Қ.Рахимов Қасірет құрсауы

кешршенщ успмен журш отырып, едэу1р жерге дейш бар­ ды. Жалгыз аяк соцпактай гана, eni жагы терец су. Ке- nipme узакка созылып, езенд! жарып еткен Tepiafli, цамыс арасына emn, ieiH жогалтцан. 9pipeK баруга цорцып, Зар- к,ым кейш цайтты. BipaK ол шым кошрдщ езен суын боге- ген тогаи екешн, кешеден 6epi сарылдап жатцаи сол квшрден аса цулагаи судыц сарыны екешн бдлш цайтты. Неткен узак котр. KiM салеан. Цай заманда салынган. Озеннщ арпасына — астып кец гып кэд!мгщей шым тосе- ген. KiMre керек болды екеп бул тогаи? Enin байцап, багдарлап Kepin едк айыра алмады. Ку- зетгшдеп сурап ед1: — Шамасы шацырымнан асады. Бул арада озен суы, apaFa жиырма-отыз цулаштай арал тастап, уш тармак бо- лып агады,— деп тусшд1рш.— Тоганныц у т м е н алысца кетш цалып журмецдер. TinTi олай карай аяк. баснацдар, жазым боласыцдар, тоган эбден тозып тур. 9pi цамыс шпн- де кабан кеи,— деп цорцытып цойды. Келеш куш кешшде кешн калган ei«i келш те келш жетть Ылги астык тиелген екен. Элденеден корыкдандай, жуктерш асыгыс аударып тастап, кейш цайтты. Аккалага карай кайыра кеткен Kemeri ез адамдарын куып жетпек тэр1здь Сонымен б1рнеше кун жолаушылай журш келген жер- лер1 Сарысу озешшц боны, Бетпактьщ 6ip жак шетше жа- кын жонпыц ycTi екен. Байжан да, Ботима да соны айтып, 6ip ренжш, ал Байжан болса кулш: «аркадагы ногайды, кой бактырган К¥Дай-ды» деген, ештеце етпейд1 деп жы- миып капа койган едн Кеп отпей-ак ыждаЬатты Тем1рбек озше жумыс та тауып алды. Ол Жаксыбайдьщ касыпан шьщпай журш, кылдан тузак жасап, iHre К¥РУ. какпан салу енерш тез уйрешп, мецгерш Kerri. Алгапщы кун1 Жаксыбаймеп 6ipre туйе айдап келтн шыгып кет1п едо, eneyi кырда журш, 6ip ала коржынды тузакка Tycipin экепть 150

— Бэсе, сен болмасац, бул жадта маган ад Tepicin таисыратыи адам да жод Topi3Ai-ay e3i,— дегеи экесь ^ Саган елшп ергел^кеш Тем1рбек уйге жоламайтын болды. Тузад дурып, дадпан салып устайтын ылги сары- шунад, аладоржын, досаяд, су жагасынан су тышдан ау­ лайды. Bip кун1 ерте турса, уй iuii суып кеткен екеп. IHeiueci отца шыралжын салып отыр. Сыртта дар TycinTi. Айнала ашыд, аппад. Коршщеплер енд1 дамыс оруга KipicTi. Бул дыстыд отын. Жазда булар ылги шыралжын мен кекпек жагатын. Кысда ол аз. Жетпейтш тар1здь Содан болар, муз датысы- мен уй алдындагы дамысты 6opi де бау-бау гып Tycipin тастады. Кецсе де, Байжан мен кузетнп yiii де енд1 дыстауга п он т . Терезелер1 шшкентай, узыннан узад созылган шым уй. Мал туратын жабыд дорамен eKire болшген. Bip дор- жындагы eKi белмел1 уйде дайын журтымен кузетпп ту- рады. Крраныц eKinuii жагында eKi белме дойма. Одан ке- fiiiiri уш белме ас ушмен Байжащцш. Коп узамай уй алдына тебемен б1рдей болып, отын ymin шабылган дамыс ушлдк Bip душад дып долтыдда тыгып, суйретш экелш, дазандыд астына сугасьщ. Жа- нып, кулге айнала келе жылжытып, комейге дарай бешм- дей, енпзе бересщ. Цамыс тез жанады, уйд1 де тез жылы- тады. Алгашды дар тускен KyHi Байжан аудап орталыгына кет1п едь Абыржып келдь — Аудан кешейш деп жатыр,— деп кулд! ол.— Тугел- дей Шуга дарай ауып кетпек. — Бул далай болганы, сонда 6i3 де кешем1з бе? — Бичмеймш. Бастыгымыз: «Ел кешсе, 6i3 де кеше- Mi3»,— дейдк Б|рад елдщ 6ipa3bi осы жадта дала ма деп дауш айтып отыр. Егер бул жадта ел далса, 6i3 де eKire болшем1з. Бетима, эйтеу1р, 6ip езгерштщ болатынын сездь Bip 151

жадтан кошу-дону aypeci жанына батып, epi алда не бола- рын бшмей, iniTeii дайгырды. К,иьшдык,к,а кездесетш тур- лер! бары аныд. КошпендЫк aypeci алдымен Батиманын вз басына TyceTiHi белили Сойтсе де ундемед1. Коп узамай ладап расда айналды. Келен куш елдщ оцтустш болшнщ алды кетершп те улгердп Кедседеплер де допацдап, жиналып жатыр деген хабар келдн Бастыгы Байжанга жагдайды айдындап тусшд1рген болды. — Барлыд мекемелер оцтустшке дарай ауады. Малга жемазыд жод, дыс тусш кети. Басда жадтан келетш ко- мек жэне жод. Елд1 отырыдшыландыру ниетш icne асы- рамыз дегенмен, оган конетш ел жод. Ел бузгыш ру басы- лардыц, элдшердщ ыдпалы куши. Биылша кей мекеме­ лер осы жадта далмад. Соныд iuiiiifle Сэл1м ез мекемеспиц жарымын болш, далдырып кетпек. Далатын — Байжан. Ауыл сол орнында, дызыл отау — о да осы жадта дыстай- ды. Аддала жадтан келет1н коп мулш, ауданга деп же- нелтшген астыд, буйым бар. Байжан соны осы арадан то- сып алуга мшдеттп ..Дыс... Bip Kyui TeMip6eK ерте турып, терезе алдына келш едд аппад болып агарып жатдан даланы кордй Кш- нш сыртда шыдты. Кун жылымыд, май тоцгысыз. BipaK. айналапын тобыдтан келетшдей жудалац дар басдан. Ал- дагы озен уст! де, TinTi, иш прескен далыд дамыстьщ ша- шадты бастары да аппад. Тек, баягыша 03repicci3 жатдан озен сарыны гана. Тем1рбек озен сарынына да уйренш ал- ган Topi3fli. Бурынгыдай елецдемейдй Сыртда Зардым мен корпи уйдщ баласы шыдты. Олар жылымыд дармен атысып. ойнап, дар жентектерш 6ipiniH уст1не 6ipiH уйш, адал тулгасын далап, содан домалатып бас орнатып, туйенщ думалагынап коз. мурын жасады. Кар басдан иен далада, жалгыз дыстаудыщ дасында ойнап журген осы eKi-уш баладап басда жан кершсейпн. Ym-торт туйе мен кецсешн аты усйн дамыспен жапдан 152

цораныц шппде. Шеп тасылып, нора устше ушлген. Аула- пыц 6ip жан 6eTi бпштете уйш тастаган намыс налнан. Кыс осы тускеннен мол туей. Era-yin куннен кейш далага шыннан Тем1рбек бул уйдщ алдынан ойнастап, жу- pin откен коп i3fli кердь Тулга, ноли i3i. бзеннщ жага- лауына таман галец усан 1здер... — Булар кузен i3i..,— дед1 суга келген кузетпй TeMip- бектщ тацдаиып турганын керш. Коп узамай, Тем{рбек уйд1ц сыртын айналып откен насныр i3iHe де кезшть Кей кейде, жер парада ж ш ecT in журген насныр yHi енда жанындап, уй сыртынан, epi коп болып KyuiTi ecTifleTinfli шыгарды. Декабрьд1ц аян кез1 болатын. Bip жантарга шыгып кеткен экеЫ насыпа жарган тон киген, орта жастардап>1 6ip адамды epTin экелдь Келген адам eKi-уш кун нонды. Бэтима нолындагы жылы жумсагын nicipin, соган эз!рлеп берет1н болды. Байжанньщ 03i де бэйек болып жур. Соныц алдында гана булар 6ip тай сойган. Ол тайды «Кызыл отау» жантан 6ipey жетектеп келген. Вайнон тай иесше сургылт шыттан отыз-нырьщ метрдей кездеме ол- шеп 6epin, жарты танта шайды носа устатты. Кузеттеп Kopuii сол Kyui тайды сойып, мушелеп бер- ген-дь Сол тайдыц Toyip, дэмд1 жерлер! асылды. Байжан нонанпен сойлеседй Сездер! ауыл аймантыц, Анналадагы тарпплштщ тощрегшде болганымен, балалар- дьщ 6ipi болмеге Kipce Ki6ipTiKTen, узшш налады. Те\\прбек те, Зарным да бул адамныц тегш журмегенш сезгендей куйде еда. Конантыц 6ip жакда шыгып кеткен 6ip сэтшде ауыз болмеде, neui алдында отырган Тем1рбек пен Зарным эке- uiomeci арасында натты жанжалга 6eprici3 создерд1 естщь Коп узамай, нонан та аттанып кетть

** Дуйсенб1 кун1 Байжан аудан орталыгына барып дайту- ды уйгарды. Аудан деген аты болмаса, бас-аягы дуралып отырган бес-алты уй. Кешкеп елдщ журтында к,алган жа- рым-жарты кедсе, почта мен мектеп. Салт журш, аттыц шамасына дейш дар кешкенше ту- йемен баргап жон деп уйгарды Байжан. Шана жекйрш, атдосшыга Жадсыбайдыд езш алды. Осыдан уш ай бурый, Кебетей, Кокнектпй артда тас- тап, Цуланотпес асып, Аддаладан узай тускен сайын кещ- fli 6ip саты котер1рле тускепдей, есе тускендей болып кет- кен-дь Кеш аягы Сарысу бойына iflirin, багыты мен енда- ri хал-ахуал айдындала тускен' туста мулдем жадырап сала берген. Bip ауыр ойлардан арылып, соцына шескен пэледен дутылгандай куйде едь Сондагысы талай жылдан иырып зшдей басдан жуктен, ауыртпалыдтан, «ошмет», «дазына», «чека», «компеске» сиядты атаулардыц боршеп б1ржола ада болдым ба дейтш. Сейтш, журген Байжаниьщ жадырадды кодшш мьша кутпеген жолаушы келш, тагы да булдан-талдан eTin Ж1берд1. Откеншц 6api дайыра оралгандай болды ecine. Осы соцгы аптада донагын шыгарып салганнан 6epi унжыргасы тусул1 efli оньщ. «Тупскенге» шыддап сапары да сол адамныд 6ip создерпте байланысты едь Аппад дар. Оц дапталда датарласа. кейде шршш, бу- раладга салып. кейде тш-тш тартдан Сарысудыд даптаган далыц дамысы. Калган дуние далтдысыз аппад. Кез су- pinep 6ip дара болсайшы. Кешельбупнд! ептеп дар дылау- лаган. Айиаланы ад кориемен тумшалаган. Адам журген 6ip i3 немесе жол мен сурлеудщ нышаны байдалсайшы. Жалгыз бело тек Сарысудыд буралыд жагалауы. Жол дайдан болсын... Кыс тускел1 бул арамен озшен басда сонау артта далган дызыл отаудыд 6iреп-саран адамынан басда, Tipi жан журд1 ме екен, cipa. Журсе, салт атпен, туйемен журген болар... Егер боран-шашын болып 154

кетсе, осы езеншц апар дамысынан басда белы етер дара кездеспес. Цыста да, жазда да журш, Арда елш коп аралаган Байжап ацныц ацысын i3ine дарап та айыра беретш. Мы- па туе солардыц блрше удсамайтын, даптаган i3 екеп. Со­ ны Kopin дайран далды. Ады да, дысы да уршпеген бул жадтыд. Жылымдарда дыстап далган уйрек, дасдалдад эл1 де кеп... Ал доли мен кузен, т у л т мен дарсад, дасдыр жыртылып айырылады. Сары атан мад-мад басады... Шана табаны аппад, диыршыд дар усттмен сыдырлай жылжиды. Иэ, сол жолы «Тупскенпщ» базарында кездес™ ол соддан, дайдан 6iлд! муныд бул жадта жургешн. Моисей- дщ атып атап келдь Соныд дасында журмш дейдь Нана- йыи ба, нанбайын ба. Айтуына дараганда, Моисей eKeyi де Цытайдан откен. Бул жадта долдайтын адам, жумсайтын мол даржы бар деген эдпмешд 6opi бос евз, «Совет imineH ipin дулайды» деген. Шынжанда сол созге наиып отыргандар кеп. Bis де алданыппыз. У м т е н ш , доргайды — деп келген «ceniMi 6epiK» дегендердщ 03i мадайга жуыйтын емес бул жадта. Байжан осы отырганда да мыц ойланып, жуз толгану- лы. Эуелде нанып едь Соцгы 6ip кундершде кещлше енген кудш кететш емес. Былай айтданда, нануга бола- тын тэр1здь Коп сездер! откен жазда, Шэуешектен келген бойды оз ушне астыртын согып кеткен жолында Цабыл- дыц айтдандарына удсас. О да «дасымда» адамым бар» деген Моисей дазынасын эцпме еткен. Куп шайдай ашыд. Арда жагында «май тоцгысыз» дей- Д* мундай кундь Жер аппад, аспан Есш суындай молд1р де, коплд1р... TinTi, Байжанныд жонардасында дасдыр iuiiK сыртынан жылытдандай сезшедь Кец1л тагы да, кешке гана жонелтш салган донагыпа карай бурыла бердь Ой терец, opi мунарланган коц1лс1з. Тосын жургпнш коп кудш далдырып отыр оган. 0 3 i 6ip датардан 6epi умытуга айналган Аддаланы, конфиске кун- 155

дерш , бэр-бэрш кайтадан ояты п. коз алдына алып келген- дей болады. Неге? Н есш е буйтш куйзелтш кетН ол. — Дой... О да, ез басы да еш кш ге сыр ашпаган бо- лар... А ш п а с та... М ундай сэтте кещ л! сэл кетерш е жонеледь Ш апа табаиы сьщ ыр-сыцыр... Байжан басына келген ойлар да оньщ миын сьщырлатып шагып, жанына тиетш- д ей бол ы п KeTTi 6 ip с эт . Ол ба сы н ке т е р ш алды. — Эу. со н а у KepiHren т а м ба, мазар ма, немене. — Д а й сы , со н а у Kopiuren д ей сщ б е ? — Ж а ксы бай сэл ундемей калды. «Н е деп мыжиды, дайсысы neci. Бул тощ ректе содан баска козге тусер карайган бар ма.» — 9 , анапы айтасьщ ба, Байжан. Оны Ескей тамы дейд!. — Н ендей зэул1м, нендей всем... — Сен оны айтасьщ гой, Байжан... Бул мацда оныц экесш дей к,орымдар, мазарлар бар. Сен Ж ош ыньщ тамын Kepin пе едщ . — Ж ок-. Ол цай Ж ошы. Kepuiici Байжанга карай бурыла, шанага келденекдей отырды. — Б1лмеуш1 ме ед!ц, осы аймакта, мына б у т л казак ата у л ы ж айл аган аты р ап ты Ж ош ы н ь щ ул ы сы демей ме. Bi3 соныц кол астыпда болганымыз ж ок па. Ж ош ы — атыш улы Ш ьщ гыс ханныц улкен улы емес пе. «М еш кудандьщ бул туск а айдап экел уш караш ы»,— д е д ! сон ьщ 6a pin б ш е т ш Байнсан, imiHen Ky6ip eTin. Элде 6ip заттан ур1ккендей де, элде неге маркайгандай да 6ip Кубылыс бар e.Ti он ы ц жуз1нде. Ж аксы бай тагы эцпм е козгады. — А л а ш а н ы 6 iflym i м е ед1ц? — Сурай бергенш е, айта берсецш !. Дай Алашац, кай б ш щ т щ д ! б!л е береГпн.— дед1 Б а й ж ан , ананы ц мез1 кы л- ганынан жалыгып. — «А лаш а» кэд1мп А лаш ты ц ураны болатын Алаша... 156

Сопау кек мунарлардыц apFbi бетшде жалпад дала бар. Сонда... u л Eneyi де уншз далып едк Байжан сонау оздершен кеп бурын, элдедашан дуниеден OTin кеткен мацгулдарды, ту- рштердд олардын, патшаларын кез алдына елестетш, отыргандай едь Ол элдеб1р сез1ммен од жагына жалт бурылганда озде- piMeii датарласа, куртш дарды мамьщша басып, жап-жа- гына элсш-элсш аладтап, сонадай жерде желе жортып, букеддеп келе жатдап арлан ит тэр!зд! б!рдедеш кердь Байжаниыд ж т коз! б!рден адгарды. Бул шыпымен дас- дырдыд арланы болатып. Ештедеден дапершз жортадда тускен, туйел1 шанамен датар журш келедь — Анапы дара!— дед! Байжан. Жадсыбай бурыла 6epin. Е, «борекецшд» eei гой, журшй дара... Арланы екен, uiipKin!— деп тамсанып дойды. Байжанпыд астына басып алгап он алтыншы калибер- ni центральке мылтыгы бар-тын. Б1рад оган дол созган жод, отыра берд!. Тап осы сэтте оныц eciH e, неге екен! белгнпз, эли, кеше, ушне келш кетет!и колденец жолау- шыд дайта оралып едк Сур кшмд!, сур оцд!, дыр дазагынан озгешелеу-тш. Ба- сында — дуладшын, устшде — жаргад тон, аягындагысы саптама етш болганымен, KHreni орыс костюм!. 1^онад эу баста Байжанныд озш осылай дарай ж!беруге себепкер болатын. Рик дызметкерлер!н!д 6ipiuin атын атап efli-ay осы... Онысы — Байжан озш 6ip кезде борышты санаган адамы. Б!рад содан дайтып донад, ол адамныц eciMiH дай- талаган жод, кундел!кт! эдпмеге, кошт!-донды жайына ауып кетт!. Сарыарданыд орта тусын ала KOMip кен! ашылыпты. Жолаушы алдымен сол тустан OTinTi. К,исапсыз халыд ке- л!п жатыр. Кдптаган квлш, туйел!, епзд! керуен, тасылып жатдан жук. Адкалага жуырда салмнып болтан шойын жолмен экелппп, одан 6epi туйе керуенге артылады. Ел- 157

Д1Ц калыц халкыныц ден! сол кен орны — Царагандыга ауган... Бэтима устел басына ак шэйнекп жаца гана экеп цо- йып жатцап сэт едь Цонак, кутпеген жердей сейлеген. — Айтпакшы, ci3re Мойсейден сэлем. Байжан TiKciHin калды. Цай Моисей. 0pi жеппелдеме- де, тетеден айтылып калган бул не сез... — Саламат болсыи. ЕЫме туспей койганы... Ол кайда iCTeymi ед1?— деп бултара сойлед! Байжан. — Е... Умытцан боларсыз, ендеше... Акдалада кездесп- pin ед1м. Eckl кезден, ерте заманнан бшем,— дед!... Иэ, Байжан ол eciMfli умыткысы келетшд-д1. BipaK эли Риктеп бастык та соныц eciMiu атады-ау осы... — Бшмеймш... 8лде умытый калдым ба, ес1мде жок. — Мейль..,— дед! конак.— 1Шркш-ай десещш, баягы Сэрсекейдщ аргымапл, Моисейдщ бес куйрыгы. Пай-пай... Алдына кара салмаушы ед! жануарлар... Айтпакшы, Мой­ сейден хабарыцыз жок екен гой... — Эли дурбелец кез!нде карасын жогалткан. Цытай асып KeiinTi деп естп'енмш. — Иэ, ол Цытай аскан-ды. Цаз!р де Tipi. Акдалада кал­ ган казына мулш бар дейд! гой журт. Цонак бул жолы Дытай жактан келген кашкын болып шыга келд!, согап уксады. Байжан сол oip тунд1 уйкысыз отк!зген-д!. Децбекш!п жата алмады. Рас па мынаныц co3i? Элде аузына келген!н шатып отырган 6ipey ме. Teri, эдей! ж!берген 6ip пэле емес пе. Олай болса ше? Байжан тагы да децбекши т у т . Журеп шымыр erri. MiHe, енд! каз!р де соныц аузынан Мойсей жайындагы ест!ген деректердц создерд! талдауга салып, електен етш- 3in отыр. Б!рдецеден хабардар адам ба 03i, элде астыртын гепудщ адамы ма? Жарайды, Мойсейден келдщ дейш. Онда ше? Онда... Байжан катты толгапып кетт!. Онда жол 6ipey. Онда сонадагы Семен тагдыры бугап да олшеп K¥*,b,n К01\"11'311' 158

дай, онда муны долдап Ж1беру агаттыд болады. Eipan ол огер бул жерге Семен жайын бшш келген болса, булай жайбарадат журмесе керек efli гой. Ал «барлыд сырды бшш ал» деп эдеш ж1берген Гепу ■Iадамы болса, онда налай? Байжан тагы селк erri. Содан iaimue жод, оидай емес, онда, 6ip эрекетаз, ди- I мылсыз кетпес ед1 гой, эшешн, 6ip дашдын, деп туйд1 ойын адыры. Кецш! сэл котершешн деда. Ат айдаушы оныц ойын тагы да белш ж1бердь (я — Эне, алдагыны кердщ!з бе? Манагы дасдыр сол кушнде, шаналармен датар жор- . тадтап келедь Жуз адымдай алдьщгы туста элгщей тагы .. 6ip дасдыр жолды келденец диып OTin барады екен. — Иэ, булардьщ басы дуралуга айналды. Bi3fli торы- I мац,— дед1 Жадсыбай. BipaK,, кощлшде eui6ip дорду-урку 9 6earici жодтын. — Мейл1,— дед1 Байжан. Ekl дасдыр туйел! адамга i THice доймайды. Ол мылтыд алып, дасдырды ypniTy даммнан afli ау- лад-тын. Жол 6ip езеншц ацгарынан Tycin, тез оте шыдты. Са- рысуга келденецнеи дуятын, арпасы тар, шагын су тэр1здь сырын айтдысы келгендей, сезге сарац Жадсыбай эциме бастап. Элп Цызылордада отырган улкендердщ 6ipiu бшу- — Бул «CepTi» дед! элде неге, тап осы кшп озеннщ f mi ме едщ, Жанайдар децда гой, Садуадас баласы болып жур. Садуадас оныц улкен атасы. 0 з экес1 — Мусэшр. Mi­ ne, сол осы езеннщ сонау жад бурылысында... Ел к отсе | де, орнынан тапжылмай осында далып отыр. Байжан селк етть Жанайдар... Ол элп Аддалада ал- 't гашды май мейрамын OTKi3in, Моисей у ш т ц балконыпан соз сойлейтш Бекенмен 6ipre урандап турган Жанайдар гой... Цаныпезер... Радымсыз... Аддала болыпевиктершщ шпндеп К,асеннен кейшгшершщ 6ipi. Текейден де дайы- рымсыз дейтш. Сона 6ip жылы лау сурай келш, дшецдеп... 159

Карац eirntip 6ip пэле едь Из, оныц экес! осында екен гой... Онда ели жолаушы малгунныц да эуел1 бас суццан уш сол болды гой. «Мусекец» деп, eci шыгып отыр едй Аныц- тап неге айтпады ол ит. Шынымен вк1мет тапсырмасымен журген 6ipey болды муныц... Байжанныц ецсеш тагы да мулдем босап, унжыргасы Tycin журе 6epin едь — Байжан, Байжан, ал мылтьщты, мыналардын, Typi жаман — деген делбе устаган Жацсыбай ceei кещлш сэл белш ж1бердь Ол басын KOTepin, алдьщгы жацца коз ж1- бергенде сары атан елецдеп, шбш цана келед1 екен. К,ас- цырлар шынымен топталып алыпты. Bipan, Байжан оган да кещлш беле цоймай, одан 3pi де ез ойымен бола бердь Байжанныц келш алдын тагы 6ip цасцыр кескектеп, циып OTKenin K03i шалып цалган-ды. «Сен цасцыр дейсщ, цасцырдыц нагыз арланы Kyui кеше гана метц оз ушм- нен аттаныпты гой, цасымда болыпты... Сен оны бшесщ бе?— дед! ол iuiinen Ky6ip етш цасындагы кецсе кузетпп- cine.— Из, эне, ана цасцырлар цар шашып ойнайды. ...Жортацтап, 6i3fli мазац етедц кешеп цонац та тан солай еткен екен гой. Шмшц тапсырмасымен келд! екен ол ит?» 0 3 i осылай царай. Сарысуга царай журерде Риктеп жанашыры: «Царацды жогалт. Мен айтты деме, кет бул арадан тез1рек... Компескеге шшпей цалганмен, саган бул жацта еркшдш жоц», деп еда. Соныц ce3i расца шыццаны гой. Ал мынасы шм болды тагы да. Алга коз тастап едь Сары атан мулдем тоцтатуга ай- налган. Манаты цасцырлар кебейш алган. Жалпы туягы жеИ ceriere жеткеп... Элгшерде енд1 цорцу жоц сияцты. Bipin 6ipi цуып, 6ipiHe 6ipi цар шашып ойнайды. Тапжыл- май, 6ip тещрект! айналшацтаумен жур бэр!. Делбедеп адам да манагыдай емес, сасып, абыржиын деген. — Байжан, енд! болмайды мыналарыц. Шаппац пиет- Tepi бар. Турлер! жаман дед!м гой кэп!рлерд!ц. Из, цара Иван да осыларша шапцалы жур ме. мунысы iieci? Б!рдецеден ceeiKTepi бар ма? Бэршен де «Мойсей»

дейдц оньщ «дазына-мулю» дейдц алтыиды дайда квмге- iiiMAi 6iflrici келв ме сонда? Баягыда суйеи дурап кеткен Семенд1 дайыра т!р!лтпек пе? Иэ, мыла дасдырларша то- руга айналганы ма 6api MeHi? Байжан шанадагы мылтыдты долына алды. Патрон- тажга он шадты од болатын. Соиыц KeMi yiueyi дуадад ататын ipi бытырамен одталган. Кэпе, керейш, бэлемдер- Д1... Ойнап журген топ дасдырга даратып басып ж!бердь !^асдырлар сэл елецдеп, есецирегендей едц emmni од та­ ры атылды. Тап сол сэтте 6ip дасдыр аупап тусш, сыцсып, дыбыс бергендей едд элгшщ айналасы умар-жумар бола далды. Арсылдай, ырсылдай таласып, жаралы дасдырды тутш жеп, жэукемдеуге KipicTi 69pi... Цауш кушейген Жадсыбай туйеш бурып алып, дасдырларды сонадайдап айнала eTin, жортадда басдан екен... Байжан тагы да атты. Бул кезде «Тупскен» де тадалып далган болатын. ЕщЦ j дайтер екен... Таба ма, бул аш дасдырлар... Жод, эне, ауыл дарасы квр!нген соц 6api де жон-жвнше таран бара- ды. Кетп 6api Сарысудыц сараларын жагалап. Иэ, тап басып успмнен туссе, кешеплер де буйтш 03i- не бас салмай ж1бермес едь Эй, малгундар ай, жадындап келгеи, б1рад тап басудан аулад. Мына дасдырларша дай- мыддан жод-ау, тек олардыц долдарында дымы жод, ай- рагы жод болды. Кермеген, бшмеген. Эншейш топшы- лайды... Байжан жымыц eTTi. ** * Мыц торыз жуз жиырма бесшпй жылдыц кузшде Са- ратовта жасырынып журген жершен 6ip кезде Атбасар уез1н дан дадсатдан колчак офицер! Шайтанов деген ус- талды. Ал Шайтанов Сердовтыц долга тусуше себеп бол­ ды. Тергеу кезшде турмеден eKi рет дашып дутылып кет­ кен ад офицер! Сердовтыц жасырынган орнын айтып берд!.

Сол жылы кузде тац ата ауылмиа даптып бара жатдап Шодалад керетш, Аддала мацына коп ойран салганпыц 6ipi сол Сердовтыц e3i болатын. Bipait, ол соцыпап дашып кетш, Дытай шекарасында долга тускен едь Содан тагы дашдан. Забер уш тц кец белмеи... Мунда даз1р саяси баскар- ма. Белметц ею жац шетшде ею адам. Устел басында «Цара Иван» деп аталган Tepreyiui Иван Иванович, eciKKe таман жауапкер иемесе цылмыс neci... Тун жарымы ауга- лы коп болган. Eid адам эбден далжыраганга удсайды. Цылмыскер болмеш коюшл коз1мен шолып orri. Эри­ не, бул жердегшщ 6opi 03ine таныс. Сона 6ip жылы, Ма­ риновке котерШсш басуга эскер ж1беру-ж1бермсу мэселе- cin шешерде oai де отырган болмс бул. Онда турме бас- тыгы едь Эне, ана 6ip туста атаман Кутковский. Мына жерде, ана тергеупнден томендеу тагы б1реулер отырган- ды. Моисей уйшде, осы болмеде 6ip кезде откеп сол одига даз1ридей болып елестеп тур коз алдыпда. Сол жолы Кол­ чак эскерппц дорына адша жиды. Турмедей отыз сейз адамды ол1м жазасына кесш, аттыру жошндей uieiuiM де осы уйде дабылданган жод па ед1 сонда. Ал совдепй дула- татын тунй жиын ше? Иэ, соныц 6api де осы болмеде, осы уйде откен. — Ci3re соцгы жолы Моисейден хабар жетюзген к!м ед1? Сердовтыц ойы болшш кетй. Шм ед1 ол? Басе... — Бшмеймш... — Шынымен умытып далганыцыз ба? Ал мына дерек ше? Мше... — Б1лмейшн... — Второвпен соцгы рет дай жолы кездесйщз? — ЕЫмде жод... Жацылмасам, мыц тогыз жуз жиыр- ма ушшнп жылдыц кузшде. Tepreyuii устел усйндей кумш доцырауды сылдыр ет- Kiafli. 162

— Тутцынды алып журе 6epifli3,— дед! сырттан к!рген кузет адамына. Сердовт! милиционер алып шыгысымен, неге екеш бел- I rici3 , оныц цолы агысыс устел тартпасына царай жупрдь Сол арадан улкен Ti3iMfli алды. Кеп адам аттары сызыл- ган. Тутас 6ip беттер eiuipiflin калган 6ip TieiM. Бул жуырда конфискелеуге уйгарып Ti3in, соцынаи жогарыдан келгеп нусцау бойынша цайта-цайта Komipi- л!п, жазага, жер аударуга Шкпей цалгандардыц Ti3iMi болатын. Соныц iuiinfle алты жуз адамнан цырыц алты .! адамныц аты-жош гана сызусыз, сол кушнде-тш. Иван Иванович Т131МНЩенпршмей калган жагына кеп назар ау- дара цоймай, сызылган, устшен царындашпен einipinin Калган адамдардыц Избесше тенул! efli. — Да...— дед! де ол, 6ip тусца баттитып белг! цойды. СейтИ де, ойланып отырып цалды. Сэлден кейщ сагатына царады. Тун жарымы баягыда ауган. Тунг! екщен жиырма минут еткен. Bip сэт ол TieiMre цайыра ущлдц Оныц кез алдына Кызыл карындашпен сызылган, 6ip кезде конфискеленбек болып, 6ipaK, соцынаи кыск,артылгандардыц !ш!нде жур- ген «Сапаров Байжан» деген сездер уст!нен царындашпен сызганнан кешн кемеск! тартцанымен аныц кершш тур- ды. Иэ, осы... Оныц аты-жешнщ тусында «Революция жау- ларын жацтаушы, сайлау куцысы жойылган» деген жазу г тур. «Тоцтай тур, бэлем», дед! ол Ky6ip етш. «Сол кезде ме- ni не кара басты... Дел уй!н!ц касында бола турып, кей!н Кайттым». Тутцындап алмак efli, ушне тшту журпзу ние- т1нде болатын. BipaK, соныц 6ipiH де !стеген жоц. Оган ба- тылы бармады Неге? Ол кезде айгацтардыц iniiHfle мына соцгы кезде табыл- ган Второв деген жоц болатын. Оны алгашцы 6ipnenie айга созылган жауаптан кешн жацагы Сердов тауып бердь ■ Ал, Второв Ацкала тещрепнде Мойсейд!ц казына-мулш л цалганын, мыц тогыз жуз жиырмасыншы жылы суга кетш

елш, денеЫ Бидайбике мацынан шыгатын Моисейдщ (5у- рыпгы приказчиктершщ 6ipi — Семеннщ сол дазыпаны 1здеп келгешн, i3-Ty3ci3 жогалар алдында оныц «Байжаи- мен кездесемш» деп ат-келш сурап мшгенш дэлелдедн Иван Иванович соцгы кезде Дытайдан еткен тары 6ip зиянкестщ iciMen айналысып жатдан-ды. Бурынгы алат- орда офицер! екеп. Ештеце айтпайды. Сейтсе де, осы ца- лада Моисей байдыц дазынасына сырттан !здеу салып журген 6ipeyfli4 бары жауап алудыц барысынан белгШ болды. Таи осы icieH мыла жырындыныц сырт журмегет- не Иванныц ез басы да аныд сенетшдей жагдайда-тын. Mi- не, сейте тура Моисейдщ бурынгы приказнцт Байжан Сапаровты естен шырарран. Цолдагы eKi дылмыстыньщ eKeyi де Байжап е т п н дайта-дайта атай берд1 де, оныц дылмысын ашатындай факИлерд! тан басып айта алмаса да, бурынгы кудшп тары да кушейттн Сондыдтап Иван Иванович та 6ip ойга келш, ат жегуге буйырган болатын. Сол жолы ол тун шшде, Байжан уйшщ сыртынан Re­ nin тодтаган. Туп жарымы ауган. Айнала тып-тыныш. Ашыд аспанда даптаган сансыз жулдыз рана жымыцдай- ды. Ит те урмейдн Bip сэт, кеше кузетнпсшщ тодылдары ппркеу тусынан естшш барып жадындай бердй Иван Ива­ нович уйдщ далтарысына жасырынып турып, оны еттзш ж!бердп Сол арада турып, оныц кез алдынан сонау Колчак ту- сындагы 6ip кундер елее берген-дй Тан осы уй... Анау сар- гыш тадтайдан диылган улкен дадпа. Терде отырган Бай­ жап. «Ал, ала бер. Сендерден немд! аяйып» дед1 Байжан, керек адшасын санамай далтасына басып 6epin. Ки, Knin ал мына шекпендь Кшмщ TinTi жуда, сезштшеу, долга туеш далма»... Ивап Иванович орнынан далай дозгалып далганын 03i де байдамады. Ол кешн merinin, арбасына жадындап Re­ nin, божыны долына ала бердь Лыпып турган торы ат ыт- дып ала женелдь Иэ, сонда 6ip элшздж еткен екеп ез басынап. Сол жо- 164

лы анау, ели, кара малайды шакырып неге сейлеспегеп. Оны неге умыткан. Ертещч шаруа осы болсын ещц. Юм едг фамилиясы... Ол осыпдай ешшш устшде жатып копке дешн уйьщ- тай алмады. *** Туискеннщ басындагы ш агы а ауылдан тагы да eKi-yui уй кешш кетшп. Терезелер1 ущрейш, кыстаулары бос тур. Yii Te6ecine уйген шыралжын мен nimenflepi де сол кушнде калган. Дарсакпайдан кен ашылып жатыр. К,ал- гаи елдщ б1рен-сараны кункерн; yuiiH солай карай ауа же- иелген. Шуга кеткен елдщ жайы да бул жакта енд1 TinTi бас- каша эцимелепедь.. «Советтщ жаулары кершеда, ру басы- лар, байлар упттеп конпрш вкетшт1. Эйтпесе, о тм ет та- рапынан ондай нускау жок екен.» Байжан почтага сокты. Жабык... Жаксыбай 6ip таныс- тарыныц уйше бастап экелдь Уй iuii кэдамгщей куйзелш калган. Цара тарыны куырып, колди1рменге тартып, соныц талкапымен кара су бердь Тупскенде дукен де жок, ен, курыса... «Продпомощь» деген ок1мет мекемес1 курылмак екен. Онысы да келш ул- гере алмай жатыр. «Астыксыз, азыксыз елге ептеп бидай, тары белш комектеседЬ деп Тупскендеплер соны кутуль Келген eKeyi жагаларын устап кешн кайтты. Мына журттыц куш не болмак... Мыналар да малды «колхоз курылады» лакабымеп кырып, сойып тастагап... ...Байжан келес1 Kyui мылтыгын ецгерш, камыс ара- лан шыкты. Бул мацайдьщ ацы да ауып кеткен сиякты. Цасщлрга кезшть Нальщ камыс inline тусш, аттырмай KeTTi. Алыстан ушрл1 кабанпыц сыбдырын естщь Одан opi баргап жок. Журеп алде неге epeimin, жагага шыгып ед1, оз кыстауларыпьщ мацына токтап жаткан келшт1 бе- тен адамдарды кврдь 0pi кауштещр, api куанды... Сырт- 165

тан жургендер... Шмдер болды екен? Байжан ауылга жетуге асьщты. EKi-уш жолаушы. Шаналарыпда артулы жуктер» бар. Жук Байжап кецсесше арналган. Бул округтен шырып- ты. Телеграмма берген екен, олары Тупскенде жатып да- лыпты. Амаидыд-саулыд сурасып жатыр. Жук Байжан дорасыпа Tycipine бастады. Отыз путтай астыд тиелген ал- ты улкен кап сарайдыц 6ip бурышына ушлдь Е т тай мата, жузге тарта дадпан бар. Астыдтары таусылуга айналган Бэтима датты дуан- ды. Оныц ацшыларга беру yniin экелшген астык, внешней хабары болган жод. Келгендерд1 6ip татар ж1гш бастап жур. «Союзпушни- наныц» дызметкерь Жасы дырыдтар шамасында. 1\\алган eKeyi — ат айдаушы шрепплер. Татар ж 1 г т KonTi керген, кещлдц эцпменпл адам екен. Кен жылдар тайга Ананде ац терш ерш дабылдайтын фак- торияда icTenTi. А ц Tepicin айыратын маман. Булгын, дун- дыз, жупар, олардыц тур -Typi, теркйнщ цундылыгы. Эм1р- хан базарындагы нарды, Цытайга женелтметш кшк мушздерш щ сапасы... Осыныц бэрш де эцпмеге ардау етедь Ол келгеннен кешн Байжан аудан жадтанл 6ipeynep- ден тай сатын екен сойды. Оган доса тагы 6ip-eKi дой со- йылды. Муныц бэрше дазынаныц пулы мен астыгын аяган жод. Мал арзандау, ал астыд удай дымбат... Келген ешлдщ e3i де ацшылыдты Tayip KepeTiHi бай- далды. Байжанныц 6ip мылтыгын асынып алып, ауылды айналып шыгып кетедь Жылымнан уйрек атып экеледь Коян атады. EKi-уш куннщ iuiiHfle дус пен доянныц етше дарыд дып тастады. Bip же™ дегенде бул донад та кешн дайтатын болды. BipaK ол жалгыз кеткен жод. Царатал деген жерде «Союз- пушнинаныц» базасы ашылыпты. Соган Сарысу ауданына деген коп мулш пен зат тумршген. Бул мал мулш тутас ауданга экелшген екен, б1рад аудан Keniin кеткен. Енд1 166

оран Байжанныц eei дожа, сол жукН тасып алуы керек. 8р жерде тамтьны гана далган мекендерден б у тл Са- рысу ауданыныц бойынан лау жалдады. Торт-бес туйел1 адам шреннлшке келдь Соларды бастап, дасына ешлд! ер- Tin алып, Байжан Дараталга дарай журш KeTTi. Тем1рбек те, Зардым да енд1 таза жеНмареп далды. Уйде жалгыз шеше. Дорада кедсе Ky3eTmici мен соныд уй-inii. Алпыс- тагы атасы мен енесь Шал кунд!з озен жагалап дамыс орады. Оны туйеге артып экеп, дораныд дасына уйедь Кейде Зардым да солардьщ дасында. Дамысда TeMip6en те барады. Дамыс ора журш байдайды, Зардым, мына езепшд eni мундай жалпад болар ма, кей жер1 жылым... Сондыдтан болар: — Сура тусш кетесщ,— деп Бэтима бажылдап жат- даны. Шынында да даушть Б еп даймадшып, дармен бурке- лш жатдаи жылымыдтанран тусы сырт дараган адамга кейде кершбейдь Ал кейб1р даптаган ашыд айдындарда 6ipen-capan уйрек журедь Булар осы арада дыстайды. Кейде Бэтиманыд дасына кедсе к у зе тш т Жадсыбай келедь Балалармен 6ipre отырады. Эцг1ме айтады. Оныц жас ейел! тштен уялшад. Неге е к е т 6eflrici3, Байжан ушн «орыс у т » дейдь Онысы Heci екен? Бастыд уш дей ме, эл- де норайшалау Бэтимадан даймыра ма? Февральдыц басында далыд боран басталды. Адтутек eKi-уш кунге созылып барып басылып едь Сыртды терезе- Hi, eciK алдын тугел дар басып кетть Дар, TinTi, уй ycTi- нен ж урш KeTinTi. Кедсе KyaeTHiici тобеш Tecin сыртда шырып, одтустш- ке дараган дадпаныд алдын аршыды. B ip ш сш ж дана жол- мен удг1рден шыддандай болып, сыртда Тем1рбек пен Зар- дым да шыдты. Куртж дардыд усНмеп уйдщ тобесше ке- тершдь Айдыш-уйдыш i3. Даптаган доян сонадай жерде секеддеп жур. K ici керсе жалт 6epin, дамыс арасына enin кетедь 167

Зардым мен Тем1рбек жадин тустан дасдыр iaiH де кердь Кей-кей кештерде азан-дазан болып улып барып тынатын. Тунде, TinTi, уй устше шыгып кетед1 екен. KyaeTuii пурга, дыргауылга тузад дуратын болды. Кей­ де дояп да устап акеледь Ад аулауга Зардымды да ала шыгады. Сарай толгап мылтыд, од-дэрь Kepuiiflepi кузет- ini бола журш, мылтыдда жоламайды. Cipa, мылтыд ату- дан дордатын болар. Оныц кузетни деген тек аты. Тунде ушнен шыдпайды. Кущцз оз малыныц астын тазалап. жем- Hie6iH 6epin, дорада журед! де дояды. Бар болгапы сол. *** Болыстыд «Жалшы» одагыныц белмесшде 6ipa3 адам бар. Мацайдагы елдщ ауылнайлары осында. EciK алдына таман уст1не туйе жун шекпен, басына коне eflTipi берш киген дырыдтарды дусырган 6ipey сейлеп тур. — Жаным-ау, осы, неге айтпайсыздар, буларыц далай? Кооперативтерще зорлап шрпзупй ме едщдер, компеске дегендерщ не, оган KipeTini жалгыз бай, дулад па, элде enfli 6 i3fli де соларга досдалы отырсыцдар ма? Торде уш-торт адам отыр. Кертпега мурын, дурымдай дап-дара ж ш т орнынап турды. — Осыпыд бэрш icK e асыратын мына 6i3 болатын шы- гармыз, мына белсенД1 мплерщ болар. M in e, мына мен Шымырбай конец болады. Сен-ад осы дайта-дайта неге доймайсыц? B in ren iM i3 fli iCTeflMie, онда сенщ ic in жод. Кок Tepi 6epKi бар, шаруасын аныдтамад болып кел- ген жацагы жургшни аузын аша алмай, ац-тац болып тур. — Осы патша да алушы еда, онда да атап-атап алушы e,qi. Сендер атауды да дойдыцдар гой... Отыргандардыц тагы 6ipi орнынан турды. — Отагасы олай демещз. Мына отырган б!зддер еюл- дерм1з. Элп, апа Шымырбай асырыцдырап сейлеп тур. — 9й, асырганыц не? Мен шыпын айтып турмын. — Шыны емес, сен тиыш отыр,—дед1 соцгы ж т т ,

C03i байсалды. Шымырбайра ала кез1мен к.арап к,ойып, сейлей бастады. — Курметп ауылнайлар, сендер Совет ауылнайы, Со­ вет терагасысыздар. Айтайын деп отырганымыз мынадай мэселе — Голощекин жолдас былай дейдк «Казак, ауыл- дарында эл1 Совет OKiMeTi орнап болтан жок. Сол Совет™ тугелдей орнатып, тап куресшде жещп uibiFy ушш Дазак- станньщ оз1не белек, шагын, тары 6ip революция жасауы- мыз керек» дейдь Муны калай тусшуге болады? Ец алдымеп, Россия же- ршдеп капиталист^ сатыга жетпеген, рулык-феодалдьщ дагдыдан шыга алмай отырган б1здщ жер1м1зде жаца К¥_ рылыс дегеннщ eai отырьщшыльщ мэселесшен басталуы керек. Ушарын жел, конарын сай бййп, жазда — «Тота- насца», кдлста — «Аршатыра», TinTi, Шу бойына дейш Keuiin, кун Kopin журген елде журтты yriTTen, социализм жолына Tycipyre бола ма, TinTi, мектеп ашып, оку-агарту icin журпзуге бола ма, Кызыл отау, KiTanxana дегендерщ epKiMHiK коржынында кашанра дейш журед1? Ец бастысы, KeniTi-конды елде кедей болып белектенуге, байдан ipreni аулац салура да шама жок. Ел ру басылардыц соцына epin, солардыц айтцанынан шыга алмай жур. Бул — 6ip. Екнши — Совет «Мойын cepiK» бол, артель бол, eriii сал деп жатыр. Кешкеп ел артель болып 6ipire ала ма, егш салуга муршасы келе ме? — Ендеше, ел болу ушш 6ipirin, отырьщшылыкка кешу керек. Орыстар тэр1зд1, поселке салу керек. Mine, сейткенде рана ешмет сендерге соца-сайманын, тукымдыц астыгып, 6epiH 6epreni отыр карызга. — Уа, мына компеске деген не пэле, 6ip компеске eTin 3fli рой, вида орташага да компеске болтаны ма? Бул ка­ лай? — Компеске дегешм1з ешмет саясатына карсы шырып, елд1 yriTTen, Советке карсы койып жургендерд! кукынан аиырмн, баяты байларша туракты коиысынан баска жак- Ка аудару, Советтщ Kepiue ifliKTipy деген сез. Байлардан 169

алган мал-мулшп кедейлерге беремЁз. Ягни «мойын се- piK», коллективке епгендерге бай малынан квп улес алып, доцданып даласьщдар. Сауын да сонан, жумыс колёгё де сонын ЁшЁпен шыгады. Соган оздерЁцнЁц дара-дураларыц- ды досып, Timi, кооперативтерЁцмен доса байып аласыц- дар. — Айтпадшы, биыл «кешпе» дейсЁцдер. ЭзЁрлЁк жод. Бул жерде далганда малдыц жайы цалай болады сонда? — Иэ, малды дайтемЁз. — КедейдЁц дырылатындай малы бар ма? Ептеи шеп шауып, дамданасыцдар. 0лсе, байдЁкЁ еледЁ-дагы. — Ойбай-ау, 6i3re Спанныц мыц дарасын белш беремЁз деп отырган ездерЁц емес пе. Оны далай асыраймыз. — Оныц да 6ip жепЁ болар... Байсалдылау 6ipi — Жаубасар ауылнай орнынан тур- ды. Бу да пушпад борЁк киген. Шапаны тазалау, басда киёмё де озгелердЁкЁнеп repi жылтырад, жаца. — Е, «олсе, байдЁкЁ олсён» дейсЁцдер... СойтесЁцдер де. оздерЁц жэне олардьщ малый кедейлерге белш беремЁз дейсЁцдер. Сойтёп кемектеспексЁцдер бЁзге. Буларыца бо- лайьш. БЁрад 6i3 долымызга алганнан кейЁн елш далатын байдыд малынан не пайда? — Ол жагын кере жатармыз. Жем-шеп дайындау ке- рек дедЁк дой жаца. — Цыс тусЁп кетт1. Оны дайдан табамыз. ...Айтулы мерзЁм отт1. БЁрад Байжан кони келмедЁ, ке- mire бердЁ. Январь айыныц ЁшЁнде ад боран датты баста- лып, тутей согып турып алды. Тун баласында уй муржасы тодтаусыз улиды. Жел ызыцы кундЁз де 6ip толастамайды. Ойнектер бЁтелЁп, уй cipecin датып далды. Сондай кундердЁц бЁрЁнде Жадсыбайдыц шал атасы ке- лёп, уйдЁц тоналганын хабарлады. Bipneme кун бойы да- лага шыга алмай отырган Бэтнма нанарын да, нанбасын 170

да бшмедь ¥ры-к,ары дегенд1 бурый ecTiren жок едк даг- дарды. Дагдарганда пе шара? B ipey.iep к.армен кемш п, бггелш калган уйдщ коймасы тусынан келш, сол тустагы терезеш суырып алып iniKe тускен. Кузде к,ырьщ метр кез- демеге айырбастап алатып тай етшщ ащпыларга улест1р- гешнен калганын анадагы астык,тан оцаталап к°йган 6ip кап бидаймен коса, тш KOTepin алып кеткен. Kepuii уйд1д еркектер! ауылдан 6ip жарым шакырым- дай жерде отырган «Цызыл отау» уйше барган. Сорпага толып асулы казан тур. Уй алдында суйек-саягы жатыр. BipaK ет жок. Bip уйде тарытып отырган оптанты жан- иыц 6ipfle-6ipi «алдьщ», я «алмадык» деп Tic жарып еште- це демедк ун-тупс1з калды. Тек кездер1 жылтырайды. Бет- Tepine ептеп к,ан жуирген сиякты, тойынып калган турле- pi бар. Боран сэл саябырлады. Есштщ карын ойып журген Жаксыбайдьщ касына epin сыртка Заркым шыкты. Айна- ла анпак. TinTi, дэл уйдщ алдындагы кальщ камыс та кар басып, ак шреукеленген. ToFan усимен аккан судьщ сары- лы саябырлаган. Одан баска enx6ip сыбыс жок. Заркым уйд1 басып журш еткен кар кошрдщ ycTiMen тура тебеге шыга келдь Кез KepiM жерде карайгап ештеце кершбейдь Айкыш-уйкыш жупрген ацньщ i3i жатыр. Ci- леусш iei ме, тулш ме — айыра алмады. Тулщ i3i eKenin кейшиен Цаламкастан естщь Сол куннен бастап Заркым да колына какпан алып, ад аулайтын болды. Кряпныц жымына тузак КУРУДЫ шыгарды. Опырайып ашьщ жаткан койманы, уйдеп елге берген- иен ортайган астык салган капка кез1 Tycin, Бэтима кат- ты курсшдь Елдщ Typi жамап. Мал кырылган. Erin шьщ- пай калган. Оньщ устше елбесш-селбесетш ел де жок, кошш кеткен... Осы мацайдагы бес-алты уйдщ ец «жарып отыр» дегеш де оз yfti едп Баска уйлерде тулдыр жок-тын. Сарайдыц тоналуы да соньщ зардабынан. Ендк Mine, Бай- жан оралганга дейшп кун керщтщ eei де муц болуга ай- палды. 171

Царатобешц ыд жарында, тасада отырран дыстауга тун жарымы кезшде жетегшде е т аты бар жолаушы келш ту- cin жатты. Жадындап келш терезе дадты. Уйдеплер урейл! болатын. «Жургшнп» дегенщ эртур- ль Цашып тыгылгандай болып жолдан шалгайда отырран жалгыз дыстауга туиделетш келген KiM болды деп дауш- тен1п, ун -туни з тына далган-ды. Келген адамныц 03i дауыс бердь — Эй, У к Ы барсыц ба? — Бармыз. Бул шм eai,— дед! дауысын бурын естшен 6ipeyre удсатып, iniTeri адам. — Менмш, Дуйсемб1мш. У кШ нщ 03i де eiifli таныган Tepisfli. — 6з1м1здщ Дуйсекец. Сол болар,— деп ж упрш сырт- д а ш ы ры п, eciKTi ашты. — Иэ, ат-келшщ аман ба? Ойпыр-ай, дай жадтан жур- cin? — Милицияньщ журмейтш жер1 бар ма? Цай жерден дейтш пе жай бар. Осы мацнап,— дед! Дуйсемб! езшщ дуадылыгына баса. Enfli байдады Дуйсенб! сап-сары ала болып кэд!мп ми- лицияша Kninren екен. «Дуйсенб! милиция болыпты» де- генд1 Ynifli де шала-пула естшен. Енд1 «сол соз аныц бол­ ды »,— деп epiKci3 иланды. — Иэ, бул не журш ?— деп сурады ол Дуйсембщен. — Б эрш де естисщ ,— дед! келген адам аттарды дора- ia eiiri3in жатып,— Уйде ботеи emKiM жод па? — Ж од. Шм болушы едд— дед! Ym ni сез!ктене жауап датып,— Неге сурадыц? Бул ауылда адам Tyrini мал да шамалы, жод, 6iTTi, цурыды рой бэрь Донадасыга да уят- тымыз. Ал ез!ц далай, дай жадтан журсщ ? — Жацгыздудыдтан шырып ем. Мына малды тац ат- канша жайгастыруымыз керек. Байлардыц малы. Дуйсем- б'щ е TicKe басар ештеце болмай далды. Содан соц дарап 172

бтырамыз ба, байлар дегён мал б1зге арам болып па? Ата кэсшке KeniTiK. Айдап экетпм. Тек ешшм б1ле кермесш... Ynifli тацдана цойган жоц. Уацыт солай-тын. Жане де Дуйсембш1 ол бурыннан бшетш. Бул жолгы сырын да 6ip- деп ацгарган-ды. YKifliniH; 03i де осы Дуйсембшщ ieiMeH кеткел1 эне-Mi- не дайып отырган. «Жут» болып тиген биылгы катал кыс- та ел малдан тугел айырылгаи. Соныц Ш нде Байжан ма­ лы да курыган. Багымында ет-уш -ак арьщ-турак жылцы Калган. Оларды да кок жасьщ болса да тукым калдырмай сойып алмац ниетте. Ойткеш бул ecKi цыстауда талшык, етер ештеце далмай бара жатыр. Соган орай Дуйсембшщ келе цалуын, api мынадай олжалы келуш кермейсщ бе?! Ол api куанды, api тацданды. Дуйсемб1 бул жолы 6ip шындьщты жасырып едь Соц- гы кезде оныц устшен Нурбай, Нак,ып тукымы арызды туйдектете жаудырып, тексеру устшде одан баска да кыл- мысы ашылып, цызметшеп Tycin калган болатын. Дуйсен- 6i оган екшгеп жок, баягы эдетш кайта бастаган. Ел inii- не милиция болып та айнала согып журетш. Мынасы тагы да соныц 6ip жолгысы-тын. — Опда кимылдайыц,— дед1 YKiл1 будан аргы соз/ц коп созбай. Дуйсемб1 шм болса-ол болсын, 6ip жолга мы- на жагдайды пайдаланып калгысы келш, мурнына жас Куырдацтыц nici келш, сшекеш шубырып, жутынып цойды. — 8й, цатын, леген дайында. К,айрацты экел. Bi3 ана муцыр к°расына барып сол жерде жаукемдеп берешк. Сол жер цолайлы болар. «Жарлыныц 6ip тойганы шала байы- ганы» деген гой. Бул жолы айел де тым сез1мталдыц байцатып, ширац цимылдады, ундемей журш коп iCTi лезде тындырды. — Tayipi тускеи екен колыца,— дед! царацгыда кек- 6ecTi жалына кол салгап Ykuu малдыц куши б1рден бай- цап,— Жарыцтык... — Тацдап журш алдым... 173

Eneyi жьищыны лезде жайратып, TepiciH сыпырып, му- ше-муше гып белш тастады. ^ан-жынын комш, еттщ бэ- рш муздатып, цатырып алгалы сыртда жайгастырып ул- repfli. Осы жумыстыц Gepi айналасы сут nicipiM мерз1м 1шшде yH-Tyiici3 ютелш-ад, далып едь Цазандыд басында маздап от жанды да, Gipcbinbipa ет дазаша суцпдь Коп узамай nici бурдырап, бултлдеп дай- науга айналды. Цуырдад та 93ip болыи далды. — Малдан айрылдым де,— дед! Дуйсемб! терде ест жастыдты шынтагыпьщ астына баса жантайып жатып. — Heciu айгасыц, цалды гой 6ip дырдьщ астында ак, суйек болып, «К,ызганганды дызыл пт жейдЬ> деген. Кол- хоздарынаа дызгапам деп журш к.ырып алдым. Эдеш бе- лппп шыгып ед1м. Пайдага асдаиы сойган мал гана. Эй- Teyip, тамадтан OTTi. Kyni бупнге дети жан садтауга ж е т Иэ, озщ дайдан журсщ, шыныцды айтшы, жарды- ным. — EcTiren жод па едщ. Мен милиция болганмын. Bi- рад осы Kyni жадсы адамга кун бар ма? Баягы Нурбай, Надып ici дайта epuiin, элй Байекецнщ де Kecipi досарла- нып, «контра» деген нале шыддан жод па... Бай да жау, байга жанассац, сен де жау, «атдамшер», «байдыц сойы- лын содтыц» дейдь Содан боспын даз1р. Байжан ондай- мупдайга 6epice дойгаи ба. Бул жолы да дудай садтапты. «Ит жеккен» кетудщ орнына еюметтщ 03i шадырып алып, дызметш 6epin, долтыгыныц астына алды, енд1 магап да дауш жод. Тек милнцнялылыгын дызганатын болды. Со­ дан TipniifliK керек дой. Амалын тауып журш жатырмыз, aflTeyip,— деп шыпына к еп т. Y kuu будан аргысын сураган жод. Былай да белгйй. Bip кезде Байжан yniiH Kici OHTipin «данды балад» атан- гап Дуйсемб1 мундайда урлыд-дарлыдсыз журе алмайты- нын 03i де сезген. Опыц Байжан Сарысуга KeTiciMen Адда- лага дарайлап, дайта согуыныц ce6e6i де беймэл1м жан емес-Tin. Тек милиция жагына далай enin кеткеш белпЫз едь Eiifli оныц сыры да ацыдталуга айналды.

— Байдыц ток,алы эли МуплЫм бе ед!, аты калай ед!?— дед1 YKiai бшмегепсш. — Иэ, аман,— дед! Дуйсемб! де сыр бермеген куйде. Шындыгында да, еткен кузде ДуйсембМ елден осылай царай куып келген сол эдем! токалдыц тул катындай бо- лып Аккалада жалгыз калганы жешндеи ел хабары едь Байжан конпескеден кутылып, Сарысуга KeTinTi, токал жалгыз басты. 03ine тенген енд1 коу*п жок. Дуйсемб! енд! кайтсш, «тэуекел» деп осылай калага карай тарткан. Келген бойда Муйлйм оны б1рден такымдатты. — CiKipiK шыккан кедейс!ц. Бай саган несш 6epin, жарытып едь Осылай кете барганыц ба, жетегшде, бар- майсыц ба «жаздым, жацылдым» деп ез етм етщ е, м е т заддастырып алмайсьщ ба?— деп кушагын ашып эзэз!лше арбаган, «енд! басымыз» бос деп хабарлаган. Содан 6epi Есш жагасындагы коцьгр агаш уйд1 де, эдем! кел1ншект1 де Дуйсемб! жалгыз 03i иемдешп ал- ган-ды. Соцгы кезде ел шыркы бузылды. Ел жутка ушырады, оныц устше куацшылык болып, егш де шьщпады. Акко­ лада да йрпнлш диындагаи. Коктем ерте келд!. Жер бей май айыныц шпнде-ак саргайып куйш кетт!. Erin, шоп жок. Есшдщ eKi OH,ipi ту- лактай болып, глады шыгып жатыр. Июнь, июльде жауып болмады. Булт кетер!лген!мен, жел куып, аударып экете- fli, тунерш, TOHin келген булт 6ip тамбай оте шыгады. Жер-жерде елге отметтщ 03i кемек уйымдастырып жа­ тыр. «Продпомощь» деген уйым курылып, астыгын, азы- гын там-тумдап солар б о л т 6epin тур, дейд!. B ip aK , Цор- галжын ел! будап хабарсыз. Агаш аралаган керей, уак imi, Мэтен, Ес!л кол, Моска- ленка, осы Акдала жагыныд кей жерлер! гана епн, me6i Tayip болып, 6epiK отырган Kopinefli. Ейл OKipi соны естш, солай карай ауып кетш жатыр. Булардыд эдпмес! осы т0 д!ректе болатып. 175

Кеп етпей ортага уйеме табак ет келд!. Отырган улкеп- Kimici бар, 6epi coFan тап бердь — К>йта осы жак тэу1рлеу екен. Биыл егш шыгып берсе, тэщрд даз!р-ад катарга досылып, байып кеткел1 о т ы р д е д 1 Дуйсемб! 6ip сэт табактан басын кетерш. Бул кезде устел басындагылардыц 6epi де жуданадта- рына ел дондырып, кощлденш алган-ды. Канша ашдарад- тапганмен, ортадагы ет бул жолы мол болатын. Табадты айнала отырган торт адам тап даз1р эбден тойынып далып едь Эцпме сэл саябырлауга айналган-ды. — Байжан дуйрыгын устатпай кеткеш ме осымен,— деп У т л ! жадагы эцимеш дайыра дозгады. — Сойткеш гой. вйтпесе ол Байжан бола ма. Моисей- ге жаддан агад, бул отм етк е де судай сщш, тастай бата- тын Typi бар. — в т м е т кедейд1К1 демеунй ме ед!, мунысы далай, Байжан кедейге жатпаушы ед1 гой. — Тон жамылган «кедейлер» осы отм еттщ ш ш д е де бар кершедь — Б эсе,— дед1 У т л ! тагы да.— Б1реулер Текейдщ дол- дауымен далыпты конспескеден дейдг Рас болса, сол Те­ кейдщ 031 де топ жамылганпыц iuiiHfle емес не екен деп ойлап далып ед1м. Кедейге 6ip дамдоршы болса, сол жал- гыздыц 03i деуше ед1 гой оны? Айдалып кете барган жод па о-дагы... — Цате свз,— дед! Дуйсемб! б!рден оны болш.— Бэ- кещн!ц оны атарга огы жод. Сыры белил! гой бэршщ. Те- кей партия жолын журизуде дателес!пт!. Елд1 тездетш, шугыл коллективтепд!руге дарсы болыпты. — Бэсе, бэсе, данына тартпай тура ма?! Сонда оныд Байжан сойылын содданы емес не мунысы,— деп Укип та­ гы да 6ip диырга тарта жонел!п едь — TinTi олай емес,— деп Дуйсенб! тущлд!рш таста- ды,— Ол 03i колхоз болуды жадтайды, долдайды. BipaK зорлыдпен колхоз дурып жатдап белсещцлерге дарсы. Со- 176

лардыц 6ipiHe азуы батса керек. Содан етм ет саясаты бар, солар цыбын тауып тайдырып ж!бершп дейдо, бул жацтан, Б1рац сырт хабарга Караганда, 0 fli де жогары ^цызметте журген коршедь Жаца ашылган кен атанган К,арсацбай- дыц айтулы коммонсс! сол деп естим!з. Содан тары жога- рылайды дейд1 б!летшдер... — Болар, болар,— дед! У т л ! опымен келнжендедй. — Тайтебедеп ел «заман ацыры келед!» деп, шуласып журген KepiHefli, солары рас nibiFap ©3i,— деп цазандыц ыацында журген У т л ш щ эйел! коптен 6epi коцшшен шьщпай цойган ез цаушш сырттан келген осы Дуйсемб!- ден сурап, аныцтан алгысы келгендей колденецнеп орын- сыз килшп едь — Тэйт opi, цайтесщ сезд!, тасаттыц берейш деп пе едщ, одан да шайыцды цамдасацшы,— деп байы оны той- тарып тастады да, артыпша эйелниц соз!н 03i жандандыра сенлеп,— рас-ау 03i. Аццалада б!р жерде уагыз айтып оты- рып Еалаутдин молда солай депт!. «Елдц жерд! алды. Ме- miTTi циратты. Жаца ек!мет д!нге царсы. Бэрш цырып-жо- йып, малдарыцды пайдаланып цалыцдар» депт!. Содан мына сорлыныц aKeci жалгыз сиырын сойып алып, коже- цатыцсыз царап отырган жоц па,— дед! бэйбшесше коз!н аларта царап Укйп,— Содан 6epi цызы да, OKeci де «ацыр заманды» тосып элек... — Цай Еалаутдин?— деп Дуйсемб! шап ете цалды. — Кэд!мп Аццаланыц халпес! емес пе... — 0й, ол экецнщ аузын, ол ит шата беред!,— дед1 Дуй­ семб! енд! тус!нгендей болып, царц-царц кулш.— Ол пт былшылдай бередь Дуйсембшщ ecine тап осы сэтте баягы 6ip жылы цы- мызшы Цамиланыц уй!нде болатын оцига сап eTin тусе ке- тш едц езшщ «TipniiniK» газетш экелш, сондагы «Цазац- ца указ керек пе» дегеп мацаланы оцып отырган кез!нде сол Еалаутдиннщ шыгарран жанжалы жэне одан таяц жей жаздап, эрец цутылганы, сол Еалаутдин молданыц басын 6ip шара цымызга тыгып цойып, сабаганы ecine тускен-д!. 177

Соны сезгендей, Дуйсеыбш1 де «араддор», «дшнз» деп естит1н Ymni, эцг!ме бетш басда жадда TeaipeK бурып ®i- беруге асыдты. — Bipeynep ci3fli де дудайыпа келш, домбыра, сырнай- ды тастады деп жур, элде олары бос сез бе? Элде ол жа- гын шынымен дойдыдыз ба?—дед! YKini. — Жод, оны юм айтты тагы, оны да айтып журген ели Галаутдин емес пе? Домбыра тартсам, онда юмшц ici бар. Б1рад домбыра, сырнай дейтш заман ба? Баягыдай емес, унем! кезге тусе беруге бола ма...—деп барып богел- дь «Мупламмен 6ipre кец1л KOTepin турамыз» демек едд оны сы и орынсыз Kopin Kiflipin далды. Муны Ymni де, эйел! де тусше дойган-ды. Енд1 эцпмешц турш Дуйсембшщ 03i дереу езгерте дойды. — Эли «Халыд уш» дегеш бар емес пе? Молдалар «жып сайтанныд ордасы» дейдь Тук те олай емес. Эшейш кощл KOTepeTin жердщ 6ipi. Кедейлердщ осы купи менп- Ti сол. Цалада огап бармайтын жан жод. Меш де «сырнай тарт 6ip кунг1 ойынга» деп шадырып едо. Гармонь тарта- тын ойыны «Бэйбше, тодал» деген дызыд спектакль екен. Bip байдыд дос датыны жайында... Ондай дызыдтардыц талайы болып жатады сол нардомда. Халыд уш «Кедейдщ 6yrinri м еш т» деген туста YKifli де, эйел! де «астапыралла» деп жагларын устады да, енд! Дуйсемб!ге деген сешмнен де б1ржола айрылгапдай болып: — Е... солай де,—деп эдпмеш суйылта бердь Keneci кун! Дуйсемб! Утлшщ ecni шанасына музда- ган етт! тугелдей артып, устш шоппен бастырып алды. — Курец ат осында дала 6epciH. Коз таса ете тур. Bi- pey-Mipey сурау салып, !здете далса, ана 6ip кездеп бо- ранда ыдтаган жылды екен. Heci табылса жем адысын алып, дайтарып бергел! жур ед1м дей сал. Эйтпеген кунде тагы да 6ip эжетке жаратамыз. Осы уэдемен Дуйсемб! аттанып Kerri. Ол енд! далага Мупламнщ алдына жетуге асыдты. Муны Ymni де ту- 178

сшген, Ол кос датын устауга зад жойылган заманда ара- сынан дыл етпейтш туысына Байжан агасы тодалын оз ертмен 6epinTi деген эцпмеш де естптш. Бул дуниеде пе болмай жатыр. Шыгар эл1 талай эщчме деп есептеп, YKifli огап сенуге де айналган. Сол 6ip жолы Ymni мен Дуйсемб1 Байжан жайыи коп сез етп. BipaK, ездерше агайын санайтын eKi адамньщ тан сол сэтте оз агаларыныц дайтып, дайда жургешиен де, непдей куйде екепшен де, алдагы айналдырган 6ip тэулш- тщ ш ш де опыц сонау К,ара кецпр бойынан шалгай, ада* сын айдаладагы оцаша мола, бабалар б е й т ш ц арасыпда журш yciKKe шалынып, дар астыпда комул1 далгаиынан да хабарлары жод едь *** Байжан Кецпр жагында коп богелген жод-тын. Сары- су аудандыд «Союзпушнинага» арналган жукп бес колш- ке шамалап тнеп алып, далгаи жукке дайтадан керуен ж ь бермек болып, кешн аттанган. Булар жан-жагып бш к-бтк таулар доршаган, дар басдан кед жазыдтыд успмен жур- fli. Кун шайдай ашыд. Жук артдан шаналы бес туйе ад дар басдан шетс1з-шекс1з даланыц усимен балу жылжи* ды. К олйтлер кейде далыд н п л п тд inline ешп, кейде жазыдда шыгады. Eci<i дыстау, дорымдардыд дасына до­ шли, сол арада тамад iCTen iniefli, тунейдь Осылайша eKi кун OTTi. Байжан елге, Сарысу басыиа жеткенше асыдты. Коз алдына Бэтима, Зардым, TeMip6ei< елестедь Элденеге кер- mi ушшц Bopi6acap HTi елестедк Bip сот журеп шаншып кеткендей болды. Иэ, бурын мупдай болмаушы ед-i, му- нысы neci екеп? Адамдар оз тагдырынан дутыла ала ма? Алдагыпы шы- нымен сезе ме, жудырыдтай «журек» деп аталатып дан сауыт деле. 8лде муныд 6opi эшейш, бос сез, диял ма? Аппад дар басдап дала. Алда батысда дарай жарып шыддап шапа iai тускен досаяд жол жатыр. Мше, ендо eKi 12* 179

жацты б1рдей цоршап, жогары ёрмёлёгён жацпар-жацпар таулар басталды. Иэ, бул ездер1 осыдан 6ip жума бурый кунд1з жанаса отетш ауылдыц тусы. Журеп бей-жайлана T y cri. Оган тагы 6ip себеп бар-тын. Анадагы жалгыз жо- лаушы цонак, осы Царагаш мацында «аш арыц бар» де­ ген, сол куд1пн Жацаарцадагылар да цуаттай тускен. Бул жак,та да береке жок.. Астыцсыз калган ел «ортага колхозга алынады екен» деген дацпыртпен малды тагы цырып цуртцан. Бул жацтагы елдщ Ke6i жуырда уйым- дасцан «продпомощь» деген мекемеден ептеп комек алган болып, сонымен кун керш отырган сицы бар-ды. Bipan бул кемектщ де турацты болмайтыны байцала берген. Ендеше Байжанныц ещцп ойы татар eKijiineii цутыл- ганнан кейш цолына тигеи мулшт1 цайткен кунде Сарысу бойына TeeipeK жетшзш алуда едь Анадагы ауылдыц мацынан булар эдеш тунделете от­ пек болды. BipaK, керуеннплердщ 6ipeyi осылай царай ке- лерде жолдагы 6ip уйде кетпешн цалдырып KeTinTi. Сол кетпешмд1 алам деп болмады. Ацыры, 6ip шананы солай царай бургызды. Байжан кейшп цалган KeniTi бегей туру- ды уйгарды. Булар едэу1р тосты. Кеткен адам келмедь Кун Keiimipin, царацгылыц тусуге айналды. Жолаушылар дагдарды, Байжан ауылга сога журетш болды. Булар жацындап келгенде ана жолы келж тоцтайтын уйдщ цацпасы жабьщ-тын. Жацагы туйел1 колш кершбей- дь Бул не сумдык,. Жер жутты ма? Жоц, сайрап жатцан i3i бар екен. Шана табаныныц i3i тура цорага барып енген. Шыццан i3 жок,. Шана осында, ендеше уй мацы, цора iiui неге тым-тырыс. EKiumi келштщ neci 6ip пэленщ болып цалганын сез- гендей, цолына мылтыгын ала тустп — Байца, жай барып, жагдайды бшешк,—дед1 соны керген Байжан. Булар цорага Kipfli. Сол туста цораныц эр жершен цол- дарына айыр, суймен тагы 6ip цуралдар устаган он шац- ты адам сау ете тусть

Дара коледкеде тек коздер! гана жалтырайды. Айыр, KypeKTepin икемдеп, жумыс icien журген адам тэр1зден- ген. Оларыа кару унпн алып жургеш кершш тур. Keiioi- реулершщ сыртынан мылтьщтыц шошайган мойыны да KopiHin калды. EKi жак та едэу1р уакыт ynci3 турды. Байжан элплерд1н; арасынан кетпетн алгалы кеткеи адамды !здедь Жок... Тек шаиа гана тур, 03i жок. Туйеш догарып, 6ip жакка алып KeTinTi. — Бул не, жйтгтер, мынау 6i3flin келш к,ой. Адамымыз Кайда?— дед! Байжан 6ip цолайсыз ютщ болып калганы- па eiifli эбден K03i жетш. Долында балтасы бар, устше жулым-жулым Tepi тон киген 6ipey баскалардан бвлектене шыгып, Байжандар- дыц касына жакындады. Бул туста кораныц тобес! ашык,, аула inii жарьщтау екен. — Ассалаумагалайкум... Сэлем кайда, отагасы. Bi3 де адамбыз гой, жанга баламай турсыз ба 6i3fli? Бул адам сасу, тайсалу дегенде б1летш емес, iaiK !здеп турган T9pi3fli. — Салаумалейком,— дед! келгендер де, оньщ ш ш де Байжан да енд1 ершшзден.— Жок, 6i3 мына, адамымыз кеппккен сон;...,— дей берш ед1, элп 6ipey свзд1 таиы бв- лш ж!бердь — Ол адамдарыцыз б1зде. Б1з осы елдщ кедей, кара I шекпендер!м1з. Дагдарып турган шагымызда б!здерге ку- | дай айдап кездест1рш отыр с1здерд1. Продпомощтан астьщ I Tneciai едь Сол астыктыц вткен айдагы паегш алгамыз жок. Ел жудедь Мына астьщ казы наш т дейдй Сол казы- ; на naeri есебше алыгг калуды уйгардьщ. — Иэ, из... — Солай болды,— деп квппплш жакындай Tycin, элдй леу 6ipeynepi тнанадагы каптарды тш KOTepin экетл бара жатыр. Былай шыгарып, аузын шеше бастады. Аргы жак- тан тостаган, кесе, кап устагандар жакындап келш жатыр. 181

тусЕшншдМедьсездщ эшейш екеп1н Байжан да, басдалар да — Жартысына ие етейш, басдасын далдырыцыздар... Соган риза болыцдар,—дед! Байжан,— Бул дазынапыц астыгы гой... оз долымыздан дагаз берешк,—деп келшь MiHбайдата сойлед1. — Ц азынатт болса дайтешк, «продпомощь ece6ine алдыд» деп дагаз берем1з... — Будан тушр дэп дайтармаймыз. — Слзде басда да астыдты шаналар бар кершей. Енда тура берудщ peTi жод. — Туйе мен шананы дайтарыцдар, онда —дед! Бай- жап дымы дурыгапдай болып. Бул саудадан да пэтиже шыдпады. — Туйетп бауыздап тастадыд, адамыцды ал,—дед! ал- гашды жупыпы KninreH, «дара гаекпенм!н» деген!. Bip жадтан сумпиш Kipenii шыга келдь Байжанныд бойы турппгешн дед1, басдалар да абыр- жулы. Эли, жолдагы бандылар тап осылар екен!н олар да ту- йнген Topiefli. Тунпщ б!р кез!нде булар далган келштерш жетекке альт, тугелдей дарулапып, дальщ агаштыц сыртын ала журш кетш едь Былай шыга бере взара адылдасдандай болды. — Енда не штейьйз? — Сад болайыд, бандылар жалгыз осылар болса дуба- дуп. Алда тагы да 6ip пэлеге кездесш журмейш. Алда 6i- реулер ушыраса далса, «алдырдыд» деп пэлендей сыр бер- мешк. Ен д т ауылдарга содпай, твтемеп тура тартайыд,— дед! Байжан 6ip тодтамга келш.— Тамад ез1м!зде. Квнек- тен асданша козге туспеуге тырысып багайыд. Аргы жа- гында ел жод, ездерщ кордщдер. Оныц бул co3i рас едь Царагаш бойыпан асса, елу-ал- пыс шадырымнан эр!де ел-журты Шуьа кешш кеткен ез 182

ауданыньщ сшемдер{не енетш де, банды эдешлеп бармаса, ц а у т жоц жолга TyceTiH. Осылай Kenicin, аяцдап ifl6in отырып 6ip жерге тоц- тап шай цайнатып iinin, булар терт-бес шацырымдай жол 0Tin, естер1н жия 6epin едь — Ойпыр-ай, мыиаларын; шм тагы!— деген соцгы коштеп ж ш ттщ урейл1 ynin ecTin, 6opi елец ете цалды. Жаца гана агарацдай бастаган тац жарыгымен сол жац бушрден тетелей шубырган 6ip топ адамды Kopin, 6api де тез ширыгын, мылтыцтарына жармаса бердь Колденецдей шубырган коп адамныц 6opi жаяу... Эше- iiiii, жэй шбидь Тек алдыцгы б1реулердщ гана жур!с1 ши- рак. Цайткенмен де, бушрден басатын турлер! бар. Келш- Ti тездете айдап, жетшзбей кетудщ орайы жоц. Тым та- цау, opi алдарынан соццалы тур. Жургппшлердщ алды цатарласын цалды. Турлер1 бей- гам адамдар тэр1здь Bopinfle де белдершде цыстырып ал- ган 6ip-6ip цап. — Жол болсын... — Элей болсын... — Болса болсын... — Алдагы ауылга продпомощтан астыц алуга бара жатырмыз. Байжан тобындагылардыц 6opi де алда енд1 ауыл жо- гын бшетш. Сондыцтан жацагы OTipiK созд1 ecTin, TinciHin цауштене бастады. Б1рац, не амал... Колштшерге алдымен килшкен em-уш жаяу соцгы ша- нага жармасып, отыра KeTTi. Ат айдаушы б1рдеме демек болып едц жантая жатцандардыц б1ршщ белшен асынып алган алтыатар мылтыцты Kopin, жым болды. Пул кезде алдыцгы келште келе жатцан Байжанныц K03i тап царсы алдарынан шыга келген тагы 6ip топ адам- га тусш едй Солардыц imineii ожеттеу 6ip-eKeyi екпшдей келш, келштщ алдын богеп, кес-кестей бердь — Бастыцтарыц шм? 183

— Мен,..—дед1 Байжан булардыц да жай журген адам емес екенш епд! айдын ce3inin. — Ендеше колш басын бур... Былай, ш ш к inline,— деп буйырды ецгезердей кара сур, кондак, мурып, жалпак бет 6ipeyi. — Неге? — Барран соц коресщ... Байжанныц бул арадап астыртып отпек болган манаты ниеп эшейш екен. Бул жак 6epinen алдын-ала хабарла- пып, 6inin отыр. Бандылар камдапып, oeip турган. К,уты- лар жол калдырмай, едет ацдып жене бушрдеп алды- артын коршай тшскеп. Мыпалардан енд! оцайлык,пеп кутыла алмайтынып Байжан аньщ тусшдь — Не турыс бар!— дед! айгайлап, мойнынан мылты- гын жулып алып, копке каратып басып Ж1бердь Цасыпдагы аткосшы да оньщ созш ecTin, жагдайды Tycinin, о да копке каратып мылтык атты. Коп iini дурлше калды. — влНрдк.. — Ок тидь.. Осы туста Байжапныц ту сыртыпап топгеп 6ip карулы дол оны кек желкеден согып OTTi. Соккыпьщ думпу1меп Байжан сонадай жерге ушып туей. Bipeynep штктерд! жетектей жепелдь Квптц багыты озгердй Булар 6ip бутрге, кальщ пйлштщ imine бет алды. Bip мезет Байжан ест жигапдай болып едь Шана ус- тшде жатыр екен; Басын котерсе. келгктщ алды агаш ара- сында, белпаз бес-алты уйдщ ортасында тур. Айнала коршаган адам. — Ей, басшыларыц бар ма, араларыцда. Буларьщ не? Журт imiHen 6ipey шыкты болшш, кораштау кшнгет- мон, ецселк карулы, еш пыгына eni адам мшгендей, бас- каларга уксамайды. — Мен,— дед! эли.— Не айтайын деп едщ?... — Аптсам, сепдер 6iafli тонап жаткан жоксыцдар. 6ю- 154

мети, Совет отм ен и тонап жатырсьщдар. Мына астыд та, мулш те дазы наш т. Жауап бересщдер тубд бшесщдер ме оны. — Бш езш, бшеюз... Жап аузыцды. Долымыздан сол­ дат жазып 6epeMi3. Tan осы туста кептщ сыртынан 6ipey: — Ей, мыиау эли мылтьщ атдаи неме емес пе. Mine, 6ip адамымызды елире жаралады. Берна, 03in долымыз- га!— деп айгай салды. Журт eKire жарылып едд 6apiiiin K03i анадай жерде | жатдан адамра туей. Байжан да фарады. Ke3i рана жыл- тырайды. Иыгынан дем алый жатыр. Од тиген адамнан repi сырдат адамга удсайды. Байжан тпг1зе он, атдап жод- тын. Эшейш айтады... Свйтсе де ушьщтырып алмайын деп ундемедь — Апарыцдар, дамацдар, шошалага, отырсын, Kopcin ! б1здщ TipminiriMiefli, немен кун Kopin жатданымызды,— | дед! манагы ектем ун. Бес-алты Kici буларды алга салып, айдай жвнелдь Байжандардыц алгашды Kipren yfti дап-дарацгы квр- дей, суп-суыд уйппк. Сасыган еттщ бе, дуйданыц ба до- | дырсыгап nici долданы дабады. 0 з адамдарыпыц 6ipi бу- | рышта «6ip пттщ бас cyfieri жатыр» деп сыбыр erri Бай- i жанныд дулагына. Сасыд nic шыдататын емес. — Журщдер сыртда,— деп Байжан оздерш осында | экелген адамдармен 6ipre атып далага шыдты.— Басда [ орын берщдер 6i3re, мунда далмаймыз. — Э, солай ма екен,— дед! келгепдерд!ц 6ipi. Онда жу- р!цдер, Toyip деген орынды корсетей!н сендерге... Бул болме кецдеу, opi жарыдтау екен. Б1рад, доцыр- сыраи nic мунда да бар. Е д е т лас, сойылгаи малдыц дан- жыны, суйек-саягы, кул-додыс ыбырсып жатыр. Шаршап, титыдтаган жолаушылар ештедеге дараган жод. Сырттагы дабырлаган дауыс кепке дей т созылды. Ша- 185

масы бидай белш, бидай дуырып, мэре-сэре болып жатдан тэр1здь Б1реулер есш алдына келш: — Соятынымыз дайсысы, тым дурыса Tayipi де йпкпе- Д1-ау,—деп, тоналран малды сою жайын узад сейлесть Тац атты. Бул кезде далжырагаи адамдардыд Kefl6ipi уйдысып да дандырып алган-ды. Тек Байжанпыц коз1 шшпедь Будан api не ютемек? Алар астыгыи алды. Eiifli неге жешм1зге ж1бермейд1?.. Кунд1з 6ip тостаганнан коже акеп берген. Bapi соны iniTi. Тузы жод. Байжап шетшен 6ip урттап, тостаганды доя салды. Тагы 6ip тун OTTi. Тунде 6ipeynep келш, келш пелершщ 6apin шыгарып экетть Оларды белек дамапты. Булары neci? Не штемек? Байжан жалгыз отырып датты дагдарды. Бурын 6api 6ipre OTtipFaH кезде естшмеген 6ip сыбыстар естшш, 6ip сат бвлме iiui тасур-тусыр бола далды. Ipi-ipi егеудуйрыдтар 'шыдты. Сасыд кузен солармен суйекке таласып. арпалы- сады-ай келш. Bip сат егеудуйрыдтын, 6ipiH бас салып ус- тап алып, шыдгыртып iuiine суйреп экетть Bip кезде сарт етш есш ашылгандай болып едь Бей- жан басы мец-зед болып, мэдгш отырган куйшен арылып. бойын жинап алды. Bipey шргендей болды ма? Бул KiM? Енд1 6ip сат бвлме шпнде 6ipey ептеп басып, езше жа- дындап келе жатдан тэр!здендь — KiMciq, ей?...— дед! Байжан, yni даттырад шыгып. — Адырын, дабырламацыз, 6ipey eciiM eciH . Мен... Ай- татын свз1м бар, дорыдпацыз. Байжан TiKciHin, неге болса да 33ip турган. Б1рад со- ныц isiiiuie: — Баке, ci3 м ет танымайсыз гой. Мен бшемш cieqi, сыртыдыздап. Дас емес, доспын, б!рдеде айтдалы тур- мын,— деген свздерд! ecTin, журеи сэл жылиын дедь Юрген адам сипадтап журш тадала тусть

— Не дейсщ, не айтайын деп едщ?..— дед1 Байжан 0 Л1 де сенщтремей. — Мен осы ыацайдыц дазагымып. Ty6iM — тода. Ай­ тайын дегешм, С1здерд1 тонаган эйпл1 Жармад дегеншц баидасы. Мупда жургеш тек 6ip б о л т . Алдарына жарлы- жалшыны айдап салып отыр. Улкендер! Царагаш деген жерде. Кешег! шздерден алган бидайды да солай дарай жонелтш ж!бердь Додды деген туйелерщ13 де сол жадда кегп. Мундагы бейбадтарга 6ip дуырымнан аз гаиа бидай тид1. Бул жадта б1реулер ci3fli таниды екен. Аддалапыд мал алатын Байжан дегеш дейдь Солар бас досып адылдасып, м е т Ж1бердь — Иэ, неге? — Апа жадтагы бандыныд ciefli аяйтын Typi жод. Олардан шапагат кутпесш, дед!. Тодалар келшш, ci3re хабарлас дед!. Ана атдосшыларыдызды дайтаргалы отыр. Ал ci3re дау!и бар. Mine, мына дагазды алыдыз. Соган айыпты банды басшыларыныд бэршщ аты-жош жазыл- ган. Ал ез!д!з тез дамданыдыз. Осында далган арыд шген- fli шанага жег!п, эз!рлеп дойдыд. Жонел!п кеНщз, «да- шып кеты» дейм!з, тез аттаныдыз. эйтпесе кеш дала- сыз. Кун сол булыдгырлана бастады. Борап басталып кетер. Дугын шыдданша дар !зщ!зд1 буркеп тастайды. Жол Кепектщ етепмен журед!. Кенек сшемдерш сол дапталда далдырып, тарта бер!д!з. Сорт! мен Сарысудыц 6ip жерК нен барып шыгарсыз. Басы датерде далганын Байжан ce3in, eiifli ширыгуга айпалды. Тек дасындагылары. Оларды жазым етш жур- месе... Нар тауекел, тартып кетейш. Байжан жадагы журпнннге шесе сыртда шыдты да, соныд соцынан ере бердь Шынымеп шшш шйнде 6ip туйе шанага жегул1 тур. — Мынау азыгыдыз,— дед! ат дорбапыд тубш да- гып.— Эли ж т т былай шыдданыдызша талгажау бола турар. Мешц атым Отыншы, умытпадыз, тубнм Царпыд, 187

дарпыд imiHfle тодамын, турагымыз осы К,арагаш боны... — М етц eciMiM Байжан, Байжап Сапаров баласы де- сец журт тауып бередй — Бшем. Мунда Ызд1 сырттай танитын адамдар коп. Мына шаруапы да солар 6ipirin iCTeTTipin отыр. Жармад- тьщ 6i3re де Ti3eci батты, барльщ астыд пен малды вздер! улесш экеттй — ¥мытпаспып бул жадсылыдтарыцды, Tipi болып жер басып журсем,— дед1 Байжан булардьщ да мундай жадсылыдтарыныц» сырын eiifli гана угынгандай болып. Арык, сэры inren жалгыз аяр сурлеудщ ycTine шыдты. Бул мекеме Ky3eTuiiciniu сэры inreni. «А ры к» деп аяп, жук™ аз артып келген iurren. Крлына TnreHi дапшыд- ш а — ат дорба. Соньщ iniinfle 03flepi тунеге жемге берш келе жатдан он-он бес дадад арпа бар-тын, сопыц далды- гы, шамасы eKi-уш дададтай. Былай шыга бере, Байжан белд! шарт буынып, тыма- гын баса Knin, аузы-басын бвкебаймен тумшалап байлап, неге болса да кепетшдей бекемдешп алды. Жацагы адам айтдандай, кун бульщгыр екен, квп узамай жумсад дар ушдындай бастады. Кок те аппад, жер де аппад. Туйенщ комы эред корй недь Тад атты, 6ipaK багыт белпаз. Байжан озшше ду- рыс журш келедь Цараталдан шыдданда жел солынан едд енд1 езгермесе сол куйден танган жод. Сол жур1спен туе те аууга айналды. Bip сот мызгып кеткеп екен. Коз алдына откендеп 6ip одигалар елее бердь Мыд тогыз жуз жиырма екпгап жыл- дыц жазы болатын. Ел куйзелкке туст1... Жут... Мал ды- рылган... Епн шьщпай, тышдан аулады... Icin, Keyin бала- шагасын жетелеп, Ci6ip ауды. Bip сот ©3 iii тонаган жадагы коп журт та сондай аштыдда ушыраган ауыл T0pi3fli бо­ лып KepiHfli оган. — Bi3 ашпыз,— дейд! олплер.— Ko6iMi3fli ол1мнен дут- дардыд. Соныд yuiin рахмет саган. — Рахмет, рахмет!— деп шулайды твд1рек.

Байжап кезш ашты. Туйе сол баягы багытпен келедь Сол дапталда Кенектщ мацынан кеп дыстауларды керш, Байжап туйесш солай дарай бурды. Ел жод, бэр! nouiin кеткен, бос уйлер... К,остан 6ip далбыр тауып, дасынан тастамай алып журген. Шадпагымен от тутатып, бидай дуырды, су дайнатып iniTi. Ол туске дарай тары да журш KeTTi. Бул туста боран удей тускен едо. Эуелде куннщ кезше дарап туспалдара- нымен журе келе багыттан таза айрылды. Таулар да Kepin- бей кетт1. Боран 6ip бушрден сорып тур. Ещц терюкейге ауып бара ма, далай, Байжап муны айыра алмады. Алды- нан 6ip дарайрандар Kopinin ед1, мола екен. Байжап кун KeuiKipin бара жатдап сод, солай дарай бурылды... *** Цумколдщ шыгыс жад бетшдеп Бекей адырыныц ете- гшдеп елдщ жадындап далган аштыдтан эл1 хабары жод- тын. Улкендеу уйдщ 6ipiiifle, efleyip адам отыр. Жиналган журттыц uieTiH ала эйелдер оз алдына белек топ дура- рап. 1штершде сэбилерш кетере келгендер де бар. Иьщтарына шидем шекпешн жамылып, тымадтарыныц 6ip дулагын жымыра салган кэрьдуртацдардыц ортасып- да сез сейлеп турган адамныц KniMi басдашалау... Бул да- ладан келген ешл екен. — Сендерд! ру басы, ел басысыз, бай-молдасыз eMip суре алмайды деп едд олай болмады, кун кере алады екен- ciaflep. Совет байларра TiiiMci3 болса да, сендерге ттмд1 екен. Бас-аядтарыц дуралып, ел болып далдьщдар. Оспан содынан iaecin кеткендер не пайда тапты. Eai диыншы- лыдда ушырап жатыр деп естим1з. — Дурью, дурыс айтады,— деп отыррандар жаты до- пацдап, дозралып дойды. бткен кектемде тшвл1 ауылдарыныц 6ipi «Шидеп ауыл» атанган Тодбура эулеттер1 далага жадындап келш, Цумкел бойындагы ез жайлауларына допган-ды. Содан «бш м де, б1рлш те, елдш те, отырыдшылыд та» деген со- 189

Бет окшетшщ нусдауыпа алдымён Konin, сол орпыпда тапжылмай отырыи далды. Бул арадагы ecai дыстаулар женделдд Keii6ipeyi шымнан жаца уй салды. Мектеп ашып, кецсе орнады. Сапар тудымынан 1щрт бала-шага- сы, Кузен уш де осылардыц 1шшде болатын. Ke.ieci жылы булар он 6ip уй 6ipirin, «Мойын cepiK» дурды. вюметтен жиырма пут тудымдыд астыд дарыз алып, уш десет!н erin салгап едд Кузде соныц eniMin бе- лшть Мундайды KiM корген. Yft басы терт-бес дан астыд- тан алып, кенелш далды. Биыл етмет тагы да комек 6epin отыр. «Кредитное то­ варищество» деген! е т епз, жет1 туйе бердь Торт десетш епщц салып тастап, жет! туйеш Kipere жалдап отыр. Осындагы «Госторгтщ» кэресш, сабын, ардан, дамыт сай- ман сиядты жугш тасып бередь Пайдасы —ортад. вткен кузде Аддала твщрегшде бурынгы «губерния», «уезд» деген атад тардап оныц орнына «округ» деген ду- рылган-ды. Жацадан аудан деген эшмншпк аймадтар пай- да болган. Солармен доса Цоргалжын, Код бойына да сау- да-саттыд орындары, кедсе мекемелер дурыла бастады. Совет™д сахарага ыдпалы да артдан тэр1здь Бул жагынан алганда, отырыдшылыдтыд Maui озгеше. Ел кент-донды жайды дойган жерде мектеп те, дукен де бар... 8cipece шай мен даптты айтсайшы. Эйелдер жагы енд! онсыз кун коре алатын емес. Эбден уйренш алды. Bipait, байлар жагы да дарап жатдан жод. «Мойын се- piKKe» 6ipiKKen шаруалар саны содгы кезде жиырмадан асып едь Б1реулер осек таратыпты: «мойын cepiK» дуриды екен. Енд1 артель деген шыгыпты, журт колхоз болады. Артеш сол колхозга шргендердщ 6api сондай барадтарга Keniipi- ледь Аддаладагы 6opiKnii Мэнсэуидщ лавкесшде узынды- гы алпыс кез, eHi уш кез метрлш корне ттлш ^ жатыр. Журт колхозга epiKci3 тартылады да, журттьщ уй-imi, да- тын-далашымеп 6ipre жацагы керпенщ астында жататын болады. 190

Мупысы neci? Рас па, OTipiK пе? Соган сенген Kefidi- реулер «алладан ойбайым тиыш» деп «мойын cepiKTi» тас- тап, Кецге царай цайыра кеше бастаган. «Думкел» серштшнщ адамдары да MiHe осы мэселенщ басын ашып алмац. Аццаладаи келгеи екшд1 ортага алуы да содан. — Социализм деген не? Бул сурацты цойып отырган осы ауылдыц сауаттылау 6ipeyi. Жаздай цалага Kipe тартып, жацагыдай осект! со- цыпа ертш келген де сол. — Социализм деген 6ipaecin ецбек eTin, оныц жемшш мыиа оздерщше ецбепые царай белш отыру. Цысцаша айт- цанда, байы, кедеш жоц, ец эдшетт1 цогам. — Онда ол кргамдык, малды ортага салуыпа царсылыц жоц. Ал жанды ортага салатыны neci. — Ол эшешн былшыл, жаулардыц кундеп, коре алмай жургендердщ oceri. — Е, босе, солай десешш... Журтшылык. тагы да 6ip цопац етш, к о те р тп цойыс- ты. Отырьщшыльщца айналгалы бул ауылда да сауат ашу M6KTe6i ашылган. Ана, мацдайшасына Ленин cypeTi ш - Hin, «Мектеп» деп жазылган оцагаа уй сол. Оган «мойын серш» мушелершен басцалар да келш, оцып жур. Bip- сыпыра эйелдер де сауаттарын ашып цалган. в т л д щ Heri3ri шаруасы осы сауатсыздар мектебшщ жайымен танысып, содан кешн цалада откел! жатцан туц- гыш эйелдер съезше делегат сайлап экету едь Эцпме 6epi, енд1 сол мэселеге царай ауды. — Биыл неше адам оцып жур? — Жиырма шацты,— дед! мугал!м ж ш т. — Сауат ашцаны цанша? — Baipuie жет1 адам. Булары оздштершен оци, жаза 6inefli. — Ауыл газет ала ма? — Eni «Ецбекнй цазац» газет! бар. Айына 6ip келед!. 191

Бул кезде эйелдер тобы вз алдына ботен 6 ip эцпменщ устшде-тш. Ансары, жастау келшшек: — Бепм-ау,— деп усш саусагымен бетш жыртты,— Улкен уйдеп дайнымды айтамын-ау, Жагор шалдыц Kinii нызын келш рып TycipinTi. Элп кэ/цмгщей кимешек ш п , нылмиып отыр. Атасыныц iuayriMiH жылы Судан нургат- пайды дейдъ.. — Байжуманныц Cepirin айтасыщ ба? Жетккен екен, орыс алып, ездер1 тунымымен солай болды рой... Ана ж1- Щшке аурудан елетш Дуйсен дегеш де сол Жагордыц ушнде б1рдецес1 налгандай болып едн Ак,ыры тубiне жеткеп Жагор балалары, Ащыкелдщ суьщ суына нуып тырып. — Эй, келш, ной opi сыпсыцдамай. Мариям шмнен кем. Бшесщ бе взщ? — Ал, жолдастар,— деп ортадагы б1реулер булар жанна нарап нойып, айгайлап, арнайы ун натнан кезде эйелдер iini 03fli-e3i жаца гана 6 ip урыск,а 6eprici3 эцг1ме- Hi енд1 рана к,оздыра бастаган едь Bapi epiKci3 ерлер шо- гырына к,арай мойын бурды. — Анналада эйелдердщ съез1 еткел1 жатыр. Округпк тущгыш съезд... Соган бурынгы Коц, Доргалжын, Жаман коц болыстарынаи уш адам емл сайлау керек. Кэне, юм- д1 атайсьщдар?— деп келген адам енд1 еюл сайлау мэсе- лесше KeniTi. Жиналган журт epi, эйел! бар эуел баста 6 api де тусше алмай дардарды. Эр жердей: — Онысы Heci? — Эйелд! к,айда сайлаймыз?— деген куцтл эцг!мелер естшш налды. Ke6 i элг1 налага экетед! деген сезден урей- ленген, acipece эйел дегенд1 оцашалап, белу деген мила- рына KipeTiH емес. Съезд жайын тэпт!рштеп суран Н°я бас- тады. — Шырагым, жасы бара ма екен, Kapici бара ма екен... 192

— KiMfli сайласаддар, мыпа эйелдер жагынан сонысы барады,— дед! екш. — Дорыдпай-ад дойыдыз. KeMnipiH;i3fli дайтсш, ол жадтагыларра да жасы керек шырад,— деп элдешм дуа- дылана дырсыд сез журпздь — Бэсе, бесе... — «Сауат ашсын, одытамыз» дед!, дарсылыд болды ма? «Жарайды» дедж. Енд! мунысы Heci?! Ол келшдер Ад- далага кетсе, бала-шагасын дайда тастайды? — Байларын 6 ipre ала баруга болады ма... — Болады... — Ол жагын езара адылдаса керерлпз. 1^ажет болса, ок1мет шадырса, бармаганда дайтедд барсын,— дед! ке- шндеу отырган 1д!рттщ ейел!, ол осыныц алдында рапа ауыл совет мушел!г!не сайланран-ды, ожеттеу едь Басда- лар жым бола далды. — Онда осы жедгейдщ e3i барсын-дагы. — Иэ, сойтс!н, содап долайлымыз жод. — Жэкенщ дызы барсын... — Шырагым, мешд дыздарым ондай корпотц астына жатуга жарамайды. 8 л! жас. — О пе дегенщ кэрия. Оны т м айтты. — Е... Цайдам... Кэрия Ki6ipTiKTen, добалжып тур. Bip жадтан тары да октем ун устыди — Оган доса мына кел!н барсын, жас баласы жод. Сауаты бэр!м!зден жогары, «Едбешш дазадты» дуранша зулатады. — Сейтсш. Сол KiciHi ж!берей!к. — Онда дауысда саламыз. Коне,— дед! екш. Сапар келни делегат болсын дегепдер!ц дол котер!цдер... Журт тугел дол кетерд!. Жииалыс содынан жадары б!реуд!д сауат ашу женш- fleri сурарына жауап бергеи ж!д!шкелеу арыдша, шаш дой- р'ан татар ж ш т орныиан турьга: “ Ал, жарандар! С!здерге арнап осы ауылдыд жас- 13-668 193

тары эз!рлеген ойын-сауыгымыз бар. Соны керщдер,—деп хабарлады. Булары дурыдты шанша дадап, жан-жагыпа тымыл- ДЬЩкурган сахпа... Сол арадап мугал1м o.ii хабарлап тур. «Неке дияр» пьесасынан Kepiiiic. Сахнада бай-молдалар- ша ки1нген адамдар... Ерал1-дарсылы жупрт, куэлшке Tycin журген б1реулер. Куэд1рм1а, куодфм!з, Куолжко журед1рм1з. Тацда хад иасында Барша халыд иасыпда, Шьш куэлж 0opei|ip.\\ii3. Жасамыс, кэриялар жагы нуптамагансып, уйд1-унле- pine таран бастады. Жастар жагы кететш емес. Эн куй, тадпадтар да орындалды. Жод, ауыл озгерген, баягы ауыл жод... Бул жадтагылар да ол1 аштыдтап бейхабар-тын. Ад- далада дыздар курсы уйымдастырылды. Оны журт «ды- рык, дыздыц курсы» деп атайтын болды. Онушылардьщ Kooi «к,алыцмалдан» азат етшген элдиердщ тодалдары, совет дызметше араласуга Т1лек бшд1рш, нулшынып тур- ган жас эйел, келшшектер болатын. Курс бтргендер сауат ашып, партняныц жалпы сая- сатына, тап куресйпц мэнше, ecipece, эйелдер жотндеп саясатда эбдеи даныд болып жетшш шыддаи-ды. Солар- дьщ куппмен далада болатын эйелдер съезш отшзуге эз1рлш журш жатыр. Муплс1ы уй алдына келш Tycin жатдан колштшерд1 Kepin, абыржып далды. Байжан кеткел! ыундай колпт, кептлер кеп аялдай доймаушы ед1 бул уйге. К,ыр дазад- тарына удсайды, к1м болды екен? Мугшым ашыд турган дадпаньщ алдына жадындай бе- 194

pin, iqipT Y^inqeri абысыпып таныды. К,асыпдагысы Ку- зен тц эйель Dip жацтан IqipTTiq 03i де шыцты. Байжан тусыпда булар былай журмейтш. Ещц эйел деп басына ма? 8 лде Байжанныц 03i болмаган соц жа- цынсынгандагысы ма? — Ecenciqqep ме, бармысывдар!— М угшам цушацта- сып Kepicri. Абысын дауыс шыгарып, жылаган болды. Со- нау Кузен цазатапцалы кездескендер1 осы... Алдыцгы шабдар биеге жеккен арбаны IqipT оздер1 Minin келгеп. Соцгы арбадан улкен сабаньщ nicneri мойын цылтитцан. Ei<i саба цымыз келштк Арба артыпда бахЪлау- лы цой жатыр. Сойгалы ала келгеп. — Ит елгеп шалгайдаи муны налай жетк1зд1цдер, жа- ным? — Кешет ац ата шырып едш, келш цалдыц цой, эй- Teyip. Ауыл Цумкелде рой осы куш, отырыцшы болган- быз... MyriflciM кешеден 6epi 6ip Kninin, 6ip meminin элек- TiH. Мыпа съезге о да баратын болган. Б у т л Сапар туцы- мы ауып келш, бупн оз ушне тусе цояды дегеп ой Kipin те шынпараи-ды. Сулуланып, сыланып, таранып барам ба деп едц мыналар шамасын келНрмес. Сойтсе де сыр бер- ген жоц. Неге журс!цдер деп сураган да жоц. Байжанныц ip6iTTen экелген eKi шелек су снятый сары жез самауы- рыпын шыгарып, су цуйып, от тутатты. KefliHi мен жецгес1 Tepri уйд!ц TopiHe корне жайып, жайгасып отырып алгап. Таца 6 ip цайып епесшдей... 1щрт сабаны Tycipqi. Байжанныц улкеп сарайыпыц муз тосеген апанына eHriein жатыр. Ашыццырап Kerri ме екен, цалай? Шабдар би ет сауып, саумал цуйып, устеме- леп келгеи-дь IqipT тары да биесш сауып, саумал цуйды. Сойте журш, цойды да сойып тастап, улгермек болды. Жолы улкеп болганымен, жасы Kinii MyrinciMfli «жец- ге» деп цолпаштамай, атымен атайтын, «Гулеке» дейтш. — Гулеке, enri жез шылапшын цайда? Цан-жынын арызып алайып. 13* 195

03i бэтсш сауыстанган шалбарына жанган болып, цылпылдаган жузш бармагымен басып, керш тур. Цой сойылып, Tepici лезде ipeflin болды. ETi муше-му- ше болып белшш, базга туйршдь Муплым бул шаруаньщ 6 ipine жолаган жоц. Абысын- дарымен шай iurri. Кепщурым Вести келш кеттй Ол осы куш «Цосшы» одагыньщ 6ip жершде, Байжан кеткен соц, ол да ез хара- кет1н iCTen, Баязидщ кемепмен жумыск,а орналаскдн. Бай- жанныц eiifli комек болмайтынын о да сезген-дь Сауаты жок,тьщ к,асы. Сейтсе де, еш папке к,олтык,тан туспейдй Iniin ашсац, «Ецбеюш каза^тыд» ecKi саны тана журедь Бэсти эйелдер съезше эз1рлштщ барлык, жагдайын ту- ciHflipin айтып бердь «Прогресс» театрыныц iuii жайнап neTTi. Жаца тадтай- дан датар-к,атар лапке жасап тастаган. Оныц алдына кшз уйлерд1 де цатарлап Tirin тастаган. Мал сойылды. Цымыз тацертец экелшедь Тамадтын, еш Typi болады. Ет асыла- ды, палау nicipiflefli. Шайга доса кэмпит улеспршедь Ас- хана алдына елден ыдыс-аяд жинастырылып жатыр. 1\\ы- мызшылар да сол арадан уй Нгедь Дуйсемб1 дымызы Цамнланыц ушнде болатынын ай­ тып кеткен. Сау да еНмд1 журсш, сырнайыцды ала кел деп жалынган Цамила. Кешке дарай тагы 6 ip хабар жеттй Делегаттар ертен, сагат тогыздан аса окружкомныц алдына жиналатын болсын. Мандат сол арада улесПршедь EciK алды ыгы-жыгы. 1\\ыз-келшшектер. Бэршщ де жуздер1 жардын. Ko6 i Kyui кеше суймеген адамынан айы- рылысдан, далыцмал дауынан дутылган жандар. Журт осылардын, 1шшде айдалган 6ip-eKi байдыц тодалы да бар деседь .. Bip сэт TiaiM дауыстап одылып, адамдарды уи lmine шадыра бастады. Мунда устел басында отырган б1реулер, елден келгендердщ аты-жешн TeKcepin, шыгарып жатыр. Шыддандардыц жолында дызыл сэтеннен уш бурыштар 196

жасалган 6 ip-6 ip Кызыл шаркат. Окружком уйшщ алды лезде батпак даладагы квктемде дуршрей шыгатын Кызыл коцырау гулдей болып, жайнап журе бердь Сэлден кешн бул халыктыц 6 api катар-катар сап ту- зеп, Аккалапыц багыс бетшдеп дойбы тактасындай гып сыртыи тецб1л тем1рмен каптагап «Прогресс» киномато- графьша карай кайта беттедъ Ynci3 киноларды корсетуге лайыктанып, салынгаи кец сарайдыц iinine тек жогарыда жаиган торт-бес электр шамдарыпын, жарыгы комест сэуле тегш тур. Сол сэуле- меп Кызыл орамал байлагап эйелдердщ бэрппц де турлер1 бхрдей, коцыркай болып квршедъ Кейб1реулер1 бала кетерш келген. Эр жерден жылаган нэресте yni, озара сойлескен ауыл эйелдершщ сыбыры естЫп калады. Съезд ашылгалы едэу1р болды. Эуел баста тврде отыр- гандар 6ipixien соц 6ipi турып, залдагыларды куттьщтап уран тастап тур ед!, еид1 сопыц 6api сиредь Мшбеде 6 ip-aK адам, бие сауым мезплден 6epi жалгыз 03i сойлеп тур. Карл Маркс, Роза Люксембург, Ленин, Крупская eciMflepi аталады. Пррт уйшдеп жецгейдщ де кулагы жаца гана уйрешп, котпге бастады. Y п-тунс1з, президиумга карап ущле кал­ ган MyriflciMfli Kopin, о да кулагыи тоса туст1. Ещц тор- Aeri адамныц co3i апык естшгепдей. — ¥лы Октябрь Социалист^ революциясы жер шары- ныц алтыдан 6ip болтнде капитализм бшпгш жойып, ке- ден-жалшы табыиыц устемдхпн орнатты. Сонымен катар, гасырлар боны жаншылып келе жаткдн шыгыс хальщта- рыныц оГхелдсрiпо де эманципация, ягии бостандык, тидъ Вуган д е ти казак, эйелдер1 ец 6ip epiKci3, улесшз куп кошкой бакытсыз кауымньщ 6ipi болатып. Ислам д1ш мен шаригат оларды карацгылыкта устады, казак, ойелцин, к,ай- 197

сысы болмасын куц ретшде шалга, ащпага сатылып келе- д. Эйел ycTiHe эйел алуды шаригаттыц вз[ ульщсат еты. ' Жар тацдау, немесе махаббат бойышпа суйгенше беру ка­ зак, эйелдер1 yniiii Tycine трмейтш жат угым болатын. Елден келгеи эйелдщ 6 ipi тердеплерд! коз!мен шолып этш едк президиумдагылардыц арасынап 6 ip адамды та- ныды. — Эминэш цара, эне, бастыцтардыц арасында отыр,— деп сыбыр еты ол касындагы Мугшымшц цулагына. — Иэ, ие, кермеп пе едщ маиадан 6 epi?— дед1 Мугш- ciM оган. Баяпдама созыла TycTi. Конфиске кезшде жеы байдыц бэйб!ше-тоцалы айдал- гап ерлершщ соцынан ерудеи бас тартты. Дызыл отау соты тек соцгы eKi жылда цалыцмал теленш цойтап отыз уш цазак, кызын суймейтш адамынап айырып алды. Мугшымнщ жуз1 балбул жанып, тердеп сейлеп турган адамды ынтыга тыцдап, абысыны Райханиыц бшегш кай- та-кайта кыса туседь Онысын 63i де байкамайды. — Совет еюмеы коп катын алуга тиым салады, он- дайларды феодалдык гурыпты жактаушылар ретшде жа- уапка тартады... 1щрт уйшдеы жецгей оз ойына берьчш кеты. 0 3 i ауыл советке орынбасар болып сайлаигалы ойлайтыпы жумыс жайы. Жеы туйе Kipe салып, кэресш тасыталы осы кала- га келш едк Кэресш жоц дейдк Муныц жайын окружком- нан cypacTbipFan жен. Енд! анадагы б1реулер «айтты» деген эцпме тусе кеты ecine. «Артель» деген шыгады, мал-жанмен 6 ipre эйелдер де ортак- Ещц ем метр, алпыс кез керпе... Eepi былшыл. Кузей ушндеп жецгеа. соны айтып, жол бойы маза бер- MereHi емес пе... Орта бойлы толыцша сары ж ш т окружком секретары Сардарбеков co3in тэмэмдады. К,ол сорып, кошамет ету узацца дейхн тынбады.

Асхана «Прогресс» театрыныц тап алдында. ¥ за к оты- рып зер1ккеи журт солай карай лап бердь Мунда 6 api дайып. Келген халык, устелдерд! жагалай отырып, орын алды. Ортага табак-табак, ет келдь Шай iuiiflfli. Кеш тусе уй iiuin музыка yni кернедь «Прогрестеп» той Мугшам уйшде кайта жалгаскан- ды. Кормегешда керш, кымызга канып. оздершщ адам еке- niii тануга айналган. Райхап Kyfteyi 1щрттщ касында, би- лш 03 цолыиа тигендей коылш отыр. Баскалар да ет кызуымен лешре сойлейдп Bip калтарыста Муплшм де орайын келтсрш InipTTi кагытын тастады. — Байдыц тоцалы, Байжанныц койнындагы катыны деп бас сугудан цалып едщдер. 8 не, кетт! тастап агаларьщ. Енд1 таныдыцдар ма M eni, KiM екешмд1?— деда Myrincin. Царакаттай коздер! ойнацтап 6 ip жарк етть — Бшдш, бшем1з, Муплым... Байжан емес, сен болек- сщ гой, сол ушш келдш кой уйще. — Байжапнан хабар бар ма?— деп сурады содан ке- йш 1дарт. — Жок хабар. Ж1берд1 Fofi осындагы 6ip ет жакында- ры кашырып, сона 6 ip замандарда «кашей келш, айдап экетеда, «катан ит жеккенге ж1беред1» деп, осында кепкен панды эз1рлеп, тосып отырган кундер1 болган. Журген шыгар енд1 бас азаттыгына мэз болып, ана катынньщ ыр- кында. Сарысу Аккала емес, KiM i3,ien бара койсын оны. Енд1 опыц кудайга да, ошметке де OKneci жок шыгар. 1дартке карай бурылган Мугшшмнщ каракат жанары элденеге насаттангандай болып, жарк етш упщын атты. Дуйсембшщ сырнайы уздш аз куйкылжн шыркайды. Кунд1з Цамила кымызханасында корсеткен онер ещц бул арада жаца 6ip кырымен opmin шарыцтайды. Бурый ecTi- меген жаца эн эуеш кандай тамаша едь Терецнен толгап, Байжаниыц кец уши KOTepin кеткендей. Жацадан шыцкап «К,арагым, Хадиша» деп басталатын энд1 катере шырка- ДЫ. «Мынау онер inline калай сиып журген» деп 1щрттщ 03i тац калып отыр. 199