Қ.Рахимов Қасірет құрсауы

— Твртшпп отряд уш гектар жердщ арамшвбш отады. — EKiiimi, ересектер отряды он торт нэпманпьщ * уш- йен салык жинауга кемектесть — Б1здер жиырмага тарта бай уйшщ кыз-келшшекте- piHe шариат жетшзш берд1к. — Бес контраньщ yiiirie «байкот» жарияладьщ. «Байкот» деген! ошметке к,олыпда бар астыгын бер- мей, салыгын твлемей отыргандарды жазалаудыц 6ip Typi. Опдайлардьщ к,ак,пасыныц сыртына балалар «бул уйде контра ** турады» деген жарнама к,агаз жапсырып кетедь Ал «Шарцат тарату» операциясына Эминэнщ 03i де талай к,атысты. Далада байлар мен атк,а мшерлердщ уй- лер!нде байларга токалдьщкд келш отырган кел!ншектер кеп. Окыплсы келгешмен, байларыныц, ата-енелершщ ыркынан шыга алмайды. Дыздары да солай. MiHe, солар- ды сауат ашу мектебше жинау ушш алдын-ала уэделес!п К.ОЙЫП, оку болатын Kyui сондайларга Кызыл шаркат жет- шзшш бер!лед!. Оку отет!и жер алдын-ала келюледь Он- дай орамалдарды Ko6inece «Цазак коммунасыныц» цызда- ры таратады. Тайтобеде 6ipa3 жумыс тыпдырып, цалага цайтатып кун1 !стелген !ст!н; 6opi осылайша корытындыланып, ор- тага салынган-ды. — Жарайды, дзержннскнйш! азаматтар. Сендерге эшм- пйлш атынан алгыс жариялаймын. Революция жаулары- мен, «тон буркеген» пэпмандармен, бай, молдалардыц эу- лет1мен аяусыз куресе бер!цдер,— деп аяктады директор сез!н. *** Жаз ортасы... Оразаныц iuii. Комсомолдар топ-топ бо- лып, уран-суреттер KOTepin, кешеге шыцты. Солардыц ден! «Цазак коммунасыныц» балалары. «Нэпман»— жаца энономикальщ саясат кезшде байыгандар. Контра —ек!мет жауы. 50

Оларга ек!-уш ат жеккен арба, байдыц 6ip-6ip фаэтой- дары белшш бершген. Ересек комсомолдар молдаларша Kiiiiiin, бастарына сэлде орап, сол арбаларга отырады. «Сауатсыздьщ жойылсын!» уйымыныц мушелерд мугал1м, устаздар уран кетерген. Оларда «Лепин: Оды, оды жэне оды!» дегеи жазулар бар, сауатсыздар мектептершщ орын- жайын хабарлаган сездер жайнап тур. Комсомолдар меп иионелер деланы аралап, кеше-кешеы1 думандатып Ж1- бердь Эмина, м1не, коп халыдтыц алдында коммуна балала- рын бастап келедк Олар да жай келе жатдан жод, б!рда- тары долдарыпа араб эршмен жазылган уран устаган. «Кудайсыздар уйымына муше болыддар!», «Бай, молдалар жойылсын!»— деген жазулар бар оларда. Арбадагы сэл- делшер даугадай гып садал байлаган. Байларды келемеж- деген бпреулер! inrrepiHe жастыд тыгып, дарындарын дам- питып, KniHin алган. Мше, солардыц басы-дасында журген Эминаны OKeci- нщ ecKi танысы, 6ip кезде езше азан шадыра ат дойып берген Галаутдин молда терезе алдында турып керш да- лыпты. — Эй, датын, 6epi кел. Эне, Э м ин эт дарашы, Эми- ноны... Лагнет атдыр oiteci Байкой бай муны корсе не дер вдь.. Д ш тз, уяттан безген, азгын,— дед1 дасына ойелш шадырып. — Осыган лайыдтш ат табамын деп дуран iiuiH куш бойы адтарып едщ1з, молдеке. Сйздщ дугалы аузыцыздыд да ocepi болмаганы гой,— дед! к ем тр ! указга улы Tinie сугып алып. — вппр унщдд потшагар,— деп адырды указ... Бул едпменщ бэрш де бай уйшщ дызметпп эйел! сол куйшде жетшзш едд кершшерше, содан Эминэ дулагына да тиген-дь «Цазад кеммунасындагылар» дши мейрамдардыд ал­ дында улкеп oaipniK журпзедк Александр Невский собо- рыныц сыртындагы кед алацда кей кундер1 тацертецг!л!к- 4* 51

те революция елецдер! жацгьтрыгадьт. Шаруасы тугел байшыкештердщ. нэппплердщ жанына тиетш тацпацтар пайда болды. Майке, шолак, труси киген коммуна балала- ры тац атпай соны уйренш, жаттыгады. Олар алацга шн- гып алый, цолдарын ербецдетш, ецкешп, жазылып дене шыныцтыру ойынын ойиап жатцаны. — Айт-дпа... Айт-два... Жазда ун алацга жацыи Байжан yiiine де, Галаутднн yiiine де саммылдап е т л е д а Олардыц eciii KeTipin, заре- cin алатын да — «айт-два»... Соцгы кезде, соган, жексу- рын, co3i цулацца туртдей TireTiii, олецдер цосылатын болды. Алдымен нпркеу сыртындагы алац сол унге жац- гырыгады. Содап кей1и жастардыц ашьщ дауысы Байжан, Галаутдиидердщ кец болмелерше удегеи пэрмешмен тагы да eiiirr жатады. «Оян, царгыспен тацбалаган Апггар мен цулдар жнЬанда» — Япыр-ай, булар шмдерге «оян» дейд1? Кей-кейде: «Уйымдас жалшымен, Байларды, молданы Цойдан д у цамшымсн», деп шырцап кетедь Япырай, Галаутднн указдыц жанына бататыиы да осы 6ip ащы создер roii... Бул лишен безгендердщ «молда» деп турганы указдыц 03i гой. Соныц шннде коз алдына оз1мен кеше гана домдес болып, мусылмаи цауымы атынап ме- uiiTKe де, дш жолыпа да ацшаны аямай топп келген, кок MemiTTi цолымеп салгызып, мусылман зпратыпыц айнала- сын оз цуатымен телар торлатып, цоршатцан — Байкоп байдыц 631 елестейдк ¥ятсыз, дш аз цызын Kepin: «дупие пэтуас1з екен гой, бутан не дерсщ» деп курсшедП Дене цимылын жасап жатцан жастарды Бэсти де коре- тш-да Зарцым мен TeMip6eim цатар тургызып цойып: — Кэне, айт-два, айт-два,— деп цораны анналдыра 52

журпзетш болды. Dip куш опыц осы ойынын Бэтима жец- reci байцап цалып, урысты. — Тэйт opi, опыц неткенщ. Б1здщ балаларды «приот- тагы» жет1мдер тэр1зд1 солдат цылайын деп пе едщ ?— деп жекш тастады. Коммунаны жек керген кейб1реулер оны «приот», не «цыриот» дейтш. «Цыриоттагылар» бшмейтш белендер yrniii адам баласыныц цоры T9pi3fli болып кершетш едо. — Mine, мына балаиыц OKeci болыс болтан. Кэд1мп советтщ болысы. Тан жауларыныц цолынан — Оспан, Ал- даштардыц цолынан елгеи. Елде журш мен оз цулагым- мен ecTireHMiH. Mine, осылардыц цолын тецдЫке ж ет т зу керек,— деп жас болса да ширац, api 6iTiMi толыц та, ке- aiciMAi, шашын 6ip тулым гып opin, желкесше асырып тастаган ац сары балага жузш аударды Эминэ. — Танысып па едщдер, балалар? Мархабаныц тагдыры жацаша жалгасып журе бердь Балалар да онымен жацсы танысып алды. Коммуна жетН MCKTepi жацалыцца цандай ушр болса, Мархабаныц 03i де ац жарцын, ширац-ац. — Б1лем1з. — Б1лем1з1— деп шу ете цалды 6ip тобы. — Бшесщдер, бул балаиыц eiteci Кузен деген кедей адам болган. Байларга царсы куресте цаза тапцан. Мен оз1м сол оциганыц куэгер1мш. Сол ауылда мугал1мдш егпм. ...Эминэ бул жолы тунп кезектен кейш eKi кун уйде дем алмац-тып. Тэртш солай болатын. Бугш демалыс. «Прогресс» театрына, кинога бармац едь Кенет eciK цагылды. Келген коммуианыц азы ц-тултн тасушы шал екен. — Мэке, ci3re директор ж1бердц— дед1 ол Эминаны оцашалап шацырып алып. — Айта бер... — Тунде Чунтоновтыц ушне кузетке ж1берген комсо- молцамыз оралмай цалыпты, цайда жургещ брлщш, 53

** * Сол куш туе элетшде коммуна уйшен шашын желке- ciHe Tyiiin тастаган, мойпыпда Кызыл шарцаты бар, жасы он уш-оп торт шамасында 6ip бала шыццан-ды. Долында да туйш алгап цызыл шуберектер! бар-тын. Ол эуел! 6ip уйлерге согып, цызыл тарцат таратып бердь Содан opi Чунтонов ушшц алдыпда отырган Жэми- лага келдь О да оны дегб!рс!здене тосуда екеп. — Иэ, не кердщ?— деп сурады Мархаба. — Ештеце жоц. EniKiM кершбейдь Кете берсек цай- тед1?— дед! Жэмила езшщ манадап 6epi бай ушнщ мацы- нан ештеце сезе алмай, ещЦ эбден тущлгешн байцатып. «Бул цала байларыныц мыцтыларыныц уш. Астыгы бар» деген дерек алынган. Сол астыцты басца жацца же- нелтш Hii6epreni жатыр деген де узын цулац хабар тиген. — Жоц, болмайды,— деп Мархаба кенбедь— Тамагыц- ды жацагы 6ip эз!рде гана !шкен жоц па едщ, несше асы- гасыц. Тосайыц тагы да,— дед!. — Екшпл отряд Ейлге барып, суга тусед1 деген. Со- лармен кетшм келш тур,— дед! Жэмила. Б!рац Мархаба опысына елшпедь — Барсац, вз!ц журе бер,— деп сырт айналып кетть.. Жэмпла толыцша келген, Мархабадап жасы да улкен, он бес он алтылардагы бала-тын, бойы да аласалау. Ал Мархаба ацшыл двцгелек жуздц цпыц кездеу, узып бой- лы. Сол суганац денес! оныц жасын ocipin, есейт!цк!рет!п К0рсетет1н ед1. | Булар сол бойда узац отырды. Mine, куп KemKipyre ай- ! налып барады. Bip сэт eneyi де жалыцты. Тэмшш мурып цыз Мархабага жацыидап келш: — Дол тузац ойпасац цайтед!?— деп сыбыр erri... Eneyi де уй iprecine отыра цалды. Пушыц цыз цалта- сында дайын журетш nipyni ж1бш алып, саусацтарына !лш, ермек жасады, Оны eKinmi цыз оз саусацтарына кв- 54

niipin алып. эр турге Tycipin, досыныц цолына кайыра коппрдь Ойнагаи тэр1зд1 болып отырганымеи, eKeyi де сергек. екеушщ K03i де карсыдагы Чунтовтьщ у т н е н ауган жок- тын. Буларды бугш «Цазак, коммунасыныщ» комсомол уйы- мы, салыгын толемей отырган осы уйдщ сыртынан баспа- лап, байкауга »i6epren болатын. Милициядагылар бул eni кызга: «Астьщты к,орадан абайсызда алып кетш журмесш. Эйтеу1р кыбыр етсе, 6i3re хабарлацдар», деп тапсырган. Мархабаныц мундай тапсырманы орындап жургеш жалгыз бул емес. Ocipece байдьщ к,ыздары мен тоцалда- рын тете окупа шакыруга, салык, толемегеш ушш «бай- кот» жариялангаи уйлерде кузет туртызуга талай барган. Осыдан сэл бурын eKi-уш саудагердщ к,орасынан коп ас- тык, тауып 6epin, укомнан алгыс алганы да бар едь EKi цыз сак отырды. Кунд1з коммунадагылар орында- рына адам жрберуге уэделескен едь Торт сагат мерз1м жылдам OTin те кетт!. EKeyinin де iuiTepi шурылдауга айналды. — К еш т асты iuiin болып койган шыгар, э,— деп Кояды Жэмила. Анда-санда жупрш барып, бурыштан карап келедь — Коршбейд1 eniKiM, кайда жур омалгырлар.— дейдь Dip сэт ол: — Мен коммунага барып келсем кайтед1?— деп ципак- тай бастады. Мархаба оньщ карны ашып отырганын сездь — Жарайды,— деп eHfli гана KeaiciM 6epin, eKeyi де орнынан тура берген. Сол сэтте карсыдагы Чунтонов ущ- шц улкен кадпасы сыцыр етш, ашыла Kerri. EKi цыз елец eTiu, eKeyi 6ipiniK етепнеп 6ipi тартып далды, не болар екен. Улкен кацпа неге ашылды. Осы сэтте кацпадаи б1реулер шыга келдг Чунтонов уш- н|ц ек! нэн eriai... Жегул1 улкен самоход арба. Жетекте — 6ipey, арба устшде тагы 6ip адам отыр, 55

— Ештм жок па?— деп кора inrinen 6ip дауыс кур eiri. — Кершбейд!... — Ендеше жолдарыц болсын. Заев дшрменше жетт- зш тастацдар. Иеймен кел!скенм!н. Ар жагыи кере жа- тармыз...— дед1 корадагы ymiHnii адам. Булардыц 6ipi Чунтонов байдыц e3i, ал келш касында жургепдер — оньщ eKi баласы Семен мен Нил болатын. Арба каланьщ батыс бетше шыратып жолга туст1. Бул жол Романга да, Талдыкелге карай да бурылып, ет-уш жакка айырылады. Eni кыз солардыц соцында. Кещндеу калып, шесш келедь BipaK Кайда, кай жерге дети бара- ды бул келштер. Турлер1 алыска йлтеп кету! мумкш. Eneyi б1рдей epin кайтед!. Bipeyin хабаршы гып кейш Кайтарган жен емес пе? Бул ой Мархабаныц басыпа б1рден келе кетть — Жэмила, сен дереу коммунара жуг!р. Эмина апай- га айт, дереу милпцияга хабар 6epcin. — Жарайды,— дед! Жэмила,— Сен кайтесщ, журе бе- peciK бе? Eneyi де ересек адамдар. Kepin к°йып, тан берсе не ктей аласыц. Кейш кайтсак кайтед!, курысын астыгы... — Тым болмаса кайда экеткетн, кай жолмен кеткенш бшш калайын. Дереу жуг1р. Эмина апайга жет. Милиция тез1рек жетсш де. Ак кейлег1 келецдеп, Жэмила кешнде кала берд! де, б!раздан кешн кершбей кетй. Мархаба алдында карацдап бара жаткап арбалардыц соцынап ере бердь Колштшер каладан шыгысымен улкен жолга тускеи. Есш откел1 де жакын. Арры беттег1 кара ормапмен ула- сып, колштшердщ сулбасы да кершбей кетуге айпалды. Сэлдеп кешн езенге келш тускен б!реулердщ келш айда- ган дауысын ecTin, солар-ау деп туйд! Мархаба, сейтй де асыга туей. Ейл биыл к у п т тасып, эр! жаз жацбырлы болып, суы эл! де кол-Kecip мол болып турган. Бэтецкес!н шешш, ко- лына алыц, ептец басып келед!. Ecijifli кешш етй. 56

Келш узап, дарасын у 3*11 кеткен. Бул арада уш жол бар-тып. Bipi — HypaFa, Нурлан ауылы — Кебейтеге, 61- pi — Романга, ещц 6ipi — Талдыколге дарай апарады. Мархаба езеннщ бшк жагасына шырып тьщ тыцдады. Тал- дыкелге бурылатын жол устшен самоход арбаныц сыды- рын есНп, солай дарай журдь Жалац аяд журш келедь Bip сот келшНлерге жадындап далган екен. — Цайлапы умытып кеткен жокдыз ба?— деген дауыс есплдь — Царашы, арбаныц yCTin. Суймещц де доса тастаган- мын. Мен болмасам, экейдщ де, сенщ де есщ шыгып ке- TinTi гой,— дед! екппш дауыс. Содан opi 6api тыныштала далды. Арба Kynnieri мен мойын агаштыц сьщыры рана естшш келедь Мархаба «Назад коммунасындагы» батырлардыц 6ipi болатын. Экеден айрылган соц TinTi ширыгып алган. Ком­ мунара уйшдегщей болып сщшш кетть Бай,— молда лесе, шиыршыд ататын болды. Соларга дарсы келемеж ойын- сауыцтарга тартынбай датысады. Сойтсе де бул жолы Мархаба журегше 6ip дауш енейш дедь Кайда барады булар. Баратын жерлер1 алые па, жа- дын ба? Курыншы, милиция комекке келе ме, келмей ме? Жэмила оларды бастап экеле ала ма? Эминапы таба алды ма, жод па? «Айтпадшы, Жэмила жолды дайдаи табады?» деген 6ip ой сап ете туст1 басына. ©ткелден OTiciMeH жол жан- жадда айырылысады, дайсысы eKenin дайдан бшедь Адас- ты гой Teri... Мархабаныц алга басдан аягы ерод кейш кетуге ай- налды. Жэмила жол бш м ей п т ecine тускенде коцып TinTi дулазып Kerri. Бурылып алып кейш дарай зымырасам ба деп те ойлады. Bipai;, ойтуге болмайтынын бшетш едь Сойтш келе жатып ол артды жарынан тап берген 6i- реулердд 03in душадтай алган дуатты 6ip адамды байда- май далган-ды. Дэу перщей б1рдеце аузын басып, TiK ко- Tepin, оцгерщ экетть.. 57

Цурыгапы ма шыпымен?! Цайтш байдамай далды? Сыртына, арда тусына далай тыгарып алды? Булар да ацдыган гой... Айласып асырган екен. Мархаба кемек сурап айдайлады. BipaK, не пайда, да- рулы дол тырп еттзетш емес. Еш иыгынап басып, жан- шып тастады. Мархабаныц унш де ешшм есымедь — Нил, мынауыц эйел... — Экел 6epi, керешк. Царулы 6ipey Мархабаны экеп арба устше сылд етшзе тушрда. — Кердщ бе? — Басып отыр. К,аз1р, барган жерде свйлеселпз муны- мен. «Жэмила дайда екен?»— деп ойлады, eci шрелйшыга- лы Мархаба. Кецшнде ani де умй нышаны бар едй ...Жэмила досыпан айрылысымен ездерш алмастырга- лы келе жатдан коммупа дыздарына кездесе кетть Жаг- дайды долма-дол соларга айтып, арбалылардыд кеткен багытын сштедь Коммуна у тн е дарай келе жатып «олар с н д т Мархабаны дуып жеткен шыгар» деп ойлаган-ды. Жатадханага жеышмен тура асханага дарай жупрген. Енда сэл кепйксе, асхана жабылады. CoFan асыддан. Та- магып iniin болганша басына ешдандай ой келе дойган жод. взш е оцаша тшен дазаннан дотарып алган кежесш тауыса келе Мархабаны сонда гана eciHe тушрдь «Е, уш адам гой ездерд оларга не пэле жуыр дейсщ», дед1 in ii- нен. Содан кейш арбада eKi б!рдей едгезердей ер-азамат отырганы ecine туст1. «¥стата доя ма уш балага. TinTi, бара жатдаи батыттары да 6enrici3. Алысда кетсе дайтед! булар? Жаяу дашанга дейш шыдайды? Жод, ойбай, Эми­ на апайды тауып алайын, милицията хабарласын...» Бул кезде тун ортасы болып далган-ды. Эмина да уш- не дайтып кеткен болатып. Дарын тойды, уйдысыраган Жэмила ещц оны тацертшцчсш 1здемек болды. Сол оймен ол тесегше жайгаса 6epin едд б1рад ана уш досыныц орал- 58.

маганы есше тусш, басын дайта кетерш алды. Дой, кезек- mire айтайын, i3flecin ездерд жалдауланбайын...» Жэмила кейлегш кие салып, кезекшшщ белмесше келдй — Жеттщдер ме?— дед1 муны Kepin дуанган кезекшь Жаца осында Эмина сендерд1 i3flen ауре болып жур. Мар- хаба келд1 ме? Жэмила ещц кузетпйге ез керген-бшгешн баяндады. — 0aiB( дашан келдщ?— деп сурады кезекнп. — Дарацры тусе... — Не дейд!?! Онда Meni неге ертерек оятпадыц? *** Жэмиладан белшйймен eKi бала откел аузына дарай жупрдь Эуелде булар келш й б1реулердщ соцыпа шесш едд б1рад дателесшть Булары епз арба емес, ат жеккен, журдек лэкшедке болып шыдты, Судан OTin алысымен шо- дыта желш жеттзбей, дарасын узш кетть EKi бала 6ipa3 журш барды. Жол ушке айырылып, Ро­ ман меп Кебетейге дарай кететшш байдап, тодтады. Олар не iCTepiH бшмей, дардарып турды. Кшпректеу болса да манагыдан 6epi алга тусш алып, дедектеп, жол бас- тап келе жатдан ер бала коп Kiflipe дойган жод. — Тодтай туршы, менде cipinKe бар,— деп дасындагы дызды бегеда. Темекпа жасырып тартатын едд бул жолы сонысын да жасырмады. — Жацагы б!реулер 6i3re «епз арбалы» деген жод па efli? Жер жутты ма, дайда кете дойды? впздппц iai жод па екен, дарайыдшы?— дедь Жол айырыгында белы тас жататын. Сол тусда келш, жол ycTinen i3 кесе бастады. Шырад жарып, eriafli арба- пьтд жолын {здедь Элдеб1р кезде 1здегенш тауып, жайрац- дап сала бордй Талдыкелге дарай бурылар жолдыд устш- де саздау топырадда баттия тусш, самоход арба мен опздшердщ дос аяд iai сайрап жатыр. Соны керш: 59

— Жур былай, тарттыд осы жолмен,— дед1 ол дасып- лагы cepirine. Шындыгында булар Жэмпламеп ажыраса сала суыт жургешмен, откел жолыпа еш-уш кошеш айпалып, ада- сып, opi кеш шп жеткеп болатып. 9pi Жемила колжтщ багытын 03i де бшмен, буларра да дурыс жоп алтей алмай кеткен-дБ Ж ада эз1рдо кшплеу бала откол аузына шыд- дапда «олар далайда осы жолмен журмсс пе екенв деп, тек туспалдап, жобалаган болатып. Сардырама сайдыц сыртынан оте бере, едеу1р алыста, шар етш барып, басылган эйел дауысын булардыд да дулагы шалды. Бирац. дай тустан шыдданып аныдтап. айыра алмады. бйткеш уш жолдыц yineyi де батысда да- рай едэ)брге дейш датарласа тартатын. Булар Талдыколд1 бетке ала жарым сагаттай журдБ сыбыс жод. Одан opi эл п баланыд айтуымсн. oKneaepi дабынрапша жупрдБ Содан кешн eKeyi де Ki.iT тодтады. Демдерш eiiTire алып, жан-жадтарын барлап едэу>'р турды. Балалар бул туста Заев дшрмешнеи асып, Сардыра- мага жадындап келш далып едБ Ж ол аузына талу жерден 6ip дыбыс ecTin, eKeyi де елец еттБ Сойткенше болмай жол жпегшен лапылдап кок­ ке кетерше жапган алау. от квр1ыд1. Kicineren жылдыныц дауысы келд1 дуладда. — Ж од. булар емес. Bi3 адастыд... ат бага шыддан дала балалары... Адасып, iafleroндеpiII таба алмай дагдарган OKi ком­ муна баласыныц ересектеу oipine «мыналарга согып, жон сурай кетсек дайтед!?» деген ой б1рден келе кетксн-дБ — Барсад дайте;и апаларга? — Сабап тастаман ма?— де/u дыз бала. — Не деп турсыц озщ? Мен 03i»i де ат багуга талай барганмын. Таныс балалар ма дсп турмын. Солардан су- райыдшы, бейсауат жургшпппБ сезшН 6ipeyaep,ii коргеп жод па екен ездерБ..

Ёнд! екеу! де тайсалмай алаулаган отца царай тартты. Расымен бацташы балалар екен. Отты жатый, мазда- тып отыр. Bopi де буларды Kepin, коммунадан жургенш танып, эуелде урпшсш цалды. Шынымен де булардыц да- лада жургенше тацданган Tepi3fli. — Жацындацдар 6epi,— дед! бацташы балалардын; ба- тылдау 6ipeyi. Басца жол, амал цалмады. EKeyi де батыл цимылдап, жацындап келедь Бацташылар да от басыпа шрше цалды. — Не гып журсщдер?.. — Bip цызымыз ауылга цайтатын кештщ соцыпа epin, «кетем» деп болмап едь Туннен 6epi соиы !здеп журлпз. Осы арадан соцына ерген цызы бар ori3 арбалы орыс жо- лаушыларды коргеи жоцсыцдар ма? Байцамадыцдар ма?— дед1 бала цулыцца салып... Бацташы балалар 6ip-6ipiHe царап, ун-туназ efloyip турды. — Жоц,— дед1 содан кейш, ересектеу 6ipeyi.— Кер- гем1з жоц. Мен ез1м корген жоцпын. — Асьщпайьщшы, тоцтай туршы. Сен ертерек келдщ той. Осы арадан мана 6ip эз1рде келж п б!реулер откен жок, па efli? — Bipey емес eKi келштц А лдыцрысы цос ат жеккен лешецке арба,— дед! вишни бацташы. — Рас... Сол eKi арбаныц соцрысы мен б!лсем ori3 арба болатын. Bi3 орманнан аса бере шаба жонелд!к. Сонда элплер «басып кете жаздадыцдар» — деп цамшыларын ympiri цалган жок, па efli? Оздер! iniin алган тэр!зд1 ед! рой. Арбада eKi адам бар T9pi3fli едь Бацташы балалар арасынан епз арбалыны аныцтап корген тары 6ipey табыла кеттй — Рас айтады. Соцплсы eri3 арбалы-тын. Менщ кок донешм ацсап жур гой. Кейшге цалып цойып ед1м. Bipeyi маган тан 6epfli. — Арба устшде, не арба соцында ерген цыз бала кор­ ген жоцсыцдар ма?

Г' СШК1МДЖ1 боацйцоапмдаадйыдцы. коргешм13 жоц. Eiti адамнап йягнп -gsi адамнап баска - е н лЫя п ' аЛыстау отыРган 6ip бала орныпап гурды. _Е«.и«б' р % м ЛЫСК'а кеткон жоц ен д е ш е ,- дед! 0л - Iateriiep я®1 ? Мен * а ц а отындыц Шрдеце табам ба деп Заев _ Км» т' гав « Я М к р е)Т дшрменше Каран барып ед1м. Сол арага карай буоылган Сне»» У“ 61 опздерд1 керш, крркып кеш а кайттым. - Непш«Ц - Ендеше солай карай барып кореек кайтеш? Eui6ipi*Tri| От косей отырган кара бала мои тары 6ip бакташы и«- п т орныпап атып турды. - Журщдер, сопыц мацындагы огородтап картоп ур- “ “ Т Л еШ З К'аитаРДа' — дед! CKeyi до аттарыпа карай Дшрмен алдыпа тоцтаган арбадан тусе бере Мархаба - Biajiqюп босанып кетпек болып сыртка карай жулцынды. Ырак «шереш^Б Teroyipm;» кол оны тш кетерш, imKe алып шрда, торде турган кереуеттщ уетше акеп сулата салды. Кыз жулкы- СыР” ажурге) нып тагы кашпац болды. Бул жолы Чунтоновтыц улкеш ~ Oi,anftxai оныц жагасына жармасты. Конелеу кос кабат кейлектщ ,,'\"™ч т \" '“ •ЧЬр. галлы’676\" 116 Де“ Ш ДЭР еТ‘П’ айь,Рылып тусть Шам жа- ч* ** 1\\ыз eni колымен ашылып калган кос апарын жаппак Оолып элек. Байдыц еш дулей созданы жалацаш цыздыц J f»* » денесше кадалып тур. 1шкеп самогон бойларына тарап, 5***(1» естерш ала бастагап. «Цап, астыцты жаца 03i.\\i алып жо- нелш кетпегеп екепмш» — деп екшд1 зорлыкка yuip Се­ мен, касындагв1 туысына коз аствшан карап койып. bKeyi тагы да самогоп iniTi. Семен ен;ц Мархабага ка­ рай жакындап едй Тап осы туста дшрмен мацына жаздш- дай келгеп элдеюмдердщ дабырлаган дауысы еетшдй — Мыналарыц шм? EKeyi де елец ете цалды. Сырттаи:

— Bopi дарай, Mine, мына уйге дарай журщдер... — Жадындацдар, осы уйде бэрь.,— дегеп упдер аньщ естшдь Сырттагылар TinTi таяу, ундер1 аньщ... — Ей, Kiw бар дщрмен ш ш де? 1штеилер жым бола далды. — Келд1 эне, б1здщ адамдар. Босат дереу!— деп ай- гай салды кереует устшде жатдан Мархаба осы туста. Самогон уы бойын жайлап алган зымияпдар дорда доятып емес. Терезе алдына келш: — KiM к е р е к с е н д е р г е ? — д е п ж а у а п д а т т ы ол а р . — Не гып журсщдер? Enfli 6ip i жупрш сыртда шыгып, балалар екенш K opin, дордытып, думад болды. — Эй, сен дыз,— дед1 содан кейш пике KipreH Нил Мархабага тап 6epin.— Егер ушщц онпрмесец аузыца мына шужьщты кептеп тыга саламын. Туншыгып елесщ. Б!рад бул кезде сырттагы дабыр кушейе берген едь Бадташы балалар жай журген жод. Сонадай жерге барып улкен гып алаулатып, от жадты. Улан, шулап жур. Дш рменге жадындап келген балалардьщ 6ipi о п з ар- бапы тан ы ган дай болды . Ц ое епзд1 K epin, ceniM i TinTi к у - ш ейдь — Б1здщ жогалтып журген дызымыз осында. Мына епздшер солар. Bepi келщдер балалар... Сыртта журген балалар енд1 дшрмещЦ доршап алды. — Ой, агайлар, босатыцдар б1здщ дызымызды... 1штегшер арад буы мен аузына келгенш айтып, бала- гаттап жур. BipaK, одан opire бара алмады. Бадташылар адыл досты. Цалага адам ж!бермек бол­ ды. Жайдад ат мшген 6ip баланы далага шаптырды. Цалган балалар дшрмен ушне eiifli TinTi жадындай TycTi. Дшрмендеилер шыга салып дуады. Балалар 6ipa3 жерго дейш дашып барып, дайта оралады. Цорда доятын емес. 63

Bip сэт оларга кик! жацтан ыпщына айцайлаган Мар- хабаныц уш естшдЕ Сол ун цулацтарына тийнмен: — Ей, сендер не icien жатырсыцдар?.. Цаз1р милиция келед1 бул арага,— дед! ещц уйге батыл тацалып келген интернат балалары да. IniTeri ун тары да тына цалды. Басца балалар да жиы- лып келш, дтрмещц цоршап тура цалды. Бул кезде Семен кереует устшде байлаулы жатцан Мархабага тоне берген-дЕ Мархабаныц кеппгу ce6e6in аныцтаган Жэмила хаба­ ры цулагына TiiiciMen, Эмина коммупаныц атын жектзш, ересектеу ет-уш баланы цасына epTin алып, Жэмила cin- теген жобамен откелге царай тартты. Коммунадарылар- га «дереу милицияра хабар жетшзщдер» деп тапсырып Kerri. Булар откел аузында жоп таба алмай eflayip бегелдь Ат 6aFbin жургеп балалардыц 6ipi жайдак, Minin, цалага царай шапцап екеп. Ацыры соган кездесш, булар «Заев» заемкесше апаратын тура жолды дурыс тапцан едЕ Заемке басы у-шу, апай-топай екеп. Бацташы балалар аналардыц у р к т п цорцытцаннан да, атцан мылтырынан да сескенбей, ереушдеумен жур. Чунтоновтар да ештеце icTeyre дэрменшз, цутылудыц амалын таппай, дагдарган. Заемкеге жацындай бере буларды 6ip милиционер меп Баязи цуып жеттЕ «Цол котер, бер1л!» деп айгайлап, же- Tin келген бойда-ац Баязи ересек Чуптоновты 6ip nepin, урып жы ры п, eKinmiciHe мылтырын кезенш тура цалган. Енд1 болмаса атын тастайтып. — Баязи!— деген эйел дауысы естшдЕ Келш цолына жармасцап Эминэ екен. «Баязи» деген создщ Эминэ аузынац шыкданын KOKiperiMeH сезш, жалт царагаи ол, оз бшегше жармасцан Эмипэшц цолын цац- пай, эрекетс1з турып цалды. — Ойпыр-ай, Баязи, менщ тагдырыма сен осымен eKiHmi рет араласып турсын. Керек кезде шыга келесщ-

ay, эйтеу1р, цайдан екенш бшмеймш...— дед1 Эминэ риза болып. — Лазарет есщде ме? — Еимде Эминэш... *** Тайтебеде цонып цалган Байжан ерте оянды. Тузде журсе де, уйде журсе де, баягыдан 6epri эдем осы — эй- reyip ерте турады. ETirin KHin, шапанын буркешп сыртца шыцты. 0зш щ ертеде Укннге сыйга тартцан ecKi арбасын кердц Шецбер! Tycin, купшеи цацсып, шабацтары босап цапты. Рахымжанныц цунына алган малды осы ауылга айдап экелш тапсыратын жолы тастап кетш едь ПКршн, цуйындай жуйткш етш кеткен сол 6ip кундер-ай десещш! ...Жаз жадырап шыкдан, жер квкпецбек. Байжан ауыл uieTiHeii узай бердь Жерге шьщ TycinTi. Кун жаца котер!- лш келедь Кейш бурылды. Жиырма-отыз уй... Есшд1 жагалай, бу- pice цопган. Мал ез жайыиа epin, дыр асып барады. Бай­ жан келген туе бшктеу, алдында Есшдщ арнасы жатыр. Агап жатцан кулпстей тал-шшш, одан эрще, жазык, ус- тшде коне цорымдар — осы мацдаты ecni ауылдардыц орны. Сол арада турып Байжан вз ойын саранча салды. — Заман не болып барады осы?— дед1 iminen. Tan цаз1р ол ез куш, алдагы мушкш xafli туралы ой- лап турды. — Ие,— дед1 ол тары да,— тоз-тоз болып кеттж 6api- м1з. Солай болды. «Елу жылда ел жаца» деупп едь Огап да жетпей-ац цаусадык,... Kyui кеше емес не едь.. Коз алдына элдеб1р кещлйз корпйстер елее 6epin, кур- cinin цойды. Аршаты бойы... Кел жагалай цопган ауыл... 03i aFam ат Minin, шапцылап, жупрш журген бала кез1 ед1 онда. Елден цашып, Аццала KeTeTin жолы ше, бу да 6ip тэщр1 бастап алып шыццан жол. Талай оцигалар OTin кетшта-ау. Оны айтасыц, Kemeri Байкеп, Мопсейлер замены цайда 5-008 05

цалды? Олары оз алдына. Сапар балалары осы 61зд1ц 0 3 i- Mi3 не болып барамыз... «Экеден алтау едж, еле-еле жетсу болдьщ» д е г т 6ipey. Ii^ipTi кайда? Кузен кайда? Жадан... Ол жуирмек те алыста дейд1 бул кунде. Кеттж кой 6epi- Mi3 тоз-тоз болып ыдырап, турымтай куган торгайдай... Байжан осы туста катты K ypciH in калганын e3i байка- маган едь , «Жаданнан хат бар» деп ешткен, ана жолы Вести айт- цан. Жадан казацтан Кызыл ескерге адам алатын болып 1901 — 1907 жылы тугандарды ескерге шакырган кезде солармен 6ipre eei тшенш кеткен екен. Енд1 Ташкент жакта кершедь Сол жакта басмашылармен алысып жур дейдь Кузен каза болгалы да жыл етш KeTinTi. Оныц канына Оспан балаларымен 6ipre 63i де ортак емес не екен? Бар- сын, жогалсын, карасы ешсш 6epiHiK... Bepi жау, сопда Сапар эулетшен жалгыз калуга айналган екен гой езь Байжан Есш сыртындагьг ecKi ауылдыц орнына, кене- ден калган корымдарга карай кез аударды. Эрще шагын гана Тайтобе 6mri — мен мундалайды. Сырт KepiMre тец- Kepyni казан тер1зд1 болып, шокиып тур. Кеше Байжан осы ауылдыц иен ортасында, кешшлж алдында, езшщ б1рсыпырадан 6epi ойластырып, ретш таба алмай келген 6ip iciii тындырды. Царамагындагы малый агайын-туыстарына белш 6epfli. Буган коса ез ойынша журтка тагы 6ip жаксылык ic- Tefli. Осы Тайтебе ауылында отырган же™ уй кедей тше- лшердщ «Мойын cepiK» когамына он жылкыны жене ез колынан санап белш бердь Буган журт тацданбаганда кайтсш. Омашпен жер жыр- тып, сокага жетер к е л т болмай, дагдарып отырган кедей cepiKTiKKe акшасыз-пулсыз келген мына куш-келж аспан- нан тусе калгандай улкен байлык едь «Мойын cepiK» ку- рылгалы оныц мушелер1 eKi рет eriH салган, ешмш тоста- ганмен беле келгенде былтыр ер уй ет-уш каптан астык элып. жарып калып едь Сейтш отырган когамга. «кос- 66

т ы » одаплна берген уш епздщ 6ipeyi' дудыдда дулап ел- ген. Eneyi арык. Биыл булар келштен мудтаждыд керетш т-ypi бар едь Байжанньщ жылкысы «Мойын cepiKKe» дай- тадан жал 6iTipin, алдатыдан умггтерш арттыра тускендей болды. Бупн тац ата, Байжанньщ жетшске тарта малы Цор- галжын жолын шацдатып бара жатты. Мундагы журт дур- airyfli. Bipeyaepi «Совет тартып алатын болтан соц, ша- расыз idereHi бул» деп, ещц 6ipeynepi «Байжан тэубесше келштЬ> деп жорысты. Цайткен кунде де оныц 63i бул сездердщ 6ipiHe де ке- щл аудара доймаган тэр1здь ...Ол ауылта карай аяцдады. Ymai уйшдеи келшнщ эз!рлеп дойган шайын мактай отырып узак iniTi. Содан коп аялдаган жод. Туысына б!рл1-жарымды малды жай- ластыру жайын айтып, далата суыт аттанды. ...Царакер майда жорга журпже тускен. Байжан да Ti3riHfli бос доя 6epin, содан туш бойы дамыл бермеген ез ойына дайта оралган... Жиган малы-ай... Адалынан жи- дым деп efli той. Жарайды, атайынта к етк ет 6ip capi... Бэ- ршен де эли он жылкыны... Ciu;ipi шьщкан сор мацдай- лар мал ете алса мейл! той. Дуып, дыршацды гып, немесе эли епздей дудыдда Tycipin елпрмесе... «Мудырдан» ете келе Байжанньщ дабагы сэл ашы- лайын дедь бй т к е т кез алдына Моисей добдишасы елес- теп доя берген едь «Сотан ие болсам, сол жетер»,— деп Ky6ip erri. Байжанньщ ендш Tiaeyi сол 6ip добдишаньщ устшде далды. ¥зад жол устшде Байжан езшщ кептен бери ойын тэты да жалгастыра бердь Bip кезде «Моисей» заманы дайтып келе ме» деп умитенупп едь Енд1 онысы дурдым- га кетш, жоталып бара жатыр. Несербай балалары: «За­ мен эл1 езгередЬ деупп едь Второв, Казанцевтер де солай деп жоритын. Бос сез. Совет сол баягы совет далпында. Куц еткен сайын кушешп барады». Совет «байга жещлдш берд1» — деп те летрд1 кейбй 5* В7

рёулер, Мэитшп Эбд1рэшпт yin мен ди1рменш дайтып аЛ- ганына мэз. НЭП замены — оз заманымыз,— деп KOKi.ii Второвтар да... Осы куйде талтацдатып доя беред1 деп да­ ме ете ме екен мырзалар, енд1 не дер екенсщдер... Bapi де 1ннен шыддан жыландай бастарын сумацдатып едд енд1 дайта тыжырына далыпты. Байжанныц ез жобасы дурыс. Байды буйтш алшац бастырын доймас совет, oip Kyui дадпанды сарт етюзгенде керерсщ. Ендеше сад бол, Байжан. Осы жешд, осы жобац дурыс...» Байжан oip сэт мырс етш кулш дойды. Кеше «Мойын сершке» 6ip у т р жылды бер/рм, осы журт енд1 вз1ме та- быпын далатын шыгар,— деп турса. Y kmu уйинц босага- сынан б1реулер: — Байдау керек, бул байдыц мунысы дулыд емес пе екен,— деп .адылгейсшш жатыр.— Эй патшагарлар-ай Сейткен замай... Ещц б1реулер: — BaiieKeci, oiare арба, сайман да керек. Шон маши- нацды 6iare дый деп дуние-мулж вз1н1к1ндей сейлейдд тш- Ti. Тада оз MenuiiKTepi тэр1здь Булар кешеп дым б1лией- т1н ауылдыц шодпырттары емес. Берсец долыдпан, берме- сец жолыцнан тартып алатын да Typaepi бар... Байжан бул туста Еылдщ аргы беНмен келе жатдан. Алдымен Хан дырдасы кершдй Шалгайдап кок меплттщ мунарасы мен кок mipKey де K03ine шалынды. Mine, mipKeyfli айнала доршап 6ip топ комсомолдар тур. Пионерлер де сап тузепть Мойындарында дызыл галс­ тук. Солардьщ арасында айырыдша 6ip арбалылар корше- дй Ылги адсадал, молда, поп, дызыл-жасыл кшнген дыз- келшшек. Араларында генерал бон ктнгендер1 де бар. — Мыпау Пнапкере — Францняныц премьер-министр!. — Мынау — Чан Кайши. — Ана 6ipeyi — Чемберлен... Гуйгдегеп халыд... Ардан, тузад тастап. жабыла тар­ тып ппркеудщ Kipecin дулатып жатыр. 68 L

— Дiнin неге керек, со да сез болып па. «Мусылман» дедш, не 6epfli ол. KeTTi, эне, шресщ де, айшыгын, да 6ipre жулынып,— дед1 Байжан езара кеу-кеулеп турган коп адамньщ ортасынан сытылып шыга берш. Олардын, шпн- де орысы да, дазагы да бар едь Bipi — м е ш т н , 6ipi inip- Keyin димай, K.a3ipri жастардьщ icin 6ip пэлеге жорып, то- рыгып жур Ke6i. Байжан будан opi бегелген жод. Атын борбайга 6ip тартып далып, езшщ ушне дарай бурылып журе бердЬ Тап осы сэтте оньщ коз1 Второв уйшщ дадпасына жап- сырган етектей сары дагазга тускен едь Онда «Бул уйде ушмет салыгын толемей журген айыпкер Совет отм етш щ жауы — Второв деген турады» — деп жазылган екен. — Бэсе,— дед1 Байжан,— айтпадым ба, тайрацдатып ж1бермес деп, полем Второв. Ещц дайтер екенсщ... Yui-тврт уйд1 оте бере тагы 6ip байдыц дадпасыпын алдынан осындай дагазга K03i TycTi. Мундагы дагаз Чуп- тонов ушнщ eciriHe де inininri. * ** К,ай кешемен, далай журш к елгет Эминаньщ есшде жод. Жур/й ме, жупрд1 ме. Эй, жупрген шыгар-ау, оны корген сырт журт не дед! екен? «Мынаны жын соддан ба?» — деп танымайтыны тацырдаса, буган не болды екен, элде зке-шешесшен бетен-бастад хабар алды ма?» деп таныстары куджтену! мумкш-ау. «Эке-шеше» демекнн, бул ит солардыц жайын бшетш шыгар. Сол жадда дарай OTin кетпед1 ме екен... Б1рад, дайдан етсш. Cyfteri Малаярослав- кага жеткен жолда далган жод па едь Сол жерде «елдЬ> деп жорып дойган жод па efli оз басы... О дуниеден келген адамдай болып дайдан шыга келдд бул... Жаца келген почтадан «Ецбекнп дазад» газетш дарап отпек едь Мойны жар бермедь Тодып журген1: туб1т беке- бай о да жатыр аядталмай. Жумысда зауды согатын емес. Боны сулесодтанын. кей-кейде буындары далтырап ке- тедь

Bip сэт басына «Элде кателест1м бе?» деген ой келе калды. Рас, соган уксас 6ipey болып журсе ше? К,ызыл Канга батып далада калганы» оз K03i Kepin efli гой. YcTi- пен кылыш жарык, ете тускен. Цызыл 6epiKTi, салт атты да елестеп кеты коз алдына. «0лген» деген солай болмау- шы ма едк кьшышталып калган жок па едь Сейтсе де, Эминанмц к у д т кушейе берд!. Бойын кор- кыныш билеп, eKi Tieeci босап, буплш отыра Kerri. Жана- сып еткеп Цабылдын, мацдайындагы актацдак кылыш isin жаца гана 03i корд1 гой. Анык кылыштыц тацбасы емес не сонысы? Ендеше мен ез1мд1-ез1м буйтш necine алдай- мын. Ол 03i жаткан болскей кереуеттщ усынде аунап тусы де, оянып кеты. Мунысы Tyci екен. Осыдан 6ipa3 кун бурын Байжаи жататын болменщ терезесш тун ш ш де элдетм келш каккан. Соцгы кезде бул уйд1 бейсуат адам коп мазалай бермеупй еда. Байжаи елепзе орнынан турды. «Лау сурап жургендердщ 6ipi емес пе екен» — деп ойлап, шапанын иыгына inin, сыртка шыкты. YniTiK бште шамды колына устап какпа алдына келдь — Юм? — Байжан Сапарович, ашыцыз. Байжапныц осы уйде туратынын анык бшетш адам. Дауысы кандай октем... Буйырып тур гой. — Юм бул?— дед1 Байжан да касарысып. айпалып журе бермек болып. Жонш дурыстап айтпаса мундайда ecirin кез келгенге айкара агаа коймайтын Байжан. Цакпаныц ар жагындагы дауыс тагы кур еты. — Байжан Сапарович. сен бала болып кеттщ бе?— Дазакшалап сейледк— Мен жалгызбын, opi шаруам ты- гыз. Тэжшелесш туратын уакыт жок. Цоравда 6ip уйл! жаныц бар емес пе? Неден коркасыц? 70

Онысы рас едь Муплым жакта Бэсти, YniJii жатцап. Олар оянбаганымен, Бэтима артынаи ере шыгып турган. Байжан! дак,паньщ бастырыгын ашып ж1бердь Келгеп адам шынымен жалгыз екен. Салт мшген атын жетектеп корага енпздо. Устшде брезент шекпен. Байжан цонагын алые жолдан журген адамга уксатты. Цопак, ун-тунмз. Байжан кора тершдеи шоп салган науаныц к,асына 03i бастап апарып, атын байласты. Со- дан кешн уйге карай журдь ffiypici ширак, артьщ кимыл жок,. Бэтиманы Kopin, к,а- сыпап аман-саульщ айтпастан ете шьщты. Байжап корсет- кен болмеге юрдь ETirin шешпестен болменщ Topine OTTi. Осы арада eni басына eKi орындьщ крйылган кецсе устеш турган. Соньщ 6ip басындапл орындыкда eMiH-epKin жай- гасын, Байжанга да отыр деп белы бердь Содан кешн гана кыска сеиз opiM камшы сабыиьщ булд!ргесше iniKep- нелей енпзген, оралым сикы темешге уксас к,агазды суы- рып алып, Байжанга усынды. Келген адамныц бул жацтагы ешметтщ жумысымен журмегенш Байжап табалдырьщты аттай бере-ац байца- ган. Цорк,а койган жоц, кашацгы булар басынады, кайтш кутылу керек. Шм 03i? Ол TeMeKiure шиырган цагазга буктеуш жазып коз тас- тады. Хаттьщ алгашцы создерш оцыды. «Дайтер дейсщ» деп шала-шарпы тутанган 6ip ум!ттершщ енд1 киылга- нын сезш, oqi бозарып сала бердь Мына ит байцап цалды ма? Жок. Шынысыз «yuiTiK» б1лте шампыц кемеск1 жарыгы буркеп калган тэр1зд1 оныц earepin сала берген бет nimimn. Сойтсе де конагынан жу- 3in аудара койды. Цайтадан колындагы кагазга уцшдь Иэ, сол... Эл1 Tipi... Моисей... KafliMri Моисей Жаровтыц колы бул. Bip кезде 03iHe арнап осындай талай жарлык- тярды жазатын. Буныц да сол адамныц колынан шыкданы хак. «Л» epniHiq тусу тацбасы «Ж»дан бастап кол к°ю улпсь Ту! Em6ip earepic жок! Сонда да мойындамауга бет цоймац болды. 71

— Бул не? Тусшбеймш... Басын кетерш, ропагына кез тастай 6epin, жол-жоне- кей, устел шетшде inypnneci райырулы жатран алтыатар- га квз1 тусть «Бэсе, рарулы екен гой». — Байжан... Йемене, тусшбей турсыц ба? Мен жара гапа Второв ушнен шыртым. Сол уйде жатралы тортпнш кун. Барлыр жагдайды бшемш. Байжан эл1 де булрынып барпар едь Второв eciMi оны б1рден есерпретш тастады, тэубесше келпрдь Ол немо рол-аягымды б1рден буып, шатыстырып ж1бермед1 ме екен... Цой... Рас болар... Астыртын жургеи арандатушы деуге келмейдь Второвтыр Семен мэселесш шынымен ма- гап аударып. iaiMe адам са'лып журмегенше т м кешл. Басра, эшешн рашран-пысран 6ipey болса ештере ете рой- мас, устап берермш. Эйтпесе... — Жарайды. сещцм. Айта 6epipi3... Ci3fli мырза дети бе, элде... Байжан у п т к шамныр бштесш катере тусть вне бойын 6ip сез1к билей жвнелдь Цараколерке сэл сер- пшген туста, ронагына рарап, ущле туст1. Цонар та озййр KiM екенш жасырайын деген жор-ты. Эуел1 Байжапныр ролып рагып тастап, алтыатарга жар- масты, содан кеШн: — Ие, Байжеке, танымай ралдыр ба?— дедь — Е. бул не журнмр? Сен элп Грнбановтыр баласы eMecciq бе? — Осы арага жеткенге дейшп сартыгым едь Ci3 де та­ нымай ралсарыз, онда ниеттщ орындалгапы. Замап ауыр, мыпа oKiMeT ашыр журуге мумшндж беретш емес. — Апыр-ай, э. Тегшде, мен ceHi артар рашран ана 6ip жылы орра ушты деп ecTiren едам. Цайдап шыртыр 03ip, жер астынаи шыртыр ба, элде коктеп туслр бе? О дуниеден келгеннен саумысыр? Тште ia-Tycci3 кетш ед1р гой. — Осы айтканырыздыр 6epi рас. Орра да уштым, кы- лышра да тусИм. Bipap бул тагдыр дегеншр 03i рызыр, 72

ажал жетпеген соц ел1м жоц Kopraefli гой. Эйтеу1р Tipi цалдым. — Енд1 ше? — Ещц дейсщ бе? Жагдай ауыр. — Бул жак.та маган да кун жоц. — Бурынгы дос буг!н цас болуга айналыпты. Жауды iaiMe Tycipin алдым ба деймш. — Документтерщ бар ма? — Документ болса буйтш журем бе? «Тэуекел» деп тарта бермеймш бе. Бул багытта бшетш адам шамалы. Сол документ дегешщзд! Tycipin ала алмадым. Дыр елшде коп журд1м. Олар Tycipin бере алмады. Оньщ ycTine... — Оньщ уст1не? — Ие, оньщ устше «жацын» деп ум1ттенген 6ip ада- мым жау болып шьщты. Арамыз тым цашыц екен. Соган K epinin, кез1не шалынып цалдым. Ы ме адам Tycipe ме де­ ген цауМ м бар. TinTi, Tycipin ж!бергенше кумэн болмай отыр. Оган... — TyciniKTi,— дед1 Байжан.— Сенщ мунда, осы уйге келгешщц eniKiM Kepfli ме? Конец ун-тушпз Байжанныц жузше царады. Алдында- гы алтыатарга цолын жупрттц Оныц коз царасында «сенщ ацысыцды сез/цм мундар... Оны маган icTeii алмай- сыц» деген цаталдыц бар ед1. Муны Байжан сезе цойды. Баягы Семен Topi3fli муны да оцай ала цоймайсыц. Берпзбейдц цайта езщд{ жазым стер. Не сырьщды ацтарып ашып KeTin журер... — Жарайды,— дед! Байжан.— Аслан асты кец, цызга- намын ба, журе бер. Сия аласыц ба бул жацца? Елще неге тайып кетпейсщ? Элде басца 6ip шаруамен журсщ бе? До­ кумент десец, айтып отырганыц 6ip жапырак, цагаз гой, оныцды тауып беремш. Осындай цысыл-таяцда, цашып-пысып, жарысып жур- reHini Kepin, эшешн журмегешн Байжанныц 03i де б1рден сезш едь Жорта сурады. •— Аспан асты кец, 6ipaK 6ipeynepre кец дуние 6iare 73

ултарактай гой. «Дуниенщ кецдтнен не пайда, ез етшц тар болтан соц» дегендей, таршыльщ коргеннен осылай Кысылып жур.'пз-дагы. Сона 6ip жылы Дутов эскерше epin KeTin ед1м. Ол жакта да такат таба алмадым. 8yefli Бэйкоп байга кезд естк кешннен ci3fli жакып бшетш адамдардыц 6ipi — Моисей Жаров деген 03i i3flen тапты. Турмыс киын болды. Маган ез1щз бшетш Семенд1 <аздеп тан» деп тапсырган. Осы жактан табамын ба деп кейш Карай тагы ©Tin efliM. Жайым осы, Бэке. Одан эрщепсш ана кагаздап керген шыгарсыз. — 1здегенщ Байкептщ кызы гана болса 6ip capi гой. Оган комектесемш. Орайын езщ келпре жатарсыц. BipaK Моисейщнен мен баягыда ада болып, колымды жуып, кол- тыгыма сурткенмш. Оган катысым жок. Эминэ осында, бэлшм сол 6ip орамын кел^рер. — Ойбой, Бэке, атамацыз!— деп хорунжий алтыата- рын калтасына кайта салды, томен карап отырып калды. Байжан да ун-туназ едй Хорунжи кайта сейледь — Бул жакка сию дегеи эшейш сез. Ол жактан етш келген орыс офицерлер1 бар екен, Ke6i колга Tycin, аты- лып калыпты. Жай адам болсац, катардагы солдат болсак 6ip copi. Kefi6ip катардагы казак-орыс солдаттары бул жакка сщш кетш жаткан кершедй «Адастьщ». «уптке ер- дж» деп оздер1 бершш жатыр. Совет ешмет1 тимептй Ал бурын кезге Tycin калган 6ia сияктыларга кун жок. Kipep- ге тес1к жок. Б1реулермен кейш кайтпак болып келшш efliM. Озден жен сурагалы келш отырмын. — Онда бупнше осында болатын турщ бар гой. Ауылдыц жаца гана Аршатыга Kernin келш конган бе- Ti. iKipTTiK ушнщ алдында «Маккормик» маркалы шеи машина пайда болды. Келеш куш, ол жаткан жершен ке- min, кыр уст1не шьщты. KoTepin койган шалгысы, кызыл сырмен сырлаган дедгелеп алыстан кезге шалынады. Мупдай машиналардыц 6ipi Оспан болыста гана болатын,

енд1 кедей ауылдьщ долына тиди Акдаладан, мемлекет тарапынан кемекке б е р ш н т . 1щрт келгенде машина мацына 6ipa3 халыд жиналган едь Олардыц Keft6ipi 03i келсе, далган копийлш п 1щрт шадырттырган-ды. — Мшекей, машинаны керщдер,— дед! ол алда до- тан болып отырган журтда дарап.— Цайсыц аласьщ? Же- Ti-сепз уйге осындай 6ip-6ip машина беред! ешмет. — Жай бере ме? — Жай бередь — Жай беретш соншама ошметтщ акднасы далада жат- даны ма? Онда аламыз. ^аладан келген екш, ем танауы тацдиган кара жЫт, сез сейлед!. — Жолдастар! бздерщ эл1 кунге дей!н Совет ошметш бш п болтан жод екенс!цдер гой. Совет ешмет!, елд! уш жуз жыл бойы данаган патшаныц долындагы бил!кт! тар- тып алый, ездерще бердь Бул — 6ip. Байыц мен кедейщд! тецеп отыр. Мынадай машина долдарыца тиш не ед!. Тус- терщде де коргеи емессщдер. Жалгыз бул емес. Сода- сайман, тудымдыд астыдда дей!н 6opi экелшш, Аддалада жиюлы тур. вкметтен сендерге дояр 6ip гана талап бар. Онда да квздеп отырганы — сендердщ пайдаларыц. Сен- дердщ бар куйттейтшдерщ алдарыцдагы бес-он дара мал- дарьщ. Ол малдьщ 03i бэрщде б!рдей емес. Б!р!цде он дара, б!рщде жуз дара. Ал кейб!реулершде 6ipey де жод. — Дурыс айтасьщ... — Дурыс айтсам, окмет сендерге: «отырыдшы бол дей- Дй дауымдасып ецбек ет, дейдь Бала-шагацды одытын, ошметтщ багыт-багдарын бш п отыр дейдь Коне, б!лесщ- дер ме, осы окметт! орнатдан Ленин не деп ед!? Кедей мен бай тецелщдер деген жод па? — Бэсе, датты-ад тецелш жатдан шыгар... Аддош- дар — Сайдалы тудымы, Ыспан тудымы, теделтед! бэрщ- fli. Олар кедейге мал улест!ргел! жатдан шыгар пйркш- дср,— ден естиярлау 6ipey улы т!лмен шенен erri. 75

вшл тагы сейледь — Эрине, бай сендерге ештецесга белш бермейдь Сен- дер ала алмайсыцдар. Алдымен, алудыц жолын бшмейсщ- дер. вйткеш Лепин всиеп oni дуладтарыца шындап KipreH жод. Оныц свзш угу ушш бШм керек. Сауаттапу керек. Жел дуган дацбад Topi3fli 6ip кун сайда, 6ip кун ойда кешш журген халыдда бЫ м ете ме? Мектеп дайда? Егшпплш кэсш дайда? — вткеп жылы Думколге eKi жер егш салып кетш ед1м. Цайтып барсам, мал жайпап кетштд— деп тагы 6ip кексе адам эщчмеге араласты. — Эрине, кешш журш eria ere ме? Егшпплш отырыд- шылыдтьщ ici емес пе? Erin екпей енд1 кун жод. Ендеше, отырыдшылапу керек. Оду да сол сиядты. Отырыдшы- лыдда келмей мектеп те сала алмайсыд. Бала одыту. са- уат ашу деген муц болады. Шэмпимет сез сурады. — «Отырьщшыланыцдар» деп дадсауды бшесщдер. Сол отырыдшылануды озщ неге бастамайсыц, 1щрт. Мен, TiuTi, малым да жок,, жер1м де жод адаммын. Жылдыд би- дайымды Сабындыныц мужьщтарына жалданып, мал ба- гып, солардан да сурап аламын. — Эй, Шэмппмет, дурыс соз айтса, сен осылай дыцыр тарта жвнелесщ. Ал, жарайды, алдымен мына мен oaiM отырыдшы болам деп турмын гой. Дыстауга кешш барган- нан кейш сол Думквлдщ басында далып, егш саламын. Коне, тагы дайсьщ барсыцдар?— деп 1щрт ашына свйлеп, алга шыдты. — Ауылнай, сен тодтай тур, алдымен TieiM жасайыд. Эуел1 Tycinin алу керек. Ошмет «отырыдшы» бол дегенде, тек «жайлауга шыдпа» деп уран тастап отырган жод. Со- нымвн доса, озшщ дол ушын 6epin, комектескел} отыр. Жаца, оздер1ц айтып отырсыцдар, Ыспан болыс та, Оспан. Ахметше тудымдары да сендерге байлыгын белш бермейд1 деп. Ошмет оларга Tnic деп отыдган жод. 0 Ki- 76

МОттщ айтып отырганы: бес-он уйден белшш, бас к.осьШ, Курал-сайманыцмен келш малыцды, жумыс кушщд1 6i- piKTip деп отыр. Ец алдымен «цосшы» уйымын курамыз, бес-он уйден «мойын cepiK» курамыз. Мысалы, жацагы Шэмпиметте eKi виз, жегуге жарайтын 6ip ат бар. Есцожа баласында 6ip виз, 6ip арба бар. 1щрт ушнен е т -у ш жу- мыскер шык,к,алы отыр. Мше, осыган коса, еюмет жер бередь Мына «Шил! апанныц» майы тамган кара топыра- гы карыс суйем, он жер алам десец де еркщ бар. Буган Коса 6ip сока, 6ip тырма, е т малапы тагы да екмет бере- дь Ендк коне есептеп керщдерпп. EKi виз, eKi аттыц оз улес1 белек, InipT ушнен шыгатын eKi-уш жумысшыныц оз улес1 бар. TinTi арабага да улес бересщ. 03iHiK ортага коскан купнце карай «мойын серштен» куз келе астык алып, кенелесщ. Жер емшеин емш кун корген, сырттан Koniin келш отырган кеп уйл1 крестьяннан б1эдщ кай жер1м1з кем. Жазылыцдар «мойын сершке». Отырыц- шыланып алып, цоныс салсак, eric ексек, ондай коныстан мектеп ашу да оцай, «сауат аш» деген вшмет уранын icKe асыру да оцай. Осы етм еттщ насихат кып, усынып отыр­ ганы кедейге пайда емес деп кайсыц айта аласыц. Соз жобасы дурысталып, жиналган коп 6ip шеппмге келгел1 калып едц Мамасешт сез алды. — Ал, алгап сока-сайманныц куны цандай? Келген емл жауап бердь — Жиып алган бидайдан улес болш, сонымен етелш, 6iTiceTiH боламыз. — Бэсе, бул не кылган батпан куйрык деп ед1м. Егер вин шыкпай цалса, вшмет мал-жаныцды сыпырып 6ipaK алады десейпп. Одан соц жем-швбщ кайда, шшещц юм бе- pefli? Мал кырылып калмай ма? — Мамасешт, сен вйтш еулешленбе, жарайды, сенщ малыд коп. Бшем1з, сенде жумыска жарамды сепз виз бар. Сен 6iare тек eMecciK- Оз малыцды ал да коше бер. Баска журттыц се т м ш шайкалтпа. Bis 6ipreMi3. Жаз Ti- aiMfli. Алдымен м е т жаз!— дед! 1щрт бас болып. 77

Ym-торт уйдщ т!з1м1 жасалып далдЫ. — «Мойын cepiK T i» не деп атаймыз?— дед! ек!л. — Оган атты азан шадырып цоюшы ма едш. Жок, eei- Mia атай саламыз да... — Онда KeceMiMi3fli4 естелш болсын. Тым болмаса атын жаттайык, — «Ленин жолы» деген мойын cepiK бол­ сын. — Дурыс айтады. — Солай атаймыз. Ауыл HTTepi дурл1ге ypin, кеп салт атты уй алдыиа келш тодтаган кезде 1щрттщ K03i жаца гана Шгш бара жатдан-ды. Орнынан атып турды. Жургшшшер де сарт- сурт уйге Kipin келдь Торт-бес адам. Bopi де ботен жадп- Ki, бул жерде бурын кермеген жолаушы. — Ассалаумалейкум! Ауыл кецес у т осы ма? — Осы... Осы...,— дед1 «булар уезден журген е т л ме» деп эуелде дипадтап калган 1щрт. — Бэсе, осылай дарай сштеп ед1, дойда жургендер. Шаруамыз алдымен с1зде. Эуел1 зацдастырып алмасад, соцынан жалага inirepMis деп од ет согып отырмыз. — Айта берщдер буйымтайларыцды,— дед1 б1рдеце су- рагалы журген жургшпйлер екенш сезе дойган 1щрт ipi- лене тусш. — Айтсад, осыдан уш кун бурын жылдыдан терт аты- мыз долды болды. Жылтыр дегешпц малы, ест1ген шыгар- сыз. Жылтекец алты алашда аты тарагаи эйгЫ адам, ауы- лымыздьщ жайсацы едь Олай !здеп, былай !здеп сабылу- дамыз. Алдымен, бадташы мына менщ imM жэне оз басым б1рдей пэлеге кдлатын болган сон, (олай дейтЫм — Жыл- текецнщ 6i3fli тегш доймайтыны мэл1м гой), содан ойлана келе, дарасад, осы елдщ жес1рш Жылтекец ауылынан алып кеткендер бар болып шьщты. Teri, не болса да соныц дарымтасын дайыргалы келген осы Ушкоц жагыиыц ба- рымташылары болмасыи деп «нар тэуекел» тартып кетш 78

ек, ел кезш, коп сабылмай-ак. жоГымыз алдымыздан гаы- га келгеш. Ал кэне, eaiqis куэ болып 6ipre нсурхщз. Цаз1р «кун кедейд1к1» дейд1 гой. Эшешн сез... Шын сез болса, iiuiH урайын, манадан 6epi дабырайтып турган Жылтыр- дыц езш iniKe 6ip Teyiu, азар болса мьщ жылщлцныц ка- рыз-кайыры шыгар деп, !здемей ж ет м е кете беретш ед!м, кедейге кун KepceTiieciH шнм ce3in, !здеп шыктык. Содан элдешмде Keri бар 6ip жылцышы кездесш, жон сштеп ж1бергеш — дед1 бес жургшшшщ api epeceKTeyi де, едсе- лшеу1 де, теп, к,ос агасы болса керек. 1щрт те тусше дойды. Адам жумсап, дереу жолга жу- peTiH ат эз!рлети. — Барар жер алые па?— деп сурады ол. — Цылта деген — оз жерлерщ!з. Бшмеунп ме едщ1з, 6ecinre д е т и жетш барамыз. Басе, Цылта болса, белиль Осы ауылнайга карагаиы- мен, жер! Цылыш, Ахметшелерге жакын. ¥рльщтыц сыры да enfli езше белил! болып калган тэр!здь Осыдан алты ай бурын Сушндш — Цозган пшнен осы жакда узатылган Айбас дегенпщ келпи бар-тып. Цосагы ж щ ш ке ауырудан кайтыс болып, жес!р отыргап жершен к.айынжуртынан б1реулер кел!п, зорлык,пен алып кетт! дегеп хабар бар-ды. Соган Дылыштыц Оспаны ж т т тер ш ж!бер!п, мал айдатып алдырыпты дегенд! осы кеше гана ecT in едь Тепнде, мы­ ла жок !здеуш!лер — солардан. Атда Minin шыгыск,а карай бастайтын Бестамак жолы- мен тарта женелген бетте: — Мал басы 6ip capi-ay. Алармыз, кайтарармыз. Мал алган кезде 6ip азаматымызды соккыга жыгып KeTinTi адамдарьщыз,— деген сез жацагы егделеу адамныщ аузы- нан тагы шыдты. «Нпырай а... басе, тегш емес. Онда ic Ty6i насырга шап- ты демекшк бу жагын мен ест!меп ед!м гой. Цылыш ту- Кымы калай мойындап, колга тусе к°яр екен,— деген ха- yin IqipT кещл!нде жалт eTin ед!. 79

Жауын топелей жауып тур. Тун дарацры. Сол дарад- 1Ытущц дад жарып, найзагай жард-журд етеда. Бул кезде жургшпплер Дылтаныд 6ip далтарысында- гы елазге дарай шыга 6epin едь Байлаулы жылдылар досадталтан далпында алдарынан дараддап KepiHin дал- ды. Жайылып, оттамагалы да efloyip болтан ба далай, шур- дырап доя 6epfli. — Ойпыр-ай дасдыр жарып кетпесе... — Адам далдырмап па едщдер, дасына? — Адам бар-тын. Жазым болып журмесе... 1щрт те сескенейш дедь Булар суыт журшпен келш, аттан тусе далды. Цал- дырган адамдары да дыбыс 6epin, алдарынан шыдты. — Аманшылыд па? Шынымен мал аман екен. Bipey-Mipey THice ме деп байлаулы куйшде кузетш отырран сиды бар. Цугыншылардыд басшысы атынап тусе далып, жыл- дыга карай басдаларды да ерте журдд Едкейш шаптары тадбаны керсетть — Mine, ауылнай, белизне дара, тура Жылтыр бай- дыц жылдылары. Ал, енд1 осыларды айдап ауылына да- рай журем1з. ¥рымызды тауып бер. Ат артына байлап алып кетем1з. Эйтпесе соддыга жырылган адамымыздыц дунын телейс1здер, болмаса мировойга ic TycipeMie. «Алые та болса, дыз алыедан дуда едок. Мэмлеге келш, дазад жоралгысымеп бт ееш к , совет сотына жугшбейш» — де- седдер опда ез штерщ. *** 1д1ртке бул iCTi шешу одай тэр1зд1 кершген. Тура Ды- лыш ауылына дарай бастай женелдь Сол Дылыштыд адамдарына аударып тастап дутылмадшы едь BipaK «6ip- niri 6epiK» тудым аталып, api 6ip жерге басы дуралып отырран 6ip ру ауылды арда тутынып, урысын олар устап беретш сыдап байдатпады.

Оспан конадтары тускен уйге KiciciH яйбершть 1щрт- Ti кенщурым оцашалап шыгарып алып: — Ауылнай KOTTi дысатын болсын. Баягы агасыныц кебш умытпасыи. О да суйек пен еттен жаралгап... Ауыл­ най сайлатдан с е т мен мына 6i3 едш, мойнын y3in, орны- нан жулгызып тастайтын да 6i3 боламыз. Ру арасыныц ауыз 6ipniri болса, совет еш меп ештеце штей алмайды. Байдасын...— дегещц дулагына салды. 1щрт додан-лодыга кене дойган жод. Енд1 зад жолыпа KeniTi. Сот шадырып, icT i соган тапсырды. BipaK, тексеру устшде 6ipfle6ip адам куэ шьщпады, «кердш» дегендердщ e3i атамыздыц аруагы со гады, Цозганга устап 6epeTin ада- мымыз жод, in;ipT коп тэнти бермесш деп эуелп созден тайып шьщты. Атбасар уезшен келген дугыншылар тапдан малдарын олжалап урыларын т устей устай да, урыльщты дэлелдей де алмай кешн дайтты. Сол куш кешше 1щрт ушне Есдожаныц баласы келдь EciKTi ашып iniKe шрдь Тун ортасы K63i болатын. 1щрт шам жагайын деп едь — Жадпацыз,— деп етшдь — Жай шаруа ма? — Жай шаруа, ауылнай ага! Дозганпьщ малый алган мен ед1м. Айдатдызган адам да, айдап келген мен де ез туысьщызбыз. Сепз дара экелш ед1м. Тертеуш айдатты- рып алган адамныц 03i белш экетт!. — KiM о л ?— flifli 1щрт. — Айтпаймын, ага. Айтсам ажалсыз кеткел! турмын. Оныц ciere Keperi не? Екеум1з б!рдей жазаланамыз. Цош болыцыз. *** Эминаны аудандыд комсомол комитет! шадыртыпты. Уком секретеры ортадан сэл жогары бойы бар, бетш Хо­ расан дагы шубарлаган, жиырмадан жаца гана асдан жг- п т Мадай Ыдырысулы Эминаны «дазад коммунасына»

келгеннен 6epi танитыи. 0TKip, 6ip беткей, api од!легп деп есептейт1н. Оныц «тепнде б1рдеце бар» деген алыпцашпа сезге ол мэи берген жоц. Цала сыртындагы «Нарамойыл» болысына комсомол уясын курып. шабындыц жерд1 белу­ ге баратын ошлдердщ Ti3i»iine соны да eHriain ж1бердк Бул т1з1мде коммунаньщ тэрбиенпй 1\\асен Тургынбаев деген ж т т те бар-тын. Жазгы демалыс кезшде Эминэш оз коллектившен алыстатып ж^беретш бул командировка б^рнеше кунге созылатын болды. Олар осы елкенщ ipi байы Цалжан-Макар дегеншц Ейл бойындагы шабынды- гын ауылжедейлерше белш бередк Сол жерде журш, ком­ сомол уясыньщ жумысын тэртштеуге комектеседь Бул ауылдагылардан 6ip танитын адамы — ПТокялак шал екен. Ана 6ip жылдары Эбд1рахман ушне келе бере- Tin Шоцалац. Шабындыцтан оган да улес тидь KemKicin Шоцалак, асца шацырып, шай ycTiiifle Эминамен едэу1р эцпмелесть Оныц OKecin де, шешесш де жацсы б1ледь Те­ ней жайынан да эцпме цозгады. — Текейдщ Жадан деген imci болушы едь Ана жылы тоцкерш кезшде ацтыц эскер1нен цашып, б!здщ уйд1 6ipa3 пананлап едц осы Макардыц цойын ода 6ipa3 уацыт ба- гып, Мойылдыныц тогайын кезген... Эминэ оныц революция жылдарындасы icinen хабар- сыз болганымен, Текейдщ большевик iiiicin бшетш. Соцгы кезде цызыл ар.мия цатарында командир деп еститш. Сол бшгешн айтты. Муны ecTiren сэтте Кунсулудыц жанарында 6ip уш- цын жарц eTin барып сепдь 8лде оз кещлшдеп 6ip ум1т туманданып барып, узай бергендей болды ма, ун-тунйз цалды. Bipan, Эминэ бул жолы езшщ осы ауылдагы жумысы туралы Шок,алацк.а сыр ашпай кеткен-дк Нелей кун1 Эминэлар ж!берген комиссия Шоцалацтыц ушне келдк Жаз ортасы болып цалган. Цызгалдац. саргалдац жап- пан цулпыра шыгып, гулш топп еткен. Айнала кекпецбек. 82

Карамойыл болысьша царайтын Макар ауйлынан «Кы­ зыл отау» деген орыи ашылган. Кыз-келшшектердщ 6epi де осындагы сауатсыздьщты жою мектебше кдтынайтын болган. Шоцалац ушндеп Бэдиша мен Купсулу да ауыл бедсендалер1 тьщацтатып цоймаган соц, соган барып жу- peTin. Шодала^ уйде жалгыз e3i шукдлнып, ecKi дамытты коЛ- га алып, кулак, бауын жалгап отыр ед1, Kipin келе жат- к,ан тосын адамдарды керш, жалт бурылды. БурЫннан та­ лые ауыл Жастары екен. Бэдиша мен Кунсулуды ок,уга шак^ыра келген тагы б!реулер ме деп сезштенш барып: — KiMfli 1здеп журещдер, KeTTi 6api «Кызыл отау- га»,— деп к,алып едь Жуантык,, мадыр жЫт осындагы комсомол уясыныц хатшысы Шок,ацныц бул создерш елей к,оймай: — Шаруамыз ол емес, Шок,а. Баскд 6ip эцпме бар, эде- i“xi келдш,— деп бетен шаруамен жургенш сезд1ре сейлен, торге к,арай оза бердь — Шок,а, ecTin не едщ. Жер белил болгалы жатыр гой,— дед! ол, эщчмесш жалгастырып. Бул кезде узынтуралау, солдат гимнастеркесш кнгеп eKiHmi жш т те, тердеп тосешштщ уетше барып отыра 6epin едй — Айтна^шы, сол «жер болш» дегендерщ не 03i, ту- ciiiflipe отырыцдаршы,— деп Шо^алад енд1 жамап отырган цамытты тастай 6epin, буларга шынымен назар аудара царады. — Жер белхе дегешвйз байлардьщ шабындьщ жерш алып, мына ыздер Topisfli кедейлерге белш береди Mine, соны «жер бел1сЬ> дейдь — Йемене, кедйеге жер жетпей жатыр ма екеп. Малы болмаса, кедей опы дайтеда,— дед1 Шокдлак. цырсыга сейлеп. ° ! 1Ы еРтей Калжвнныц жерш улескв салып алган- нан квйш керерм1з. Мына комсомолдар, уездеп келгеп OKifli бар — 6api осыиы ciare хабарла деп ж1берд1 б!зд1.

— &й, дайдам, К,алжан жерш сендерге бере доймас. — Береди бергенде дандай... — Сонда адысыз, пулсыз бере ме? — Эрине, сейтедй Шодалад мундай хабардьщ шет жагасын бурый да ес- Tiren-fli. BipaK оган сене дойгаи жод едь Байлар кеие ме. Соныд ш ш де, ecipece, Цалжан, Суймен... жер ушш елш кетпей ме. TinTi, бере далган кунде К,алжан жерше Шодалад далайша дол салады. Туыстыд жаплиан алган- да, meineci дуандыд — темеш пшнде май темештщ озн Сейте турып, «туыс» деп журген Цалжаппьщ жершен бул далай улес даулайды. Келгендер Шодаладтыд осы ойын куйрете сойледь — Отагасы-ау, К,алжаи жерш алатындардьщ 6ipi мы- на езщ1з емесс1з бе. Ецбепщз сщд! емес пе, осы байга. Цалжанга с1здеи ерен дызмет еткен еш тм бар ма... бм л - дер де, батрад комитет! де солай деп отыр. Ертец журтпен 6ipre Алуа шабындыгыпыц Жет!бай жад тумсыгына ке- л1щз. Ец шурайлы туе. Ci3re сол арадап белетш болып отырмыз. Шодалад эл! де сене дойган жод. — Эй, балалар, осыны icTen журген ауыл белсендше- ршщ G3i ме, элде зад бар ма. бшметтщ e3i солай дей ме. Арыдша ж1пт дойпынан лезде етектей газет дагазын суырып алый, алдына жайып салды: — Кердщ!з бе, MiHe, мына газет «Едбекпп дазад» деп аталады. Цызылорда даласында шыгарылып, кедейлерге ед ет ж!берШп отыр. Кене, одып ж!бернй мына Шодада, сен жылдамдау журпзуии едщ гой газет дарасынын,— деп газеты тертбадтау келген, аласалау комсомолдыд до- лына устатты да, 6ip тусын саусагымен нусдап керсеты. — Mine, мына жерден бастап оды... Элп оди женелдй «Шер 6enicm улгШ етшзешк!» «Адбеттеу болысында жер 6eflici дызу журуде. Eni ауылдыц отыздан аса кедеш Матай хажыныц шабынды- 84

ры н озара улеске салып, осы куш алдагы шеп шабу нау- цанына эз1рл1к жумысына Kipicin отыр. Елге тап курсы- нщ мэн-магынасын туспвдретш жиырмага тарта екш аттанды. Болыс белсенд1лер1 тыиымды жумыстар ic- теуде»... Мьщырлау жйчт мак,алапы одан opi ок,и бердь Бул хабарга нанбасца шарасы к,алмагап Шо^алак акырыпа дешн зейшш сала тьщдады. Шок,алак, оз ойына 6epuie отырып: — Сопда магам шабындыцты Шет1бай тусынаи берем дейсщдер ме?— деп аньщтай сурап алды. — Иэ, шыны сол, налагай жер1щзден аласыз. Дай жердей алам десещз де ершщз. Газеты керд1щз гой. Со- веттщ цаулысы солай. Сонымен, комсомолдарды шыгарып салып, Шо^ала^ оз ойьш opi ^арай жалгастыра берген едь «Есептей келсем, Мак,ар-Далжан урпагында к,ырьщ жыл к,ызмет етшпш. «Эй» десш корген жок ед!м. Айтцанын iCTefliM. Дудайга шушр, б!реуден шгерГ б1реуден кешн дегендей... Эл1 де жамандаспай-ак, кетейш деп ед1м. Мыналар не дейдь Ер- тец шабындыгына T y cin , шалгы салып жаткднымды пер­ се, Далжан не дейдь Мына темештер не дейдь «Шокдлак, азды. Нагашысын шапты демей ме». Осы бойда ол алдындагы icin атып урып, уйден шыга жонелмек едт BipaK кдлага баратыи ертецп шаруасы eci- пе T y cin , 1^амытты epinci3 тагы да крлына алды. Барымен {лдебайламак, болып, узшген жерш кдйта жалгай бердГ Далжанньщ ертедеп 6ip yofleci тап осы туста eciHe тус- Ti. Совдептщ жаца курылган кез1 болатын. Дырга «прод- отрядшы» дегендер цаптап шыгып, елден, ocipece, орыс поселкелершен орталыц к,алаларга женелту yuiin астьщ жиып жататьпг. Жиган астыцты ор поселкеде байлардыц босап к,алган крймаларына экеп токть Максимовкеде де сондай к,ойма бар-тугын. Кулактар соны бузып, 6ip тунде жиган астыгын цайтадан у л ест алый кеткен. Дойма буз- ган жаулармен 6ipre сол жолы Далжан да к,олга тускен-

Дь Даладан келген милиционерлер, орталарында осы Те- кей бар, 6opi элплерд1 Аццала турмесше жауып тастаган едь Онда Шоцалац цалага агаш KOMipm тасып сататын. Байжап ушне де жш баргыштап, осы Текеймен де ж т кездесш журетш. Сол жолы Далжапныц Дарамойылдагы барлыц туыста- ры жппалып езше келл: — бшмет кедейдпп, арамыздагы cinipi шыццап кеде- fii&ii3 сенсщ. Совдеп саван сенедь Бар совдепке, кемектес туысыца, куэлш 6epin, Далжанды цутцарып ал,— деп жа- лынган. Сол жолы «туыс» деп элплердщ айтуымен Шоцалац Аццалага келш, сот ашып жатцан отмет орындарыпа ба- рып, Далжанды кешлджке шыгартып алып едь Шоцалац оныц урлыцца шынымеи цатысы барын соцынан бшда. Сол жацсылыгы ymin кешн Далжанныц 03i келш: — Шока, осы Алуаныц тацдаган жершеп езще та - бындыц ал. Timi, ана Жейбай шабындыгып болт берем. Мэцпбаци сураусыз... Сенен...— деп уэде етш кеткен. BipaK коп отпей, Совдеп цулады. Жаца етмет кедейд1 жацтырмады. Mine, сол кезде, Колчак тусында Далжан тавы да булан; цагып шыга келдь Уэдеш де умытты. Кол­ чак эскер1мен, бандымен цосылып, ел шапты, Kici елирдо. Шоцалац осыны ecine туыргенде манадап 6epri кудакй ойына жаца 6ip шеппм тапцандай болып, цуанып кетть «Иэ, айтпацшы шабындыцты Далжанныц eai берем де­ геи. Егер ертец «муныц не?» десе, сол уэдесш ecine сала цоймаймын ба» деп Шоцалац осы ойына 6eKinin, ез!мен- 03i мэз болып, жымиып цойды. IciH цайта цолга алып, жумысып жалгай отырып. Шо­ цалац ойы б1рден 6ipre ойыса бердг Bip сот комсомол сек­ ретеры Тургыпбай баласыпыц да C03i eciHe тусть «Аз ецбегщ сщд! ме осы Мацар туцымыпа» дедЬау ол. Созшде цате бар ма. Bipin — оцга, опын жузге жеттзд! емес пе малыныц. Сойткенде меш жарылцаганы цайсы. Соцры 6ip

жылгы ецбепмнщ ак,ысын да дурыс толемедь Баскдсын былай дойганда, мунысы тагы бар емес пе. Цатын аитып отыр: кущцзп хабарга Караганда, комсомолдар ауыл ке- дейлершщ уйлерш тугел аралапты. Bapi де «аламыз» дей- Tin кершедь Соныц шпнде Цалжанньщ менен repi де ет жакын туыстары бар. Олар алып, мен далада калып кой- сам, маскараиыц у л к е т сонда болар-ау. Бэдиша кун кер- сетпес. Нар тоуекел! Цалжан мупыц не десе: — Байеке, баягыда езщ де «берем» деген жер емес пе деп кутылайыи. К,утк,армаса кеппен керген улы той, iniin урайын... Онысын да Kopin алайын...,— дед1 шлкшш. Ллаканына тушрш »i6epin, камытбаудыц да узш н нэпл- не келт1ре туйш, тартын ж!бердь * ** Шокалак бул куш алакобедеп турып едь Шонке шал- гы салатын кез келш калган. Шалгысын кайрап, камдана бастады. Mine, ол шалгысыпыц жузш кайракка салып, жаныи-жапып ж!бердь Мунысы оз кайратын да жанып тускендей квргид!. Сол бойда сонау шабындыктыц батыс жак тумсыгында каптай epin келе жаткан коп малга K03i Tycin, богелш калды. «Мынасы neci, ойбай-ау? Елдщ шабындыгына малын Tycipin журген шм тагы? Бул калай болганы? Жапыра, Каптата жайыпты гой, ойбай-ау!.. Шокалак селк erri. 0 з K03ine 63i сенбегендей болып: — Бэдиша, 6epi келпп..., деп айгайлап ж1бердь Hipin отырган ж!бш тастай 6epin, жупрш касына кел- ген Бэдишага ол: — Анау не, карашы 6aii6iine,— деп 03i айыра алмай турган «Алуаньщ» кед жайылымыиа карап, к°лын шо- шайтты. Бэднша жазбай таныды: Шалына жалт бурыла бер- Д1 до: — 0, бейшара-ау, кермей турсыд ба?„ Кезщд! шел 87

басдап ба?.. Бэсе, ез^м де ойлап ед1м, Далжан бай сол же- piH одай бере дойса nri деп. Алуага шалгы салатын бол- дьщ, жаритын болдыд деп купшш едщ... Жарыдыц, эпе,— деп б!здей тшш шалыпа сугып-сугып алды, ceinri де, до- рага дарай женеле бердь Бул кезде Шодалад та бар мэп-жайды дапысыз Tycinin улгерген едь Цолындагы шалгысып элдедайда ладтырып ж!берш, болыс кецсесше дарай елпеддей женелдь Кецседе ешюм жод екеп. Уй алдынан осындагы ком­ сомол белсендшершщ 6ipin кездесирш, мудып алдымеп соран шадты. — Ей, бала, сепб!сщ,— дед! ол асыгып-аптыгып.— Кешеп ездерщ белш берген «Алуаларыд» дайда? Буйте- тшдерщ бар, неге алдайсыддар... Агайып-журт алдында неге буйтш масдара етесщдер. Шаман атына мына мен, Шодалад далдым. Бэсе, бул не дылган батпап дуйрыд, деп 03iM де эу баста жоламап ед1м ау... Болдыддар ма,— деп кэд1лтдей ж у т жыгылып далгап кэрпя шйндеп бар к утгш б!рден адтара салды. Комсомол жш т эуелде тусше алмай дагдарган-ды. Алуага мал тускенш басда 6ipeynep де керген екен. Еш- уш адампыд басы дуралып далды. «Булардыд бэр! де жер белш кез!нде Алуадан улес алган адамдар. Жадагы ж т т - т!д ушне де мэйек тпген. 0i<eci биыл «Шшенге жарыдыд» деп. о да мпыгынап кулш, мэз болып жургеп. Шодаладтын, да, басдалардьщ да айтып турганы сол Алуа екенш мыдыр ж т т енд! гапа тус!нгепдей болды. Кеше ячейка жппалысында «байлар жагынан, дарсылар nibiFbin, адай-тодай бола ма» деген дауш айтылганы бар- тын. Сол ecine сап ете тустй «Ондай» б!рдеце бола далса, батыл димылдацдар» дел1нген-д!. — Ойбай, дой, ячейкага барайын, журтда хабарла- йын,— деп ол комсомол уясы секретарыныд ушне дарай шапты. Кецсе алдына жпналгап халыд кобейе берд!. Bapi де осы ауылдыд кедей-кепш!ктер!-т!н.

Хабарды ести сала, осылай карай шапкап секретарь да бегелген жок. О да icrin м эт н е каньщ тэр1здк сойлей келдй — Алдымеи сол жавда адам ж1берш, малдыц шмдШ екенш аньщтап, бш ш алайьщ. Жазатайым, жацылыста тускен корпи Мацсындагы тамырлардьщ малы болып жур- Mecin,— де/ц ол атыньщ TiSrinin ортада турган комсомол- дардыц к,олына устатып жатып.— Бар, тез, аньщтап, 6inin кел... Элп адам Алуа шабындыгыиа карай шаба жонелш едк кеп узамай сол жактан тагы шац кершдь Кеше Цалжан жершен улес алгап ауыл адамдарыныц 6ipi, кеп малды корш сезштенш, сол жавда барган екен. Комсомол окшК мен 6ipre кейш карай о да шапты. Eneyi де соиадайдан ай- гайлай келдь — Ана журген Далжанныц дула айгырыныц yfiipi, вне, апа карайган К,алжанныц сиыр табыны мен к°йы... — Ойбай, ж1пттер, не турыс бар, атка копыцдар. Шай- ты Цалжан. Kerueri жерш «кайтып алам» деп жанталасып жатыр. «К,алжан улеске кеткен шабындыгына малын кайта айдап TycipinTi» деген хабар жепшмен-ак Дарамойыл комсомолдары тугелдей атка кончай болатын. Сырттап коз салган журт Алуа жактан буркылдай шьнщан шацды гапа кордй Ышне аКлжанныц коп жыл- Кысыныц ауыл устш тасырлата басып OTin, Жыланды та- кырына карай асып бара жатканы байкалды. Коп узамай сол байдыц кон сныры да шубырды. К,икулап, урандап, малды куып бара жаткандардыц 6opi, сол жацагы ауыл комсомолдары болатын. Бул окига осымен айкай-кокайсыз тынышталган та- piafli болып едй Царамойылдагылар: «бай енд1 кайтер екен?» деп, соны тосумен журген. «К,нраттык, байдыц ма-

лып тадырга куып тастадьщ» деп мэз болгандары да бар- тын. Цалжан эуелде сыр берген жок,. «Рулас агайындарым гон. «Бас асаульщ» icxeii коймас, квнер, деп облагал эуел баста. Акыры мына жаманат хабарды ecTin. к,атты састы. Туыстарын шацырып алды. Келгендерд1ц шшде Суймен бастаган бузык iniflepi бар-тыи. — 0з агайыпым ед1, темеш. Цырылып бара жатдан малы бар ма едь Цыста вз1м комектесш, cenTeceTiii ед1м гой. Енда карманбай карап калудыц peTi болмас. Алуа ал- дымен мен емес сендерге атадан калган мура. Мэнец аруа- гы бутан не дендь Берщдер сазайын элй комсомолдар- дыц,— деп тапсыргап соларга. — Кане, ренж!мещз. Були малды айдап тастаса, ер- тец шабындыкка тагы айдап TycipeMi3. Bip тептеклкл мен мойпыма аланып,— деп Суймен уэде етл агасына. — Ендеше жонелщдер!— деп буйырды Цалжан. Бул кезде ячейкашц жел Myuieci губном тапсырмасы- мен Kepiui ауылга мал ece6in ала шьщкан-ды. Bip уйде отыр едь Bip топ салт атты уй сыртынан келш, апыр-то- пыр Tycin жатты. Свйткенше болмай, Суймен бастаган Цалжан туыстары унге cay eTin, nipin-Kipin KefliCTi. Соныц алдында гапа комсомол секретары оз адамда- рымен эцпме оттзген. «Байлар жагыпан б).рдеце шыкса, урейленбецдер, ун- демецдер, сабап жатса да, тебелеске барушы болмацдар. Жогарыдапллардыц акылы — осы» деген. Yfire шргендер салган бойда буларды ала кез^мен атып, тура-тура калысты. — Салаумалейкум,— дед1 комсомолдардыц 6ipi. Элплер сэлем алмады. Суймен аптыга сейлей жвпелдь — Негып журсщдер сендер осы!— деген дауысы ыз- барлы шьщты. — Мал ece6iH алып ж уртз.

— Экелщдер документтерщдь Сендерге оидай билшы KiM бердо? «Малды дуып тастадыц деп тшспей, басда жагынан келш содтытуып дарашы мынаныц» деп ойлады секре­ тарь. Шыныпда буларга берген ешшмнщ c e n iM дагазы жод. Комсомолдарга санад журпзуд1ц тэрт1б1н уполномочен­ ный дупия жиналыс ашып дана туспццрген-дь Отыргаи- дардьщ ешдайсысы дагаз усы на алмады. — Бапдитсщдер... Суймен доншынан дамшысын суырып ала 6epin ед1, секретарь орнынан атып турды. — 0шмбт зацын аядда басып журген сендер бандит пе, элде 6i3 бандит пе? Кэне, журщдер болкомге... Дойыр дамшы сумац етть Жещл койлектен етш, куй- flipren темпр басдандай ертеп TycTi. Секретарьдыц иыгына дамшы тэты сштендь Басдаларта да т и п жатыр. Biрад, булар дарсы соз айтпай, уп-туназ тезе бердь Эбден шаршап: «Шаруаны тындырдыд, удсаттыд, кек алдыд» деп 1^алжан туыстары шыга-шыга жепелдь Сол Tyni жеп комсомол Mymeci бет аузы дан жоса болып, бас- тары жарылып, ктмдер1 порша-пэрша болтан куйде да- лага дарай тартып бердь ** * Соцгы жылдары дала т1рнплтнде кеп озгерштер бол- ды. Сырт кермеге баягы куш. Казак-орыс стаицасы оз ал- дына, даэадтар мен татарлар, слободке адамдары олар оз алдына журш жатданымен бурыпгыдан айырма коп. Ка­ зак орыс этмдер1 дашып, кейб1р ipi дазад, татар байлары оз жепдерше кеткеннен кейш кек шатырлы, тас болат уйлердщ 6epi кедсе, мекеме орындарыпа айналып, 6ip да- тары кедейлердщ долыпа кошкен. Сондай уйлердщ 6ipi — мектеп, ещц 6ipi — балалар жататын жатадхана, Мойсей уш — емхана, тагы 6ipi — уездш дайындау мекемесд рево- 91

люция алдыпда салына бастаган Казанцевтщ тас сараны цаз!р «Халык, уш» деп аталады. Байлардап алынган пауес- ке арба да Hteryni кушнде кунузын укомньщ алдында бай- лаулы турады. Оган уком, облисполком басшылары мше- дь Кей-кейде цайдагы жок,, атарман-шабармапдыкда цолы жеткен б!реулер1 Minin алый, шауып бара жатцапын ке- ресщ. Бугаи да к,ала халцыныц K03i уйренш алган. «Бул цалай?» деп еш цайсысы айтпайды. Укомньщ uenceci Моисейдщ цызыл Kipnini ушне орна- ласып отыр. Куп KeuiKipin, царацгыльщ тускеи. Кецсе iuji адамга толы. Bipi Kipin, 6ipi шыгып жатыр. Секретарьдыц улкен болмесшщ алдында б!реулер жур. Бет-ауыздары жара, шаштарына уйысып цан цатцан. Oci- ресе, тертбац келген аласа бойлыпыц Typi Kici шошын- гандай. Ауылдаи шыкдан бойда Есш 03enin Keniin оте берш, iuiTepmen 6ipeyflepi: «Бет ауызымызды жуып, тазаланып алсак, цайтедЬ деп едь BipaK, осы тертбак, ж т т жекш, тыйып тастады. — Жумаймыз, жуынбацдар. Осы кучтпзде барамыз. KepciH TypiMi3fli цаладагылар, укомдеплер,— деген. Соны- мен, Царамойыл жшттер1 жаяулай, жалпылай журш, уком neH;cecine жетш едй Кезектеп к,ызметкерлерд1ц 6ipi телефон согып, 6ipey- лерге жагдайды баяпдады. Сэлдеи кейш, теп, сол хабар бойынша болса керек, белмеге тольщша келген ак, сэры ж т т шрдь Орта бойлы, жасы отыздар шамасында. Уком секретары екен. Ол отыргандарды таныган болатын. Секретарь l^apa- мойыл комсомолдарыныц укомге де, ауыл советке де ке- MeKTecin жургешн ecTiren. Булардыц уйымдасу Keuiine 03i де цатынасцан... Жиналыс ауыл ортасындагы 6ip цоцыр кшз уйде eTin едь Сонда: — Арамызда Далжан байдьщ irnci мен Kinii баласы

отыр. Солар Жиналыстан шыдсын, деп усыныс енпзгён ж ш ги ол б!рден тани кетть Секретарь сол ж ш тке дарап: — Не болды, кэне, баяндацдар?— дед!. Тортбад ж т т орнынан турды. — Аты-жонщ KiM? — Тургынбаев IHopin. — Не icTefli байлар? Шэрш 03i керген азаптыц бэрш буге-шегесше д е т и далдырмай бажайлап айтып бердъ — TyciHiKTi. Муныщ бэр! тап жауларыньщ ici,— дед1 секретарь дысда дайырып. Бурыштагы устелдщ басында отыргаи арыдша дара ж т т те сезге араласты: — Саке, Суйменнщ дамшысы жалгыз мыпаларга емес, жалпы советке дарсы, комсомолга дарсы с!лтеген дамшы... — Дурыс айтасыц, ж о т солай,— дед! секретарь. Ол енд! телефон дулагын буран, трубканы долына алды: — Маган уком коомсомолдьщ секретары Жушсовты берпцз. Мен Сардарбеков... Царамойыл болысыныц секре­ тары Тургынбаев 6ip топ комсомолымен осында кел!п отыр. Сендердщ тапсырмаларьщды орындаймыз деп жу- pin, таядда жыгылыпты 6api. Иэ, иэ... Цалжан бай... Тап жауларыньщ ici... Дереу бюроньщ мэж!л!с!н шадыр. Мен де барамын. Тергеу журпзем!з... Рас болса, ашыд сот аш- тырамыз. Мал мулк!нен айьтрып, соттаймыз Далжанды. Содан кейш ол ecine тагы б!рдецелер тускендей болып, coain дайта жалгады: «Шалгыз К,алжан емес, естш пе ед!ц, мунда «Цазад коммунасында» тагы 6ip жагдай болып далды. Бул жадта да орекет жасап журген байлар.

«Текей одуын 6iTipin Аддалага дайтып келштЬ деген хабар сами ете туей. Ерекше жарлыдпен губернияга, Пет- ропавлга келшть Улкен дызметте. Осы жолы арыз тексе- pin, дыр аралап дайтады екен. Бул хабар расда да айналып, келген бойда Текей дыр елше журш те кетть Оган ере дызыл отау уш де елге ат- танды. Цурамында фершш татар, саяси yriT iui, Аддаладан дурылган кешпел1 сот Mymeci де дастарында. Текей уезд орталыгынан укомныц фаэтон арбасын Minin шыдты. Да- сына ерген жэне басда ешлдерц уптпйлерц «открытый лист» дегенмен, «ашыд хатпен»* жур. Окшдер MiHeTiH ке- лш жергшшт1 елден эр уйдщ елше дарай алынады. Он жылдысы бар 6ip ат берсе, жуз жылдысы бар он ешлге ат дайындап беруге мшдетть Циындыд Дуланетпеске жетпей кездесть Жолдагы ауылда «сузек» ауруы бар деген ацпме таран, ферпйл татар сонда далган. Алдагы жерде, Соналыда да, ауру адамдар бар болып шыдты. Текейлердщ фершел тосып жатданына, мше, ymiHmi кун. Кешдурым фершш емес, шапдыншы 6ipey, шала булшш, сол келдь Аддудыдтыд байлары лау беретш емес. Лауды «тутш басы» болып бе- релпз деп, салмадты кедейлерге аударып тастапты. Бу- рыниан дау-шары бар ауыл ерепспен ешлге ат бермей жатыр. Текей милиция шаптырмад болды. Б!рад дыр елшщ TapTi6iH коп бше доймаса да татар дэршер далтасынан адша телеп, келш жалдапты. Сонымен кеш тусе о да жет- Ti-ay, efiTeyip. Текей елд! керш, 6ip масайрап далды. Байкал сыртын- да орман iniinfle, айдынды езендер мен шалдар келдердщ жагасында жургеп кездершде «керсем» деп талай адсаган * «Открытый лист» (ащыд хат)—екшдерге жогары орындар елден лауга ат алып 1нну ушш беретш рудсат дагаз.

озипц Жамап квщ. Осы Цуланетпес пен Коцпщ суына шомылып, жалацаяк, табанымен топырагып бассам деп армандаган. Ауа тунып тур... Алыста сагым булдырайды. Сарым мен коса Сецпрдщ жацпарлары царауытып, аспандап кет- кендей болып кершедь Эуеде жаздыц осы 6ip тусына тэн ызыц-шу бар. Tipi табигаттьщ, акдан судыц, шырылдаган шеиртке мен даланыц алуап цусыпыц ун цосцан 6ip ан- самбл1 тэр1здК Соларга кей-кейде Дуланетпес пен Код сыртынан тасырлай шапцан KHiK туягыныц дуб1р1 цосы- лып кетедь Bepi жиналып суга тускел! шыцты. Озеннщ ашыцтау тусынаи келдь Дуланотпестщ тал кемкерген еш 6eTi де кокпецбек. Бул тустар терец. Осыдан шацырым жарым- дай жерде Кушк еткел! жатыр. Сона 6ip жылы Есцожа шалмен екеушщ жортуылдап барып келетш еткелк ац патшаныц цырга шыгарган цыруар ocKepi жанаса жетш, Менекке царай жалт бурылып кететш откел... Мына цы- зыцты царашы, оран да талай жыл OTin кетшп-ау... Сонау турран, сагымданып бшкке, бултца царай кете- piain кеткен Korinflip мунар — Монек тауы, сол 6ip жыл- дары патша эскер1мен урыс болатын жерлер... Сол жац цапталдагы кегшд1р аспанга цара дац болып Tycipiaren сурет Topi3fli еркеш-еркеш царайгандар 1^ызылсецг1р мен Коксецг1р таулары... Текейдщ Туйыцтагы цыстауы да, со- цынан Эмина барып, мектеп ашатын туган мекеш де со- ныц шпнде... Сона 6ip жылы, Теней CiGipflen оралатын жолы Эминаны сол оз ауылынан, оз цыстауынн кездеспр- ген. Сол арада казip де, Эмина ашцан мектеп бар. Кеше- ai-GyriHfli кездесш журген цызыл отау басы, MyFaniM ус- таз, совет хатшысы болып журген сауатты деген алгашцы Казак, ж1г1ттер! мен эйелдерд! де сол Эмипэнщ niSKipTTepi... Bip сот Текейдщ журег1 шым етш, шаншып кеткендей болды. Ecine Эминэ цайта оралды. Тулабойын элде 6ip цызраныш ceeiM тары да билегендей болды. Сол сез1мнен TeeipeK арылгысы келгендей, ол К,уланетпестщ жарлауыт

жагасына келш, ineinimn суга кумп берш, судгш кетт1.| Одан api аргы бетке карай тарта жеиелдь «Кшге екпелей- Miir, не деп екпелеймш» дед! iniinen ол Ky6ip етш, дула- шын серией Tycin. Биыл Цапай, Амалдьщ ауылдары осы Цуланотпес бо- йына келш долган. Айпала, сонау 'Гулкий сай, Аддудыд бойыньщ 6 api мыдгыргаи мал... Ахметше тудымыныц ма­ лы... 0ткеп жылы усталатып Алдаш-Алдаберген ауылда­ ры да осында, «Баягы далпы екен бул 6epi тудымдары- ныц, Жетшпей жатданы тек Оспан ауылы гана. Кеткеш- ме сол куйшде cinicin, басда журтда! Олар Алдаш усталысымеи Шуга дарай ауган. Цытайга oTinTi деген ха­ бар бар. Дыр елшен тускен арыз коп. Жалшы малайлар зацга жугшедь BipaK,... Жадсыкед болысында ецбегш ала алмай жур- ген жалшыга улес эперу оцай болып турган жод. Сырт- тай арыз жазганымеи «ел G3iMi3flini, ру 03iMi3fliKi» деп тексеру жеткенше Ko6in мемлемеи оздер1 шешш дояды. Текей мына icxi де солай бола ма деп едь Бул — Ах­ метше балаларынан адысын даулап берген арыз. Эуелде арага б1реулер журд1 ме, далай, iCTin байыбына жете ал­ май «дызыл отау» соты едэу1р диналды. Сейтсе, батрак- тыц G3i «дылмыс icTen дойдым ба» деп тайдадсып жур екен. 0йтуше ce6 e6 i де бар болып шыдты. Сотпен одаша сойлесш алганнан кейш гана арыз neci турасына кепт, шындыдты айтты. Соттыд бул мэжшшше Текей де датысып едь Былыд- шылыдтыд тамыры узшмеген талай турлерш керш, же- pinin, api кулюге де кенелш далды. «Цызыл отау соты» журш жатыр. «Цызыл отау» деген! TipKecTipe пккен алты данат eKi киiз уй. Yft сыртына узын сырыдда inin, дызыл ту байлаган. Халыд жиналып отыр. «Батрак комитетшщ» председател! мен милиционер жалшысына ецбекады твле- мей журген байды айдап экелд!. Бай домаланган, аласа бонды, спрек сэры садалды, жшсш кез 6 ipey.

Судья арызды оди бастады. «Аддала губерпиялыд ат- дару комитетше: (уезге де емес, TinTi губернияныц езше) Кед доргалжын болысы, номер 6eciHuii ауыл кецесшщ азаматы Атаман баласы Итдустыдан. Бесшпй санды ауыл- дыд аты шулы бай дазагы Жамандулов Цурымбайдыд eci- гшде удайы жиырма бес жыл журд^м. Цойын бадтым. 8 кем Атаман оныд экесд менщ атам, Сардулад та OMip- бойы осы Жамандулга жылдышы болды. Ашамай жылды содында боранда адасып елдь Ал oaiM есшнде жургеи Цурымбай маран жылына бе­ рем деген тайыншасын, ecKi eTirin eKi жылдан 6epi етемей келедь Жылдагысын жылда «дойды дасдыр тартты», «ура- га Tycipin олырдщ» деп адымды yueMi устап далады. Осы арызымньщ дурыстыгына с1здерд1 сендоремш. Егерде со- 3iM жалган болса жауапда тартьщыздар. Немесе адымды алып берщ1здер. М етц OTiHimiM бойынша дол дояды. Жардынбек Ж у- манулы, Сэрсембек Бэйсеркеулы...» Судья Итдустыга дарап: «Мынау не деген сез, аты- жеш KiM озйпц Бэйсерекулы ма, Буйсеркеш улы ма?» деп сурады. ^ — Ойбай, осы Бэйсеркет 6 mieynri ме едщ1з, ауыл со­ вет Mymeci емес не. — Эй, элп жылдышы Бэйсерке ме, е, солай десейпп. Журт 6 ip толдып, котерЫп дойды. Байда уи жод едь Bipai; соцры жылы «eKi тайыншаны бермей кетт1» дегеп туста дауысын кенеп, орнынан тура бердь — Ей, Итдусты 6 ip тайыншаны алып далганым рас едк Ал ана жолры тайыншадан езщ безген жод па едщ. — Безгеш Heci. Судья Итдустыра 6 ip, айыпты Цурымбайга 6 ip дарады. Цурымбай тумарын memin, мауыты тысымен маддайын cypTTi. — «Пт» десе ит дой бул Итдусты. Эй, сол жолы мен ceni Жан ига мен 6 ipre жатдан жерщнен устап алган жод 7-668 97

па efliM. Соньщ айыбына тайыпшадап езщ безш птыддан жод па едщ. — Байдацыз, журт алдында малайыцызды балагатта- ганыцыз ушш жазаланасыз. Жанигацыз юн, бул сезщд1 далай TyciHyre болады, бай? — Аргы жагын ана Итдустыныц e3i айтсын... Бай сасдаладтап, api жазага далгаиына emiiin, долды 6 ip сш- теп отыра кетть Енде Итдусты турды. Ун-тунЫз тур. — Кане, не дейд1 мыпа бай. — Жанига дегеш, осы шшпц Kiuii эйель — Тодалы гой Дурекецнщ,— деп б1реулер соз досты. — Иэ, онда сети; не адьщ бар ед1? — Мен емес, Жанигапыц 03i гой, ол тайыншадан ез1м безгенмш, айыбым yniiH берген ат-шапан,— деп байдьщ ез1не далдырганмын. ¥стап алганы рас едй.. Элде KiM мырс етш кулш ж1бердь Соган шесе дызыл отау iuii кулюге кенелш далды. — Дан булд1ргенш дарашы мына Итдустыныд. — Жанпганьщ дойнына бардым десешш. — Сондайды мойындай ма екен, ит-ау. 9pi кулш дысып, api бойы бусанып, желпппп келгел1 Текей сыртда шыдты. Mine, жагалай осы... Ана малайдьщ эуелде арыздан бас тартуы да содан. Эрине, Итдустыда айып жод, айып тодалда, айып — арын сатдан мына Ду- рымбайдыц езшде. Соз жод, Итдустыга ата-бабасынан бер- ri ецбеп yniin борышын дайырады. Арыздардыц 6 ipi даладан келген санадшы ешлдщ ус- тшен жазылган болатып. Санад комиссиясыньщ салыд жинауга дуды жод. Уезд басшылары да булай icTeyre тиым салып, пысыдтап тушщцрген. Ана 6 ip жылдары етек алып кеткен бул поле ani тодталмаган екен. Арызда Дылыш ауылынан алынган мал саны Fana кер- сетшген болатын. Тергеу устшде басда ауылдардан да осындай «салыд» жиналганы аныдталды. Кеше Дылыш ауылынан бес куэ шадырылды. Bipi осы

ауылдыц «сйлыкда» жинаган малый Керейге айдап апар- ган адам екен. Сол куш кеппне Текейге келш, езш щ ке- meri берген куэлшнен бас тартты. — Малы да дурысын, апарган малдьщ iminfle ез1мнщ eiti жылдым бар едь Бастан дулад садада, дауламаймыи, басдалар да маран соны айт деп нибердь Ел irni кун кор- сететш емес, «куэ болдыц» деп, куэлшке журмеймш,— дейд! алп. — 0TipiK куэлж бергенщ уппн сотда тартамыз онда. — Мейлщ1з,— дейд1 алп... Оган да риза болып тур. Санадшы Керей жадтагы ауылдардан да «салыдда» мал жинаган. Б1рад мундагылар да куэлш беруден дашып, id i жаптырып тастамад болды. Код бойы да бай, кедей болып «бвлектенйт» дегеш- мен, осы рушылдыд, туыс-жекжатшылыд эл1 дала доймаганын 'Гекей осы жолы айдын сездь.. Теней 6 ip сэт далгып кеткен екен, ат айдаушыпыц: — 1^ап, налеттщ арбасы-ай, дегеи одыс шыддан yni- неи басын KOTepin алды. Кезш ашса, колш тодтап тур. Арба 6 ip жагына дарай шемейш далыпты. — Мынау дай поселке. — Танымай турсыз ба? Бул Максым рой,— дед1 атдосшы. — Ендеше шдебайлап coFan жетк1з. *** Максимовканыц шыгыс жад бетшде жанаса донгаи Мадар ауылы бар. Eiteyi де Текейге таныс. Оныц ойына 6 ipa3 жайлар келш, орала Kerri. Ец алдымен ол Жаданды коз алдына елестеттй Кермегел1 коп болды, сагынды ма... «Турмстанда журмш» дейдь Хатты да сирек жазады. Мы- на тустар сопа 6 ip жылдары сол Жадан дой багып, жап садтаган жер. Соцмпаи oeine айтып отыратын. Текей Шы­ гыс Ci6 ipre KeTeTin жолы Жадан Жамап шубар ардылы осылай OTiiiTi. 7* 99