Қ.Рахимов Қасірет құрсауы

— Онымец меп 6ip-aK, рет кездестш. Teri бул жацпен таныстыгы жоц адам. Bipan тары келемш деп, тэнт! болып, ол1ре мае болын отырып айтцан ce3i цулагымда,— деп бе- гелмей, жасырмай жауап 6epfli Жаданга. Иэ, Кунсулу жасырып тургап жоц, шыны. Оны inii сез- Д1 Жаданныц. Кунсулу 03ine OTipiK айтыайды. Ца^рпдей коз алдыида оныц сол Tyni Жаданныц Аццаладан, ац ца- зацтардыц цолынан цашып шыццан 6eTi болатын. Айдала- дагы дшрменде тунеп шыццан. Содан кейш шубар iuiine келш Kipren. Мше, сиыр айдаган цыз жанамалай eiin барады. «Уй- ге жур!щз», дед! Жаданга. Шоцалацтыц жадау лашыгы... Оган шесе, цой багып журш, кел жагасында осы цызга тан болып, алдынан шыццан 6ip KopiHiciep де елее берда. Онда Кунсулудыц тштен жас Ke3i гой. 03i де ор1мдей жас-тын. Кунсулу 6ipep жас улкен де, сияцты ед1 озшен. Сойтсс де, оз кощл1 жок, емес-тш. Одан кейш эли сол уйге цонып, ж^тнплш icien кететш Тасболат... ...Жадан тал кемкерген озен жагасынан ашыцца шыга бергеш сол едц eKi аппац ац шагала дене айдында аццай- рацдай ойпап жузш журда. Bipi, Mine, тоцтай цалып, ша- шын тарады. Жагага жацындау турганы осы Кунсулу efli гой. Тоцшерген шай кеседей eKi анардыц cyfipiri цара цошцылданып, оцшауланады. Белшщ цыпша болып циы- ла цалган нэзш тусы мен енд! гана толыса тускен ак, бал- тыры узынша цаз мойнымен иыгын жапцан цара шашы коз алдында тур куш бугшпдей. Mine, егей шеше apipeK- теи шомылып келш, бушл денес1мен буган царай жалт бурылып тура цалган. 0 3 i де жап-жас efli гой. Шоцалац шалдыц жас цатыпы еда. Bip кормеге коз тойгандай тулга- сы бар-тын оныц да. Осы Kopiuic одан кешн де, Ферганада эскер сапында журген кезшде де, Москвада оцудагы кезшде де коз ал- дына жш келе 6epeTin. Mine, енд1 сол цызды 6yriH мундай куйде кездеспрш тур. Енд! не icTece де ерш бар Жаданныц. Сэл белп берсе 250

болганы. Устшдегшщ бэрш жулып тастап, езш суйрей шымылдыд iiuiiie алып Kiprefli тур, жата кеткел1 тур. Кептщ долынан eTin, тэшн ластап, арыи ластап уйренген. Эрине, Жадан ушш бул эйел шалгайлап кеткен. Toni дандай былганыш болса, жаны да сондай. Жаданныц да жаны мен арын былгагалы тур. BipaK Жадапды арбай ал- майды. Б1рац, 6ipa^... Осы эйелдд эбден кунага батып, таза- лыд, арлыльщтан онсыз да алыстап кеткен эйелдд ол-езд тэты да 6ip арам icKe айдап салталы тур. Бутан ол ез1мен 6ipre болгап, тамагын айыруга жэрдемдескен элдеюмд1 устап бер дегел1 тур. Иэ, сейткел! тур. Таты да 6ip арам- дьщ icKe жетелегел! тур Жадан оны. Жадан Кунсулу айтдап дылмыскердщ тус-Typin кец1- лше эбден cipipin алды. Егер осы далада журсе, ол адам eiifli co3ci3 дармагына шн-улк — Хош, сау бол, жарайды, ертецге дешн,— дед1 Жа­ дан. Кунсулу ipKinin турып далды. Ол элденеш куткен адамдай едь Жадан богелетш емес. Соны сезш, есштен шыгып бара жатдан ecKi танысыныд соцынан ере TycTi де: — Хош, сау болыцыз,— деп ун датты баяу тана. Кунсулудан айырылтаннан кейш коше бойымен аяд- дап бара жатып та ол Кунсулу туралы ойдан арыла ал- тан жод. Комектесу керек, дутдару керек. Алып кету ке- рек мына тудгиыд жолдан. Мен бшетш Кунсулу болса, ол адылсыз адам емес. Тек не icTey керек, далай дутдару керек оны? Ауладан суыдты содына niecripe Жадан келш Kipfli. Бурын оте сирек датынайтын. Зардымныд оны кормеге- niiie де кем1 жарты жыл еткен. Уйде бетен ешшм жод едь Кагаз жазып отыртан Зар- дымга Keai тусш, б1рден устел басына дарай озды. 251

— Амансыц ба, ей, цазыцаяк? — Аман,— дед1 Заркым, кептен кормеген агасыныц келгешие куанып.— Жогары шыгыцыз. Жадан соцгы кезде толыга тускен. Жамбасына байлап алган тапаншасыныц кабы жалт-жулт етш жалтырап тур. Жагасына таккан торткул1 екеу болыпты. Жогарыла- ган. Келе сала Заркымныц жазуына ущлдь — Не жазып отырсыц? — 0лец,— дед1 Заркым мурын астынан, куакылана, мырс етш кулш. — 0й, не дейдд! Сен езщ елец жазушы ма едщ? — Кабырга газетшщ редакторымын мектепте. Не туралы не деп, жазып жатырсыц. — ...Халык жаулары, душпандар Киров жолдасты атып елпрген жоц па. Киров ел1мше арнап жаздым. — Оцышы, йене. Зарцым оци женелдь Кейде жецмен «касты суртем, Кездсн ыршып бетке тамган. Кейде epiifci3 кайраймын Tic, Дегендей кек алам жаудан. Жадан сел ойланып цалды. Оныц былай да суп-сур ещнен элде 6ip ызгарлы сыз жуирш еткендей болды... — Дурыс жазыпсыц, молодец!— дед! акыры. Шын журегшен шыцкан соз еда. — Бшесщ бе, сен, империализм цанды шецгелш жая тусуде. Германияда фашизм жецдь 0шмет басына Гитлер деген пэле келдк сол кашшер фашистер террор жариялап- ты. Коммунистерд1 атып, асып жазалап жатыр. Б1здщ елге де шпион, диверсанттарын ж!берш цапды шецгелш салып. йнтен ipiTKi тугызуда. Солардыц жалдамалы тебеттер1 осыны icTen жатцан. Кировт1 олНрттй Ceni коп оциды деунп едй Билли Бредель деген neMic жазушысын оцы- дыц ба? «Гитлер цапасыныц астында...» 252

— jfKoK— — Окы, сол штапты тауып алый... — 1здеп керейш. 6з1щзде жок, па? Жадан бул сэтте оз ойымен болып тур едь Зардым се- 3iH елеуаз к,алдырды. Mine, жаца тана ол ездершщ аудандык жиналыстары- паи шыкдан. Улкен 6ip iCTi аткаратын болып шьщты. Ана- дагы алтынра катысты 6ip мэселе зорайып барады. Eumip бакылау жок, оз поселкелерщд1 де кори алмайсыцдар. Ца- рауыцда жеп стрелок бар. Шм Kopinren келедк дегенш icTefifli поселкеце. Алтын экеледк керек адамдарын к,ашы- рып экетедь Ашык, ауыз, оцкей бейкамсыздар. Германия- да, Гитлер ек1мет басына келдь Нелпс революционерлерш атып, асып жатыр. Буйрьщ бар. Шацада гана шьщты. Bis Кызыл террор жарияладьщ. Жау эрекетше жауап 6epyi- Mi3 керек. Осылай деп Сталип айтып отыр. Осы жайбара- каттыгымыздыц салдарынан Киров сиякды партия басшы- сынан, тамаша тирбун, революционерлердеп айырылып калдьщ. Mine, аудандык НКВД бел1шн1ц бастыгы оз сезш осы­ лай деп к.орытк,ан-ды. Жиналыстыц соцы Жаданга ерекше катты тидь Ибра- гимбек бапдысымеп куреске белсене цатыскан, НКВД-пыц Москвадагы арпаулы оду орпын б т р г е н командир. Муп- дай адам букш аудан колемшде жалгыз-тын. Жадан 03in «сопдаймын» деп есептейтш. Mine, сойткеп Жадан басца- лардыц алдында душпаита — таба, доска к у л т болып шыкты. К,атац ceric... Партиялык есеп штабына жазылды. Цапшама урсу, каишама сез естщй Жиналыстап аса ка- жып, жер болып шыгып едь Оныц б!рдеп Кщрт ушпе ка­ рай тартуы да содан болатын. Осындайда агайып журт ес- ке TyceTini рас болганы ма. Эрине, киындьщта солай гой. Жадан yuiin соцгы кезде тште агайын журт деген угым ceHin, коламтасы гаиа калган 6ip TyciniKKe айналган тэр1з- Д1 едь Егер б1рдеце бола калса, ол тап K,a3ip тамыр-туыс- тыкка карамас едй Рас, бул жоншде ойланганы жок. Bi- 253

1>ак ертец буйрыд болса суйтер! апыд, шубэс^з. Сол буй- ры^ты орыпдайтыпы кумэнс1з-да. вйткет, оз icine, проле­ тариат жецннне, Сталиппщ данышпандырыпа. партияныц адаспайтындырына ceiiini сопдай едь.. Жадан 1ц1рт утпде коп богелген жод. Эуелде Кунсулу жайып Райханмен адылдаспад болып келген. Bipan жец- reci уйде болмады. — ©лецщ жадсы екен,— дед1 ол, сэл ойлапып турып. Оздершде де, поселкеде де дабырга газет! шыратын. Со- ныц 6eTine Tycipyre де болады екеи мына олецдй Kouiipin 6ip данасып маган 6epuii. — Шарайды, коке. Мынаны ала берщ1з. Менде черно­ вой, ботен дапасы бар. 0з1м жатда да бтемш. Жадан ботеп соз доспастан, дагазды буктеп далтасыпа салып, ешшмд1 тоспастан уйден шыга жвнелдй «Тагы да алтын тшлэ экелш беремш, оны удсатып пайдаланатын жерд1 де табамын» деп Кунсулуга уэде бер- геи даба садал келмедй Teri, элдепеден сезштенсе керек. Драга кеп кундер Tycin кеты де, Кунсулудыд жардайы ауырлай бердь Кунде сурад, кунде тергеу. Bip жастау Tepreymi оньщ euiKiMre буган дети аузынап гаыгармай келген сырын айт- дызды. KiMMen жаттыц, дайда жаттыц? Цаба садалдымен далай сойлестщ, ушце неге келмей дойды?.. Цаладап Tirin артел! ашылды. Кунсулу соган шрмек болтан. Нанга карточке бередь Азыд-тул1гщд1 озщ айнал- дырып турасыц деп б1реулер адыл айтдан. Б1рад Цамила жШермедь Ещц Mine... Tepreynxi кунде шадырады. Адыры Жадан 6ip Kyui Кунсулудыд Камила ушнен дашып кеткен1 туралы хабар естщь Кунсулуга жадсылыд жасамад ойы епд1 03ine сор болып тидь Октябрь айыныц басында отыз 6ipiHmi поселкеге ау- дандьщ комендант келдй Дасында НКВД-ден тагы 6ip 254

адам бар. Эцпме баягы алтын жайыпа, Кунсулу жаиынй ауды. Алтынга ие адампыц устатпай KeTKeiii бурыпнап-ад белгш болтан. EHfli адыры coFan айгад Кунсулудыц 03i де жогалып отыр. Бул жолы eKi б!рдей дызметкер осы icTi api дарай д1ттеуге келшть Аудандыд комендант устел басыпа келш шыны астын- да жатдан TieiMre ущлдь — Буларыц т м ? — Мыпа алтынга байланысты тапсырма берген адам- дарым... Осы поселкешц тургындары,— дед! Жадан. 0з датесш сол сэтте рана тусшдь Мундай TieiMfli ашыд жер- де садтауга болмайды. Бу да дылмыс. — Сен далай езщ, ели ел iuiiHen жиган хабарлаугаы, тьщшыларыцньщ TieiMiHe дейш осылай ашыд садтайсыц ба. Жогалт тез кезш, opi дарай жпчрш таста. Сейфтен шы- гарма. Бул ушш де жауап бересщ!— деп НКВД бастыгы бастырмалата женелдь Жаданда «хуп болады,— деп тагзым етуден басда жол далмады. 1стщ одга баспайтынын ол енд! аныд тусшген едь Зардым мектептен шыгып, KiTan салган шуберек да- бын мойныпа асынган куйде, жайбарадат уйге дарай аяц- дап келе жатыр едд гуршдеген элдепендей дауыс epiKCi3 елец етшздь Е... бунысы эли трактор дегеш екен гой. Жалпад табан доцгелепне датарлап шпор орнатдан «ХТЗ» тракторы. Будан ш м KimipeKTey «Форзонды» да кврген. Мына трактордыц осы арада гур!лдеп жургенше 6ipHeme дун болды. Ашаршылыд жылы у т бузылып, бо- сап далган улкен алацга узын барад салынып жатыр. Тракторшысы да 6ip дуады, далжыцдой адам. 03i осы ма- цайдш. Тракторын тодтатып, саманныц Tycipinin болуын то- сып тур екен. 255

— Салаумалейкум!— дед1 Заркым жакындап келш. — Уэлшам, эй, аманбысыц?.. Шаруа цалай?— дед! тракторшы. — Агай, саманга 6ipre барып келешшш. Meui де ала кенщзнп! — Оку к,айда, бэрш жылы жауып койгансыц гой сон- да, мешмен 6ipre барамысыц? Мешмен кетсец, Kemci3 оралмайсыц. — Оцу 6iTTi гой. Уйге келе жатырмын. — Тамак iuineyini ме ец? — Мектептен imin шьщтым. Уйде тамак жок- Ол кезде балаларга мектеп 6ip мезпл тамак беретдн болтан. — Мейлщ онда, отыра гой... Шешец сабаса, маган ек- пелеме. Заркым eKi тактай жактауы бар солдат арбаныц ал- дыцгы арасына отырып алды. Трактор от алды. Орныпан тасырлай козгалып, цаланыц шетше карай бет алды. Эл- ден кешн жазыкк3 шыгып алып, Кубрин заимкесше ка~ рай тартты. — Царныц ашады гой бала, э... Bi3 барып оралганша, кем! уш сагат уацыт етед1. Эуелде каУ1птенсе де Заркым сыр бермедь — Нешеуа, мейл!, ештеце етпейд! — дед!. — Онда, 6epi кел бала. 0з!ц б!рбеткей екенсщ. Кел, трактор журпзуд! уйретей!н. Кел, менщ касыма отыр. «Отыр» деген жер1 — тем!р отыргыш шоп машинашк!- нен аумайды. 03i трактордыц келденец тем!рш басып ту- рып децгелек рольд! Заркымныц кольта бердь Анда- санда жолдан ауыткызбай буран, жондеп к°яды. Заркым доцгелек рульд! устаганына мэз, — Yii салып жатырмыз, бала. Социализм орнатамыз... — Осы, Днепрогрест! салып жатыр гой?— деп сурады Заркым. — Пэле, озщ сауатты екенс!ц гой. Папанинд! eCTire- шц бар ма? 256

— Бшелпн. Отто Шмидт! де, «Челюскин» кемесш де б1лемш. — Мше солай, ж ш т м ,— дед1 тракторшы.— Осы сен дайда турасыц e3i. Элп Грибанов деген казак-орыс ушнщ дасынан корем гой унемь Сен эли 6ip байдыц баласы емес- сщ бе? Сондай 6ip байпйкеш болыпты гой. Зардым сасьщдырап далды. — Экем елген,— деда ол K03i жасаурай, жеимдер уш- шц баласымын. Детдомнан, Тайтобе детдомынан келд1м. — Алда байгус-ай, мен Topiafli 6ip бейбад екенсщ гой. Мен кулактыц бурынгы малайымын гой. Дегенмен, дар- ньщ ашдан шыгар. Бул кезде тракторлы арба пирамидален уйген коп са­ ман ушщцлершщ дасына жетш далып едь Тракторшы ар- баларды бурып экелш, оцтайлан тодтатты. Em-уш жумыс- шы саман арта бастады. Тракторшы май болган долын етеимен cypTin тастап, ораулы тушншегш шешть Bip yeiM нан мен улкен 6ip картопты Зардымныц долына устатты. Кектал, немесе «Кубрин заимкесЬ) деп аталатын жер- мен Аддаланыц ара дашыдтыгы уш-торт шадырым келе- тш. Бул арага соцгы кезде Kipniin дуйып жатдан артель- пплер даптаган. Балшыд мол. Есшдщ суы жадын. К,уры- лысда дажеттщ 6opin де осы мацнан табуга болады. Eki арбага Kipuim лезде тиелш, 03ip еплда. Зардым тиелген т р т ш т щ устше шыгып алды, тракторшы мотор- га от бердь Арбалар лезде орнынан дозгалып журе бердь Жол устшде эр нэрсе ойга тусед! гой. Жаз шпнде езшен 6ip класс жогары одитын дызды долтыдтап коше бойлап бара жатдан боз баласымад б1реудщ соцынан жупрш, 6i- реулердщ айтагымен эртурл1 сез айтып, марапаттаганы бар едь Кеше оду басталганныц екшнй KyHi сол «бозбала» оздерше сабад беретш мугал1м болып, былгары портфель KOTepin, класда Kipin келмеы бар ма. Зардым !штей ды- сылып далды. «Муныц арты немец тынар екен» деп сас- ты. Элде коп Ш нен взш танымай далды ма? Сойтсе ип 17—С 257

ед1. Эй, энтеуф eei до созге eprini. Сол. мугал!м физик екеи. Mine, даз1р трактордьщ рулше отыргапын корсе гон... Одан api элп Жумабек ecine TycTi. Жуырда Тайтобе детдомыидагылар тугелдей Шатырсун байдыц yiiiiie кошт келген. Шатан, шыгаргыш неме, ен;Ц 03iHe содтыгып, бол- май жур. Жатадхана inii ию-дию. Тунде б1реулер «уру» деген б1рдецеш шыгарып алып, терезе, eciK дагып, дамыл бермейдь Зардым 03i Ьдрт уши домсыныцдырап жур едь Жан тпыштыгын, агайын-журттыц рахымып енд1 гана ба- галай бастады. Трактор к отр аузыиа тадалып далды. Бул арадаи жол оцга дарай бурылады. Арбада отырган эйелге осы арада K03i TycTi опыц. ¥зап бара жатыр. Сойтсе де оз унлерше жуырда Fana Жадан агасы экеп тастап кеткен Кунсулу деген эйелдщ тан 03i екешп б1рдеи адгарды. Бул дайда ба- рады? Цасыпда 6ipey бар гой, онысы KiM екеи? Жолаушылар алыстай бердь BipaK, арбапыц алдыпда, желкеы куржиш ат айдап отырган адамды да сыртынан туспалдап таныгандай болды. Мунысы юм екеи тагы? «Кез келген еркекке тосек болып журген 6ipey» деп осы эп-бдем1 ойелд1 жецгеЫ Райханныц бурдылдап, есектеп жургепш ecTin, imineii аягандай болып ед1 кеше. Мунысы neci екеи? Жадан агасы жумысда орналасты деп жургеш дайда ед1? Зардым будан epi оз ойымен болып кетть Физика пэш- нщ мугал1м1 еске тусш, бул пэниен 6yrin далайда мыдтап дайыпдалуды уйгарып, штей солай деп тушп алды. «Кубрин занмкесшен» келе жатып жолда Зардымньщ Kopreni шынымен сол Кунсулу болатын. Сонымен бул ойелдщ e3i Жадаппыц басыпа едэу1р элек болып жар- масты. Жадаига бергеп уэде де, урылармен кездесу де былай далган: Цашдындарды тустеп тануы керек ель Сонда гана ic пулгатынын тусшгендей де болып едь BipaK, осыныд бэрш умытып, тастап журе бергеп. Эрине, ондай адамнан пэтуэ куткеп Жаданда да ес жод-ау 03i. 258

Огылам 6ip ж е л койin Ж аданды аудапдык комендант шакырлы. Ш акырткан жоц, комендант пен аудандыц МКНД бастыгыныц еэ! келш алып Kerri. Yin салт атты ауландык комендатураныц алдыиа келш аттан тус1и жатыр. «Аулам* деген аты болмаса. будагы осы К см дщ сол капталы н ала. узына бойына салынган кырыктан аса поселкешц 6ipi болатын. Уйлер! де бйркел- Ki, ылги барак niiniifлес. узын, оркайсысыпа алты, T in ri, он потерлен орналаскан. бала-шагасы аралас, жупыны киж- ген, жумыстан бас алмайтын, оздерй т у т !п п , жел соцты, кун какты жургеи жандар ед1. Konuiw iiri тац атиай турын, мылтык астмнда жуыыска аттанатыи. кобйпц ж уы нуга да uiaMacu келмейт1н келдер! ал емес-Ti. Б у л посол кон iи. бас- Калардан айырмашылыгы — колем! кецдоу, ортада ж ол жылдык мектеб! бар. Н К В Д о к ш тур ган уй баскалардин окш аулау салынгим. opi мацдайшасында «Лудандык ко­ мендатура» деген жалуы бар уй болатын. Келгиндердщ 6ipi eciKKe салынган К¥ЛЫ1|ТЫ|1 соргы- hiын сыпырып алып, цулыпты аш ты. Содам кейж алды мен oat Kipiu, баскаларды да соцынан инке шакырды, От 6epi карай. Кузено в,— де;и ол Жадамга жол бе- piii. V иi салкым шыкты. Opi оган ну ска га н орны томендеу болды. Устелд! аймала eaoyi ею жагынан орын алды. Ал ен.и бугаи не ктейм 1з?— дед! алгаш кы ес!к am кап сары ш ашты, жуам осы аудапдык комендатураныц бастыгы десек, eKinniici аудапдык Н К В Д болiMinii^ басты гы болатын. Аудапдык комендант осыпы айтып, 03i багы- матым Н К В Д бастыгыныц жучимо караган едь Мумыц ец басты кмлмысы — жау дегешиц к!м еке- niii 6 iлмейт!it микула болмп |мыкканы батады д ей пэ гой баягы. Г.ул солдер тым катал емес. eaine осы 6ip ка тел ж л кешкелй отыргам rypaepi бар Tepiani болып сез|лд1 Ж а дамга — Приме, сол жагы гой, жолдас ага политрук. Э л п ■•йелден айырылып калым отырган жок па бул. «• т

— Бул Kici жогарыдан келгеп нусДаулармен танысый па efli? — О не дегешщз!— деп комендант шыж-быж бол- ды.— Таныск.анда кдндай. Алдымен осыларды сондай документтермен таныстырмаганда не багып отыр дейшз б!зд1. 0з к,арауындагы айдалып келгендер жошндеп нус- даулар да оз колында. Нанбасацыз, эдет барып сейфн ашайык,. Дэуде болса сонда жатыр бэрй Содан кейш ке- рерйз. — Цылт етш эрекетш банк,атк,ап жауды аяусыз цу- рыту керек деген нусдаудьт да (йлетш шыгар, э... — TinTi, сонау Киров ел1м1нен 6epri жерде зацныц бэршде сабацтап айтумен келем1з. Оларды пысьщтау аз болып тургаи жок,,— дед! комендант. Жадан эл! ун шыгармай отыр. Булар оган epiK те бе­ реги кершбейдь Teri муныц тагдыры жогары орындарда да шенилген. Мыналары эшешн мысьщ ойын. — П оселкедеп алтын устаган адампан хабарсыз цал- дыцыз гой. — Бэршен элп эйелд! айтсацызшы! 03i жезекше Kopi- недь Соган калай ceHin журген бул адам?! — Бэрш айт та 6ipin айт, элп шыны астында ашыц жатты деген дагаздары калай? Ci3 купил сакдауды бшмей- т!н бе едщ1з? Ci3fli, бэлшм, к¥пия 1стен аластату керек шыгар!— деп НКВД бастыид бастырмалата женелд1. Бу- ларды тштен НКВД мацынан К¥РТУ> КУУ керек дегенге уксайды. Сойлеп отыргап элп eKeyi ед!. Осылай алма кезек тез- ге алумен едэу1р уак,ыт eTTi. Н К В Д б а сты гы эц п м е ш ц ба с-аягы н осы ла й 6ip жиыс- ты рып алганнап кейш б1рден ш енймге к е п т . — Царуыцызды устелге койыцыз. Он сетке катац арест, 93ipre к.амап тастацыз апарып,— дед! аудандык ко­ мендантша буйыра сейлеп. Бул Kyuri ic осымен б!ткен ед!.

Шынында да, Жадан екшетш icne кшпкть К,ызмет та- лабына жатпайтын дылмыс жасады. Соныц 6ipi Кунсулу- га сенуь Сенген адамы дас пен коздщ арасында жер дап- тырып кетт!. Оныд устше поселкедеп жагдаидан хабардар eTin жургеп адамдардыц Ti3iMin жасырып тастамай, ашыд далдырыпты. Онысы б!рден НКВД бастыгыпыд козше тус- Ti. О да ештеде емес. Бэршен элп агенттеп айырылып далганын айтсайшы. Жадан дамаудаи белгшенген мерз!мд1 уадытты тауы- сып шыдты. Мунысына e K in r e n де жод. Ед у л к е т эл! алда болатын. Бул келгенде кедседе аудандыд комендант дана отыр едь — Ал Кузенов жолдас, тэубэце келдщ бе?— деп сура- ды ол алдымен. — Келген TOpi3fliMin... — Сен 03 дызметщд! тапсыр. Отыз 6 ip iH iu i поселкеге басда адам KeTTi. Барып соган 1с1щд1 от тз . в зщ жумысы жещлдеу, жиырма алтыншы поселкеш алатын боласьщ жэне esipre комендантда комекнплш жумысты рана атда- расьщ. Поселке шшкеитай, басшылар сол жерде уш ай сынауда болсын деп мерз1м кесть M iH e, алдымызда орад науданы келе жатыр. Биылгы eriH ересен б т к . Саботаж болуы мумкш. Токпей-шашпай жинап алуга бас-коз бо- ласыд. Содап кейш коре жатармыз дызмет жайын. 0зщ бй1есщ гой, меп сенен долдан келген жадсылыгымды ая- маймып. Ty6i оз орныда барасыд. Одан да улкен жумыс аласыд. Аудандыд комендант сэл бегелд1. — Тагы да айтам, тан Kypeci шиелешсе тустк Аяу- шылыд болмасын. Анадагыдай агайыншылыд, жаны ашырлыд 6i3fli дурытатын солар. Муны есщде уста. Он- дай кодш ш екттд болса, алдып-ала айтып дой. Айттым гой, тузелесщ. Бул жерде коп богелмеймш. — Рахмет!— дед! Жадан. Баягы Москва мектебд мек- теп бтр ер д еп Микоянныд создер1 ecine туст1. Ол бурнагы жылы Москвада одуды 6iTipin шыгатын Kyui болтан одига

едь «Тап жауларымен аяусыз курес журпзу ушш!»— осылай деп сацд етш жауап 6epin ед! гой ол диплом алып турып «Чекистердщ nasipri мшдеН дандай?» деген Мп- коянныц сурагына. Тап осыны сезгендей, аудандыд комендант та: — Ceni «улкен мектептен откен» деп мадтайды журт. Басмаштармен айдастыд, НКВД-пыц ариайы мектебш 6i- Т»РДЩ- Муныц далай, ен д т icTen жургешд,— деп тагы да жуып-шайды. НКВД бастыгы да тап nasip осы жагыпа кодш белш отырганын Жадан тусшдь Эйтпесе «жулып таста» деп OMip етуге oeip едь — Тузелемш, жолдас ага саяси жетешш!— дед1 Жа­ дан бар дауыспен садд етш. Мше, кеше бойымен аяддап келедь Мына юшкентай дала дайта тулеп, ocin барады. TeMip жол келдь Сол те- Mip жол коп жацалыд экелдь Саманнап жаца уйлер са- лынып жатыр. Bip дос дабатты Kipnini уй салынып болды. Бул улкен «Цазадтранстройдыц» конторы деп аталады. Цала бадшасы да жазга дарай жайнай туст1. Агаштар бур жарып, жапырад жайган шадтан бастап кумтлдеп оркестр ойнайтын болды. Цысдасы, тагы да жаца OMip жандана тускендей. Елац-аладда топ-топ болып балалар асыр са- лып, доп ойнап жур. Мектеп алды солардыд шуылымен азан-дазан. Иэ, дуние оз peTiMen журш жатыр, дамып жатыр. Тек Жаданныц журеп алай-тулей. 03i айдын бшетш ктен осыншама дате ж!беру, опыд жеу... Зады, адамга сену де- ген дате. Неге сене дойды, Кунсулуга?! Ол кш efli? Оз ба­ сы. мэселен, Байжапга сенбейдь 0й, ол oei 6ip басда мэ- селе. Ол тап жауы ед! гой. Ал Кунсулу ше? Кап, бэлем, ceni ме, Кунсулу...

*** Сол жылы астьщтыц шыгуын-ай. Коршщеп «Тайтебе» колхозыныц адамдары эр ецбеккунге сеиз жарым кило- грамнан бидай алыпты. Ауылдагылар астыдтарын еш жерге сигыза алмай, уй алдынан ура дазып, соган кемш жатыр. 1щрт 6ip арба астыд экелш едд мундай заман туады деп Ki\\i ойлаган, долма-дол Антон дшрмешне журш кет- ii. ¥н рып тарттырып экелдь KeniKiciH Райхан дазанра дарып нан nicipfli. Bip арба астыдты 6ip дой 6epin, айыр- басда алыпты. Базарда да бидай агыл-тегш. Жагалай ар- заншылыд. Бидайды дуырып жен, талдан гып туйш, ел жарып-ад далды. Баярыдай емес, «аштыд» деген енд! таза- тадыр дайтып келмейтш сиядты. Сона жылгы дырылып, далада далгап халыд та, «аш-арык,» деген соз де заты угымда болмаган тэр1здь Уадыт деген солай, бэрш де умыттырады гой, теп. Сентябрь айынын, басы Аддалада мектептщ жогары класс одушылары мугал!мдерш бас етш, дала мацындагы ауылдарга кемекке аттанды. Зардымдар аудан орталыгы- нан жиырма-отыз шадырым жердей жиырма алтыншы но- мерл! поселкеге баратын болды. Кед данатты дазадтыц уш-терт ырдубан арбасы Ейлд1 Keuiin OTin, улкен дара жолдыд ycTiHe TycTi. Бул жол Одет­ те Крргалжын елше дарай тартады. Мадында Досдопа, Сабынды кол деген мацайын халыд коп жайлайтын аймад- тар бар. Булар баратын жиырма алтыншы поселке сол Цосдопа келшщ жагасында. Келдщ шыгыс бетшде «Жаца жол», «Б1рлпо> деп аталатын дазад ауылдары бар. Бу­ лар келе жатдан поселке осы арага будан торт-бес жыл бурын гана тускен, айдалып келген дара шекпен крестьян- дардыц оз долдарынан тургызган мекень Бул поселкет олар келген бойда, дызу ецбек устшде салып алды. 0йт- пеуге ыдтиярлары да жод едь Алые жол журш, Алтай олкесшен, Байдал сыртынан айдалган, «совет ошметшщ 263

жаулары» деп есептелетш, колхоз цурылысына царсы ку- лактар деп орынсыз айыпталган «орташалар» бул жак,ца епе келе елд1 жайлаган сурапыл аштьщца килшть Жопд1 тамак, шшей api цатац тэртштен бас котере алмай калган бастарында б и л т жок, журт шеттен цырыла бастады. Оньщ ycTiHe цыс жацыпдап к,алды. Kipetiii TeciK. орын жоц. Мылтьщ астыпда, кузетпен туцырган перселендер epiKcis ашына цимылдауга мэжбур болган. Аз кунде жа- была ура цазып, балгпьщ шыгарып, саман согып, кейб1- peynepi жертеле к,азып дегендей цыс келгенше лыпа етер- лш орын жайлады. Огап мумкшдштер1 болмагандары мехнаттыц улкепш Kepin, Ke6i суыцца шыдамай, далада олдь Ендц Mine, арага аз уацыт салып, Цосцопаныц жага- сына узын-узын. 6ipine-6ipi уцсаган барацтар пайда бол­ ган едь Булардьщ арцайсысына он уйл1 жап сигандай, ал- дына шошала, сарай, мал устайтын ауласы бар, 6api 6ipi- nen-6ipi айнымайтын. Соцгы кезде переселендер енд! гана естерш жигандай болган. Соцгы 6ip жылда тыц жерге еккен erin жаман шыццан жоц. Ал биылгы жаз аса жацбырлы болып, егш- нйнщ 6ip Tiaeri eKiHini Tiaerine жалгаса орындалып, астык тштен 6iTiK шыгып едь Переселендер «Ортаныц» астыгы- на не бола алмай цалды. Эр ецбеккунге мунда да он-он бес килограмнан бидай есептелед1 деген умН бар. Bipan цалыц erin бой беретш емес-ть Келшы арбалар eKi-yiu сагаттай кейде баяулай аяц- дап, кейде жел1спен журш отырды. Мшекей, жай-жазыц далада. айналасын цамыс пен цурац комкергеп улкен кол айдыны шыга келд1 алдарынан. Кол ycTi «аццу yuibin, цаз цонган» дегендей цаптаган уйрек, цаз. кол жагалауы цаптай орген таргац пен цызгыш. тауцуд1рет аспанга ер- мелей котершш, арцайсысы оз эндерше басып, сайын даланы басына кетерш тур. Жол келдщ жиегше тым жацындап еткен 6ip туста суга шомылып журген улкепдЬшнпл! балалар кезге тусть TinTi. араларында ересектер1 де бар. Bapi де iui кишаз. 264

Teri, ондайды бщмейтш Байкал кел1и1щ орыстары да еш- тецеден дымсынбастан, ал эйелдер жары ад балтырлары сазандай жардылдап, кейб1реулер!тц еш анарлары тыр- сиып су ш ш де ад дайращпа жузш жур. — Булар элп киржак деген халыдтар рой, дымсыну- ды бшмейдд— дед1 орта жастарра келш далган орыс Tmi- нщ MyraniMi — сырбаздау адам мына халдыньщ жайын айтып. Балаларды таддапдырган кол айдыны алыстап артта дала бердь Ещц поселкепщ 6ip шетшде турран, аумагы улкен уйдей машина кезге T ycii. Bip жарынап TyTini бу- дадтап гаырып жатыр. Гуршлдеп сорып турран дыбыс ес- толедь Мунысы машипаны журпзш турран мотор екен. Сол улкен машинаныц екшпп басы б т к манга т1реле до- йылган. Мая устшде ет -у ш адам тур. Олар айырылып шод-шод бидай култесш машинага жетшзш 6epin жатыр. — Анау турран молотилка, астыд бастыратын машина рой. Булар жумысты эбден дыздырып жатыр екен,— дед1 жадагы орыс т ш н щ мугал1мь Содан кейш келштщ 6eTi сол молотилкага карай бурылганын керш.— Бэсе, 6i3fli поселкеге енг1збей, тура жумыс басына апаратын болды гой, переселендер жумысты белек штейдк Сырттарында, вне, кузет бар олардыц,— деп бул да аттарды алдьщгы ар- баныц iame туырдь EKi-уш уйдщ орнындай жердщ 6eTi кыршылып, к ар ­ ман жасалыпты. Bip шетте узыннан кесште уйш тастаган астыд маялары. Арпасы 6ip белек, бидайы жене белек ушлшть Мацында ылри сэры сакалды егде адамдар жур. Долдарында 6pi-6ip агага курек. Баяу соддан коцыр жел- ге ушлгеи бидайдьщ шетшен алып аспанга атып, бидай тауларыныц eT erin кетере ушырып, дауыз, доспасынан арылтып жатыр. Тазарган бидайдьщ дасында журген eKi- уш жас Ж1ггг таразы орнатып дойып, жадагы бидайды елшегел! дам жасап жатыр. Арбалар еш жерге бегелмей, екшпп 6ip молотилка тур- рап жадна тура тартты. Мше, келштшер маяныц тасасы- 265

иа тоцтап, арбадап тускеп балалар мен мугалшдер астьщ бастырып жатцан машиеапыц жумысына тамашалай ца- рап налган. Машинаныц 6ip жац басында есш аузындай TeciK ауыз бар. Мая устшдеп адамдар култелерд! айырлап алып, сол TeciKKe суцгтп тур. Жацындады дегенше ма­ шина кемеш жулып ала женелдь Bip тоцтаусыз жутынып, 6ip бегелетш емес, ауыздагы царулы уш-торт ж тттщ жонарцасынан шыццан тер мен койлектер1 малма су бол­ тан. Т п т , TopTeyi б!рдей жеделдете берген шомелелерд1 машина iniKe суйрей тартып, екшндетш тур, шак, келНре- TiH емес. — Коне, келш б1реудщ менщ орныма тура цалыц- дар,— дед! ашац ецдшеу, сацалы жаца тебшдеп шыгып келе жатцан жас жМт, Бул да дала мектептершен кемек- ке келген мугал!мдердщ 6ipi екен. 03i мая устшеп ceKipin жерге TycTi. Басцалар ацырап, цобалжып турып цалып едь Жаца тоцтагандар пшнен элп орыс тШнщ MyraniMi гана: — Бул 6i3re таныс жумыс цой,— деп сол гана ормелеп мая устше шыцты. Сэлден кейш цалгандарды да алмастыруга тура келдь Балалардыц epeceKTepi осында штейтш болып, кезектесш айырды цолга алып тур. Жумысца эжептэу1р елд1мш деп есептейтш Зарцым бул жолы копке шыдаган жоц. EKi па­ ры салдырап Tycin цалгандай. Бел1 бугищрмейдЕ Bipan сопда да сыр бермейдц молотилканыц кемешне астыцты молырац апаруга тырысады. Bip сэт бурцылдап турган молотилканыц TyTini eurri. Мотордыц да салдыр-кул.шр дыбысы тынды. — Не болды? — Тамац келдц— дед1 б1реулер... Былай цараса, поселке жацтан тартылган цосаяц жол- дар,— дед1 ашац оцдшеу, сацалы жаца тебшдеп шыгып устшде кеспек су, ыдыс-аяц, тамац салган бндон-бешке тур. Журттыц 6api жумысты тастап, сол ещрекке жинала бастады. 266

Мундайда маяныц тасасына жата цалып мызгып алса, mipKin! T inT i аск.а да царагыц келмейдь Кейб1реулер тос- татандарын сорпага толтырып алып, бидай маяларыныц е т е г ш е отырып, тамацтарын сол жерде iuiin, ше уйыцтап цалып жатыр. Ересектер жаты сонадай жерде турган цис- тернадан агып жатцан суга цолдарын жуып, TepiH цурга- тып, сол ыдыстарымен толтыра шай цуйдырып im in , i3 in - ш е эцимеге кешкен. BipaR, Ke6i отыртан орнында cifle ci цатып, цулап цалыпты. T in T i K eii6ipi цорылга басцан. Та- мак, устшде де балаларды переселендер журген жакда жо- латцан жоц. Bip сэт 6opi де бершген бел п бойынша орыпдарынап турып, icKe к,айта KipiCTi. Царацгылыц тусе жумыс аяцталды. Журт корсеткен жатын орынта царай аяцдады. Цое басына кино келштц машинаныц кузовына ак, матадан экран тартып, б1реулер динамики к,олмен кезектесш айналдырып тур. Ылти ки- нохрониканыц журналдары. Цолцабысца келгендерге со- ныц уш-тортеуш 6ipiHen соц 6ipin KopceTin жатыр. ...— Мше, мшбеде — Сталин. Колхозшылардыц тун,- гыш Бушлодацгык, съезшде сез сойлеп тур. Екппш киножурнал тагы да Сталиннщ сез!мен бастал- ды. Тетенше ceri3iHmi съезде жасаган СССР Конституция- сы туралы баяндама... ...Жолдастар... Социализм жаппай жецуге айналды. Копституцияда барлык, улттарга тецдш, бостандыц право- сы бертген. Eiifli ак, экранда улкен цурылыстыц аумагы кершдь Дпепрогресс цурылысы аяцталды. Bi3 капитализм цор- шауында, жер шарыныц алтыдаи б1ршде жаца цотам ор- наттьщ... Bip кезде мешеу болып, артта цалтан Россия ал- дыцры цатарлы империалисты елдердщ цатарына шыцты. Осыныц 6api аз жылда ютелш, тындырылды. Диктор coai Советт1к республикалар одаты халыцтарыныц табыс- тары туралы айтып жатыр. Сабац орпына балалардыц мектепте OTin жатцаны да

осы кесемнщ жиналыста сейлеген ep6 ip сезш жаттап алу- га уйретеда оларды. Куран сезшдей... Мына сездердщ 6 epi тапыс, сойтсе де журтда кино тацсыд. Зардым да ересек- теу балалармен 6 ipre барып, динамиктщ тутдасын 6 ipa3 айналдырып, ток 6 epin келдь Кино 6iTiciMeH журт топ-топка белшда. Б1разы посел- кеге барып жататын болды. Б1рк,атары дырманда, мая ус- тшде уйыдтамад болып келшкен. Зардым мана 6 ip эз1рде Жадан агасын сыртынаи керш далган. Сонадай жерден Зардымды коре тура, бул жолы бегелмей eTin кетть Ас- тында шубар айгырга жеккен досаяд арба. Тура отыз 6i- pinmi поселкедепдей, мунда да кужшдетш жургепге уд- сайды. Содгы кезде далада, 1щрт ушне де сирек датынай- ды. Bip жолы: — Камила уйше де бас судпапты. ¥шты-куйл! дайда жогалды?— деп Райханныц диналып сейлеген co3iii естщ! Зардым. Тегшде, эл1 де Кунсулуды дуладдагыс дып 1здеп журсе керек. «Сол Кунсулу yrain отыз 6ipiHini поселкедеп жылы орнынан айырылып, шшшеу поселкеге де сол ушш келген деп сейлейд! уй-imi. «Kimi поселке» дегеш осы жиырма алтыншы. Сонда мундагы колхоздыц K,aaipri аты — «Ерши ецбек». вздерш де, Зардымдарды да мунда сол «Ерюн ецбекке» кемектесу ушш экелген. Yru-торт бала белшш, 6ip маяныд ycTiHe шыдты. ImiH уцгып, 6 ip шет1нен жып-жылы орын жайгастырды. EHfli 6 epi де аспаннан жулдыз санап, эдпмеш согып жатыр. — Элп, жогары класта одитын комсорг дыз бар гой, мугал1м Капгожшшщ дызы. Соган 6ip мугал1м гашыд дей- дд сол сез рас, ещц кез1м жетть.. — Оган далай кезщ жетп? — Жаца сол дыздьщ оцаша белшш, поселкеге кетке- nin керген жодсыцдар ма? — Эй, ол дыз шыпымен эдем1 гой. — Па ппркш, сен де эдемш1 керген екенсщ, гашыд болып далдьщ ба? Саган апа болгандай гой ол дыз.

— Эшешн айтамып. 0з1ме дейсщ бе?— Бала сасыо далган T9pi3fli. Сезге жогары жатдан балалардьщ 6ipi араласты. — Ал ендеше, мен ол дыз туралы басдаша 6ip эцпме ecTifliM. Осындары НКВД-ныц 6ip бастыры «аламын деп соцына тусш жур дейда. — Ендеше мынанш бос эурепнлш десейпп, НКВД турран-да... — Айтпадшы, торызыншы класта одитып эл п 6ip на- дурыстау адсад неме бар емес не, соны НКВД шадыртып- ты дейд1 рой. — Неге-ей?— дед! жатдапдардьщ 6ipi. — Анада мектеп ауласына агаш erin жургенде эр класда он дудыд дазу тапсырылран жод па едь Соран ол долма-дол елец шыгарып: «Директорская форма, десять яма норма» — деп елге таратыпты, олещш неме... Оны айтып жургенш оз1м де есыгенмш... — Шан аузыцды. Сен езщ барып хабарлаган жодсыц ба НКВД-ра. — Цойшы epi, не дейдь.. — Ендеше, неге былшылдайсыц журттыц eei осындай созден KeTin жатдан жод па. Элдешм дорылдай жепелдь Шыны ма. Сез терунй ме? 0T ipiK дорылдай ма, шм бшсш, басдалар да apire бармай, бастарын куртелер!мен буркей Tycin, тына далды. Мектеп балалары келеш Kyni тапсырмаларын асыра орындап, басшылардан алгыс алып, дайтып оралган бола- тын. Содан Зардым дыс тусе, ноябрь айыныц ш ш де осы по- селкеге дарай ылри эйелдер мшгеп келш машиналар агы- лып келш жатыр дегеп эцпменщ шетш естщь Олар Ад- дала вокзалына келш жатдан кершедС Айналасы дапта- ран кузет. Шэне оздер1 жасы-кэр1с1 бар — шлец жадсы орнынан шыддап, жадсы кишген эйелдер. К,осдопа колшщ бойындары шарын поселке осылайша эйелдерге толып журе бердь Поселкеде бурыпгы «кон- 269

тингент» ж<щ. Оларды тш катере жиырма ceriaimm по- селкеге кеппрш ж1берген. Цурылыс цыста да журдд. Келш жатцан эйелдерге уй-орын салынды. Ал кектем шыга Цосцопа колшщ шетше су тартатын моторлар орнап, цу- бырлар журпзшдь Поселкенщ 6ip шетшен бащша, кекешс ericTiri yiuin жер жыртылып жатты. Сол жумыстьщ бэрш айкала мылтьщты НКВД-ньщ кузет адамдары цоршаган эйелдер атцаруда. Поселкедеп жумыстьщ аумагы да, жу- мыс уйымдастыру oflici де, тутцындардыц бабын табу та- лабы да бурынгы переселен поселкеа кезшдепден элде- цайда ауырлай берди Муны еид1 6ip кезде жумысы жещл «капкене поселке» деп комендантша кемекнплш щызметке келген Жадан да тусше бастаган едь Эуелде бул аймацта болып жатцан мундай oarepicKe ешк1м кецш беле к,ойган жоц. BipaK кеп узамай, поселке­ деп комендатура штатыньщ eceTini белпл1 болды. Посел­ кенщ 031 бурынгы аудандьщ комепдатураныц царауынап шыгарылып, мемлекеттш лагерьлер санатына цосылып, басшыльщ жуйес1 тугел езгердп Мундай жагдайда Жадан- га OKiiiim жоц едь Дэрежес! кенеттен цатты ecTi. Бул кез­ де ол жещлдеу жумысца, лагерь бастыгыныц саяси жу- мыс жешндеп орынбасарльщ мшдетш атцаруга ауыскдп болатын. Осыныц e3i де Ka3ipri жагдайда темендеу емес, жогарылау. Ецбекацы кобейдь Сол туста езше цосымша атак, берШп, жагасына 6ip тертшл цосымша тагылатын болды. Ал лагерьге экелппп жатцан эйелдердщ тмдер eKeniH еспгенде Жадан бул жумысты цомсыну деген ой- дан б!ржолата арылып шьщты. Жаданды кун сайын дерлш аудандьщ НКВД шащыр- тады. Эцпме беп бурынгыдан да мулдем басцашага ауган. IuiKi Ресейде, Украинада, хальщ жауларыныц уясы ашылып жатыр. Ондай уялар Цазацстанда да бар керше- дь ¥лы Сталиннщ анадагы баяндамасында корсетшген- дей, «социализм жецген сайын жаулык, эрекет кушейе туседЬ) деген нусцауы расца шьщты. Элп Тухачевский, Ейдеман, Блюхер жапон империализмппц итаршылары. 270

К|азакстанныц Гатауллин, Амосов дёгендер бар. Bi3 бул жакта жауларды эшкерелей алмай жатырмыз. Ж ергш кп НКВД орындары жумысты нашар ютейдк KypecTi кушей- ту керек. Мше, к ун дел пт айтылатын соз осы. Булары не д егет? Сонда б!з не icTeyiMi3 керек?.. Жадаиньщ поселкеге кайтар жолдагы ойы унем1 осы суракда жауап 1здеп, сол тещрекп орагытатын куйге TycTi. Коп узамай Аккаланьщ НКВД-сы Кэмэл молда дегещц устап жапты. Артынша Галымжан указ усталган... Тары б1реулер бар. Олардьщ шм екенш еш т м бшмейдь Ocipece Шошанов деген 6ipey бар НКВД-де. Сол к,ырып, жойып барады. Кала inline тараран хабар етек ала тусть Кэмэл молланыц уйшде конакта болган б!реулер де усталыпты. Халык. жауыньщ ушне бас суру кате... Осы создердщ 6 e p i рас, OTipiK 6 ip i жок,. ¥сталып жат- Кан, жабылып жатк,ан адам эр уйден кездесетш болган. Заркым бул куш мектептен шыгысымен, уйге богел- мей б1рден колхоз базарына карай тартты. « Т ы ры з б т - peTiH шаруа бар, ертерек келш, дукендег! затты алып кетс1н» деп тапсырыпты 1щрт арасы. Ол осы бойда Дога- лактыц Ыскарыныц ушне жак,ындап калып едк баяры же- TiM балалар уйшде ез1мен 6ipre болатын Жумабект! сона- дайдан танып бегелдй Колында «Бурабай» курортына бар- гандар устап журетш, сол жак,тан экелетш K,apaFaii таяк. Эдемшеп нацышталрап, KniMi тап-таза, аягыпда жаца бэ- тецке. Заркымды о дагы жазбай таныды. Байсалды турмен аяцын озгертпей, жацындап келедь Заркым бурыла журш алдыпан шьщты. — Сэлем... — Амапсыц ба?— дед! Жумабек бурыпгы эдет1 бойын- ша коз киырымен алая к,аран.— Окып жатырсыц ба? — Ок,ып жатырмын. в зщ кай жактап журсщ? — Ж 1гтм, мен Ka3ip калалык комсомол комитетшде- 271

Min. Пионер лагерше вожатый гып нйбердь Бурнагы кун! Кокшетаудан келд1м. Таягымен жер шунып, бутан жогарыдан к,арап тур. Ал озщ налайсыц. Туыстарыц нуып ж1берген жок, па? Айтпакдны, шщд1 таптыц ба? — Жон,— дед1 Зарным селк,ос нана. Iuii кушп, вртен1п кеткендей, неге гана салады есше... — Мен оны кврд1м... 0ткен жылы Царагандыдапл ба- лалар уйше ж1берген екен. Зарным нанарын да, нанбасын да б1лмей, ацырап ту- рып налды. Typi де eerepin сала бердй Кощлшде: «Рас, айтып тур ма, шынымен Tipi ме?!» деген алабуртцан ой бар едь — Жумеке, рас па муньщ? — Е...— Рас болмагапда. 0зщ 6ip минула немесщ гой, 03i. Сабанна Toyip сиянты едщ гой. Не болып кеткенсщ? Маган, Жумабекке, нанбайтын kim едщ? Мен нашан OTipin айтып Kepin efliM. — Напдым, нандым, агатай,— деп Зарным лып етш озгере налды. «Баягы эдеНмен, мына дэу неме, желкем- нен туйш ж!беруден тайынбас.» — Нансац — сол. Bi3 «Буцпа» детдомында аз кун 6ip- ге болдьщ. Науцасынан айыкдан соц, Царагандыга келш- Ti. Bi3 Kepicnereni 6ipci,mbipa болды. Сен1ц жайыцды айт- тьш. — Жагдайы налай екен? — HeciH сурайсыц, баягы взщ бщетш детдом емес пе. Не куй бар дейсщ. 8meyip, тамагы тон кершедь Bipan тэртш натац. Анналаны женд1 бшмейтш иершедй Тым жас кетт1 гой. — Бимейтйп рас. Тэртш те натац. — 0зщ 1здеп неге бармайсыц. Басыц бос. Ал енд1 до- свидания... Жумабек таягын сэндепе сщтей тастап, женеле бердь Оныц да асыгып бара жатцан Typi бар. 272

— Цалай барамын огап?— деп сезш дудыра айрайла- ды артынан Зардым. — Fie «далайы» бар. Эне, тешр жол,— деп Жумабек бурыла Tycin, таягыныц ушымен вокзал жадты нусдады. Зардым базарга келген сэтте дарацгы тусш улгергеи едь Дукеинщ жуп долшанага артулы, дайын тур екен. Эй-туйге дарамай суйрей жопелдь — Байда, бЁрдецет Tycipin алма,— дед1 плесе 6epin ке- шндеу далып дойран ЁцЁрт агасы. — Жоралмайды ештеце де. Зардым бул тундЁ уйдысыз отшздь «ТемЁрбек Tipi» дейд! деп Райхан жецгесше айтып едп Ол Ёщртке де жетшзш улгершй. — Аузын буран eri3ine неге ундемейсщ? Рас сез бе? Онда хабарласу керек. Кектем шыга 6ip арба бидай алып, 03iM барып дайтамын. Сатып адша дылып, кшм-кешек сатып эперемш,— дед{ 1д1рт агасы оран. Зардым упдеген жод. Ол бурыиры Мугшйм белмесш- де жатушы едЁ. Соцры торт-бес куидЁ Кунсулумен 6 ip re еткЁзген. Кунсулу ойламагаи жердей жуырда дайтып оралган. Ё^айда журш, дайдан келгепш де есйген емес Зардым. ЭйтеуЁр, алые 6 ip жадтарда болганга удсайды. «Y u iT in » бЁлте шамды жарып алып, Зардым сабадда да- йындалады. Одан кейш торге кшз жайып, тосек салып, жатып алып, тары да эртурл! кЁтаптар одиды. Кунсулу МугЁлсЁм тесегше жатып журдь Уйдейлер кундЁз дазандыдда нан дарып, кейде бокпеп nicipefli. Уй inii ыстыд. Зардым ашыд жатып уйыдтайды. Купсулуда дымсыиу жод. Зардым детдом тэртЁбЁмеп ауа жайылса, Кунсулу оз K0ci6inig ырдымен журш, уйренш, эдеттенген. Депо nimiMi пёл суйейнен дашагатг муешдей. Мойны суц- гад. Ei<i анары — кем1 сопадтанган Ташкен дауынындай болып, ещршен ypnici сыртда шырып, керЁнЁп жатады. К,ос емшей мамасын ecine тусЁредЁ. Кейде «Тайтобе» дет- домында озше жадын журген татардыц аспаз эйелш елес- теткендей болады. Зардым, зады, Байжанга тартып ipi, 273

к есек тулгалы болы п жаралгандыктан ба, К ун сул у оран б1ртурл1 а стар л ы п ш й н м е н кэд1мг1 еркекке дарагандан к е з б е н ка р ай ды . З а р кы м e3i эу е л д е OFau Tycinreii ж о д . Бул кезк,арас эк ш эй е л д щ д е б 1р дей oip erefi сы р ы , нэпс1цорлык, бел п сй — деп ол еш уакытта ойлаган емес. К унсулу сол дайтып оралган куш тунде елепзш орпы- н а н ту р ы п кеткен, З а р кы м KiTan о ц ы п ж атцан, оны елеген жода YcTiHe к и г е т еркектщ м эйкес! екен. А сы л тастан к у й га п д а й ак, MyciHfli eKi ба л ты р толык, e m 6o n ce ci жарк,- ж а р к e iin , eciK ау зы н а ба рд ы . Рай х а п н ы ц к а к басдан кара ш апапы н иыгы на ш е салы п, ты ска шырып кеттй Кайтып келш Заркымды Kepin. — Эл1 уй ьщ та га н ж о к сь щ б а ? — деда ш апанды eciK жактауына ш ш жатып. К,ып-кыск,а кой л ек тен б у т л Myrneci ж а ркы рап KepiHin тур. Сол бойда тартынбай шапшацдау басып, оз тосепне келш жатты да: — Тоцган жодсыц ба, жетпей ме едай окуыц. Менщ Касыма келнп, коне, б!рдеце уйретешн,— дед!.— 0MipiK алда рой, керек болар,— дед1 керпе астынан сыгалап. — К ел ж ат, тез, мына ту ск а !— К унсулу т1зерлене бер- ген Заркымды кереуетке ез касына кулата салды. Корпе- н щ а с т ы ж ы п -ж ы л ы екен. О н ы д ycTiH e К у н су л у д ы ц д ене- c i д е к ы з у к о р ш д ь К у н с у л у З а р кы м д ы к ы са Tycin, К¥шаК- тап , бауы ры на тартты . Ш ырьщкы кеудеда Заркымныц бет- ау з ы н а THin, сез1м ш кы тьщ та ган д ай . E n ey i д е у п -т у н а з . К у н су л у оны ез1не оцай беш мдеп алды. К ел ей Kyui К унсулу оны тары да тесегш е шакырды. Заркым уялган ж ок. Bip сот кулагына сыбырлады. — М ен тары да каш ы п кетем ш , Заркым... — К,айда? — Ж адан агац м е т турмеге жауып тастайды. — М ен де кетем ш . Кеткел1 ж урм ш . 1шмд1 1здеймш. К,араранды га б а ра м ы н . Тем 1рбек со н д а , жет1мдер у ш н де керш едь Тауып аламын. — Онда дамдшше барасьщ ? Адасасьщ гой, байгус,— 274

деп Кунсулу аяныш бшд1рдь Караганды дегенщ ылги жер астынан цазып, буркей салган к.оржын-к,оржын ^ала дей- ;ц гой. Мыцшуцыр, Майдудьщ» дей ме, afixeyip аты да, за- ты да Tayip деп журген жоц... BipaK, езщдейлер кеп дейдь BipeynepiHiq шылауына ininin кете барарсыц. Солар тауып бередь — Мен жеПм ескен бала емесшн бе? BapiH KopreHMin де, кенгенмш, жогала цоймаспын. Дурыс айтасыц, маган урылар да кемектеседь Кунсулу элдеие ecine тускендей, ойланып цалды. — Айтпацшы, сол жацта 6ip танысымыз бар ещ. Бара цалсац, соныкше соцшы. Тоцтай тур. Осы К,амила апац- ньщ ушнде 6ipey «Царагапдыга баргалы журмш» деп едь Со да Meni таииды. Алматы жагынан келген 03i, апаца туыстау коршедь Мен барып келе к,ояйыпшы...— дед1 Кун­ сулу. BipaK. ол адам журш кеткен екен. «Кунсулу келсе» деп адресш цалдырынты. Кунсулу сол адресш тыцпалап бе- pin, барган жерде 6ip эжетще жарайды деп, жинап жур­ ген тиын-тебеишен он сом ацшасын да аямай алацанына басты. *** 3apiy>iM Аццала вокзалыныц басына кештете келдь Поезд купара журедь Бул арадан кештете ететш. Соны 6i- лш, билетН ерте алып койган. Бар жиганын, агасынан ал- ганып салган. Уйден поезд келедЬау деген туста гана шык.ты. Вокзал басына келш тоцтаган жук таситыны, жо- лаушы таситыны бар аралас, ала-к,ула цурастырылган составтыц iniineH ол оз вагонын тауып, кепшшш журтпен 6ipre imKe т р д ь Вагон iuiiime адам аз. Караганды ацыргы т у к т р стан­ ция. Жургшпплердщ Ko6i Аццалада Tycin цалып жатыр. Купе-купеге болшген жалпы кешшлш кец орналасты. Зарцым келген купеде уш адам бар. Bipeyi сезуар ца- 18* 275

зак. KmMi жацсы. Полке астына койган шабаданы да былгарымен тысталган ур жаца. Омырауына так,к,ан «К,а- закстанныц XV жылдыгы» деген награда белгйй бар. Typi тепн адам емес Tapiafli. Шэупмш алып, ыстык, су экелш, ораулы тадтайшадан коцыркай, цара гып демдеп, e3i де сораптап iuiin, корни отырган пушпак берш киген, шокша сэры сакалды, жасамыс адамды да сыйлап, 6ip токтаусыз сейлеп агылый отыр. — Москва ineTi-nieri жок улкен кала. Тэртчвш де бш- меймш. «Универмаг» деген дукенш 1здеп келе жатып, бе- теп кошеге Tycin кетштз, «ЭлгЬ> де 6ip жагымнан к°ятып емес «тауып бернп», «тауып 6epnxi» дейдь Ол Tycm pfli кай- дан табайын. Еш жерде «эжетхана» деген жазуы бар сез K03iMe туспедк Содан 6ip калтарыстау жерге токтай ка- лып «ж1бере бер» дед!м. Эбден кысылган екен, енд1 гана Kipice берген1 сол едк кайдан шыга келгеш белпаз, 6ip милиционердщ каздиып алдымызга келш тура калганы. «Штраф» дейдй Дурыс ктемегенсщдер — деп жазгы- рып, участокке апармак болды. Бес тецге телеп эрещ к¥_ ТЫЛДЫК- Мен унем! Жэкецнщ касында журд1м. Кэд1мп Жам- былдыц. Bi3 домбыра тартканда Сталин балконда отырды. Б1зге дол сокты. Мунан артык К¥Рмет бар ма? Тебелпз кокке жеткендей болдьщ-.- ЭцпмеЫ, осыньщ алдында Москвада казак эдебиеп мен мэдениетппц он к ун дт откен. Газет дегенд1 ж1бермей Каран журетш Заркымныц байкауынша, сол онкундшке катыскан 6ipey тэр1здй — Bip туысым кайтыс болып, соган бара жатыр ед^м,— дейд1 элгй Заркым 6ip сэт Кунсулу айткап адам осы емес не екен деп ойлады. — Иэ, сонымен Сталищц керд1м де?.. — Коргенде кандай, тым жакыннан болмаганымен, анадай жерден 6apiMi36eH бас изеп, амандасып orri, Жам- был, Сэкен дегендер, Кдллекемдер мен Шара, Кулэштар, 276

Tim-i, достьщ тост датыстырьшты деп ествдк. Ол купи кешке 6i3fli к,атыстырган жок,. — IIIipKiH, осыиьщ бэрш берген 6iare мына Совет oi<i- M6Ti гой. Эйтпесе, казак-орыстар кун керсетп ме патша тусында. Осы Роман поселкесшде «казак» десе тажалдай Карайтын 6ipeyflepi болды гой. JKepiMisfli алып, шабын- дыгымызды алып, TinTi шапкан uio6iMi3re д е й т коймай эй-туйс1з тартып алып кете 6epeTin. Соида казекец солар- га «кьщк» деп сез айта алды ма? Мыпа жаца Конституция гой осыньщ бэрш 6i3re берген. Эйтпесе, Мэскеу кайда сен- дерге, 6ipey кайда? Муны айтып отырган пушпак 6epiKTi 6ipey шайын жш урттап койып Мэскеу барган жолаушыныц сезш ыитыга тыцдап, кей жершде прш те Tycin отыр. — Ауылымызга трактор, машина деген келдь Электр шамын жагып отырмыз,— дещц кимелей сейлеп. — Эу, ана отыз екшпй жылды кайтесщ? — Е, оныц жвш баска гой. Жут кой, елге келгеи апат Кой ол. — «Электр шам» деп отырганьщ элп Днепрогресс кой. Бук1л Украинаны жарыкка кем1п, жайпатып жчбер1пт1 гой. — Бул жакта халык жаулары каптады. Гермапияда Гитлер деген аласурып согыска дайыпдалуда. Мунда троц- кист-зиновьевш1лер кун керсететш емес хальщка. Сойтсе де, жумысшы табы коя ма... Эне, кер/цц бе, карацгыда лаулаган от болып жалып аткап турбалардыц ycTi кдяп- кызыл шок. Арканыц 6ip беткешн тугел камтып алган — эне, эпе карацдаршы. Кокс nenii алаулайды. Съезде ай- тылып жатыр гой, шойын балкыту бес есе, KOMip онд1ру он бес есе ескеп. Ал бурынгы Россияда не бар ед1? — Иэ, Солай десейпи. Сонымен коймай 6i3 ана, элп Испан халкына да кол ушын 6epin, интериационалдык ко- мек керсетш жатырмыз. Бул кезде поезд Царагандыга жакындап келш калгатг 277

едь Устшдеп шамдары алыстан «мен мундалап» жаркы- рап, заводтарыныц улкен моржаларынан жаркылдаган жалын аспапга атылып жатты. — Иэ, соныц 6api бар рой, курылып жатыр рой галай ipi курылыстар,— дед1 отыргандардыц 6ipi. — Оны цайтесщ. Рим империясы да кулдардыц ецбе- riHin арцасында тарихца талай кунды ескерткннтер цал- дыррап. BipaK Римнщ ез халк,ы аз едц сол империяны Курган халык. «кул» аталып, патрациялардьщ аяк астын- да тапталуда болды гой. — Муны неге айттыц сен? Не дегщ келд1?— дед1 бо- piKTi жолаушы. — Мен ештеце айтып турганым жок кой, езщ ойла- сайшы эуель.. Enfliri Miидет — тшелей алтын сатцан адамныц 03inc шырып, байланысы бар деген 6ipeynep ардылы устау, табу. Бул уппн поселкедеп жансыздарра сиыну керек. 1стщ ен- fliri тардыры тшелей Бекидщ цолында к,алды. Соган тап- сырудан баска эд1с-амалы жок. Егер Нзесш батыра цимыл- дап, жанын суырып алмаса, поселке inriHen шыккан «кемекпплер», соныц шпнде Беки де коп жагдайда сыр ашпай кутылып кетш жур. Муны еске алган кунде Жадан- ныц 03ine де тергеудщ ерекше жолын, соныц iuiinfle Бе- кид1 пайдаланудыц адастырмайтын шубэмз сурлеуш табу керек. Жадан поселкеге осындай ниетпен келдь Кунсулу- дыц цолга Tyciri турып, етш ш рет цашып кеткеш женшен аудандыц комендантца сез айтпай, тек НКВД басшылары- мен рана келйнп, «Шаруам бар отыз б1рде» — деп рухсат алып тартцан-ды. Зарцым К,араганды жацтан соныц алдындагы тунде рана оралып едь Керген мехнаты басынан асцан, баспаган тауы, бармагаи жерД жок десе болгандай. Алгашцы TeMip- бектДц i3ine тусНм бе деп едь.. Коп узамай, тары жогалт- ты. «Букпа» балалар уйшде болгапы рас екен. BipaK ол 278

балалар y**i де жабылран. Балалар жан-жакда^ тараган. Байжанов Женя дегеншц аты-жеш iuiKi Ресейге Коми ACCP-i деген жерге, Йошцаролага кеткендердщ арасынан шык,ты. TeMip6eKTi одан api i3flecTipin, дэл K.a3ip 6ip эре- кет штеуден Зарцым Дарагандыда журш-ак, безш едо. Озг мына жолы да шаршады. Танымайтын елге, жерге со- нау Оралга цалай барады? Хат жазып, эуел! б!лген жен. Осы ацылды Тем1рбектщ жагдайын ecTiren Жадан да цол- дады. — Оны цоя тур. Оюмет аман болса елмейдц 63iM ке- мектесемш,— дедь *** Арада eKi ай етть Бурынгы «жиырма алтыны» енд1 тану циыи едь Жагалай царулы кузет, цоршаулы сым те- Mip. Поселкеге шыгып юру TapTi6i 03repin, ерекше тэртш орнаган. Коп узамай, оган экелшетш адамдардыц сикдо да бел- ; гШ бола бастады. Сыртпен байланыс ылги тун шпнде... I Адамдар да тунде 8келлед1 жэне экелшш жатцаны ылги эйел... Буларды неге 6ip жерге жиып жатыр екен э?.. Бул 6ip жумбак, ic ед1 айналадагыларга. «Еркектер1 кешннен келед1 дейдЬ,— деп соцты 6ipey- лер. BipaK, цыс oTTi. Еркектер келмедь «Жиырма алтыныц» iniin Kapi-жасы аралас, эртурл1 улттан шыкдан эйелдер цаптап басып алды. Акдала журтшылыгына бул ерекше лагерьдщ ерекше Kepiiiici туралы хабарлар Досцопа деп аталатын улкен келдщ аргы бетшдеп «Жаца жол» колхозынын, адамдары арцылы жететш. бйткеш олар болып жатцан ондагы кей- 6ip 0 згер1стерд1 кермесе де байцап, сезш отыратын. *** Аццаланыц шыгыс жак, бетшде Догалацтыц Ысцагы- ньщ ауласынан жацындау жердей кец алацга цала база­ 279

р ы ор н а л а сд а н . К,ала о р т а сы н д а гы бу р ы н т ы ба зар орны на TeMip ж о л д ы з м е т к е р л е р ! у ш ш ж а д а гим арат, пэтер л ер саслына бастады да, далалыд Совет аткомы хальщтьщ сау- да-сатты д орны н ещц «К олхоз базары » деп этап, осы шет жадда ауыстырып нйбердь Бул жерге содты кезде кшп- ripixi ага ш д у к е н — ба л аган да р, тад та й д ан д иы п Te6eciii бурней сатан лавкелер орнады. Ш р ттщ сауда орны да осы арада^ Г азет-ж урп ал сататын куркеге удсас кгакентай тадтай курке. T epi-терсекке берш етш былгары — бас, ул- т а н , е т ш т щ б ы л г а р ы д о н ы ш ы , е п теген ш ы р , си са тэр1зд1 заттарды тадны д ерте сэтш де дол арбага артып алып, осы базарга, сонау Е с т жагасыпдагы уйден кебш есе Зардым 03i ж егШ п , суйреп ж е т т з ш бередь Бул уш ш оган анда- санда кипога баратын тиын-тебен адша тиедь Кейлек- д а м ба л ы , б а сд а KniM -Kemeri д е 03ipre 1щ р т т щ м ойны нда... Зардым содты кезде агасы ны д есеп-дисабын да ж урпзетш болтан. I g ip n i базар мацына суйрегендей гып экелген Бэязи ед!. Оньщ ез кедсес1 осы туста. Ертеде унем ! Байжанмен 6ipre ж урш , Б эязи кеп нэрсе уйренген. Ол ад тершерш сорттау, белуге маш ы д болы п алтан, ж адсы-ж аманын айы- ратын куйте жеткен. Tepim туздау, кепп ру мэнш е де же- тш -тш . М ы д то т ы з ж у з о т ы з TepTiHuii ж ы л ы А д д а л а м ацында- ri ipi банды пы долга Tycipe алмай, доя берш алтан Бэязи дызметтеи дуылды да, Эминэнщ айтуымен осы жумысда а уы сты . М ун ы д 03i мам анды д ж атынан да озш щ ертеде icTen кеткен кэс1бш е ж уы д тау келш , к е д т ш е н ш ыддан- д а й е д ь Берт1н к е л е о л о с ы ж у м ы сд а д ар ай 1д1ртт1 де тар - ты п, базарда Tepi-терсек дабы лдайтын агент дып алтан. Д ы с жада тускен кез. Бэязи аудандыд карточке бюро- сы жабылгалы «Сою зпуш нина» кедсесш де бастыд болып жотарылаган-ды. Базарта сауданы д барысын тексере кел- ген тэр1зде!Йн, Ь д р т т щ л а вк есш е содты . 0д1 суп -сур , ез- терген ек ен . Е ш с е з г е кел ген ж о д . Мадайда е ш т м ж огы н

байдап алып, 1щрттщ долина буктеул! 6ip газегп дысты- ра салды. — Буктеуш жазба, уйге барган соц оды. «Пэленщ» 6ip ше™ 6i3re де келдь Текей, айналайын Текешм,— деп жылап ж1берд1 де Tepic айналып, журе бердь 1щрт аладапын куйд!рш бара жатдан газет™ долына устaFan бойы умаждап уысына сигызды. Ойламаган ic бо- лып далганын сездь Содан кешн ештеце кермегенсш едэ- yip турып, далтасынан етектей орамалыи алып, буктеуш жазар-жазбас газет™ coFan орап дойнына тыга салды. Ду- кеинен узай берген Бэязидщ кушне дарауга шамасы да келген жод. Бар ойы «базар дашан тардар екен, дукенд! дашан жабамын» деп соиы тещректей бердп Мупдайда уадыт cipecin турып алады. Дыстыц дысда Kyni де eTin болмады. Bip кезде сагат беске таман жыл- жыды-ау, эйтеу!р. Ещц сел тосса, Зардым да келш далатын едь Б1рад то- суга тагаты жетпед1 ме, сереге жайып салып тастаган бес-алты былгары ултан, етш басы, былгары доныш, 6ip- eKi топ сиса, шытты дабына салар-салмас дол шапаньщ ycTiHe тастай 6epin, зырылдатып суйрей жонелдь Ендш ойы Зардым уйден шыдпай турып орнынан басу едь Цадпа алдына жете бере жобасыныц дурыс келгенш байдаган-ды. Зардым ani шыга доймагап екен. Дол ша- наны дорага енпзд1 де, дапты KOTepin уйге экелш, eciK аузына тастай салды. Содан кешн Зардымга: — Ешдайда кетпе,— деп ескерт™. — Коке, мен баратын ед!м гой. — Ештеце етпейдь Будан былай, тштд сол дапты 03iM- ад тасимын. — Садалды басыдмен долшана суйре, ещд сол далып едд— дед! ештецеге тусшбеген Райхан байыньщ ceeiH ep ci Kepin. 1щрт буган да шамданган жод. — Ей, датын, сен HeHi бшш, бытып-шатып турсвщ!— деп дынжыла сойлеп, Tepic айналып кетть 281

Ол уй-шшде ерсЫ-дарсылы адымдап 6ipa3 журдь Орамалга тушлген тушншек дагазды устел устше апарып, оуел1 айна артьша жасыргаи. Эйел1 тысда шыгып кеткеп 6ip сэтте гапа Зардымды шадырып алды. Бул хатты оку­ га ез сауаты да жететш едц баланы неге шадыргап себе- бш 63i де б!лмедь Эйтеу1р, бш гет жен дед1 ме, элде сол одымаса тусшбестей 6ip пэле кездесш журер дед! ме, эй- Teyip сопыц дасында 6ipre болганын унатты. Булар есш- тщ шгешегш йптен салып алып, тердеп улкеп устелдщ басына келш, умаждалган газегп жазып, теистеп ж1бердь Bipimni бетте «Хальщ жауларына аяушылыд болмасын!» дегеп жазу баттыйып кезше туст1. Соньщ астыцгы жагын- дагы орталау туста 6ip топ адамныц TieiMi. Осы т1з1мде ме, элде... Оди бастады, Тойшыбеков, Бшезбаев, Жолау- шпев, Отыргапов... Мше. осы туста Теней де тур. Аты- ратын куйге жеткен. Tepiui туздау, кепетзру мэнше де же- жош жард ет1п козше басылды. Басы мец-зец болып кет- Ti. Шын ба? Цайта уцшдд Шын сол. Журеп openKin ала женелдь «Теней Сапаров» дегещц ест1генде 1щрт те селк era. Басып котерш алды. 0 4 i боп-боз... «Жаманшыльщ келщ» деген осы. Осыдан артыд не болушы едй Зардымга K63i TycTi. Ko3iuen жас парлап тур екен. Енда болмаса ещреп доя беретш. — Кой, 6ipey ecTin масдара болармыз. догар,— деп далды In,ipT сэл к щ р е Tycin.— KyTin ед1м, бэсе кутш жур ед1м. 03i де б1рдецен! сезгендей, ана жолы томага-туйыд KeTin едь Зардым Kip-Kip жудырыплмен жасын cypTin, булыгып тургапдай. 03in-o3i билей алатын емес. Теней агасып жас кушнде де кеп керген емес. 0з у т - не кеп жолай бермейтш. Зардымныц бдпеиш — оз aneci Байжан данаушылар жагына жадын. Ал Теней — револю­ ционер. Осы OHiMeTTi оз долынан орнатдандардыц 6ipi. 0Keci Кызыл Сецпр басында, Жогаы моласыньщ тубшде аштан елш eai жет1мек болып, еюмет долында б1рнеше 282

жыл жургетмен, aFa дайырымынан аулад болганымен, езш де ревоюция адында элде неге айыпты санайтын. Ал Теней агасы болса, оган сез бар ма. Ол совет десе, «Теней барда, Теней бар жерде Совет пен партия бар» деп есеп- тейтш. Mine, сейткен Теней агасыныц куш мынау дарацга айналган. Шын ба муныц 03i?! Шыны ма?.. Цой шын болмас... Bip дателш бар шыгар жогарыда. Bopi де журе келе аныдталып, айдындалар жадында. Бэ- pi де ез далпына келер. Bip кун де болмас, ойпап-кулш, ад жардын куйде Теней агасы Чапаевтай болып кек ат ойнатып, дол бастап, жетш келер Аддалага. Ол везде Теней оз отбасымен Гурьевте едь Bip куш TiK кетершдь — Жогарылататын болды,— дейд! кемекппсь ...Отызыншы жылдардыц басында республикада округ- тер жойылып, аудандар дурылды. Теней Царсадпай, одан api Семейде болып, 6ipa3 дызметтер атдарганпан кешн, Жайыд бойына облыстыд партия комитетшщ секретары болып ауысдан. Мунда да кеп турадтаган жод-ты. Мал жуттан аман, erin тагы да жадсы шыддан жыл еда. Б1рад букш ел ycTine тенген урей бул жадда да жетш, дара булттай тене тускеи. Солтустште Пипкасик, Алмасов сияд- ты облыс басшылары орындарынан Tycin, усталыпты, ун- деместщ дадпанына iflirin, дайда кеткеш белгнйз, жога- лыпты деген хабар жетш, бул жадта д у р л т п турган. Муршидэнщ ойына ештеце KpieTiH емес. Лауазымы ул- кен партия дызметкерМц эйел! 6 ip кездеп ирпплштщ барш умытдан. Кигеш — жанат iiniK , ылги шетелдш ки1м. EHfli мше, зайыбымен 6 ip re астанага, Алматыга K om eTin болды. — Цазад кэсшодад советшщ председательдшне келе- сщ — деп шадыртып жатыр Текейд1 Алматыдагылар. Булар «Советтер ущ» деген донаджайдыц 6ip белмеш- не орналасты. Шиеттей е т баламен сол болмеде тунеп шыдты. Мундагы ирхшлшке де 6ip earepic енген T8pi3fli. Тапыс адамдардыц 03i 6ipiMen-6ipi солгып амандасады. 283

Typnepi де орт сепд!ргепдей бозад тартдан. Тунде «eciKTi дашан келш дагады» деп тосып жургендер булардыц ара- сында да жод емес, теп. Тадертеш Теней донад уйдщ ymimiii дабатындагы дар- лыгаштыц уясыпдай шагын ресторанга келдь Bip бурыш- да отырып даяшыиы тосты. Мунда да ушйздш. Даяшымеи де сездер1 сыбыр-куб!р, адырын сойлеседь Иегше долы тиш KeTin едд дырыпуды умытып кеткет сол сэтте гана Текейдщ eciHe TycTi. Республика газетте- ршщ езше таныс 6ip дызметкер! кодшдене келш сэлем бердд Б1рад Теней оган да сенбейдд Шыны ма, OTipiri ме? Таныс журналист: «Бугап не болтан, дырынбапты да гой» деп, тацдаиып бара жатты. Bip упшздш. Эр бурышта ту- регеп турган адамдар. Ту сыртынан тонген коз жанарла- ры. Bip бада бойлы саяси жетекнп Текейдщ алды-артын оратыта бердь Текейд1 сол Kyiii номерден OKeTTi. Алдымен пистолетш алды. Багаж эл1 келш жетпеген, жол устшде-тш. EKi-уш шабадандаты кшм-кешек адтарылып шашылып далды. Осы кеткепнен eufli оралмайтыпын сезд1 Теней. «Жазыд- сызбып» дегепдерден кетш жатдап аз ба? Em баланы кезек-кезек noTcpin бетшен суйдь Муршидэ жада турган едд шашы урпиген, одш урей билеген куйде enipen дала бердь Алыгг кеткел! келген уш адамныц 6ipeyi кейшдеу бе- геле тускен. Ол Жаданмен 6ipre одыган, Текейд1 б1лед1 екен. Одашалапа 6epin Муршндэга сэл Tin датты. — Жедгей, Токед енд1 оралмас. 0з дамыдды ойла. Ба- лаларды жепмдер ушне экетедй Олардан айрылмаймын десед тез Текеймен ажырасып документ ал. 0з акед1здщ атына тусщ1з, «Балалар опы т емес» дец!з. Эйтеу1р ама- лын табыцыз. EHfli 6opi 6ip Тэкеде жэрдемщ1з тимейдк Коз ашып жумганша жогалды. Муршидэ содап турмеде жатдап Текеймен жада жыл алдында содгы рет кездеси. Bip улкен адынныц эйел1мен 6ipre болган-ды. 03in одашалап, турмеге енпзш алганда 284

«кёнде кеткен шыгармьш» дёп цатты цауштенген, 6ipaK жуздесНру yniiH шацырган екен. Анадай турган Текейд1 эрец таныды. Савалы оскен, ощ 03i штаптан оцыган Ро­ бинзон Крузоныц Шума деген жолдасына уцсайды. Бар айтцаны: — Мен мойындадым. 0зщ ацталар амал icT e. Meni ца- ралап, жаланы маган жаба бер. Балаларды сацта.— КозК неи eKi тамшы жас у зш п туст1. Муршидэ оныц созшщ 6ipiHe тусшген жоц. BipaK, сон- дагы Жадапды бшетш б1реудщ цагаздарына оцымай-ац цол к,ойган. Есшде калганы: «Жапонныц шпионы, халык, жауы». Бшгенде не? Бше цалса да, муныц 6opi Текейге жабылгап жала екенш TyciHce де 6opi6ip, Tycin6ece де элп НКВД адамыиыц дегеши icTep еда. Гстемеген кунде де бу- дан opi ешшмге жэрдеьп тимейтшш НКВД цызметкер1 сан цайтара айтцан. *** Аццалага, Ацмола кошесшщ бойындагы 6eciH m i уйге мыц тогыз жуз отыз жетшпй жылдыц аяк, шеншде лау ус- тайтын Сабыр деген шалдыц ат шанасы келш тоцтады. Са- быр еш жерде жумыс штемейтш едь Жалгыз атын жал- дап жеке адамдардыц жугш таситын. Анда-санда сирен журетш жолаушы поездарыпыц келу coT in тосып, вокзал басына барып туратын. Алматыдан шыццан Текейдщ уй- iin i сол шалдыц ат-шапасына кездесшть Сырттан адамдар келгенш ecT iren Райхан ж упрш eciK алдына шыцты. Шаиадан озшщ абысыны Муршидэ тусш жатыр. Жылы корпеге орапган eKi бала отыр цорап imm- де. Булардыц улкен1 — жеН-сеызге келш цалган Текей- дщ улкен к,ызы Сара, екшшкй em-уш жаста. Лаушы шал цонацтарды жетшзш бергеш ymiH ацша- сын алып журш KeTTi. Жолаушылар жайгасып жатыр. Муршиденщ устшде — европаша тшкен, алмалы-салмалы цара цылшыц тулш жаЕасы бар жанат imiK. Балалардыц да ycTi-басы бул жацтагы оз цатарластарыныц кшмше 285

удсамайтындай езгешелеу. Шападагы заттар ылги таза, цымбат дуниелер... — М у л тп з жолда, багажбен келеда. ОцбаЕандар «жаудыц малы» деп урлап-жырлап болды. Муршидэ жудеп, eqceci мулдем тускен, даз1рщ жайы иыгынан зшдей басьш, жаншып тастаган -rypi бар. Иэ, сонымеи осы жуыд арада тана газеттен одыган «халыд жауына» шыдты деген Текейдщ уй-iiui пана 1здеп келш, мше, Аддалага, тура оз туысыныц уйше Tycin жат- ты. Бул жолы басдасып былай дойганда, «Муршидэ да- шып келштЬ — деген 6ip огаш эцпме дуладда тидй Сонда далай болганы? Муршидэшц ез экеш Мутынбай саудагер. Муршидэ штапханада iCTeren кезшеп сол экеспйц атында екен. Сол атын куйеуге шыдданнап кейш де езгертпепть Соны арда тутынып долына тапсырылган «еш жерге кетпеу» туралы дагазы бола тура, «тэуекелге» бел байлап, елге дарай тартып кеткен. Соган доса мунысына тергеуни- лердщ 6ipiHen ауызша iteniciM де алган. Тегшде, Муршидэ Текейге куйеуге ншпап, ершн тур- мысда кешш алысымен-ад гул жарган дызгалдадтай жай- нап журе берген едй Содгы еш-уш жылда денсаулыгын сылтау гып бармаган жерд баспаган тауы жод. Цырым, Кавказ тощрегшщ 6ipa3 курорттарын шарлап откен. Bip баланьщ денеш дотыр ауру болып туды. Курорттарды жа- галауга муныц 03i де сылтау болган. Б1рад соныц есесше соцгы кезде аз диындыд керген жод. Кунде тергеу, тшту, тексеру, жауап алу... ¥сталган жаулардыц басда эйелдерВ мен 6ipre, турмешц алды, камера босагасы, Tepreymi боса- гасы дегендерге телм1рш, соныц 6apiH басынан еткердь Тек 6ip жерд багы ма, соры ма, 6ip адыиныц сауатты ойел1мен ici 6ipre тускеш... Уйретуппш кеп эйел OKKi екен. Opi Муршидэ тэр!зд1 эсем ецдд дене 6iTiMi келштц тур-си- паты езгеше, бш гет де мол екен. Сол эйел уйретт бад- ты... Турме мацындагы б1реулермен жадындасып, Мурши- дэш де езше cepiu етш алды. Содан болды ма, басдаларга

ауыр деген Ke&6ip жумысы 6 ip ie -6 ip T e жещлдеу бггш, к,й- сыны келш журе бердь Иэ, сейтш кептен кермеген, керсем деп ацсайтын, OMip- дщ цызыгы соларда гой деп сыртынан цызганып журген Муршидэ абысыны Райханга бул жолы тштен ойламаган жердей кездесш, ез1мен 6ipre цайгы-муцын цоса ала келш, онсыз да ауыр т1ршшктщ цыспагы мен тадыретш кушей- те туст1. Цызгану цайда, Райхан ещц оцашада ойлана цалса, опасыз жалган-ай, мынадай ем!рд1 басыма берме- reHiHe uiyKip дейтш, TinTi, бертш келе Муршидэ оныц уй- iiuiue келген зобалацды ойына туйе келе ез жайына TinTi дуанатын. Цудайга ризальщ ететш куйге TycTi. 1щрт уйшде болып жатдан алабетен о^игага сыртк,ы журт iminen алдымен араласцаи, Эминэ. Муршидэга к,ам- шама peniuiTi болганымен Текейд1 ция алмаган, api 6а- лаларды аяды. Ж ш-жш келш Муршидэга шаруа жайыпан KOMeKTecin, акд.ш 6epin, кейде eKi баланьщ басынан синап, бауырыпа басып отыратын болды. Осындай 6ip сэттерде Эминэ озшщ бар сырын ацтарган. Текейд! «хальщ жауы» ететш тергеу деректерше цол к,ойганын да айтдан, Эминэ ондай ici<e барганын ecTiu цатты шошыпды. Bipai; сыртца сыр шыгарган жод. Ei<i баланы алдына алып, Муршидэш душацтай отырып узак, жылады. *** Муршидэнщ усталатыны, «Жпырма алтыншы» посел- кеге жонелтет1т барган сайын белгШ бола бердь Муны алдымен естшен Бэязи е н д т жерде 1щртт1ц басына да K,ayin TOHeTiHiH сездь Цаушт! хабар Муршидэнщ ез Кулагина да тиген. — Вой тасалай туратын 6ip жерге барайын. Балалар- ды ж ет щ ер ушне жайгастыр,— дейд1 тергеупй деп бул сырып ол Райханга оцашалап айт^алы, Mine, екшпп куп болатып. Зарк,ым уйге кдйтып келгенде, Райхан: — Ылги жет1мдер ушшц баласын жинайтып болдык, 287

Нои. 0з балаларымызды дайтем1з?— деп куйзелш сейлеп отыр екен. — Bip peTi келедй Басда шара бар ма, дайтем!з, дал- сын осында. Болмаса, детдомы дашпас, жетелеп аиарып езйпв-ад тапсырамыз. ©3i дайда кетпек екен сонда?— деп 1щрт адыл айтты. — Bipeyre inecin, сыртда барып кушмд1 керем,— дей- ДД ундеместеп б1реулер солай деп адыл берсе керек. «Элп эцпме рас болтаны ма?» — деп ойлады 1щрт. Байгус бейшара, арата тускешмен не iciecinl Bip жола обден туц1лткен гой. Теней ол дуниедеи енд1 орала дой- мас. Соны алдын-ала бшш, эдеш айтып туспцйрген 6ipey- лер1 болтаны той. Bipai;, ол кезде аман eni той. Алдын-ала адалдыты болмаганы ма? YpiKKeni ме, дорыдданы ма бул? Цорыдпасда не шара бар? Шиеттей eni баламен... «К,о- сагым едЬ> деп жадтап сойлеуге шамасы келмеген... Сей- легенде не дейдС Ит иршшште отыр той 6api «жиырма алтыда». Мунымен келшпеген Райхан тана болды. Осы эдпме- нщ шет жатасын ecTireH ол: — Садатасы неге кетпейд1 ТенейAin. Цушагында жат- данда жадсы болып, сэл тайдадсысымен жауына досылып, 6ipre даралап, дагазына дол дойып 6epinTi дейдь Байыпа жала жауып 6epin отыр. бйтпей олсе, ез безмен елее кай­ тер ед1 бул жуз1 дара!— деп булытып жылап, K03ine жас алды. Осыдап opi ол балаларды дара бетен аялады. Mycip- кей, бауырына тартты, ара тусетш болды. Кезек-кезек ман,- дайларынан синап, дущагына алып, жылап кезшен мон- шад-моншад жас тегуд1 шытарды. Сондай дагдарыс уетшде журген кундердщ б1ршде ат- арбасын жегш Бэязи келш еда. Бар айтданы: — Сендерге ауыр болар. «Туысы» деп, 1щрт, сенщ езР це бэле де салар. Мен одшаулаумыи гой. Оныц уетше орайын KeflTipin келшшц e3i де Текейден безт шьиыпты. — «Меи кедейдщ дызы ед1м» дейтш коршедд Tinji, одап да жаманьш icTenTi дейдд KepceTin датаз жазтап ба,

Налай, балаларды да ез атыпа Tycipin алгап коршедь Эми­ на алып кел деп болмай жатыр. — Ойбай-ау, аз балаларыц бар емес пе,— деп бебек- терге ыныласы ауган Райхан шар eTin, балаларды бауы- рына тарта 6epin едь Bipan 1щрт босацдын erri, орынды ! керген Tapiafli. Вонзи де эцпмеш эбден nicipin, Эминэмен : келшш келген екен, оз шепймшен ол да найтпады. — Туысын, гой, тусшбей налдыц ба?— дед! ол Гщртке ренжш. Сол куш кепи не жылап-сынтап отырган Райханды 1щрт жуатты. — Цой ендп ной. Бэязи б1зден ropi тыц. 8pi жанынды- гы да эрщен носылады. Бэле алдымен 6i3re келер едь Му- нысы жоп болган. Соцынан коре жатармыз, тана болмаса сырттан кемектесерм!з,— дед!. Бул кезде Сагын да ocin налган. Шекес! торсьщтай бо- лып, улкен коздер! Текейд!ц кездер!нен аумайды. Бэязи- j flin; улкен нызына да сырт шш ш ! келетш. EKeyi натар тура налса, «6ip уйдщ баласы» деп танитындай-тын. Бэязид!ц imi сездь Bipan, аралары нашынтап бара жатнан Эминэга соз айтудан налган кезь Цазбалап еште- це демейтш. Ол соцгы кезде оцашада бер!ле iiuyfli жшлет- Ti. Кейде KeTin налатын. Баратыны Камила уш екен!н мундайда Эмина бшш отыратын. *** Эмина Бэязимен арадагы ез жайын ойлаганда, тэщр!- niH берген жазасы маган бул, Текей ymiH, соныц жазасы деп ш тен тынатын. Сол сэтте Текей мен езшщ арасын еске алатын. Буин де сойтт!. Бул осыдан eKi жарым жыл бурын болган онига едь Эмина сол август айыньщ аян шешнде 6ip топ адам- мен Алматыга барып найтнан. Жол алые. Поезд Алматы- га Петропавл арнылы айналып, жолда Омбы, Новос!б!рле- Tin отедь Твртшнй кун дегенде жетт!-ау, эйтеу!р. Тацер- тецплште терезеге коз! тускен Эмина Тле Алатауыньщ 19—е

зацгар бижтерш Kepin тад-тамаша далды. Мундай да бшк, гажап таулар болады екен-ау. Биш музарттар аппад бо- ып кесшш жатыр. Тадалган сайын бтктеп барады. Тутас- к,ац дарлы шыцдардыц бектерлерш шырша, дарагай бас- дан, кекпецбек... Журт айтып жургеи астана — Алматы осы таулардыц етегшде, дазан шуцдырдай ойьщтьщ тубшде жатдан дала болып шыдты. Булар келш тускен жер — «Советтер уш» деп аталатын уш датарлы жалпад гимарат. Оныц уппннй датарында дарганыц уясындай гана шарып асхана бар. «Ресторан» — деп аталады. Эминэ Текейд1 алгашды KyHi осы ресторанда кердь Турл! гул еккен улкен кеспектер датар тузеген асхапаньщ эршеу 6ip тукшршде отыр. Ер- теден K03i уйренген Текейд1 бул кептен кермесе дс, жаз- бай таныды, сол далпы, тек толындырай тускен, сырт кер- меге. Эдеш соцынан шесе шыдты. Тек екшпй датардын, бас- иалдад алацында дарсы алдын орагыта келденецдеп тура далды. — Эминэ... Екеушщ де ецдер1 e3repin журе берген едь Туыс адам- дардай душадтасты. Текей Бэязидщ кейб1р одшау мшездерш бшетш, бы- лай дараган адамга кецпешл кершгешмеп, орынсыз езге- ре далатын эдей де бар. Эминэмен тш табыса алмай жур- reHiH де есйген. Бул далай?— деп ойлайтын. «Осыган мен айыпты, кшэл1 болганым ба?»— деп диналатын. ©йткет e3i Эминэш сыртта журш далай умытпаса, Эми- нэпй де оны умытпай ойлай журейнш сезетш. Ол сез1м, сондай 6ip куй дызметке де, уй-шп ара датынасына да эсер етпей далар ма? Эминэшц тойга келгешн ол тусшдь Басда ешнэрсе су- раган жод. — К,ай белмедейз?— дед! Эминэ. Текей белмесшщ HeMipiH айтты. — Кел!щз, тосамын,— дедь 290

Bipan Эмина уэдбдбн шыцпады. Арланды. Opi ертец ертемен тау iuiine саяхаткд баратыпын сылтау eTin, ерте жатып цалды. Текейдщ 03i де оны 1здеп келмедь Шацырайган кун сэулеш болме iniin пурга KeMin яй- берген екен. Айнала жап-жарыц, жылы лен жумсац ала- цандай болып, мацдайынан синап eTTi. Жансая рахатца беленгеп. Эмина козш б1рден аша алатын емес. Таза те- секте аунай T ycin , тагы сэл уацыт жатты. Едэу1рден кейш гана басын квтерш, тесегше отырды. Балтыры аппац бо­ лып жалтырап, ini койлеп ысырылып, жогарыга царай турш п кеткен. Жумсац табанымен жылы едещц басып, тагы да сэл цимылсыз цалды. Содаи кейш батыл кетерь лш, терезе алдына келдь Алатаудыц керш K,a3ip де гажап екен. Сургылттапгап жалацаш жартастар темендей келе тау шыршаларыньщ кокпецбек суретше уласты. Белец-белец болып, сай-жыц- пылдарымен 6ipineH-6ipi асып, кокке ермелеп кетершш кеткен шатцал бшктер, найза еркеш таулар... Эмина цолжугыш алдына барып бет-аузын шайды. Шашын epin жацадан, тойга деп эз1рлеп ала шыццан кшмдерш кидь Айна алдыпда тур. Жоц, Эмина, эл1 де журт квз1не тусудеи дала цойган жоц-тын. TinTi, эне 6ip жылдардагыдан eui6ip айырмац жоц тэр1здь Кеше Текей­ дщ квзцарасы да солай дегепдей емес пе. Солай... Мен Те- кей;ц еш тмге, ешшмге цимаушы едам. К,алай тез айыры- лып цалдым... Ал Текейдщ e3i ше? Сез жоц, о да меш суйед!, баягысынша суйедй Муны Эмина журеп айтцыз- бай-ац сездь Автобус тауга царай тартты. Жолдыц ei«i жагы б1рдей cipecKen шынар агаштар. Жол бшкке ерлеп барады. Бшк- теп котершген сайын уйлер, мекен-жайлар сиреуге айиал- ды. Эредш-эредш алмасы сыцси толып, тунып тургап бац- тар кобейе бердь Bip сэт сарылдап аццан тау суыныц сарыны кецш н 19*

оурып экетт!. «Ёулад» деуге эр! суы мейл!нше кеп, сары- ны купил. «0зеп» деуге Ешлге де, EpicKe де удсамайды, баяу кесшш аддан езен жод. Сардырап тобеден, сонау цуздардан дулап жатыр. ByKip машина жол успмен эуелде жедел журш, 6ipa3 узап едц epi дарай шодырадты, ой-шудырлы бшктеу жер- лерге кездесш, ещц бегеле бердь Тштц тттеу котертген белецдерге келгенде моторы зырылай Tycin, эрец жылжып, Ki6ipTiKTen далады. Эмипэ сапарга шыгуын шыдданымен Kemeri Текеймен кездесу сэп ecine Tycin, екшешн дед!. Неден дорыдтым, ацсагапым осы емес пе едй Анада киноматограф алдында да Текей сол сыцайды байдатдан. Сона жылдары одыган Бебельдщ «Эйел жэне социализм» деген штабы не дейда? Цасеп не деп ед1? «Цазад эйел1 цашанга дейш кежегеш кешн тартып, шегшшектей бередь Шыгыс эйел1 дашан те- целедц тецдш алады?» деген. К,ымсынып, еркекпен сейле- суден пменетш заман баягыда далган. Мешц муным не? Неге буйтем!н? Кешей жолы неге бармай кетпм? Ол кепке дети осы ойдап арыла алмады. Жан-жагына дарап к,ояды. Цалыц кегал артта далды. Тау басыныц ка­ ры кешепден де далыцдаган. Tinri, 6ip ызгар, леи согатын T9pi3fli. Иэ, октябрьде Алматы жылы болганымен, тау imi- не салцын Tycin улгеред! екен. Бушр автобуста жиырма шадты адам бар. Эйел-еркеп аралас. Ke6i солтустш облыстардан келгендер. Мундай зацгар тауларды, KypKiperen тау езендерш кормегендер. Тещрекке де тамашалай дарайды. — Эне, анау Kimi Алматы суы... Шол бурылып тау ацгарына ендь Жш донган уйлер аппад шацдандай болып, алыстан кершдь Тшлген кшз уйлер. B ip T e-6 ip T e жадындаган сайын дыбырлаган 6ipeH- саран мал, адамдар улгайып, улкейе бергепдей едй Коп узамай -машина 6ip кетрдщ аузыпа тодтап, каби- надан шыддан шофер будан spire кетер1ле алмайтынды- FbiH, осы арадан кеГпн дайтатынын хабарлады. 292

Будап api жол сай iiuiMen тары да бшкке ерлейдь Жа- цагы К1нз уйлер коршген тусца жаяу рана журш 0Tyi MyMKiH. Сол жолмен саквояжга салып алган аз-муз жугш KOTepin, Эминэ да тауга тштей котершген тар сурлеудщ устше TycTi. Эминэ, озшщ коршшешмен 6ipre, 6ip KHi3 уйдщ eciriH ашты. Ac дайындаулы тур. Сол уйден цымыз iuiTi. Коп узамай ет келдь BipaK,, муныц 6ipi де кощлш бабына кел- Tipe алган жоц. «Неге келд1м мен мунда? Неге цалада цалмадым?»— деп ойлаумен болды. Ол цалага цайта жеткенше асык,ты. Бул осы тау ншн- fleri Цызыл отау уйшде Казак, АССР-шщ он бес жыдыры кундерше арналган тойда болран оцига едь ¥йымдастырушылардыц белпш бойынша булар копнен 6ipre томен тусть Автобусты да тагаты таусыла эрец то- сып алды. Кейш кеткенше асыцты. К °наК уйден шырыи келе жатцан Текейд1 ©3i эдеш алдынан тосып тургандай, к,ушак. жая царсы алды. Текейдщ ощ 6ip цызарып, 6ip бо- зарды. ¥яла ма?!. Ол да элде озш билей алмаганы ма? М1не, ун-тунс1з алдында тур. Сэлден кешн рана есш жиып: — Цайда барамыз?— деп сурады. — HoMepiM осы цатарда демеп не едщ? — Иэ, иэ, жур,— дед1 Текей, шапшац цимылдап Эми- нэнщ алдына Tycin, енд1 рана 6ip шеппмге 6epiK бекшген- дей болып, батыл басып ж т аттай жонелдь Эминэ да ая- рын тездете басты. Мше, номерппц алдында тур eKeyi де. Текей асырыс шлтш 1здейдь Таба алмай эуре. Эрец деп тауып, eciK сацлауына тушрдь Колы сэл цалтырагандай, абыржулы. Муны Эминэ аныц байцады. Озшщ де жон ар- цасынан элде 6ip flipia «дыз» eTin, тоц соццандай жуг!рш оте шыцты: EciK ашылган, Эминэ тез басып inme тр д ь Кец белме... Тутылган саргыш перделердщ етеп еден- де. Bip жацта улкен айна. Жумыс устелшщ ycTi царазга толып, ыбырсып жатыр. Teri, Текей мунда да жумысынан 293

далмаган тэр1здц Жылдам басып келш Эминэнщ долын алды. Сэл бегелш барып, езшщ од долымеп Эминэнщ од долын устаган бойы журек тусына басты. Эминэ оныд ко- зше ушршгеп жас тамшысын байдап далды. Тап осы арада екеушщ де ойына кои иэрселер келген- дей едь Сонау дазад-татар мектебшщ алдындагы алгашды кездесу, Кусков ушнщ бадшасы, ауырып жатдан Текейд1 i3flen Благовещенскийдщ емханасына келген Эминэ — бэ- pi де екеушщ коз алдынан 6ip сэтте, 6ip мерз1мде eTin, екеушщ eciHe де коп одигаларды жиынтыдтап экелгендей едь Бул елестер eKeyiH — TinTi жадындастырып нйбергеп- дей едь^ Текей Бэязи жайында да естшен-дь Содгы кезде Бэязи коп iineTiH болтан. IniKi icTep бол^мшде он жылдан аса дызмет id e n келш, тагдыры шугыл езгерш журе бердь Милиция органыныд он eKi жылдыд мерекей OTeTiH KyHi оны дудай алмастырып экетш, дазад-татар мектебшде ет- кеп сауыд Keinine кшпкпрдд сопдагы 6ip баланы алдынан кезширдь Жиын содынан концерт еткен-дь Бэрш булд1рген сол концерт пен элп бала, сахнадан тадпад одыган сол бала. Айырсадал, кок тудыл. Теке nibiFbin бадылдап,— деп турып алгапы емес не. Элдешмдер бул тадпад сол кез- дег1 республика басшыларыныц 6ipine дарсы айтылган деп керсетшть Шынымен мектептен сотталган мугал!мдер 03 алдына, республикадагы аштыдты КазЦИК басшыла- рына жапдан жалага жол бердщ — деп Бэязи содан ул- кен icKe шшкен. Дызметшен дуылып, карточке бюросыпа ауысуы да, одан Tepi-терсек мекемесше дарай жылысуы да содан едь Ал кок текеы — Голощекин деген улкен дызметкер екен. Осыпыд бэрш Текей эбден бшетш. Аштыдтан кешн шет елмен сауда-саттыд кушейдь Багалы ад тер1лер1мен де сауда аумагы ecTi. Бэязидщ ад Tepi мекемесше баруы- на Байжапныд ыдпал-acepi болган деп жоритын. Шынын- 294

да, Бэязи соныц цолында журш, багалы ац тершерш ца- былдап, тапсыру, багалауга машык, болып алган-ды Бул жумыс кунелтерлт TyciMi бар кэсш болгапымен, Бэязидщ оз кецшше унамады. Озшщ бурыпгы кдлзметш ацсады да журдь Сейтш шшШ к дегенд1 шыгарды. Bepi- лш iuiin Kerri. Оран нан карточкесш улест1ру мекемесш- де достасцан тамыр-таныстары цосылып, шет журшН де шыгарды, уйге кебшесе мае болып келедь Кейде тац ата цайтады. Осыньщ 6epi Бэязи мен Эминэ арасын соцгы кез- де алыстата тускендей болган. Эминэшц e3i ойлай келсе, муны «соцры кезде туган ic» деп ойламайды. Эрщен i3flefifli. Эуелдеи цателж жасаран. Eneyi де 6ipin-6ipi Teri суймеген. EKeyi де оздерш-ездер! алдаган. Эуел бастан кездескен Текешнен неге рана айрылды екен?! Сопы ойласа, алдынан эп жыландай болып Колчак офицер! Дабыл шыга келетш. Сол урейл! ойдан соцры кез­ де рана арыла бастаган едь Текейге ещц 6api6ip деп ой- лайды. «Ек1 белек адамбыз. Уй-кушм!з де белек. Ендшм1з не сор. Bipan, мына Алматыдагы кездесу кенп 6apiH cepnin тастап, ацыл-ойын, тарат-тез1мш тары да уйцы-туйцы рып ж!бердь Бул жолы да ол Текейдщ езш суйетшш эбден ац- гарды. EHfli ол «ез махаббатым, туцрыш та, соцры да ма- хаббатым» деген ойга толыц бетген. Текей де тан сондай куйде-TiH. Ол Эминага тшта жа- цындай келш, ерекше 6ip батылдыц корсетть Душацтай алды. — Ещц мен ж1бермеймш сеш, Эминэ. Жетедь.. Жете- fli, ж!бермеймш. EneyiMie де шатасып болдыц. Ещц оран ж1бермеймш. Осылайша табысцан eKi ЖАН будан api тек цана аци- цат жолына, шындык, жолына, журек 9Mipin рана тыцдау жолыпа ант еткендей едк — Эминэ... — Неге шацырдыцыз, не эцпмещз бар?— деп сураган да жоц. Онсыз да 6api белгШ. Сонда да тек эш етн:

— Не болып далды?— деп тацдангандай болды. — Мэселе мына ceHi мен меиде, б1лесщ бе оны? Жете- fli ещц сандалганымыз... — Иэ, жетед1 енд1. Бестамацтагыдай опасыздык,тыц не кереп бар? Bapi жогалсын, курысын, баск,аша сейлесетш уа^ыт элдедашан келген, eTin те кеткен. Сейтешк 6i3 де, жацаша табысайык,. — Эминэ, Keuiip меш... мен ак,ымак,пын. — Жод, Теней сен емес, мен ацымащшн. BipaK, мен сол Кусков бакдтсынын, iiniiifle сенщ сурагьщпыц кез келгешн отеуге 93ip ед1м гой... Сен тусшбедщ... Сен еш- нэрсе сурамадьщ. Неге сурамадын, сонда? Сен Колчак до- лына Tycin кеткеннен кешн де мен сешц жес1рщ болып тосып к,ала беретш ед1м гой. К,айтетн... — Оган мен кшэл!, Вминэ... — Солай ма? Муньщ 6epi тым узакда созылып к е т Foil. TinTi, каз1р ештеце айтпайык,. Былай да туснпкть — Сен б1лмейсщ, Теней. Мен сол Бестаманта мойныца асылган болсам, сен меш соцынан кшэлап, беНме TyKipin кетер ед1ц гой. — Не дейсщ, Вминэ?.. — Рас айтам. Мен к,апыда к,анатынан цайырылган, бо- йындагы барынан айырылган сорлы шымшык, ед1м гой. Сол куйде кездесНм гой саган. Текей бегелш к,алды. Содан кейш: — Бар болганы сол ма?— дедь — Иэ, сол едь.. — Мен бшетшмш. Бэрш б1летшмш. Маган оны Мур- шидэ жетшзген. Bipai^ мен ceni айыптайтындай емес ед1м гой. Мен не дылганда саган умытылып ед1м гой. Мен нен- дей аддлмак, efliM. Сешц оньщды Tycin6enuiH гой. Текей дэл алдында 03iHe тандана царап кдлган Зминэ- га тагы да кушагын жая тап бердь — Мен содап Муршидэга уйленд!м. BipaK, сешц жузщ, келбетщ кез алдымнан еш уацытта кеткен емес. Бала-ша- галы болдым. Сонда да умыта алмадым. 296

— Мен бз1мнщ ерекше нателескендтмд! 6ip тунде ац- гардым. Муршидэ сенщ эке-шеше соцынан еремш деп шермепде болганыцды айтты. Сол TyHi бэрш TyciHfliM. Неге ертерек ест1мед1м оны дед1м. Бэрше де, Бестамантагы оциганыц ce6e6iHe де, киноматограф алдындагы эцимешц м анте де сонда тусшдам. Эмина 93 бойына не бола алмай налган едь Текей де сондай куйде болатып. Олар 6ip аттап, е т аттап уйдщ те- рше нарай жанындай 6epfli. Будан эрщеи эрекетке ешшм бегет болгандай емес-тш. Текей алдымен Эмпнэнщ плащыи uieuiin алды. Одан api пенжагш шешш алып, орындын басына нлдъ Будан api тагаты таусылган Эминэнщ 03i де шыдагаи жон. Аягыньщ унимен басып, Текейдщ мойнына асыла бердд. Enfli 6ip сэт Эмина Текей жузше тагы да нарап нал- ган-ды. Текей цымсынбастан нолын Эминэнщ жагасына жацындатнан. Жецш кейлектщ туймесш 6ipmeH соц 6ipiH агыта бердй агыта бердь Mine, квйлек сыргып еденге тус- Ti. Крлыньщ кеуде тусыпа налай барып улгергенш сезбей налды. Bipcbim,ipa дэурен ©Tin кеткешмен, Эмина жастын KepKiH эл1 сантаган, eKi анары тольщ, денесшде де eni6ip солнылдантын байналмайды. Бел! ал! ныз белшдей, жЬ щшке. Эмина тгеш егш агыта салган юбка сыпырылып, о да жерге TycTi. Текей Эминаш кетерш алды. Сол куйде кере- ует уст1не экелш жатнызып, 03i де кшмдерш шеше бас- тады. Шешш эр жерге лантыра бердь Бул Текейдщ Эминэмен соцгы да кездесу! едь EKi жуздесудщ содгысы осылай аянталган-ды. Енд1 Mi- не, ол Текейд!ц eiti баласынан елее де бас тартар ма? Мур- шидэдэн 63 Kerin ол осылай найтаргандай болып, сол жо- лы ол ез «досына»: — Сен найда кетсец де, мейлщ. Маган сене бер. Мен Текейдщ балаларын далага тастай алмаймын,— дедь 297

Цала iiniue тараган осектщ шын екенш ол торлы ма­ шина ез ушнщ алдына келш тодтаган кезде рана тусшдь Bipneine куниен 6epi тергеушшщ 03i рана оцаша келш журетш. YneMi уэде беретш. «Енд1г1 жерде пеленщ 6api сенен аулад далды. Адыдыц таптьщ. 0зщ кедей дызы ко- ршесщ. Тамаша болды»,— дейтш. Мумкш, бул жолы да эшейш жургеп шырар. BipaK, мы- иа машинасы neci? «Сен унайсыц маран» — деп бас сала- тын унемь TinTi, meuiiiiin улгеруге мурша бермейтш едк.. Сейтсе де... Муршидэ аулара келш тодтаган машинаныц шшде екь уш адам барын корген. Олар бунтш неге топталып жур? Эшешн болса жалгыз 03i, оцаша журмес не едь Муршидэ байынан далган мулштщ бэрш сатып, юш- кене баспана сатып алган. «Yii» деген дуыстьщ iniinfle аладандай жалгыз терезе бар. TinTi, мына пэленщ isi суы- са, балаларды да оз долыма аламып ба деген ойдан аулад емес-тш. Жод. «Шэйше» дегеш терш. Эне, ynieyi б1рдей дорага Kipfli. Нарулары бар. Алар дуниесш бурый алып болган. «Атады» деген Текей;ц де атып улгерген. Енд1 метц 03iM- иен басда шмде ici бар булардыц? Муршидэ ойы элде неге осылай дарай ауды да, дэл осы жолы сорыпа дарай ол дателескен жод едь Келгендер- дщ eKeyi есштщ em жагынан тура далды да, озше таныс тергеупп торге дарай озды. — Киш. Ентеп жолыца тамад ал. Карантинде жата- сыц... Баягы жылы создщ 6ipi жод. 0щ суыд. «Жузщара алдаган екен... Алдаган». Будан epi лагерь- ден басда жер жод. Терезе, eciKTi жауып, eciK сыртынан дулып салган бол­ ды. KiflTTi KiMre далдырады? — Озщмен 6ipre ала жур,— дед1 уй iniin TiiiTin-адта-

рып шыцдан тергеупй. Келген ондай-мундай адамдарымен жататып езше таныс улкен кереуеттен басда eni6ip дуние- ci жод екенш керш, ол кереуетте 03i де талай жатдан. Басдалардыц да жатып журетшш бшетш. 0йтпесе одан бас^а кун Kepici де жод болатын бул эйелдщ. ,1 — Жур... Муршида тушншегш кетерш, сыртда шыдты. Цасына ергеп eKi кузет адамымен машинаныц дорабына кетершдь Муршида лагерь алдына кешш дарацгылыд тусе келдь Мунда да eKi милиция дызметкер1 дарсы алды. Ападан ту- гандай рып жалацаштап шепйщцрш, TiHTTi. Содап соц «карантин» деген суыд белмеге экеп енгсздь Жадан жацадан келгендердщ ш ш д е «Мудымбаева Муршида» деген (преудщ аты-жешн одыды. Оныц ез жец- reci екенш таныганына сез бар ма. Муны т1з1мд1 экелш турган Tepreymi де жадсы бшетш. — Цайтем1з, кшм TireTiH шеберханага ж!берем1з бе, асхана мацыида далдырамыз ба?— деп сурады жещлдеу жумыс 6ipri3e ме деп удпттепген Tepreymi. — Жод, дара жумысда айда,— дед1 Жадан.— Цамысда айда... Мына турме кузетпйш Муршидэнщ езше жадын еке- шн ceein дойды. Муныц e3i Жаданды Tinri emiKTipin ж ь бердь Ещц ол Муршидаni ец диын жумысда дуатын болды. *** «Подъем... Турекелщдер!» Болме imi кердей дарацгы. Yin куп карантиннен кешн езш щ келген жер1 узын барад екенш, узыннан-узад со- зылган eKi датар тадтай нары бар дацыраган сарай еке- Hin корген. Асты сабан, жастыгы да сабан сыдаган Kip шуберек. Tyni бойы дурыс уйыдтай алмады. Жатданы кешк1 сагат 11-дщ шамасы едь Цандаласы мундай кеп болар ма. YcTine, ocipece, денесшщ ашыд жерше, бетше, 299