырат беткейлер1 да- райып далгап. Кектем келгешне хабар бере дыстау устше, дора устше донып алып даргалар дардылдайды, сауысдан шыдылыд атады. Сарысу даласыныц дары ерте api тез KeTTi. Суы сарды-

pan, сай-саладаи езенге куяды, Ke6 i кум топыракца сщш жок болды. Дардыц i3iH ала, ауыл мацын к,ылтиып кызгалдак бас- ты. Тем1рбек пен Заркым дызарып шыккан дызгалда^тын, T9TTi тамырыи дазып алып, жейтш болды. Жак,сыбай ушндегшер жаужумыр тередй Тырбиып жатк,ан, cyTTi жа- пырактардыц бармак басындай, кейде одан да улкен ак- шыл Ty6ipi бар. Отда кактаса, дэм1 тэтть Ke6 iHece кешб- pin, туйш, кара тарынын, унына к,осып, таба нан гып ni- cipin жейд1 Епреулер. Бул туста сарайдагы eKiHnii кап бидай да таусылган. «Жацаркадан жаца астык, экелем» деген умггаен б1разын Байжанныц ез K03i бар кезде Tepi-терсек экелгендерге шамалап улеспрш ж1берген. Е н д т к,ап тубш деит жал- гыз Бэтима емес, кершшер де epKin иемденуге айналды. Em уйде де калганы жарты к,ап бидай мен жарым к,ап тары... Жаужумырдыц уиын косып, соны талгажау ете бастагалы да efleyip болып калган-ды. Kepuii кецсе к,ызметкер1 атасымеп 6 ipirin ecKipren ау- ды жамады. Огам кажетп жшт1 коймадан Бэтима алып бердь Муз кетсе, уш бармак сигандай уялары бар керме ау езеннщ eni тарлау 6 ip тармагына тартылды. Жадсыбай тац атпай турып ау царайды. Еш-уга куп ун-TyHcie кетш ед1, адыры тускеи neci6eHi жасырып жей алмады. Bip Kyui еш-уш бальщтм кетерш Бэтиманыц ал- дына экелдь — Мынау мздщ улес... Будап былай да экелш тура- мын. Тем1рбек ж т т болып калган жок па, журсш меш- мен 6 ipre. Ау царасады, ау курысады... — Свйт, балам, ендеше. Эрине, ж т т болды гой бул. Тек OKeci келш керсе едь Осылардьщ осы журили... Ар- касуйер т м щ к,алды. — Келш калар... Цайгырма, жаз шьщты, жер аягы Kenifli гой,— дед! ыщгайсызданган Жак,сыбай элденеден цысылгапдай болып. Эрине, Байжанныц келмейтшш о да жацсы бшетш-дь 14—668 200

Зарным ла, Te\\iip6eK те ерте турады. Зарцым жаужу- i мьФ тередк цыстау тебелерше, мазар мацына курган цац- пандарын тексередь Кейде какдан мен тузакда сацау ко- \\ кек, булдырык Tycin цалады. Ал Тем1рбек езен жагалап кетедь Eni ay бар. Cent ! кундер1 уш-торт шортан, бурын Есш мацында кездеспей- ! TiH Кызыл канат, алтын кабьщ ipi балыктардын уш-тор- Teyi тусш калады ауга... Bip KyHi ay карауга келсе, е т -у ш усак кокжаннан бас­ ка ештеце шшкен жок екен. TeMip6eK б1рден сезштендь А у курган мацайдыц nie6i тапталгап, ipi балыктьщ кабы- гы да жаткан T9pi3fli. Кеше аудьщ 6ip жак басын да 03i устаган. Содан Тем1рбек TinTi ерте туратын болды. Жаксыбай- 1 дыц жалгыз e3i кетш калып, ауга суык колын сугып жур- мессш деп ацдиды. Bip куш кол дшрменнщ туткасын айналдырып отыр- ган Бэтима астыктьщ таусылуга айналганын хабарлады. — EKi сапты аяктай гана бидай калды. KymMia не бо- лады, балалар... Сейтсе де, бул куш кеп кытымырлык керсете к°ймай, 6ip кесе бидайды 6eKTipin, келше туйш кауызыи ушырып, ботен ештеце цоспай, таза бидайдан кеже жасап берда... «Жут жет1 агайынды» деген. Жапында жалгыз калган ! Байжан уй-imiHe тагы 6ip кутпеген жамандыц туткиыл- дан ке.'пп тап болды. Бэтима кыстыгуш жылымга тусш, аягын малып, ты- : мауратып ауырып, коп жатып турган. Сол жак жауыры- ныныц тусынан кадалган 6 ip шаншу кетпей, узак-узак | жетелгенд1 шыгарган. Бурыннан fliMKaci бар, жукалтац |1 адамга Байжанныц eniMi, балалардыц жалгыздьщ KacipeTi Косылды ма, эйтеу1р, жаз келе жетел1 кушейш, жатып калды. Женд{ тамак iuineftfli. 1шетш тамац та жок Дшр- i мен тасын eKi-уш айналдыруга эл1 келмей титыгады. I шаршап, тесегше эрец жетш жыгылады. Керппдеплер там-тумдап шубат экеп ншозетш болды. 210

Одан басда асы да жоц, Келе-келе будан да далды. Анда- санда Жадсыбай келш, халш бшген болады. Зардым ещд далага шыгуды дойды, унем* шешесшщ дасында. Сары тап болып салдырып калган шешесше сусын берш, шай дайнатып 6 epin, дасында отырады. «Сырдаты к у п т Бэтиманыц. Журек ауруы дендеген» деп Жадсыбай басын шайдап, туд1ле сейлейтшд1 шы- гарды. ППлденщ кезд OMipi долына м ылтыд устам аган Ж ад - сыбай ц ен тр е л ь к е тц 6ipiH асынып алып, дасы па TeMip- бект1 epTTi. Кездессе, б!рдеце атып керм ек-Ti. Сол жолы отда жагатын кекпек шапдалы Зардым да кетпен кетерш, уйден узай берген-fli. Bip сот ауыл жадтаи щ ыддан дыбыспен кейш бурыл- са, кузетшш щ дызы аяддап, жадындап келед! екен. — Жур, Зардым, уйге жур,— деп дыбыс 6 epfli ол сона- дайдан. Зардым жадындай бере оз ушнен дауыс шыгарып жы- лаган унд1 естщь Корпйдег1 эйелдердщ yni, 6 ip жадтан Телпрбек те келе жатыр. Кедсе кузетпйсшщ атасы да ез ушнщ алдында тур. Сол сот журеп б1рдецеш сезгендей болып, Зардым да жуг1ре жоиелдь Бэтима Сарысу бойындагы шымиан сал- ган дыстаудыд алдындагы доцыр уйдщ шпнде уп-тушпз бул дуниемеп доштасып журе берген. Енд1 балаларды аяп, дамдорлыдда алатын ешк1м де далмады. Корпплер ездер1 де таршылыдта. Цалт-дулт етш отыр. Астыд жод. Талгажауы тек Сарысудьщ купделшп ба­ лыРЫ. YcTiHe дадпан дурып, куйкентай устап журетш элс1з- деп шымиан соддан терт-бес байггтщ шетшен жада до- рым — уЙ1нд1 топырад пайда болды. Зардым KepraiciMeii 6ipre шешесшщ зиратын 03i дазды. EKi метрдей теред да- зып, Сарысудыд дамысын орып экеп, буып зират 6eTin буркедь Топырагы думдасын болгандыдтан ба, бул жад- тагылар oeiiiTTi лахаттамайды екен. Жадсыбай корпи оз!

бастап журш Бэтиманы да ез дэстурлер1мен квмш, устше шымнан там орнатты. Bip куш тац атпай, ау дарауга шыддан Зардым eKi арбалы уш-терт адамды керд1. Typaepi кецсе адамдары. Жадсыбай эуелде шошыцдырап далып едь 1шшде дазад- тар да бар екен. Элплер корпит дасына шадырып, алды- на жердщ жобасы сызылган дагазды жайып салып: — CepTi е з е т дай туста?— деп сурады. Корпи жонш айтты. Булары Царсадпайдан шыгып, кен !здеп жургеп 6i- реулер екен. Жолаугаылар ауылга сотый, шай дайнатып inrri. EKi дазад атдосшы сойлесе келе арбадагы орыс жолау- шыларын осы жадта, Тупскенде далдырып, ездершщ Ад- далага дайтатынын айтты. Соны ecTiren Жадсыбай Kepmi, уй-куйыз eKi баланы «ала кет» деп жармасты. — Ала кете керщдер. Tempi жарылдасын, сауабын аласыздар, аштыд мынау... 0 лед1 той бул жадта. Келгендердщ азыд-тулМ мол. Сары май, адтагап тары, дазынаныд тамагы. Тамадты коп асады. Балалар тойынып далган. — Жолымыз Terin болмасын. Нелерщ бар?—деп сура­ ды элгшердщ 6ipi. Кузетпй элплерд1 Байжап yfiine epTin экеп, сандыд- тардыд бэрш адтарып салды. Алтын жалатдан кум1с окау... Торт-бес шодырайтан дасы бар алтын жузш, кум1с даптырма, алты улкен кумю дасыд... Bapi Бэтиманыц мулш... Цазынаны дарап отырып, жолаушы eKi дазад езара адылдасты. — Дукепге тапсырсад пул бола ма, мыналары? — Барына риза болайыд. Цудай ады— Аддалада «Торгсия»' деген багалы заттармен, алтын, 1 «Торгспн — «торговля с иностранцами» деген сез. Алтын, цымбат зат дабылдайтып шет елмен сауда жасаптын дукен. 212

«YMicnen сауда жасайтын дукеп ашылыпты. Келгендердщ 6ipi осыныц жэшн коп эцпме eTTi. Жацаша турмыс дуры- лып, дурылыс салып жатдан совет ошметше машина-сай- ман керек. Жацадан ашылган Цараганды, оздер1 келген Карсадпай да мундай дуниелерге мейлшше мудтаж. Ша- руасы дамыган капиталист^ елдер ондай заттарды жэй, совет адшасына сатпайтын коршедк Сондьщтан алтын, KyMiCTi халыдтан жинайды. Беретш заттарыньщ арзап-дымбатында жумысы жод, Жадсыбайдыц ойы тек осы Сарысу мацынан балаларды тез1рек жонелту, Аддалага ж еттзу, enfliri штщ соцын сол арадан тосу. Байжаи аман болса, балаларын тескентау отсе де 1здеп табатынына кумэн! жод-тын. Шренплер тасыган жуп мен адамдарын 6 ip жадда апаргалы аттанып кетш, еш-уш кун журш алды да, содан кешн дайтып оралып, eni баланы алыи, Аддалага дарай аттанды. *** Жаз... Дала жолы... Кош оркеш-еркеш таулардыц ара- сымен OTTi. YmiHmi KyHi Конек тауы да когерш 6ip бушр- де далды. Кездескен ел жод. Еш-уш жерде, айдалада шо- дацдай жупрш, олместщ дамын icTen, сарышунад аулап, жеп журген б!реулер кездесть Жол жиегшде мосы арашы дурулы тур. Цазапдыдтыц дасы толган сарышунад суйе- ri. Ашаршылыд бул жерде де дендеп кеткен екен... Куланотпеске жете келе ел шеп Kopine бастады. Ел деппн ел емес, булардьщ алгашды кездеспргет откел басында донып отырган кошпещц коп колш... Артып ал- ган уй жиЬаздары, колжке жеккен азды-кепп малы бар. Эуелде колж иелер1 банды болды ма деп дордадтап, шеттей 6epin едд б1рад дашудьщ peTi келмедь Bip-eni салт атты буларга дарсы журш, алдарынан шыдты. — 1^,ай журт боласыцдар, ау, жолаушылар, жондерщд1 айтыцдар,— деп аттылардыц 6 ipi сонадайдан айгайлады. 213

— Ю реиалершз. Сарысу бойынан келеяйз. Bip жетш балаларды океле жатырмыз. Кештеплер осы сезд! айтданда артды арбадаи eKi кос ауыздыц тумсыгы шошайып шыгып турган болатын. Ал- дыцгы арбапыц арытына суйеул1 колденец мылтыд та со- иадайдаи козге ургандай-тын. — Bis де ездер1щздей елийз... Цауштенбей-ад дойыц- дар... Шыддан жер!м1з — Ш у бойы, Эулиеата жерд багы- тымыз — Аддала мацы. Цоргалжып елщ еспгендерщ бар ма? Жаманкоцнщ тш эл1 деген журтымыз. Зарцымныц ж уреп epincis лушл цагып журе бердь Bipa^ жолаушылар бул жайга мэп бере цойган жоц. Олар !з-тузс1з жогалган Байжанныц тшэл! руынан екешн жен- пелдемеде естерше оп-оцай Tycipe де цоймагаи-ды. — Ш у жерь Ш у жер1 дут, деп журш, ол жадта да айдалада дала жаздадыд. Малдан айырылдыд. Байлар ал- дап апарып, адыры кектей солдырды. Кешшлшм1з icinin- Ke6inin, сол жадта далды. Цалыц кош болын суйретШп журш, Караганды мацьша жетш едш. И р ш Ы т п з д щ 03i де сол жерден басталгандай болды. «Продпомощь» деген мекемесше т!ркелдш. Енд! колхозына да. коллективше де ризамыз. Колхозына да 03ipMi3... Ty6i не болар... — TipiiiuiiKTi4 6opi колхозда ма деген ухпт бар. Бул жадтыц колхоздары елдшш жогалтпай отырган KopiHefli. Мэтен жагында кешпел! ел тугел доныстанып, дала са- лып, мектеп ашып алыпты деп еслдш . Illaii. дант. мата, кор-жер сатып алатын дукендер1 де ортада дейдь Алса, сол колхозына барармыз. — Bi3 де коллектив болын, ортадан басдарма сайлап едш. Совет онымызды мадулдар ма екеп? — О не дегенщ, колхоз дегеншщ 03i де коп болып б1рлесу, бастыдты ез iniinea сайлап алу деген сез... — Кошкеи ел imi пайекке долы жетш алганына мэз болып жатыр. — Е, дуба-дуп... Эитеу1р, TipiuiniK пысаны алдымыз- да деген умгп бар екен гой Teri. 214

Аддала, Адкол жагында аштыд жайлап, колхоздары ыдырап, босып кеткен!нен хабары жод. Арада еш-уш кун етть Кеш те, келшйлер де Кебетей деген жерге жетть Кошпенд! ел осы арада «продпомощ» уйымынан тагы да кемек алмад. Мундай мекемелер бар- ша жерлерде дурылган Kepinefli. Bipa^ азыд-тулш жететш емес. Бул жадтыц адамдары да сурецйз, ецйз, Кебетейдщ коп yfii оз алдына тутш тутетш отыр. BipaK, аштык, эбден жайлауга айналгаи. — Ресей кемектесетш шырар. Сона жылы, мыц торыз жуз жиырма 6 ipiumi жылы да осылай кемек берген,— де- д1 колштшер тускен уйдщ даужацдап дара кежещ сорап- тап iuiin отыргаи 6 ip шалы жолаушыларга дарап. — Ресей емес, ата, не бШп сандаласыц. Бул Совет oKi- MOTi, KOMeKTecin жатдан,— деп арыдтыдтан кещрдеп со- райын шырып кеткен жастау адам белш ж!берд1 оныц co3i ii... *** — Ойпыр-ай, экей-ай, дарашы, мына балаца, бет-ау- зы iciit дой. Царашы, дап, эттеген-ай... Бдрт Keyin, датып далган дой Tepi туладты алдына алып дыррышпен дырып, жаладаштап отыр. Цорада аяд астында жатушы едь #Енд! сол кен Tepici тесешш те бул уйде тамадтан ете бастаран. Дазанда сатыр-сутыр дайнап жатдан да сол долацта сасыгап Tepi туладтыц 6 ip пушпа- гы. Балаларга шешешц тШмдеп Kecin 6 epin отырраны да сол Tepi. Цаз1р оныд e3i де есепте. Illemeaepi оран да са- раддыд керсет1п отыр. 1щрт орнынан турып, дазандыд дасына жадындады. Оныц бойынан да куш-дуаттыц KeTin далраны байдалады, аяд басысы солай. — 1йк деййц бе?... Ол пэле Kipfli дегенхне... — Экей-ау, ещц осылай отыра берем1з бе? Тэтемнщ жайы анау болды... Bip амалын 1здешк те... 215

Бул уй кеше гана 6 ip адамынан айырылган. Yii сыр- тындагы дорымга апарып, бетш бурней салган. Лахаттап комуге де шама келмеген. — Мына Цумкелдеплер тугел KeTin болыпты. Айнал- дырган ею туладты тугесеинз. Сосын дайтеинз? встш оты- ра берехпз бе? Шубырган елдщ соцына шест, 6 ip эрекет штейш. Жалила сиырды жегешк арбага. Тада болмаса жолда соны азыд етерхнз. Сейтш далага жетш дуламас па екенб1з. Райхан бул сездерд1 эрец айтып шыдты. Шымшуыр- ды эред дозгап, отда дем бердь Содан кейш тыныстап сэл отырды да, жыртыд астауга дазандагы TepiHi Tycipin алды. — Маган 6 epmi, ana... — Маган... Балалар жан-жадтан тан oepin жатыр. EKi бала 6ip- ден дол созды. Шешелер1 сшшпеш шыддан терщен 6ip- 6 ip Kecin бердь Tic ететш емес. Сагыздай созылып, едеш- тен де журмейдь Б1рад балалар жалманып барады. — Рас,— дед! бул кезде дуйдадан 6ip Kecni аузына салган 1щрт, шарасыздыгын сезд1рш.— Царап отырган- мен болмас, датын. Эне, Kepmi ауылдар да шубырып, жол- га шыгып барады. Б1здщ, квлек етсек, сиырымыз бар. Пы- шадда туспей турып 6 ipa3 жерге жетш далармыз... Ке- тешк осы арадан, женелешк, далага дарай умтылып ба- рып влешк. — Иэ, иэ, не жетерлнз, не жетпесшз. Мына балалар- ды аман алып далсад олжа сол болар еда-ау. 1щрт сиырды икемдеп экелш, арбага жектд эйел1 ол- пулын тиеп, eKi баланы тулад устше жайгастырды. Ел- журтсыз далган Цумкелд1 булар да тастап шыдты. Кек сиыр дыбыр-дыбыр дозгалады. Арбанын, eKi жа- гынан eneyi устап, inecin келедь Айнала елш жатдап адам. Жол устшде квлденец жатдандары бар. Icirnn, жар- дай болып двцкиш жатыр 6 ipeyaepi. — Астапыралла!— дед1 1щрт Tepic айналып. 216

— Бул элп Ыскак. цажыныц e3i гой, иманды бол- гыр,— деп Райхна сез к,осты. 1щрт, «б1смэлдэ экпар» деп бата к,айырып, 6 ipaK, богел- ^ ген жок,. Ыс^ац к.ажы Шидеп ез туыстары. Сонау жылы Текей- й мен 6 ipre «Кушк» еткэршщ бойынан патша эскерш бар- ;; лауга шыгатып Есцожанын; iHici... Енд1 мше... жетш жы- ] гылгап жер1 — осы. Шидеп ауылдап 6 epi кем1 е м жуз 1 шацырым жер. Жалгыз жеткеш ме, бейшара. Басца адам- * дары к,айда екен булардьщ? Дала сурцай. Жол уел эдеттепдей емес, биыл да кок- тщ шыгуы да нашар, кол-келшштерде де су цалмаган. ■ Цаз-уйрек басда жакда ауып кеткен сияцты. Erin салгап- < дар биыл дайтер екен? Молшылык, келе ме, жоц па? Эй, 6ipan оны KopeTin кун бар ма, багы тасыган 6ipeyflep бол- маса, ол кунге жете алмас. Алдагы тустан адам ба, мал ма карайган б1рдецелер | коршдь Иэ, ем-уш адам жур... Мидай далада букшецдеп, эр жерге 6 ip богеледь «Булар не гып жур?» Жол шелнде мунда да асулы мосы кдзан тур. Мацын- да кор жермен аралас ит-^устыц цацдасы, адамныц бас суйегше удсаган брщецелер жатыр... Цазан тубшде де су- йек-саяц б!рдецелер жатцан тэр1зд1. Булар да даладан са- рышунад, тынщан аулап, долына тускен кез келген Tipi жандыны корек eTin жур. InipTTin мосыга жа^ындаганын бай^ап, шалгайдагы адам oyeni крлымен 6 inri бердь «Тшспе, жонще кете бер» дегендепа ме, элде. Mine, енд1 eei де 6 epi дарай бет тузе- Д1. 1щрт кок сиырды айдай Tycin, тез1рек узай бердь Бу- | дан api к,ыр уетшде, жол уетшдеп олштерге кдрауга бу- лардьщ муршалары да болмады. — Сонау коршген немене? — Цосдопа кол1 ме деймш... — Цосдопа... Бэсе, Цос^опага жетсек деп армандап едш. — 0 й, жаным-ай, бул жерден мм кездесер екен? 217

Келдщ батыс жагынан келш, келш догарып, 1щрт от жадты. Райхан су экелдь Арбада жатдан туладты уйти, дазанга салды. Соддарынан шескен ет-уш адам тап осы арада дуып жете берген-дь Олар келе сиырдыц бас ж1бше жармасты. Yn-TyHci3 келш, бас жшке тап бердь Typnepi тыд. Сиыр- ды жетектеп, 6ip бушрге суйреп барады. Eiii бала шар етть 1д1рт соддарынан жупрш едь — Ей, буларыд не? EKi дарулы адам оны сабап, дуып тастады. Мше, ещд сиырды жыгып салып, бауыздагалы жатыр. — Жарты eTin берщдер,—деп жылады Райхан. — Тым дурыса iuieK дарыын, бауыздау дапын берщ- дер... 0лем1з гой агайындар-ау. Царадшыларды дуганмен ештеде епбесше коз жеттз- ген 1д1рт колшт1 тастап алга жаяу жылжыды. К,алай, дан- ша жургеш белпаз, ofiTeyip далага жетш жыгылган. Ша- тыры жулыпган Байжан ушне келген. EepiK тадтайдан диыстырган 6ip кездсп дораныд да тамтыгы далмапты. 1\\ыста бэрш дырдан келген босдыпдар бузып отын еткен. 1д1рт дадырап далган Байжан ушнщ босагасын атта- ды. Цорада додкиш жатдан ет-уш олш бар. Шмдер екетн айыра алган жод. Бул кезде Байжанныд бул дуниеден хабарсыз кеткешн, тштд жедгей Бэтимапыд суйеп Са- рысу бойында далганын, ал Зардым мен Тем1рбектщ бала- лар ушнде жургенш де бшмейтш. Ылги ад кеплек, дысда дамбал Knin жупрш журген балалар. Булар мадына шогырланган дос датарлы агаш уйдщ ycTi — жатадхана, асты — асхана. Бэршен тамагын айтсайшы, тамагы тегш, TeMip6eK пен Зардымныд Сары- судан шыддан узад жолы Аддалага жетпей, осы Кебетен- де аядталган-ды. _ Эмипэ Аддалада жатып Бэтимадан хат кутть Б1рад 218

соиау дыстан 6 epi дерек болмай кетть Зардым мен TeMip- бек Кобетей балалар уШмен 6 ipre коп узамай одан Атба- сар жадда ауысып Kerri. *** Мыц тогыз жуз отыз ymiHnii жылы Есш озеншщ шы- гыс жад бетш жагалай Царарандыныц кед жазыгын бет- ке ала жаца поселкелер орнады. Оныц отыз eicici Ацдала округпиц жерше жайгасты. Бул поселкелердщ тургында- ры щетшен конфискелешп айдалган. Колхоз дурылысыиа дарсы хиыдты деген сылтаумен айыпталган шаруалар едй Коп узамай елге Москвадагы одуын бтргеннен ке- т и 6 ipa3 уадыт басда жадта дызмет атдарып журш Ж а­ дан оралды. Ол жаца дурылран 6 ip поселкепщ устшен да- райтып комендант болып тагайыпдалды. Жагасына е т торткул таддан, белд1гше тапанша байлаган, былгары нортупеясы сыдырлагап жаца жасыл эскери к тм д 1 Жа- даиныц ощ бурынгыдан да сурлапып, суып кеткендей-Tiir. Сапар балалары 6 ipTe-6 ipTe Аддалага орала бастады. Солардыц шпнде Зардым мен Тем1рбек те осы облыстыц жершде едь Сапар урпагыныц оралуы Байжап аруагын дайта йршткендей болды. Б1рад булар оз окелерше удса- майтын, т1птен бетен адамдар болатын. Аддаладагылар Текейден де бейхабар емес-TiH. Оныц Kiuii жуз iiuine окружком хатшысы болып ауысданын, даз1р сол жадта жургешн ecTHTin. MyrinciM тесек тартып дыс бойы жатты. Сан сырдат- тыц басы дуралгаи едь Е с т ауруы бар. Оган досылган озш айдалара тастап кеткен Байжанга деген ызасы тагы бар. Тодал датынра кундестш opi елд1 жайлаган мына аштыд апаттары бар, 6opi досылып, жанын жепдей жен, ауруы децдей бердь Аштыд жайлаган далада отын су табу да оцай болган жод. К,уйманыц тадтайын corin отца жадты журт. Байжанныц 03i дора im inen одшаулау сал- дырран, уйге 6epricia eKi сарай eciK, мацдайша, табалды- 219

рыгына дети жулынып, о да бузыла бастады. О да аштыц билегеп уй-шйнщ отца к,ак,талып жылынуыиа жумсалып, септ1кке жарап, 6ipaK, коСн ит жемеде, KiMкершгешпц цо- лында кетш жатты. Долындагы напьщды тартып жеп, со- цынан к,уып жеткеншше кемешне тыгып, кылцына жу- тып улгерш урган-сокданыца царамай кететш аш-арык, сенщ уйщ мен цорацныц так,тайын аясын ба. Бул куиде таспадай катыш алган Дуйсенб! гана. Сол гана даракет устшде. Соцгы кезде к,ала мацына аскер кел- геи. Командирлер1 де далада. Олар уй-шпмен келген адам- дар. Керпйдеп Халфин ушнде Кызыл командир турады. Ас уйде белек сандыдта жатк,аи кумю дасыд, ожау. Му- плтмнщ сакдпа жузш 6 api де тке жарады. Дунсемй Кызыл TyKii юлем/ц Кызыл командирлердщ уйше апарып айырбасца салды. Ондай затка булар к,умар. Айырбасда алатыны — балшьщтан куйган саман шршштей улкен бел­ ке паи. Жак,сы ашытып, кабартып nicipren. Дышкыл дэм1 мынадай ашаршылыцта жеген адамныц аузынан кетпейдь Нан келгенде уй iuii той болып жаткандай куаныш устш- де, 6ip байып к,алады. Опьщ 6opiH басцарып, айырбасты журпзш беретш тагы да баягы Дуйсембь Bip кезде оныц 63i хал устшде едь Ci6ipre ауган журт- пен 6ipre о да Дызылжарга карай тарткап. BipaK Тайын- ша деген стаицияга жеткен туста поездан калып к°йды. Эне-мше «eniM Tereyipimne алады» деп жаткап жершде езш куткарушы 6ipeyfli К¥Дай айдап экелш кездесНргеп- дей болды. Ол адам Аккаладагы танысы кымызшы Дами- ла. Булардыц таныстыгыныц Ty6i epifle екен, аштыцтан Аккаладан тайкып кеткен сод, Дамила аяушылык бшдЬ pin, карамагына алды. Дасында ерген ецгезердей 6ip ада- мына айтын станция басынан аркалаттырып алды. Муны- сы Дамиланыц соцгы кезде тапцан жаисуйерк Тайынша станциясында туратын «¥зын 8 бд1рахман» деген балуан, керей жшт екен. Сол арцалап Дуйсемб1ш уйше апарып, 6 ipa3 бацты. Содан Далимапы да, оныц 6ip кездеи жан- cyftepi ДуйсембЬп де асырады.

Ёулар «лепешке» нап nicipin сатып, Сбньщ саудасына KipicKeH-Ai. Нан болганда бальщтан nicipren нан. Эбд1рах- манньщ жалгыз аты аман калган. Шана жегш Майбалык келшен балык аулауга барады. 8л-куат жия келе, оран { Дуйсемб1 де кемектесетш болды. Bip Kyui базарда балык сатып турган жершеп 6ip кез- 1 деп оз1мен 6ipre кырга Доргалжын шаЬарыиа баратын й Гайнуллин Шапык кездесе кетть О да жудеу екен. Балык сатып алды. Тэу1рлеу 6ip шортанды елшеп 6epin турып, ! Дуйсемб1 оны кагытып етпек болды. — Шапык ага, баягы, 03iMi3 ece6in журпзетш байлар- ; дьщ малы кайда. Неше мьщ жылкы, пеше мыц к°й бар i ед1 гой. Солар кайда? — Цайдан бшейш,— деп Гайнуллин иыгып кикац ет- i тздь — Сол малды баккан журт кайда? — Оны да б1лмеймш. Bi.3 эшешн карапайым катарда- : гы адамбыз гой. Басшылардан сура. Голощекиннеп сура. J Сталинпен неге сурамайсьщ? — Ой, 6i3 TinTe алыска сштедщ1з гой,— дед1 Дуйсембь — Оны алыссынсац, ана агац Текейден сура. Б1зден repi сол жакындау емес пе басгаыларга. 03i де белгшердщ * 6ipeyi... Дурыс болыпты. Амандьщ бШспегел! кашан. Кайда, кайтып жур екен. Адай iini дейдк онысы кандай жер екен? Кеште устел басына жетшж шам келдо. Дуйсемб1 ка­ лам, сияны алдына алды. Жайгасып отырып, шынымен де ойында жургеннщ бэрш жазып тастамак болды Текейге. Цагаз бетше кара сиямен тускен жолдар 6ipiHeH соц 6ipi агылын журе бердь Расында да, тан осы жолгыдай Дуй- ceM6i emKiMre берше шындык, айтып, мундай хат жазып кермеген болар, балки. «Ардакты Текей!..» — Бул eKi создщ астын сызып койды. Одан api сэл ойланып барып, кецшшдеисш агыта женелдь ...«Керпйден Мапкеп ушн умыткан жок шыгарсьщ. 221

Kaflinri молла Мэнкен бар емес пе едк Дырдан келсем, ес1к-терезес1 жод, ацгал-сацгал екен. Тершде децкшп-дец- киш еш-уш адамныц е л т жатты. Соцынан солдаттар жиып алды. Байжан агацныц уш де одып турган жод-тын. Байжан o3i дырда адасып елшН дейд1. Бэтима да жод. Ей бала балалар ушнде коршедь 1здеп, ор жерге хат жазгамын. 03ipre табылмай тур. Есдожа деген шал болушы ед1 гой. Бул дырдаты елдщ жагдайы. Одан да хабар бере кетешн. Рахымжанга атар- ман-шабарман болган кэрия едь Сол шал жол б^етшдт- нен, ел таннтындыгынан аман далып, Омбы жадда втш кеипи. 03iM аман далдым. Онда да Омбыдагы 6ip дазадпен дауымдасып, Майбалыдтан балыд ауладыд. Bip ат бар, сол аттаи айырылганымыз жод. Шана жегш, Майбалыд келше барамыз. 03in бшесщ, даладан он-он бес тадырым- дай жер гой. Ылги масад басындай май шабад. Уйеме гып шанага артып далага алып келем!з. Ет машинага тартып, содан аладандай гып даримыз. Асып, сорпалап дегендей, oi'iTeyip не керек, ашаршылыдтан aeipre аман шыдтыд. Ойпыр-ай, 61зд1ц де датты диналган кез1м1з болды гой. Далай шыдадыц десещш. ППлдеге таман жарты дап дара тары далды. Дол дшрменге тартып, дара суга атала пкйрдш. Ад- талмагап дара тары 6ipiKneii ун болып далады екен. Не керек, кермеген Kepeci жод. Далмад тусында «Ад табан шубырынды, алда кел сулама» болды деунн едй Мынауыц содан асып туспесе, кем туспеген апат шыгар деймш. Текей, кеп жазып кетпм, саган унамай далар, отмет адамдарысыздар гой. Муныц e3i не керемет?! «Совет жец- дЬ> дедш, «колхоз болдыд» дедш. Адырында келш аягы мынаган содты. Эрине, егер патша тадта турса, бэрщ те- ric шодынып кетер едщдер. Саха-якутты да он жыл iuiin- де шодындырып болыпты дейдй Б1рад буйтш дырылган- нан repi шодынып кеткеннщ 03i артыд емес пе. 222

«Цала сал, отырыдшылыд» дедщ. Ёэрш штедш. «Кол- хозга 6ipiK» дедщ. Оны да штедш. Б1рад 6ip кудшм бар. Тогапастагы ауылды алайыдшы. Сол жылы Сарысуга кептрмей, «колхоз бол» — деп отырыдшы етш «Ащы- колдщ» басында далдырды. Шоп жод, жайылым жэие жод. Цыс датты болды. Мал эуел1 содан дырылган жод па. Буларыц не, мал баддаи дазад емессщдер ме? Осыныц да MOiiin тусшбегендерщ бе? Хат кутем! Айта кетейш дегешм тодшылыд келер деген ум1ттем1з. Нан сатыла бастады. Карточкамен аламыз. Б1рад не пэ- туа. Елде уй басы 6ip адамнан да далмады-ау. «Уш коц- нщ» бойы тугел даусаган шыгар. Дуйеемб!». Байжанныц ею баласы Зардым мен TeMip6eK шынын- да да Аддаладан онша дашыдта емес-тпн. Кебетей бала- лар уйшде олар 6ip жылдай жан садтады. Ал осы биыл- гы кектемде бул орын дысдарып балалар жан-жадда ыды- рады. Зардым Аддаланьщ дэл {ргесшдеп Тайтебе уйше келд1. Ал б1рад Тем1рбек тагдыры басдаша жалрасты. Тап сол туста iui-сузек ауруына ушыраран Телнрбект1 детдом басшылары «емделш, жазылганша» деген сылтаумен Ко- бетейде алып далган-ды. Тайтебеге келген Зардым кеп уадыт im cin сагынып уайымдаумен журш, содан оны дайтсем де тауып аламын деп серт еткен. Ел орынга отырысымен тушншек заттарын жинады да уйден шыдты. Шыгысты бетке алып, жолга тусш тартып KeTTi. Тайтобе ауылы да Нура е з е т т ц жага- сыида. 0зен жагалап журе берсем, Ty6i, ofiTeyip, 6ip жете- mlh деп ойлады. Сол оймен асыгыс журш кем! уш-торт шадырымдай жерд1 OTin те далды. Кун бултты, дарацгы- лыд доюланып KeTTi. Бул туста озеншц жагалауын кок- opiM тал кемкередаптап алган. Жьщрыл, далтарысы, уры сайлары да бар жер. «Дасдыр кездессе, дайтем!»— деп Зардым шынымеп дордайын дедь 223

Bip цапталдан ЖылтыраП Жарыц кер!нген кезде туп ортасы ауган едь Bip шок талдыц тубше дем алмац бо- лып отыра кеткен. Содаи белишз 6ip сыбдырды ecTin, ор- нынап турды. Енд1 ол жацагы KepinreH жарыкка карай кетуге асыкты. Аш-арык боскындар ма, б1реулер ые... Жацагы дыбыс жайылып журген аттыц шалгынга тускен сыбдыры екен. Аркандап тастаганга уксайды. Аиадай жерде арба тур. Арбаиыц жетегш KOTepin тастап, устш алашамен жауып, KOfliMri кос жасап алган 6ipeynep. От жанып тур. Ошак басында мосыга шшген шэупмдер! бар. Егделеу тарткап еркек пен эйел сойлесш отыр, дауыстары есйлш тур. Жа- кындай келе, сездер1 аныц естшуге айпалды. Эцпмелер1 Казакдпа. Оцашада ала шьидан папып тугесе жеп алып, арба алдындаиллар «уйыдтады-ау» дегеи кезде не де болса со- ларга таяу болгысы келш, осылай карай журдь ¥рлана басып жакындай келш, арткы доцгалакка аркасын жанай отыра кетй... Жасы он eKire жаца келгеп Заркым тацсыретй аз тарт- Кан жок едь Тан осы тунг, мына журишш жолаушылар- дыц касына жетш, кулаганга дейш, коргешшц e3i айтып тауыскысыз жыр болатын. Ym жыл бойы балалар ушнде тэрбиелендн Соныц 6opi Kaeip кез алдына елестеп отш жатыр. Mine, устшде сэтепмеп тыстагап жыртык, Kynici бар, шшкентай бала, асты тас, ycTi агаш уйдщ алдындагы бшктеу баспалдакты орец аттап OTTi. Одан opi жарма есш- тщ 6ip жагын ашып, тагы да жогары кетершдь Коп уза- май ешшш кабатца шьщты. Жаца гапа 03iH осы «Балалар уйш деп» Жумабек деген ересек бала шацырыпты. Соныц шацыруымен келе жатцан бей едк «Неге шацырды екен?» деп ойлады. Ол Teriiineii тегш шацырта бермейдь Сабай ма деген цоркыныш бар бойында. Жумабек орындык устшде отыр, оц жагында ею бала тур. Сол жагында мойыны со- райып Цалцабек деген бала тур. Зарцымныц балалар уйш- деп «туб1ме жеткел! жур» деп ойлайтын жауы осы Цал- 224

дабек. Булардыц басы неге досыла далды екен деп секем алды Зардым. — Отыр, бала, ана жерге,— дед1 Жумабек анадай тур- ган орындыдты предан, сезшде з1л жод екен. Зардымныц inii жылып сала бердн Жумабек кез келгенмен булай жылы сойлесе бермейтш, урмайды екен гой. Б1рад неге шадыртты бул деген кудш ойынан кетпей тур. Зардымныц Ke3i орындыд уетшдеп тегешке тусть Iuii толы су. Дасында агаш дасыд. 3opeci ушып кетть бйтке- Hi, эдетте детдомда жазалайтып балаларды осындай да- сыдпен уратын. Б1рад Жумабек ез1не емес, «жат еденге» деп Далдабекке дарап жешрш далды. Eiifli кещл1 де ор- нына тускеидей. Жазалагалы отырган адамы Далдабек. Сонда оны не ушш жазалагалы тур? Сойткенше оныц се- 6e6i де белил! болып далды. Зардымныц кегш алып бер- мек. Жумабек дайдан 6ifle дойды? Осыдан eKi кун бурын балалар ушшц 6ip тэрбиепп ды- зы мугал1мге келш шагым айтдап. Зардымныц зорлыд ко- pin жургенш хабарлаган. Зарцым оз naerin ала алмай жур. Далдабек тартып жейд! екен,— депть Содан бул жагдай Жумабект1ц дулагына тиген. Далда- бектщ кезеп келгенде оз орнына еденд! шшкентай Зар- дымга жугызатыпын да есиген. Bipfle еден нашарлау жуылып, Далдабек coric ecTinTi. Сойтш Зардымга ешш- кен. Жазалауды эдетке айналдырган. Жазаныц Typi да- тал, куиделпт паек нанын тартып алады. Зардымга жаны ашыган Жумабек эдиет орнатпад болады. Зардымды да соны Kopcin деп о д е т шадырыпты. — Жат!— деп адырды ол Далдабекке. Жумабек оцай адам емес. Далдабек цорыдданынан кезшен жасы ыршып кегп, жылап доя бердь Эуелде жат- дысы келмей, дидацдап едк — Жыгып салыцдар!— деп буйырды Жумабек. EKi бал Далдабект! етбетшен жыгып салды. — Шенпцдер дамбалын. 225

Элилер айтцанды булжытпай орындады. Май дуйрыд- ты жаладаштап, ашып тастады. — Елу дуре, дасыдтьщ улкешмен!— дед! Жумабек. Cyra малган дасыдпен согатын мундай жазага Зар­ дымньщ озпнц де даккеш бар. Б1рад бала деп аяп ол жолы em-ад рет согып босатдан. Елу дасыд. TinTi ауыр. Б1рад дайтерсщ, арага тусер дэрмен жод. Балалар уйшщ жазылмаган зады осы, коп­ тел келе жатдап далыпты эдеН солай. Жазалаушылар icKe Kipicin-ад кетть Далдабек дасыд тпмей жатып-ад бажылдап, бадыра бастаган. — Ойбай, елд1м!— деп айгайга басып ж!бердь Аналар оган дарайтын емес. — Тартып алып жеген наныд yniiH жиырма бес, жетш баланы ез орныда жумыс ютеткенщ ymin тагы жиырма бес!— деп кесш айтып, eiifli Жумабек жазаныц дурыс орындалуын бадылап тур. — Он 6ip... Он eKi... — Ойбай, OHTipfli, дуйрыгым-ай!.. EniKiM apaFa тусетш емес. О йткет дордады. 8pi эдш жаза. TinTi, басда балалардыд айызы данып, Keii6ipeynepi мэз болып кулш тур. — Дурыс, Доке. — Эдш жаза,— деп куб1рлесш, дуптап тур кебь Cyra салган дасыд май дуйрыдда шылп етш тиедь Далдабек безектеп, ешредь OFan дарайтын видам жод. Улкен дасыд тагы шылп етедй Ompyfli одан сайып удете- fli Далдабек. Не керек, Зардымньщ Keri дайтты. Б1рад осыдаи кеп узамай кутпеген 6ip одига болды да кетть «Баласы аз» деген сылтаумен Кебетей приуты ыды- рады. Ондагы балалар Аддала мадындагы Тайтобе жеНм- дер ушне квппршетш болды. Зардымньщ inici TeMip6eK емханада едй Сонау Сарысу- дан келгел1 eKeyi 6ipre болатын. Будан былай да айыры- лысу ойда жод. Б1рад бул жолы eitiKiM рахым етпедь Те- 226

лйрбек соцынан экелелпз деген сылтаумен аурухаиада цалып койды да, Зарк,ым жылай-жылай «Тайтебе» жет1м- дер уйше жалгыз женеп Kerri. Сол жолы 031мен кеткен- дердщ ш ш де Дэу Жумабек те бар едь — 0з к,амк,орлыгыма аламын. Е ш тм ге типзбеймш. | Соцымнан ере бер, 6ipre кеткешлнз дурыс болды,— деп ол * Зарцымныц ецсесш кетере сойлеп. TeMip6eKTi де ©3i 1здеп 6 тауып экелем деп уэде бергеи. Эр жердщ ез TapTi6i бар. Тайтобе балалар уй! де сон- дай жерлердщ 6ipi екен. Мунда да Жумабек Topi3fli оз , декейлер! бар. Олары Жумабектеи де зор болып шык,ты. Алгапщы келген куннщ озшде ^утырган пттей куйын- I. датып, эрк1мге 6ip сок/гыгып журген Дали деген 6ip бала Зарцымды сабап кетть Долында сабы жок етшнпшц 6ip [ басар иышагы, к,олга устар тусын ак, орамалыен орап жум- сартып алган. Сол пышагын оцды-солды сштей журш, ол- I ri Дали Зарк,ымныц ecni кушсшщ ощрш айырып тастады. Bipan, бул соеданга Жумабектщ шамасы келмейтш болып ! шык,ты. 03i де ецгезердей денелк жасы кепи жиырмага 1 келш калган, api достары да кеп, улкендеу топтьщ басты- гы екен. Жумабек келген куш тшсем деп журш, eei де таяк, жеп, 6eTi кдйтып к,алыпты. Осы жолы Заркымга 6ip тэрбнеш! татар келшшеп кез- ji десть сол жылап турган Заркымды Kopin: — Ki.M Tiifli?— деп к,асына келген. Зарцым кушсшщ жыртыгын KepceTin, жэб1рлеген ада- I' мын айтцан. Тэрбиепй, MycipKen басынан сипац: — Ей, бейшара бала, жылама. Жет1м балага осындай зорлыц, icTen, ол да Ty6i оцбайды,— деп аяпыш бйццрдь Алак,аны жумсад, MempiMfli жан. Заркымга оз анасып- Н дай Kopinin, сол жерде турып, ал жыласып келш, козшеи I жасты КОЛ 1'ЫП TOKTi. — Жылама бала, жылама жет1мепм. Жалгыз сен бе мундай куйге душар болган,— деп элп эйел бауырыиа ба- сып, басынан сипады. Болмесше экелш, кушнщ жыртьщ В жерш Tirin бердь I 15* 227 .

Сол туш ол рахатка батып, узак уйыктады. Тусшде iiiici TeMip6eKTi кердь Ол взшен де жас. Олш калды ма 6ip жерде. влмесе оныц Kopin журген Kyiii меншшен де соракы шыгар-ау деп торьщты. Кершген зорлыц етш, са- бап, паегш тартып жеп жур ме деп к,амык,ты. Сол кун1 ол 6ip шеш1мге келген едь Кезш укалап ту- рысымен асханага карай тартты. Алган нанын 6ip тал- шыгын аузына салмастан тыгып тастады. Keaeci куш де сойти. Арада жиырма кун вткен К,арагандыга карай ка- шып шыгу ниет1не эбден бешгев едь Каникул уакыты жакындап калган кез болатын. Bip куш ол тусшде iniciH тэты кердь Цолыи жайып 03iue ка­ рай «Загатай» деп жупрш келедй, 6ipaK такала бере тагы да катыктап кетедь Bip сот оны элдетм аиадагы Калка- бектей гып жалацаштап урып жаткандай боп квршдь Mi­ ne, сол куннщ ертецше ол тунделете тыска шьщты. Оныц даладагы мына тунп журю сол сапардыц жалгасы бола­ тын. ...Элде неден шошып оянды. Тац жакындап калган. 03i 6ip арбаныц касында уйьщтап кеткен. Жан-жагына кулак турдо. Bip жакта eKi адам куб1рлеп свйлесш отыр. ЕщЦ ecine туст1, булары тундеп жолаушылап келе жат- кан 6ipeynep. — К,¥Далар карасып узда. Есшкел, Маскаленко жакк» OTin KeTTi ме, элде жолда кырылып калды ма? Biafli !здеп келер ешшм болмас. 1здесе 6ip келер Ke3i болып efli гой,— деп касындагы еркек адам сейледа. — Каргашымпыц жур1с-турысы да, ощ-тур1 де юмнеп кем. 1^ай жагынан да келий гой. TinTi, кэмелетке жетпей турып талай сулштей ж тттер кез салды емес пе. Эттец, атасцан адамы болган соц амалсыз калдык,- Енда о да, Mi­ ne, i3ci3 кет1п отыр. Жасы да асып барады. Аккалада элп б1реулер кулмак кайнатып, сыра ашытып сатып, ана Аша- бут колына eKi-уш тен кьтз, келшшек устайды дейдь 1ште- ршде Tinri жап-жас балалары бар двйдь Сорлыларды орыс, казак демей, солардыц асты на тосеп 6epefli деп жур

гой ел. Эли Жолымбет алтын кеншен келген старатель- дер ештецемен есептеспей, «жасы», «эдемнн» деп казак Кыздарына жупред1 дейдь Содан к,орк,амын. Дудай сак,- тай кер, эйтеу1р. — Жап аузыцды, алжымай. Мен ботенге 6eprefli апара жатыр дейсщ бе, Бибшгп. Соз узшш калды. Заркым тагы да тальщсып, уйьщтап KeTTi. Ол элдешмшц 03in жулкылап турган белпшмен оянды. Тац эбдеп атып, кун уясынан котерШп келед1 екен. — Шырагым-ай, негып журген баласыц,— деп взше тундеп ошак, басында отырды-ау деп жобалаган шалдау адам yniflin тур. Жуз1 жылы. Заркым уйк.ысын эбден ашты. Егде адамныц сыртынан eni коз кул1мдеп, жылтырайды. Ересек эйел бала Topiefli Тундеп еспген сыбыр-куб1р эцпме eciHe тусш, Заркым орнынап турды. — Адасып кетт1м...— дед1 булар б!рдеце деп журе ме деп ^орыкдан Заркым жалынышты унмен... — Дайда бармак едщ, к,алк,ам? — Тем1рбект1 1.здеп барамын. Кебетейде ауруханага Tycin едй Жалгыз бауырым едь — Ойбай-ау, осы бойыцмен Кебетейге жете аласын, ба, балам... Кебетей алые кой. Жете алмайсьщ. 03iK к,айдап келесщ? — Балалар ушнен,— дед1 Заркым жасырмай. — Е, байгус-ай, тенпреген заман-ай! Сен де жепмек екепещ гой. Тем1рбегщ KiM, туысыц ба? — Жалгыз Ы м едк— дед1 де, Заркым жылап ж!бердь Шал ойланып калды. Дыз бала шешеамен элденеш эцпме eTin сойлесш тур. — Апа, ала кетешкшь Бейшара женм екен. Кебетейге жете алмайды гой. Далада аштан еледь — Сабыр ет, балам. Алганда кайда апарамыз. Bip айласын экец таппаса,— дедщ эйел. Шай к,аннаган екен, шал оны шайга шакырып, касы- на отыргызды. Bip yeiM нан бердь

— Дайтсек екен, бул баланы. Поселкеге апарганмен, KiMre 6epeMi3? Тапданымыз вз1\\пзден аспайды. Элде 6ip- Деце гып 6ipre кун Kepin кетер ме екенб1з. Эршмнщ ыр- зыгы ез1мен гой. — Коке, сойтешкпл, 6ipre болсын. Колхозга жумыс icTei“iMi3 . Б1рдеде гып кун K©peMi3 . Будан api эцпме узарган жод, шал атын жекти Шашы- лып жатдан мулштерш жинады. Сол бойда баланы даста- рына алып, журш кетш едь Арада eKi-уш кун откен, Зардым б1рде аш, 6ipfle тод болып ботен адамдардыд арасында кун корт жатты. Bi- рад Теийрбек ойынан 6ip шыдпайды. Далайда дашудыд жайын 1здеумен болды. Bip KyHi осы ауылга же-пмдер ушнщ 6ip дызметкер1 сап ете туст1. «Балалар уйшен» дашдан 6ip жет^м бала осы Жэмэлиевке мадында журге- шн edin, одет келштК Б тетш ауыл тургындары осы yiifli нусдаган. Баланы эй-туйге дарамай, алдына одгерш, Тай- тобеге дайтадан алып келдь — Бекер штегенсщ. Жуырда 6ip хабар алып берелпз, шырагым,— деп жубатты тэрбиепилер. Шынында да, 6ip ай OTTi-ay деген шамада «TeMip6eK аман, емханадан шыддан. Б1рад басда балалар ушнде, Тюмен даласына ж1бер1лштЬ> деген хабар келш жетт1. Содан арада тагы да eKi жыл мерз1м OTTi. Зардым ушш- iui класты 6iTipin, Аддаладагы оз туыстарыньщ ушнде журген кез1 едь Ko6inece Тем1рбек жайын ойлап, дайгы- ратын. ...Аштыд жылдары дазад жершщ орталыд тусында жатдан Аддаланыц OMipine де коп озгерштер экелген-щ. Дала куйзелттен жада Faua шыга бастаган. Мекеме, уй- лер даусаган, кошелер дираган. Тек даланы жанай аддан Е ст езеш гана батысда дарай жодкиш, мадайы кок же- лекке болшш, ■пршшк’пд тынымсыз екеншен хабар бер- гендейтш. 230

Аз Fana кецсе, мекемелер енд1-енд1 ес жигандай болып жумыс icTeii бастаган. Сонын, 6ipi — к,алальщ Советтщ жа- нындагы карточке бюросы. Бул жерде эркашан адам кеп. Дадау-к,адау болып эр уйде 6ipen-capannan калган тур- гындардьщ деш осы арада кездеседь Ойткеш тап осы ара- да T ip m ia iK бар. Ертещне керектк талгажау етерлш нанын елшеп алатын карточка талоны осы арада бершедь 0 KKi саудагер, уры-дары, жулш те, карточкелерш жогалтып, урлатып, зарлап калгандар да осы арада. — Кудай жазащды 6eprip. Царшадай баланы neci6eci- нен айырып!.. ЕщЦ кайтНм, ойбай-ау!.. — Озщде де бар. Коздщ карашыгындай сактамайтын ба карточкеш, не багып журсщ? Не дейд1? Осы ез1мдей турган жерден, мына далтам- пыц Ty6iH6H коп байлагандай гып алып кеткен жок, па. Eiifli кайттым?! Аштьщтан «аллалап» шыгып едш. Амап- дыц болса, «паекке де к,олымыз жетт1 ме» деп едш. Енд1 олетш болдьщ-ау! Эйел агыл-тегш жылап тур. Kip-Kip кимешегшщ ете- riMen коз жасын суртедь Дуйсемб1 шыдай алмады. — Ой, сормацдай бейшара... Дэл бугш басыца 6iTKen байлыгыц да, иманыц да осы карточке емес пе едь Соны бак,наганда, не кара басты ceni. Журт карточкесш жан- нап артык, сактап журген жок па, соны бшмейсщ бе. 0з обалыц озще, енд1 не icTe дейсщ маган?— дедь 0йел одаи бетер еплш к,оя бердь Дуйсембшщ пан карточкесш беретш бул мекемеге кел- reuine ай жарымдай болды. ¥рлык,-к,арлык кобейе бергеи соц, осыдан б{рдеце шыга ма Ty6i, адал адам гой деп Бэя- зи осы орынга крйгызган. Te6eci кокке жеткендей болып G3i де куанды. Bipeyaepre ce6i де тиш жур. Нан карточке- ci ynjiii талас-тартыс улкен. ¥рлап алу, тартып экету — козбе-коз болып турган окига. 0уелде flyficeM6i Бэязид1 туыс тутып, арканы кецге салмак едь BipaK енд1 байкаса, оган жол 6epeTiu емес. Осы 231

6ip ай iniiaae ею Tencepic журди Eneyi де Бэязидщ аты- мен келдь Еыдеше, тиыш журмесе болатын кершбейдь Баска тугШ, Эминэ, 1щрттерге де басы артьщ талон бер- пзген емес. Сойтсе де, Дуйсенб1 шуюрнплш дейдг бул ку- йше. Эйтпесе калай? Не болып барады дуние? Эне, кеше- ri Байжан цайда? Бэтнма к,айда? Аштык деген Муплтвд де коз алдында алдынан алып к е т . Эуелден fliMKeci бар Байжанньщ 6ofi6imeci аштык елдд жайлап улгерместеп- ак, дуние салып журе берген. Байжанньщ Бэтимадан калган балалары да Дуйсекец- нщ eciHe тусетш. Заркым, Тем1рбек «пана, арка болар еш- KiMi жок, олар да калган шыгар 6ip шидщ тубшде букте- лш» деп ойлайтын. Олар тупл аштык шыргаладынан эл- дтер де к¥тыла алмаган. Кецсе жумысы аякталып едй Енд1 ол eciKTi жауып, к¥' лын сыртына мор баскан кагазын жапсырмп, сыртка шыкты. Цамилашюне бармакшы. Бурын жардай болып отыратын Камила да эбден жудеген. BipaK соцгы кезде оз K0ci6in кайта бастапты. Доцданып, эл жиып калганга да уксайды. К,улмак кайнатып, ептеп сыра ашытып сатады баягыша. О да келш карточке сураган. Кеше 6ip аш-арыкка кар­ точке толтырып едь Цайтып келген жок. «влш калыпты» деп жур б1реулер. Дуйсемб1 сол карточкеш кайтсем екен деп ойланып жур. Есепке алып казынага кайыра ма, элде Камила Topiafli коз таныстарыныц 6ipine бере сала ма? Сэл ойланып турды да, тэуекел дедь Сейгп де, ол бет- Ti енд1 тура Камила уйше карай тузедь Ашаршыльщ жылдан кешн тоналып калган Байжан yfti енд1 жаца-жаца кел1мд1-кеНмд! болуга айналган. КЬ1Р елшен тамак !здеп, шубырып, ауган тшэлшщ 6ipa3bi осын- да. ЭЫресе, Сапар эулетше караганньщ б1разы кусак да кетпейтш болган. Bipi — агайын. 6ipi — К¥Да Деп’ НУДан- 232

! дал болып, эйтеу1р, 6api де Адан-Жацабай э у л е ^ н з деп i паналап жур... 1щрттщ де ецсесш кетергеш осы гана. К,алага жеткен : сод eiiTeyip корнп-долац, агайын-журагаттыц жэрделпмен j датарга досылган. Райхан эр жерден оны-муиы тауып экелш, Майбалыдтыц балыдшыларымен жалгасып, 6ip | жагынан улкен уйдг агаш imineii астыд сата келген керей L- саудагерлерге пэтерге жалдап 6epin, таланып кеткел1 | турган малы», оны-мунысын доргап кун KopicTiK тауып жур. Елден келген аш-арыд туыс, олар да тырбанган орекет j устшде. Bipi — eTiKnii, 6ipi тем1р жолга барып жук Tyci- »• редь Цызметке шшкеш «Заборный кпижкеге» де ие болып | алды. Матвейдщ ад дукешнщ мацайы сауданыд ортасы. Бул i арада шетелдштер алтын, куьпс дабылдайды. «Торгсин» дукеш солардш алтын, кумшке бершетш астыд, мата ! заттарын дайындап дойган. 8pi олары тодтаусыз у т - у с - j тше агылып келш жаты'р. Орталыд аймадтардан шойын | жолмен аш-арыдтарга кемек yiuin Tycipiflin жатдан азыд- ■ тулш те кебейе тускен. Нан карточкеымен сауда дызу. Шойын жол бойынан астыд урлап сатып жургендер де бар. Эйтеу1р, ic-эрекеттен далмагаи адам атаулы 6ipTe- 6ipTe ес жия бастады. Райхан дорада дшрмен тартып отырган. Эуелде бада- ' лагы жогарылау болып тарыны Tipi Tycipe бердь Содан I бадаладты темендетш дурыстап алып, енд! гана KipicKeH, Г Дшрмен тасы сыр-сыр етедь Эттец, кел!ге туйш, адтап 1 алар ма едь Жент кермегел! де, жент жемегел! де коп бол- ды. BipaK, даз1р ейтетш шама бар ма? 1щрт анада тары ад- ■ тап жатдаиын nopin, бодтап, сабап тастай жаздаган. — Сок сенщ не тецщ. Балалар аш отыр. Кебепн дайт- пексщ? Цауызымен тарт дшрмепге!— деп айгайга басдап. Содан дшрменге дара тары б!рден тартылады. Дшрмен тартын отырып, кернйнщ ушн айналшыдтап, | элдешмд! 1здеп журген 6ipeyre K03i туст1. Шырамытын та-

пыган да тэр1здь Шм 03i? Teri, таныс адам ба? Эуелде «уры-дары, аш-арьщтьщ 6ipi ме...» деп дауштенш efli. Bi- рад, KniMi Tayip, интернат балаларына удсады. Bip сэт тура езше дарай жадындап келдь — Апай, ci3 осы уйдешйз бе? Бул уйдщ басда адам- дары дайда кеткен?— деп сурады. — Иэ, осы уйденб1з... Сен оларды 6inynri ме едщ? — Мугшйм апай да, Байжекец уйшщ басда адамдары да кершбейдь Ол киллер Kouiin кеткен жод па? — Ойбай, дайдагы БайжекещЦ айтасыц, жогалды гой олар. 0зщ дай баласыд, шырагым? — Мына, Kopuii уйдщ баласы efliM. Bapi аштан дыры- лып далган ба? Цалай? Кершбейдь — Солай, шырагым. Сен айтдан ол уйдщ адамдарынан да Tipi далганы жод. Ал Байжекецд1 сурасац, Сарысу дей ме, Караганды дей ме, aiiTeyip, сол жадта жогалыпты деп ecTiren6i3. Хабарсыз далдыд, 6ia де сол Байжекецнщ туыс- тарымыз,— дед! Райхан. Бала сэл ойланып турды да: — Иэ, 03iM де солай шыгар деп жорамалдап ед1м,— дед!.— BipaK, Байжекецнщ уй-imi мундай куйге Tycefli деп шм ойлаган. С1здер KiMi боласыздар Байжекецнщ? — Мен соныц келппмш. Байжанныц 1н;1рт деген imci барып ecTin пе едщ? Сол 1щрттщ ушндеп шешецмш. — Ол Kicini мен бшетш шыгармын. Малага келш ту- рушы ма едь — Келетш... Заты, 6i3 дыр елшщ адамдарымыз гой. Мал соцында болдыд унемь Мынадай заман туады деп им ойлаган. Адыры осылай дарай 6i3 де шубырдыд емес пе. «8ynipiM» деп далага жеттш, эйтеу1р. Ойпыр-ай! Сурап дайтесщ, шырагым. — Онда Байжекецнщ туысы екенсщдер гой. — Иэ, шырагым, айтып турмын гой, мен сол шсшщ келшмш деп. Бала, ойланып далды. BipHapce айтдысы келетш тэ- pi3fli. 234

— Жайша ма, шырагым — дед1 соны сезш Райхан. — Жайша едд ana. Ал ендд аньщ туыс болсацыз, айтатын свз1м де бар, жасырып дайтем. — Иэ, айт, шырагым, жасырма. Айта бер. — Айтсам, Байжанньщ улкен баласы Зардым Tipi. Мен, Mine, соиыц дасынан келш турмын. Осыдаи жиырма шадырымдай жерде Тайтебе деген ауыл барын б1лет1н шыгарсыз. — Б1лгенде дандай. Цоргалжыннан келетш жолдыц ycTi гой. Молла атамыздыд зираты да сол Тайтобешц бш- гшде деунп едь Солай деп ecTHTin6i3. — Адмоллапыц 6efiixiii айтасыз ба?.. — Иэ, сол, соны айтып турмыи. — Опда 6iflreni4i3. Ендеше, сол Тайтебе деген жерден откен ашаршылыд жылы дазына балалар ушн ашып, па- насыз далган жет1мектерд1 жиып алган. Соган, осы жуыр- да 6ip топ баланы Komipin экелдь Кебетей деген жерден дейдь Мен сол арада пионер жетекнп api тэрбиенн болып штеймш. Сол балалардыц iuiiHfle Байжекецнщ улкен! Зардым да бар. — Рас айтасыц ба, дулыным — деп Райхан icTen отыр- ган icin тастап орнынан атып турды. — Рас айтам... — Ол Зардымды сен дайдан бшесщ? — Бшгенде дандай. Осында журген кез!мде Бэтима шешей маган сол Зардымды кез дырыцды сала жур деп унем1 тансырып журетш. К эду ^ п балыд аулайтын дар- мадты бала 6ip жерше eHri3in алып, задым дылады, деп дордып маган бес тиын адша 6epin сымнан дармад жасат- тырып алган. Мен онда анау Желпекед уй1нде дол бала болып журд!м деп ед1м гой. Kepmi емес пе. бткен жылы, комсомол уясы сол Тайтебедеп балалар уйше жумысда ж!берген. Бэсе, бойы кпш болганмен, бул естияр бала. Тайтебе балалар ушнде тэрбиенн екен гой деп ойлап Райхан ещц дулагын шындан тосты.

— Иэ, сосын... — Сосын бул эцпмеш Зарцымныц 03i де маган айтты. Заркым м ет таныды. Будан api Райхан орпында отыра алмады. Ойы сан- сак,ка жупрдь 1ц1рт пе дер екен. Соны тосайын деп туйдь BipaK эл! де анык/гай туспек болды. — 0 з щ бул жа^та не гып журсщ? — Мен аштьщ жылы осында жаны ашитын адам та- была коймаган соц, комсомол аркылы балалар уйше кет- KenMiH. Жаца айттым гой, тэрбиени болдым. Цалага 6ip шаруамеп келш ед1м. Yft несшей 6ipey-Mipey кездеспес пе екен деп сопли ед1м. Ci3fli Kopin, едет бурылдым,— дед1 бала. 0 з ушшц im-сырты eciHen кете к,оймапты Заркымньщ. Ол кезде тым жас ед1 гой. Сойтсе де, эр бурышы езшше сыр niepTin тур. Ана бурышта сырлы царацоцыр шкаф ту- ратын. Ана бурышта экеЫ — Байжан есеп шот цагып отыратын. MiHe, мына 6ip туста, керне устшде memeci Бэ- тима отыратын. Анау, вне терезе... Сол терезе алдында отырып, сыртца царайтын. Mine, кар жауып тур. Жапа- лак-жапалак кар калыктап ушып келш, жер бетш буркеп жатыр. Цыс жаца келген кез. Царакер ат жеккен шана коз алдыпан зулап оте шыкты. Осыныц 6api елее 6epin, турып алды. Бул осыдан терт жыл бурын болган. Онда Байжан уш, эке-шеше туыстары. 6api де каз калпында едь Енд1 ше? Mine, мына кецсе устель Иэ, есюден журнак болып осы 6ip кецсе устел1 цацкайып уйдщ улкен 6ip бу- рышын алып тур. Тартпаларына дети жалт-жулт ететш. Y cT i коплд1р шугамен цаптаулы болатын. K,a3ip лас, шу- гасы шрлеген. Тартпаларыныц тутцасы сынган. Бул тарт- паларда «Алтыбармац», «Хакка шумр» ттаптарымен ка­ тар Абай жинагы жататып. Енд1 олар жок. Ашаршылык 236

кезшде отка калай жагып нйбермеген тартпаларды да, ус- телдщ 03in де... Мше, eciK тусындагы мына тулактыц астында подвал- га тусетш ауыз бар Шешей жш ашып оны-муны керегш алып туратын. Кейде Бэстид! TycipeTin. Онда бал, шекшек, тэич токаштар туратын. Ондай тагамдарды к,ыста шолан- да да сакдайтын. Мундайда Бэсти, Бэязилер балаларды жубаткан болып, колыиа алып, шоланга enin кететш. Эие жер, мына жерд! жулмалап, шекшектен опырып алатын. Бэтима керш цойса, мына бала алып бер, опер деп бол- мады деп ейрш айтып кутылатып. Цайда цаз1р сол шек­ шек, токаштар кайда? Зарцым оз ушне ойламаган жерден келген-дь 1щрт ападагы хабармеп эдеш 1здеп барып алып кайтты. Алгаш- Кы кездер1 жецгей Райхан Заркымды цолынан к,ак,к,ан жоц. Улкен Fbin нан узш бердь BipaK келей KyHi нормага туйрдь Эйтсе де, тацертецп шайга бершетш нан балалар уйшдеиден Ke6ipen. Айырмасы онда аз да болса бидай нан унем1, муидагысы кара тарыныц унынан шскен кара нан. Сол тарыныц озше уйдегшер тогая бастаган T0pi3fli. 1щрттщ 03i тем1р жолга жумыска турган. Цызмей жол караушы. Жуз елу грамм наиы бар. Карточкамен бередь Бул панды Райхан тэтей кунд1з 03i барып экеледь Соцгы кезде кымбат багамеи дукендерде пан сатыла бастады. Булары комиссиялык нан деп аталады. Журт соган барып нан алып жур деп даурыгып келд! 6ip Kyui Райхан. Енд1 булар да содан нан сатып алып туруды уйгарды. Кешкурым кез едь Райхан жецгей касына келдь Цо- лында улкен тон. — Жур, мына тонды ки,— дед1 Райхан.— Bi3 де эре- кеттегйп корешк. «Комменси» напы рас болса сонысыи алайык,— деп Заркымга 1цгрттщ улкен кой Tepi тонын усынды. Knin itopin едк eTeri суйретшш жерге TycTi. — Ештеце етпейдь К,айта жылы болады. Жур, соцыма ер... 237

Hfenreci бастап келедь Зарк,ым тонын суйретш, шесш барады. Багыттары базар алацы едь Mine, Моисей кок дукендер1 де кершдп Тастаи салын- гац узыннан-узак 6ip катар, 6ip тутас тас кабыргаларга жабыскан 6ip неше TeMip eciK. Алдында шойын Tipeyni баспана калканы бар. Ашаршылык жылы булшбей, аман Калган осы Моисей дукендер1 гана. А шарыктардыц тас пен TeMipre шамасы келмесе керек. Булар келгенде кара колецке тусе бастаган. Орта тус- тагы Teiuip eciKTin алдында адам кон. Bip катары 03i тэр1з- fli балалар... Элплер. TinTi, 6ipin-6ipi атымен этап, 6ipre жур. Teri, KOHiri болып, уйрешсш кеткен. Кунде келш эдеттенген. Комиссиялык нан сатыла бастагалы едэу1р болып ка- лыпты. 1щрттщ ym бшмеген. Бшсе де артын багып, ке- шеушдеген. Bip таныс кемшр кездестп — Bepi кел,— деп Райханды касыпа шакырып алып: — Арты Kaiicbi, KiMiK барсьщ?— деп орысшалап жур. Кезектщ арты шолак аяк 6ip орыс шалы болып шьщ- ты. — Mine, мыиа бала Ыздщ соцыцызда,— деп ныгай айтты. — Жаранды,— деп орыс шалы казакшалап жауап бердь Нэпе Tepic айналшы,— дед1 одан кешн шал Зар- кымга. Заркымды Tepic каратып койып. тоныныц дэл арка ту- сынан ак бормен улкен гып «отыз тогыз» деген белп сал- ды. Мунысы «отыз ceri3 адамнан кейшсш» деген сез екен. Кезектеп елдщ Ko6i бурсиш дукен алдында журесшеп отырган. Шал да келш отырды. Соныц сыртын ала Зар- кым да орын алды. Райхан кетуге айналды. — Ал мен журе 6epeMin, агак келш калады. Шай к°ю керек. Осы орньщнан тапжылма. Тан ата келемш,— дедь Эуелде тоцуга айналып ед1. Кун суык, оньщ ycTine те- Mip eciKTin тусына тап келштп Ызгары eTin барады. Он

Капталдагы адам — денел1 эйел, кш\\п де к,альщ, сотая аркасын 6epin отырды. Отыра келе, жылынды. Keei iniuin, калгып кетшт1. — Эй, кагыпдылар, нандарьщ бар ма efli? Байкацдар, эли Жумаш келш жур,— деп без еткен эйел дауысымен шошып оянып, кез1н ашты. — Келе 6epcin, бермейм!з,— деп жатыр б1реулер мык- тымсып. — Адыра кал. BepMecciK. Ол бермегешце карай ма,— деп 6ip эйел бажылдап жатыр. Заркым осы жуьщ арада болтан 6ip окиганы eciHe ал- ды. Окудан келе жаткан... Базардьщ сыртымен журу- uii едь Бойы едэу1р калкыцкы 6ip бала зат коятын так- тай cepeniK ycTiHen б1реудщ сатып отырган панын бас салып жулып алып, каша женелдь — Ал эк е тп ,— десп отыргандар. Бала сол зыткан бойы Kemeni айналып жок болды. — Жумаш кой элп, кэзеп Жумаш,— дейд1 б1реулер.— Мына келд! деп тургандары да сол Жумаш. Сейтсе эке- ineuieci жок, байгус, банты балалар ушнен кашатын езше таныс Жумаш екен. Кезекке келетшдердщ кейб!реулершщ паны бар. Зар- Кымта ондай байльщ 6iTneren. ^алтасында Tympi жок, Si- рак Ken6ic — аштыкка шыдай бередь Балалар уйшде тэу- лштеп аш журш уйренген, тацга дешн журсе де былк ет- пейдь Kaaip уйьщтайды. Ертец нан алса да 6ip тушрше тимей, тугел уйге жеттзедь Райхан апасы оган «панды жулмалама, рэсуа етпе» деп тапсырып койган. Сэлден кейш кез! жумылып, уйыктап KeTTi. Оянган кезде так да атып калган екен. Райхан келш, оятып тур. — Уйге кайта гой, кулыным, барып уйыкта. Нанды оз1м апарамын... Тонын суйретш Заркым уйге карай аяцдады. Ол какпапы ашып iniKe Kipe бере 6ipey: — Ей, отыз тогыз,— деп айкай салды. Керпйдеп жын- 239

ды Сэнкенщ neuepeci, оз дурбылас бала. К т т н щ сырты- иа жазган «отыз тогыз» цифры еппрйшепть Kopmi балалар содап бастап муны «отыз тогыз» дейтш болды. Аддала мацынан, Бал озешпщ сол жад бетшен, арасы он-он бес шадырым болып, TipKece салынып жатдан ме- кендерд! бул мацдагы дазадтар «айдалгапдар поселкеле- рЬ> дейдь Шыпында, олардыц ек!мет дойгап басда аты, HOMepnepi бар. Мысалы, сопыц 6ipi № 26-шы поселке не- месе «Алжир» деп аталады. Муны opinTen ажыратданда мынадай магына туады. «Аккалинский лагерь жен измен­ ников Родины» — Отанга опасыздык, 1стегендердщ эйелде- pi туратын лагерь. Ал № 27 поселке колхоз дурылысына дарсы шыдданы yuiiH Байдал сыртынан айдалып келгеп- дердщ лагерь 28—29-шы поселкелер совет дурылысына царсы куреске шыддандардыц лагерьлер! — деп, осылай- ша TipKece аталып кете барады. Облыстагы содгы кезде салыпган лагерьлердщ саны отыздан асты. Олардыц кей- б1реулер1 жацада гана келш, оздерше уй, мекен салып, доныстанып жатыр. Аштыд кезшде келген бул халыдтыц iuiiiifle елгм-жтм тшто коп. вйткет олар ылги эскер ку- зетшщ астында, басда аймадпен тшдест, датыса алмай- ды, еш жадтан кемекке долы жетпейтш куйде. Ал ок!мет берген аз ганаа азыд-тулж ауыр жумысда epinci3 айдал- ган бул байгустардыц жумырына жуд болатын емес. Солардыц 6ipi Аддаладан жетшс шадырым жерге ор- наган № 31-mi поселке едь Бул арага ылги Ибрагимбек | бандысыпа датысдан басмашылардыц басы дуралды. Шраздан 6epi Жадан осы поселкенщ коменданты-тын. j Byrin дагаздарып ерте жинап сейфше салып, шлттеп, кец- сесшщ ecirin эдеттепден ерте жауып едь Мше, еид1 сырт-1 да шыдты. Узыннан-узад созылган жаца барад 6ipflen козге туст1. Бул дурылыс осы соцгы кезде гана icKe до- j сылган. 240

Номер! «отыз 6ip» деп аталатын поселкеде цатар ту- зеген eKi-ац кеше бар. BipineH-6ipi аумайтын 6ip тектес уйлер. Bip уйде оп потер бар. Осыныц 6opi eKi жылдыц iminfle штелш цалды. Жуырда мунда мектеп уш салынып б1ткен. Эне 6ip сецсец 6opiKTi егде адам кетш барады. Муны 6ip кезде «цурбашы болтан десед!. Сонау 6ip эйел тебесше цумган KOTepin, су экеле жатыр. Сарт топылы тэжш те, узын шапанды озбектер де осында. TinTi ецгезердей 6ip цалмац жур поселкеде. Аты — К,алдан. Дайдан келген адам eKeniH Жадан бшмейдь Эйтеу1р, айдалып келген. Документтерш царап алу керек екен. 8лде сопау атышу- лы 1^алдан Цереннщ туцымдары ма, шм бшсш. Мордова, башцурттыц элд!лер1 де осылардьщ арасында. Келген жылдары бул хальщк,а ауыр болды. Аштаи ды- рылды. Кшм жок., баста даудиган сецсец борш болганы- мен, аяцта Ke6ic. Ke6i суыц отш, ауырып ед!. Поселкедеп мекен-жайды осы жаны цысылган, жаурагап халыцтыц 03i салды, тез салды, поселке сыртындагы бей!тт!ц аумагы да арага eKi-уш ай салар-салмац осы поселкенщ аумагын- дай болып, кецейш барады. Тште, 6ip орынга он-он бестен цойылгаи жерлер! бар. Жадан булардыц жой-куй!н жацсы б!лет!н. Басмашы- лармен согысып, Ибрагимбек бандысын устауга цатысцан гой ол. Мыцдаган шацырым жер ©Tin, оцу оцып, жаца жу- мысца келд1м дегехпмен де баягы сол «ез!м куйретт!м» деп есептейтш бандыларына тагы тап болды. Басца жердег1лердей бул поселкен!ц тургындары да алысца аттап баса алмайды. Жумыспен Аццалага, не басца жакда бара цалса «пропуск!» дейт!н рухсат цагаз алады. Огаи цанша уацытца, к!м босатцаны жазылады. Уацытыпда цайтып оралмаса жазага тартылады. Коб!несе цастарында кузет журед!. EKi кошеге жарылып, сап тузеген уйлерд!ц алдыпда 6ip-6ip тандыр пеш. Олары енд1 6ip-6ip жарым метрдей oniKTiri де сол шамада болатын ки!з уйге уцсатып To6ecin 1G-6C8 241

шошаита экелш, 6ipai<. тундш тэр^зд! тес!к Далдыра дыш- тан coHK.au пеш... Жадан муны сона 6ip жылдары Тэжш- станныц таулык нышлантарында, езбек, дыргыз ауылда- рында корген едь Енд[, Mine, булар осы шалрайдагы «Ар- на» деп аталатын жерге де иелерше epin келш налыпты. Imine от жарып, эбден дызгапнан к е т н шогын сыпырып тастап, лепешке нанды сол тандырлардьщ injKi бетше дап- тап, жапсырып nicipefli. «Оран жаддан отынмеп уйлерш неге жылытып алмайды. Нанды уйге неге шшрмейди деп ойлайды Жадан. Ауру налса да эдет налмайды деген осы- ау. Бурнагы жылы, оздер1 келген бетте де баспапаларын жылытудыц эдасш бшмей eCTepi кетш журш, Ke6i суыд- тан ycin, ауырып олдь НКВД-ньщ режимдеп поселкем дегеннщ не екешн сонда рана TyciHin efli-ay булар. Жадан 03iHe карай тотелеп келш, аттан тускен адсары ецдд жирен муртты эскери адамды б1рден таныды. Ад- нала аудандык НКВД бел1мппц Tepreymici. «Бул негып жур бул жакта» деп ойлап улгергенше. ол аттан тусш, дасына жете 6epin, к°лын усынды. — Аманшылык па, кабинетще журмейсщ бе?— деп кецсеге карай бастай женелдп Жадан келген жолаушыныц тыгыз шаруасы бар еке- Hin байдады. EciK ашып inme Kipin, тордег! устелдщ ба- сына 6ipi жогары, 6ipi бушрдеп орындыдда жайрасып отырганнан кешн, тергеунп журген жумысыныц жайын эцпмелей женелдь — Жадан Кузенович, 6iare жеткен хабар бойынша Ташкент жактан келген ею адам Аддалада патшаньщ ал­ тын он тедгелш целковайларымеп сауда жасап журген кершедп Тура алтын, кумш сатып алатын шетелдш дукен- ге «Торгсин» дукенше бармагаи. Сауда 6ip белпс1з орын- да, сыраханада болганга удсайды. Ал алтыпныц шыддан i3i шздщ поселкеге мецзеп отыр. Бул мэселе жешнен ci3 нендей болжам айтар ед1щз?— дед1 тергеупп. — Тамаша!— деп тацданып далды Жадап,— Болуы 242

i мумкш емес нэрсе. Булар сонау Гиссар бойынан, Мары, ! Шаржоу жершен 6ip-aK, тэулш ш ш де тчк KeTepipnin, кв- ; niipiflin экелгеп адамдар. Айыбыныц не екенш ездер1 де |: бшмейдь Шыгарда устшдей кшмшен баск,а зат алуга рухсат етшмеген. Оган шамалары келген жод. Мушк I дегеннеп журдай. Ko6i аш-жалацаш жолда олд1. Жасы- , рын алтын алып шьщты деген куннщ озшде кемтарльщ | керген кездершде далайша жумсап ж!бермед! екен оларын. — Егер ондай хабардыц бар екенш ескерсек, мздерде патша адшасын тыгып устап отырган адамдар таза такыр жок, деп сешммен айта аласыз ба? Ойлап кер^щзшь Мум- Kin тым opire жасырып устап, кешнге садтап, бугап дейш | шыгындап, шыгаруга дордып келген адамдар болуы да | мумкш емес пе. Тште елде далгандармен байланысы бо­ луы да гажап емес дой... J Жадан «муныцыз дызыд екен» дегендей дагдарып, тац- данып турды. — KiM бшедь Ио, маган не icTey керек сонда? — Кемектейщз. Teri, бул поселкеден дылмыстыц i3i- не тшелей шыгу мумкш болмас та. Эз1рге олар садтанып отыр. Будан былай тгате садтаиады. Слз Аддаланыц ез басыи жадсы бшемз. Орыиыцызга орыпбасар «стрелоктщ» | 6ipin далдырып, даланыц сырахана, дымызхана сиядты жерлерш айналдырып, белгЫ адамдарыцыз ардылы су- растырып керсещз. НКВД бастыгы маган осыпы ciere жет- 1« з деп тапсырды. (Яздо жадсы бшетш кершедь «Кемек- Teccin» деп ceniM артып отыр. — Жарайды онда. Men неше кунге командировке | алайын. — Ол жагын б1лмед1м. Б1рад мына icKe басшылар ул- I кен мои 6epeTin Topiafli. — Алгашды сотке 6ip жетшш командировке жетедь Соган тагындап акта аламын онда,— дед1 Жадан. — Келнупк онда, аудапдьщ бел!мде кездесем!з...

Аккаланыц бакене уйлершщ 6ipi. Шатыры аштык, жы- лы жулынып к,алган. Тибет жапцан шымныц ycTine к,а- мыстай болып каулап жусан ескен. Уи соцгы жылдары мулдем nierin кеткен тэр1здй Эбд^р сияцты бойы узын адамдардыц тебеге ескен сан-сары кунбагыс пен бозгыл жусапды K63i шалып туратындай. Дарагайдан к,иып ертеде салынган уйдщ citi болмес1 к,оржынныц eni басы тэр1здь Bipi агаш тосешш устшде ушлген керпедел баска женд! оны-муны заты жок болме. Кел1м-кемм адамдардыц молдыгынан сиып отыруы yiuin баска жуктен босатылган тэр1здн Ортада аумагы аласа децгелек устел. Соны айнала отырса, оншакты адам сия- тындай. Даз1рп отыргандардьщ саны уш-тортеуден ас- пайды. Бэр1шц де алдында 6ip-6ip кесе к°ймалжыц сэры сыра. Устел устшде одан баска тагам-дэм шамалы. Bipey сатушы Дамиладан 6ip шиша арак сурап алып, соны жеке- дара e3i кылгытып отыр. Анда-санда алдында жаткан ту- ралган пияздьщ белепн алып и1скеп-ишкеп кояды. Тердеп отырган б1реудщ карапайым кала кшмш киш 03reprici келгешмен эскери адам екет б1рден байкалады. Оны салган жерден Дамиланыц e3i бше койды, бурынпап танптып. Бул баяп>1 Байжанныц iHici Кузеннщ кеп оцы- ган баласы Жадап. Ашаршылыктан кеп бурын жогалган. Эскерге кетт1 дейтш. Енд1, мше, жацадан гана аты шыгып жур. НКВД-нщ кесепаттыларыныц 6ipi десед1 журт. Дамиланыц Tifli кышып отыр. Сейлесшш келедь Жа­ дан осыдан eKi кун бурын 6ip келш кеткен. Алдымеп Да- милапы оцашалап шакырып алып: «Ci3 ушш меп Жадан eMecnin. Ci3 меш танымайсыз да, бшмейшз» деп ескертш кеткен. — О не дегешц шырагым,— деп брщеце айткысы кел- ген Дамилага Tycin суыта сейлеп, алара караган,— Унде- мейшз, осымен cia де тиыш, мен де тиыш,— деген. 244

Сауда id e n кыпыцдап, жасырын кэсшпен айналысып отырган Камила будан api жым болган. Цаз1рде келгел1 «лам» деи ун катцан жоц. Жаданныц 03i де сыр бермей отыр. Есштен милиция кшмш кигеи, белшде байлаган тапан- шасы бар царасур кэртац адам келш шрдь Болмедеплерд! атусп ык,тият царап етН де, Жадан отырган тусца бегелш: — Шырагым, 6epi карай журил,— дедь 03i айпалып I ociKTen шыга бердь Жадан да дереу есеп айырысып, соцыпа шесть Бул Аццаланыц ертеден келе жатцан милициялары- ныц 6ipi Текейд1 де замапында керген, Байжанды да та- нитын адам-тын. 0 з мшдетше сак, eai yueMi суп-сур, зац бузгандарга катал болганымен кала тургындарына пэлен- ■дей зияпы жок 6ipey деп есептейтш Жадан. Сыртга, какпа алдында тосып тур екен. — Шырагым, журт ещц 6i3fli коре бермесш. Неге ша- ; кырды деп сурай калса, «лауга ат арба !здееп келштЬ> дей сал. Ал eiifli езщ шынымен Текейдщ iHicicin бе?— деп \\ сурап алды да, содан кейш:— Ал, енд! маган тапсырылгап ! ic бар. «Bi3re ci3fli Tycipin ж1бер» деп буйырылган. Сол жайында айтайын деп ед!м. Шаруа мынадай. Осыдан Бу- | деный Kouiecine дешн бар да, бурыла жур, етнп п кора... I Kopa торшде саманная салган терт терезел! уй тур. Уй алдында eciri бошке жатыр. Сол тустагы eciKTen Kipe бере- ч де оц капталдапл тагы 6ip кипзбен тысталган eciK бар, I соны аш. Ceni оцшде кормегендей 6ip эсем келшшек кар- сы алады. Соныц дегешн юстейсщ. Ь^алганын сол жайгас- тырады,— дед!. — Ci3 учасковойсыз ба? — Иэ, осы каладагы eKi учасковойдыц 6ipiMiH. Оздщ nieHiKi3 жогары екешн ecTifliM. НКВД бастыгы айтты. Сез будан api жалганган жок. Жадан да, милиционер ; де ynci3 айырылысып Kerri. Буденый Kouieci. Мынау бурыштагы бурынгы Грига- нов деген казак-орыстыц ущ. Цорасында пе бар екен, кэ- 245

не? Emiiiiii ауланыц тершде eciri ашыд тагы 6ip уй тур. Царт милиционер адаспайтындай гып, белпсш тура ай- тынты. Шецбер! тускен, дацсыган кеспек те вне, уй ал- дында жатыр. Жадан бегелместен тура сол eciKKe дарай тартты. Ол eciKTi аша бере бегелш далды. Эуелде алдынан шыддан эйелд! гана байдаган еди Ke3i уйрене келе эйел- дщ айырыдша келбетп екенш жэне сэщц Kninreiiin Kopin, тацданып турды. Элп мплиционердщ нусдаган адамы — осы. Айпад сагадты, улкен мвлд1р кездц бойы «uiipKin» эйел осындай болса ип едП» деп ацсайтындай ыдшам, даз мойын, келбет, дене 6iTiM 6api 6ipiMeu-6ipi уйлесш дал- гандай екн. Сол сэтте-ад, тагы 6ip нэрсеш сезген едь Мына улкен мвлд1р коз езше элде neni, элде 6ip адамды, элде 6ip кездесулерд! еске салып тургандай бола кеткен-дь Жадан ущле дарай Tycin едц эйел uierinuieKTeii бердь О да шырал1ытты ма, таныды ма? Арада сел уадыт отней- ад, Жаданга дарай таи бердь — Cen6icin, Жаданбысыц... Eneyi 6ipiHe-6ipi epiKci3 жадындады. Жадан езш-eai устаган куйде едд эйел шап 6epin даусыра душадтай ал- ды. Басшылар Жаданга: «Цылмысты ашу yniiH тартынба, Tinri, дандай icieii де», деген. Ол жердщ «жезэкшелер» ойнагы екенш де айтдан. Сол адыл eciHe Tycin, Жадан да тэуекелге басты, эйел муны душагына даттырад дыса тусть Бул сэттщ даншага созылгаиы екеуше де белпшз. Жа­ дан ecin жиды. «Жаным-ау, мынау — Кунсулу гой! Муныд мунысы neci? Арага данша жыл салып кездескендштен бе? Муныд дай жадта жургенш т м бшген». Ол душагын тез жазып, шегшшектей бердь Жадагы милиция «осы т с п п ц дегенш штейсщ» деген. Жогарыдагылар да соган удсас б!рдеде айтдан. Шымыл- дыдты ашып ж1берш, iuiKi белмеге ете берген эйелдщ ар- тынан бу да шесть „ Тер белме. Em дабыргага тускшем шшгеи. Шаиы кер-

пемен жамылган агаш тесек. Булар inme тргенде шымыл- дык, артынан анадан тугандай, тыр жалацаш мосцалдау ж ш т шыга бердь Оиьщ кдсында тесектен турып жаткдн Кунсулудап к оркем дт кем емес жас эйелдщ устшде Де буркешш болар лыпа жок.-тын. Олар кшмдерш алуиа ша- малары келмей, эрщеп таны 6ip тасалау жерге жып бердн — Ci3,— дед! эйел Tepic айналып, козшщ жасын сурт- кендей болды да, сел Kiflipin барып, содан кешн Жаданга царап ^айта бурылды, жацагы KepiniCTeH уялиан да жоц, ол омырауыиыц туймелерш асыгыс агытты. Салмацты, уыз мамадай аумадты апары flipifl ца^ты. TeceKTi жазып жК 6epin uieuiinyre к,ам жасай бастаганды. Жадан НКВД болмесшде жолдастарыпан ecTireii эзш ецймеш ecine алды. «Бул органныц терйб! не ктетшзбей- бандымен курес жолы амалсыз эсем жезекшелердщ цойнына да апарып салады», деп мырс еткен 6ip досы. Эуелде оган мен бермегешмен, ез теж1рибесшде мун- дайлардыц болып туратынын б!летш Жадан тущле к,алды да: — Жоц... Жоц... Кунсулу, не болгап саган? Ток,та, до- гар!— деп акдлрып ж1бердь Кунсулу ашык, epipiii eKi крлымен басып, epi кезшен жасы молтецдеп, тесагаш yCTine отыра кетй. — Жок,, Кунсулу, ол емес, ол емес, менщ келу себе- 6iM... Содан Keiiin жан-жагын шола к,арап турып: — Рас па, жаным... Дашаннан 6epi... Дашаннан 6epi сен бул жолга тусш едщ, кдшаннан 6epi буйтш журсщ ?— деп ещЦ езшщ куменд! ойыньщ дурыстыгыпа ебден K03i жетш, батыл сейлей сураган едк Кунсулу кез жасын булаумен отырды да, 6ip сет басып KOTepin, Жадаига к.адала к,арады. — Сен езгермепсщ Жадан... Тек тулгац ipuienin, то- лып, есешпсщ... Мына улы замапиыц 3epi ceni шарпыма- ган ба, цалай. Ой-бой necin сурайсыц. Бул елге келген ке- сепат, аштык, деген не штетпед!, езгертй гой кебш. Ke6i 247

жуттан кейшп малдыц суйегшдей болып, ушлш к,алды гой жапанда. Bi3 де nepinrre емесшз. Meiii де солардан артьщ дейсщ бе. Кебйтод суйретсем де шьщтым гой, эй- Teyip, Mine, сол апаттан аман. BipaK шыгыпсыз шыга ал- мадым. Кшэларсыд... Арын сатып, жаныи садтаган коп- тщ 6ipi дерсщ api кетсе, айта бер... Тап сонын ез1мш. Жадан, тап соньщ оз1мш. Цайтейш... Жадан буган карсы муныц калан деп ун ката алма- ды. Бата алмады айтуга. BipaK Кунсулудыц 03i сейледь Ашыла эцпмелеп кет- Ti. Жадан амалсыз тьщдады. ...Шубырган ел... Коп ауылдармен 6ipre журек жалгар- лык, тамадтан етерлш тулдыр далмаган. Шодалад та кооперативтен датып, малды тауысып, елмен 6ipre Ма­ кар ауылын тастап шыгады. Аддалага келедг Bipai< кала iuii де кушп тур. Папа болар ешшм табылмайды. Цайтсе де, airreyip, «Омбы Tayip екеп», «жогарыдагы кызыл дарай- лаган керей iuii Tayip екеп» деген дагпыртпен, солай ка­ рай ауады. Акколге дейш поезбен жетш, api карай жаяу- лайды. Тогай iniin паналап, бута, жидектерш, жер тамы- рын азык етедь Акыры егей inemeci жолда кебшдейдь Будан apifleri Шодаладтыд куш «дарацгы» айнала бередь Тайынша деген жерде 6ip элд!елу адам Купсулуга жа- тып жармаскан кез болады. Аштык не 1стетпейдь Bip куы- рым кара тары жумак тершее суйреп жеттзетшдей бол­ тан заман едй Сол 6ip тостаган тарыны куырып жен, 6ip тойыпады да, Шокалак кызын келденец б1реуддк канжы- гасыпа байлайды. BipaK ол адам да одан api пана бола алмайды. 03i де елермеп куйде едй Содынан Кунсулулар- мен 6ipre дадгырып, аш-арыдтарга шеседй Кунсулудан арудыд бшк жарлауыт жагалаудан туд- гыш кулау caTi осылай басталгап. Содан api Омбы. Элде- шмшд босагасы... Ботеп уйде 6ipi idpin, 6ipi шыгып жат- дан коп еркек. Оныд будан apifleri турмысы осылайша жалгасып журе берген. 248

Кунсулу датты курсшдь Цамиланыц ушне далай He­ flin, бул табалдырьщты далай аттаганы Жаданга ещц эб- деп айдын бола берген едь Кунсулу едэу1р ynci3 отырды. Жадан да ундемедь Bi- рад ещц будан api отырудыц peTi жод болатып. Ол кел- ген шаруасыныц жайына кошть Цалтасынан ад патша- ныц он сомдьщ алтып целковойын алып, аладаныпа сал- ды. Сойтт! де: — Б!здщ 1здеп жургешм1з осындай адша. Саган мун- дай алтын адшаны усынган е п т м жод па?— деп сына- гандай болып Купсулуга дарады. «Кунсулу эбден бузылса, осы арасы 6ip кэдш. Мана- дан 6epi сыр бермей отырып, осы арадап жалтарып кету1 MyMKin» — деп ойлагап ол. Шынында да, сыналатын туе осы болатын. Кунсулу сол сынга тотеп бердь Жаданды улпт узд1рмейт1н, дуантатын ic штедь — Мупыц мепде 6ipeyi бар. 8з1рге ешдайда жумсага- ным жод. Ty6i, Камилага тапсыру Miидет едк Bipaq ди­ май журмш,— дед1 орнынан турып. 6ip тустан добди ту- 6ine салып дойгаи алтын целковойды алып, Жаданныд аладанына салды. «Иэ, бул эбден бузыла дойган адам емес. К анДай эсем дыз едн Жонге келедь Коптщ долынап оту, мына дырнли- нан аман далу одай ма? Б1рад сонда да аса ырыдтан кете дойган адам емес тэр!здь Шыпын айтса, сейлесш коре- шн», деп туйдь — Кунсулу, мен НКВД-ныд адамымып. 0шметтщ мп- лпциясымыи. Мен ушметке дарсы дастыд штейтш 6ip адамдарды !здеп журмш. Мына адшаныц 6ipi сенде eKeHiii !мен бшгенмш. Саган муны берген сол дылмыскердщ тап :o3i болуы мумкш. Сол адам даз1р дайда? Ж т келш журе ме бул уйге? Ана отыргандардыд ш ш де жод па? Мына ! адшаныц эуелде юм долынан шыдданын, тагы да долын- j да не бар, не жод екешн бшеек дейм1з. Кунсулу Жаданныд бетше таддана дарады. «03iM де j солай деп ед1м» дегендей, кул!мшредь Содан кешн: 249