Ж. Аймауытов. т3

Кдзакстан Республикасы Мвдениет, акдарат жане спорт министрлш Кдзацстан Республикасы Б ш ш жене гылым м и н и стр лт М .О . вуезов атындага бдебиет жене енер институты ЖУСШБЕК АЙМАУЫТОВ БЕС ТОМДЫК, IIIbIFAPMAAAP ЖИНАРЫ повесть 9цг'1мелер аудармалар Алматы 2005 *



ПОВЕСТЬ

КУНЩЕЙДЩ ЖАЗЬИЫ Кунжей гой бу жаткан Жаялыкша жалпиган, жарканатша калкиган, жермен-жексен шым кора, бейнеу1 ж ок сум кора. Шымкорада - жер уйде, желпвдйрмес кер уйде, арса-арса болып суйеп, калактай болып иеп, жанкадай ж ок жак етген, саусактары шшбшп, келенкедей кшбиш, бу жаткан кай аруак? Элсш -элсш д е м т п , тык-Tbijc. еткен жетел1 енменщнен откен- дей, алма epim кезерш Бетпак кезш кеткендей, кимешеп кол- кылдап куыршакка тжкендей, сатпак-сатпак жастыгы жастык емес кетпендей, cap тосек боп саргайып - бу жатканын кай эйел? Бшмесещз айтайын - Кунжей гой бу жаткан. Кузден жаткан К унж ей - жазга жетп ш н ш : кудер1 гой, жан нпркш, узшмейтш созылып. Кектем куш кулед1, кулш ед1 - жер туледй Тулегеш емес пе ак кебш1н сыпырып, кек торгынга бвлещц. Кызыл-жасыл, ак- кешшл бейне шлем туршдей, гулдер гул-гул жанады, кулшлдеген гул-ж апы рак, сагымданган кул1м бел терезеден квз салса, Кунжейдщ кещлше жазылмас жара салады. A h , дарига, дарига! Кунж ей сау боп журер ме eai? Кырдан тезек терер ме едй К,ырдан кия кезер ме ед1? Шыркап енге салар ма ед1? Энге салса, эл б т п , капка кары талар ма еш?.. Жалгыз ейнек жаман уй, тесеншп - жалан ши. Жаман шидщ тор жагы — ала сырмак текемет, текеметте — Кунж ей, жалгыз эйнек туб1нде. Алты кезден ушеу жок, лактар ойнап сындырган. Калганы аман калсын деп, ейнекп жудв жулдырган. К ун жылы- да не керек? Бала-шага, козы-лак жол' гып алды эйнекп. Лак даланын

ойнактап керпеге, жыгып кетед1 шойнекп. Шэйнекте шалап су- сын бар, шалабын коргап Куш кей айтып кояды: «Ш ай!»- деп те. Ойнактаган кулдыр лак - шай дегещц 6iae ме? Л ак каргыса эйнек- тсн, запы болтан Куш кей, колын созады шойнекке. Кушкейдщ cepiri - ойнектен ескен жел болады. Куш кей жалгыз жатканда, козы-лак пен карлыташ — бейне 6ip душ м ел болады. Ауыл-уйден Кушкейге келушшер кем болады. К,ашан жаткан Кушкей? Кашан олген Куш кей? Кашанты кещ лш сурасын? С о - ган карап отыр ма? Шаруасы бар эршмнщ. Окта-текте Куш кейге 6ip айналып, Kimi уйдеп Айдарлым келедь Айдарлым-ау, жап-жас боп аяуды кайдан бш есщ? Мушелге жана жеттщ той... Айналайын езщнен!.. Сусы ны н бар ма, апа- тай?.. Кдпайсьщ деген соз1ннен!.. Сен болмасан, карагы м!..- деп кояды Кушкей, демйе сойлеп eHTirin. Айдарлым кетсе, Куш кей жалгыз жатады куркшдеп: - УЬ ... алла-ай!..— деп кункшдеп. Кунисейдщ cepiri —ойнектен ескен жел болады. К унж ей жалгыз жатканда кос карлыташ ел болады. Тушрлеп тасып топырак, кыл-кыбыр, ш оп-ш ар, жапырак, 6ipiHe-6ipiH жапсырып, кос карлыташ калбандап, уя орнатты донбекке: балалап, ocin-енбекке. Жалыгу ж ок пйркщде: жарал- тандай ецбекке Куш кей жатыр бакылап, карлыгаштын OHepiH жаткандай-ак кормекке. Кдрлыгашта дамыл жок: eci-flepri уясы, 6ipi кетсе, 6ipi кеп, ак канаты даршдеп, кос куйрыгын калак кып, куртымтай боп кунтиып, бутып кана кылтиып уясына жатады. Зайыбы уя басканда, байы журед! бойек боп: олсш -олсш келпш теп, жарынын жайын бшпштеп. Карлыташ екеш карлыташ 6ip-6ipiHe кайрылтыш, 6ipiH-6ipi сыйлагыш. Адамзатка не болды? Кушкейден безгендей, Куш кей Monri олгендей, суык топырак кемгендей, Айдарлымнан 03reci шетшен туте умытып, Баласы кайда Кушкейдщ, «апалап» 6ip уак келетш? Жубайы кайда Кушкейдщ, кияметпк жолдасы? К уш кей буйтш жатканда, жастык койып басына, колынан сусы н беретш? Аулы кайда Кушкейдщ, келш-кетш журетш? Жалгыз перзент демесен, аулы да бар он шакты уй , байы да бар сокталдай, бауыры да бар байынын — немерелес оменгер. Кушкей сауда уйшен, yflipiMeH шыкпайтын, оншен кортык коргсн Бар болса, олар кайда жур, 6ipi басын корсетпей? Ауылды койшы, ауыл гой, жайшылыкта бауыр той. Байы кайда Кушкейдщ? Косагы буйтш жатканда, колынын ушын 6ip бер- мей, жанына жакын 6ip келмей?

Келмек турып сунка адым, жулык жамап кангып жур, каткан бар деп кай уйде - квкше тутш андып жур, жамауменен жан сактап, кара басын камдап жур. Камдаганы курысын! Кунисейдщ K03i Tipiae 6ip катынмен свз байлап, алуга соны онтайлап, TepTri-6ecTi каранын 6ip-eKeyiH 6е- руге, бупн-ертен кам кып жур. Кунисейдщ K03i терт, KeKiperi жанган ерт. Бэршен де жанына Батып жаткан осы дерт. Ауыл-аймак, абысын, не жакыны-алысы, не тамыры-танысы, не алган cepiri, жет1 жылгы жолдасы — 6epi б1рдей безгендей, Кунисей сонша не жазды? Не жазганын бейбактын мен айтайын, житггер, кулагынды сала бер, кекейще унаса, мэшсше кана бер. Сонда да: Ол кунде ейткен1: Ол кунде Кунисейдщ бала кез1, С у ю мен жек керуден таза кезБ MeHi суйген ж1птте не арман бар? Айтып турган сек1пд1 отты K03i. Кунщейдщ екеЫ К,ултума-ды. К,ултума кул боп туды, ул тумады. К,ул туганын сонан бщ: Ордабайдын 0Mipi койын багып колтаулады. Шешес1 Кунисейдщ Шекер ед1, 03i де Шекер десе шекер ед1, К,ултуманы «Шекердщ байы» fleymi ещ. Шекерд1 «катыны» деу бекер едБ А к жаулык, кылан урган, кылан Шекер, Етег1 аяк басса, булан етер. Мыкынын кысып калсак: - 0 й , кагынды! Койшы! - деп еркеленер, буран етер. Ордабайдын ауылы - еншен боз бас. Колы бос, делебес1 неге козбас?

К,ызды ауылды торудан торыкса да, Немесе онайына обыкса да, Шекерден айналып кеп ейел озбас! Кунжейдщ агасы бар: Жуматай таз. Тамак, 6epin жумсаса, ол соган мэз. К еп бала буралкы итше туйе бас кып, Ж е л т кап такиясын алып кашып: «Тазым, тазым, таккан таз, Тазды кудай каккан таз. Бес ешкгсш баккан таз, У й айнала кашкан таз, Туырлыкка тышкан таз... в ул еы , жынды кекек, коныр ала каз...»— деп ажуалап, ыза кылушы efli. 0Keci койшы Култума, агасы Жуматай таз, «коныр ала каз, алпыс уйрек, 6ip тырна, жата калып жер тырна» болса да, К унж ей Кулагердщ баласындай уздж туып, он ушке жетер-жетпесте боз- баланын K03iH тартып, баласынбай «соз айтуга» жарап кап efli. Кыз-бозбала жиылып сауык курганда, орамалдын бетш Кунжейге бурганда: К,олыннын айналайын саласынан! Кезщнщ кон1л кояр карасынан. Суй рж боп жалгыз G3i кайдан шыккан К.амыс пен кара вленшн арасынан?- деп, бозбала козд1 6ip кадап коюшы efli. К,адаса да сумдыкты ерте сезпш , жырынды Шекер кызына карлыгаштай шыжбак боп, журсе-турса кез1нен таса кылмай, туткындагы жаннан бетер багушы efli. BipaK Шекер шеше болам деп бекер арам тер болды. Баланы кпен емес, созбен, улпмен емес, акылмен уйретпекш1 адам сорлы гой. Шекер озше «кудай жуктырматанды» кызына окыды. К,ызы квргенш токыды. «Бозбаламен 03i неге ойнайды?» деген сурау Кунжейдщ ойына ерте бекщг Он тортке аяк баскан сон-ак K03i жанып турган Кунжей апасынан курык OKerri. — Ж е, же, 03iM де б1лем, бала емесшн гой...— деп, бурымын аркасына 6ip ыршытып, етепне айнала 6ip карап, шыгып кетет1н куйге ушырады. Кунжейдщ ерлптне апасы внш бузганмен, кемеш бос: оз1не тартканын, бозбаланын коз салганын 6ip есептен Tepic те кормейдг Кай есептен eKeHiH KiM 6iaciH, ананын мактанышы да. Кунжей оны сезедг

Апасы жылтыраганды Кунйсейдщ устше жапсырады, шашын жылтыратып тарайды, opeai, омырауын кызыл. жасыл жшпен кестелейд1, тана моншакты камзолына тагады, уак кумклен сыл- дырмактай шашбау да icxeiiai. К,ултуманын тыккыштап экелген пушпак жабагысына бакалшыдан айна, тарак, жупар сабын, шаш майын впереди. — Eh! KiMHin кызынан кем? Баласын оннан аскан сон-ак Шекер тегше атастыруды ойла- ган. BipaK оршмдер-ак ауызга алса да, 6ipiHin жетесш, 6ipiHiH кабын, 6ipiHin сабын, 6ipiHin малый, 6ipiHiH мурнын, 6ipinin кешрдек сакалын жаратпай, Шекер аягына отыргызбаган. - К,ойшыньщ кызы деп кемсшед1 гой. Адырам! Ханнын кызына берем бе екен!—деп коятын. бйткеш озш койшынын катынымын деп Шекер OMipi ой- лаган емес кой. К,ойшы - тек кол байлау, кудай буйрыгы: Аныгында Ш екер езш ана мырзалардын катынымын деп есептейтш. Шекер «Сырдьщ суын жулыгынан келтармей» журсе де, ешц ойланбаска болмады. Кушкей 14-ке келш калды. Енд1 Кушкей He6ip кыздарды да отыртып кетедк Сойлесе — тубш Tycipeai, он колынан OHepi т еп ледi, кулсе - аузынан дур шашылады. Эн шыркаса - суйегщщ шымырлатады, Шекердщ 03i соккан ед1 гой ана кезде. Сейткен кызга сен1м бар ма? KiM бшедй... Сойтш жургенде Ордабайджтде Туяк дейтш eTiKmi жатты. «Кебкке Шегебайдан да бул еткш екен: окшеш бес-ак шегемен тургызады... Асауга курык салса, тырп етер емес, окше cipirn тас- тай гып, эшекейлеп тастайды. Таканы кылмита MiHeyre келгенде, жер жуз1нде будан eTiKmi етпес...» деп, кымызга жиылган кула ауыздардын ауыз суы курып журдЕ Шекер Ордабайдшне кымызга барганда, ана жакта, жуктщ бурышында: «Пуп-пуп!» деп, былгарыга су 6ypKin, тыкылдатып, кужырандап жаткан мойны шине KipreH 6ip жаманды Kepymi едк Оны Kici екен деп артык коз токтатпаушы едй Журтгын жер-суга TycipMefl жатканын еспген сон. Шекер де TiriHiH коргелй - Былай туршы, 6i3 де кереШ к,- деп, етпашшн пышагын, 6i3iH, балгасын, кемшрауызын устап, камалап жаткан еркектерд1 кимелеп, 6ipeyiHiH колынан кебклт жулып алып карады. Байдын Ke6ici екен, олай-булай аударып Kepfli де, шуйкесшщ кылшыгын 6ip TicTen алып: «Tepic емес» деп, epHiHe жабыскан ЖYHдi TyKipin тастады. Сонымен кете барды. К,айтып онын iciHe Шекер коз салган жок. Bip куш кешке таман К уш кей Ордабай yfti жагына барып келш: — Ала, сен Шэмшидщ Ke6iciH корген жоксын гой. Bip турл1 суду бопты!- дет. 10

- Э , койшы, Heci бар дейсщ!.. К,андай е к ен ?- легенде, К унж ей колымен, ершмен, касы-кез1мен керсетш, езш ш е ете едемшеп суреттедг Байсалды KiciMcin, Кунйсейге: «Корее кызарсын-ау» деп отырса да, аздан сон езшщ де эуескойлыгы устап, 6ip жумыска барган Kici боп Шекер байдйане женелдй Келсе, сынар Ke6ici Шомшидщ алдында - колсандыгында каздиып тур екен. Шекер жанына барып, Ke6icTi алып айналды- рып карады, кобшесе окше жагына коз салды. Жарма kottIk кылып, кызыл-жасыл шарык ж1ппен HTric шалып, cipiciH кош- кар мутздеп койып, такасын шонкита каза мшеп тастаган екен. Ke6ic жутынып тур. Шекер керш-керш, демш 6ip-aK шыгарды: кебнже кызыгып, куншшдш козып Kerri. - Кунйсейге мен де осындай 6ip Ke6ic TiKKi3in берейш пн,- дедь - TiKKi3cen, шаман келед1 гой!— деп: «Саган арам болар» деген Kiciiue, Ш е м ш и касын Kepin, т е м е н и ерн ш булты н етк1зд1. - Heci бар, «Ердщ куны, нардын пулы» деймшщ?- деп Шекердщ де жыны устап, бастырмалатып шыгып Kerri. Шекер келе сала жаман эбд(ресш 6yfti тигендей астан-кестен актарып «терт кой, терт кш мш н» 6ipeyiH суырып алды. О л Култуманын байдшнен алган бас ултаны едг Ke6icTin сайманы онымен тугенделе ме? Шекер ауылды кыдырып ж урш , KerriK така, cipi, imneK Tapi3fli жабдыгын тауып алды. Шарык жш ба- калшыдан, тарамыс оз ушнен шыкты. Барды да Туякка сейлестй Ордабайдын eTiKTepiH б т р ген сон, Туяк К ут к е й ге Ke6ic тшпекип болды. Он шакты куннен Keiiin Шекер Туякты TepiHiH алдына отыр- гызып, e3i — тарамыс, Кушкейге шарык жш шираткызып: - Карагым, ондап тас! Бар OHepirmi сал. Шемшидщ кебюшен асырмасан. кем кылма...—деп такымдап, кайрап, кадагалап отыр. - Бар eHepai аямайык,- деп Туяк сулаган молак балганын сабымен ыекылап, жаман кездщ астымен Кунж ейге 6ip карап кояды. Киядагыны керет1н Шекердщ кырагы кез куйрыгы куткар- сын ба, Туяктыц жаман карасын сезген сон, жатарда тосек-орын жоктыгын сылтауратып, байдын конак yiiine жЮерш журдк Эйтсе де конш не келш кала ма деп, кущцз кебк Tirin отырганда Туяк- тын уй imiH, малый, ауыл-аймагын сурап, ел1 кунге калындык айтгырмай жургешн де соз кылып: - Ж т т адамга кыз табылмаушы ма едй..— деп кещлдещнрш есек дэмел1 кылып кояды. Куншей жокта озшщ де жайы-куйщ сейлеп, осы 6ip-eKi куппк болмаса, жаман койшыга елдекашан турмайтынын, Куш кеш н жыламайтын тенше коскысы келетшш G i l p i n , ара-арасында: 11

- Егеспргенде Шэмшиджшен асырып ж1берцп. Таган жетсе, окшесш оныкшен пышак сыртындай болса да артык сал. Эй-reyip OHepbui аяма, карагым!- деп 6ip ескерт1п етед1. - Бар енер болса, Ызден несш аяйык,- деп, Туяк ыржиган болады. - И э, сейт, карагым!.. Мен де 6ip керегще жарармын... Turn таныс боп кояйык. Б1здисше келш -кетт журсейпй. Байдшндей ет-кымызымыз болмаса да, айран, шалабымыз, ыкыласымыз бо­ лады г о й ...- деп жылы сездщ де ш етт сезд1рш, 6ip-eKi сиырдын ipiMuiiri мен каймагын, катыгын аузына тосады. - Ет, кымыз унем1 бола бере ме... Bi3 енд1 не кылып, атка MiHin, HeTin журген Kici емес... Вершен де адамнын Heci керек...- дегенде Шекер тартып отырган тарамысын TiciHe кыстырып, энтек коя турып, куйкылжыган кезш щ куйрыгымен сумдана карап жымияды. Оны керш Туяк та жымияды, балгасьга катгырак сер- меп, -пзесш кимылдатып, кутындап кояды. Не керек, Туяк бар енерш кебюке салды, аянган жок. Шекердщ де бул кебдатен аяганын ит жесе болмай ма. Ke6ic Шэмшиджшен аспаса, кем болмады. Туяк жарытып акы алган жок, тек ыкыла- сына ырза болды. Туяк ауылына кайтарда Шекерджше келш, дом ауыз rain, кош айтысты. Шекер кызымен тыска шыгып аттандырып: - К ел ш -кетт жур... Корген жерде ауыл бар... ETiriMi3 болса саган TiKTipeftiK,— дегевде: - Е , нетсек, келмей енд1...- деп Кунжей екеу1не кезек карап, Туяк ж у р т Kerri. Туяк кеткеннен кешн етж жайынан соз козгалса, Шекер Туяк- ты аузынан тус1рмей: - Шегебай кайда?! Туяктьщ 6ip шанышканына да турмай- д ы ,- деп мактап журет1н болды. Com in жур1п Туяк Кушкещц айтгырды. Туяк — 6-7 каралы кедейдщ баласы. Мурны кертеш, иеп ке- миек, бет-аузы кудды шемаи, мойны imiHe KipreH. Бейнеаз-ак жшт. Сонда да Шекерд1н колайына жакты. Шекердщ айтуынша мурнынын да «дэненкеа жок», колы да «епсек», e3i де оны-муныга «emi», мойны да «сунгак», ohi де «ак куба» ж ш т боп шыкты. - С о кертештен баска Kici курып калгандай...- деп Кунжей сырт айналып буртындап, жамап отырган окесшщ жаман шапа- нын лактырып тастап корш еда, Шекер мойнын ит ала каздын айгырындай созып, 6ypKiTme туй ш п, бурадай шабынып: «Бол- майды деген не?» Карды да, жарды да бораггы, жылатгы, сыктат- ты — акыры KOHflipfli. КУлтУманы койшы, ол 6ip олген Kici гой. Эне-мш е дегенше, Туяк 6ip-eKi карасын 6epin, куда тусш , куйеу боп, бурынгы келе 6epicTi CHpeni. 12

Туяк кун сайын тапкан-таянганын калынга тоса берсш; К унж ей шолпы тагып, эн салып, булгакдап есе 6epciH; ешн эн л м ен щ бетш эзге жакка бурайык. Кешкенде Ол кунге жиырма жылдан асып Kerri, жиырма бес жыл да боп калган шыгар. Ол кунде айдабол, кулж , ак бура, тулпар, козган, каксал IIIiaepTi бойын жайлайды. бл ею т мен LUiaepTi — катар аккан озен. 0ре басы Ecin Нурадан келе ме, KiM бш сш , б л е ю т - Аккелге, IUiaepTi Жайылмага барып саркады. Онда Шщертшщ суы мол кез1. Жалгыз-ак Шикылдак аулы болмаса, о кезде Шшерт1 бойын кыстаган ел де жок. CoyipaiH алашабыр булты арылмай-ак Баянауыл, К,ызылтаудагы калын суйщ дж атандарын алкынтып, буйдасын кош кулаш созып, Бекембай, Аркалык, Жаманадыр, Желд^адырдан асып, Шшертзге карай агыл-тепл кулай бастайды. Жоннын кар суымен шыгып, желкшдеп тунып турган би- дайык, шалгын жеймш деп жанталасып кулжтен алдымен Нокан ауылы кешедг Нокан малсак Kici efli гой. Нокан туннен кошедк удере кошедй К,атын-баланын жак жунш урпите, козш ipinneTe, иепн д!р1лдете, колж п зорыктыра, арыкты елпре х еш ей . К,ызыл- таудан он бес кошкенде Шщериге туседь Нокан ауылы взге ел барганша, жоннын соны шалгынына кардай ш уйпп, аш каскыр- мен арпалысып, малынын ту пн тартса, майы шыгады. Н окан кеткен сон, Ордабай ауылы да копандайды. ©лер- пршерше карамай, олар да айдайды. Айдаганмен Нокан 6ip сагым жетюзбейдй Ордабайдын кыз-келшшектер1 бэт кундыз 6opiKTepiHiH yKici желюлдеп, жорга мен жуйрж мпнп, алдынгы кошке сыдыртып оте шыккан, кереге, уык курымын тендеген ала шолак, таргыл шолак сиырынын сонында кузеген кок байгалмен калыктап келе жаткан Кунжейдщ зыгыры кайнайды. Такымды 6ip кысып, кам- шыны 6ip басып, шаба женелгйй келед1 де — талабы тас болады. Кунжей азуын шайнайды. - Осынша топтан 6ip ж1б1 тузу мал табылмады ма? М тб ей м ш шолак байталга,- деп Кунжей о баста-ак азап салган, 6ipaK uieiueci: - Карагым-ау, суйгешщй мжетш вз жылкын ба? Тигешмен журе бер, кудай ж е п а з е р .д е п , бастырмаган. Шынымен дейаз бе? Жога, онысы оншейш гой. К унж ей бе- деу Minin кылан урса, To6eci кокке жетпес пе eai? Кунж ей турсын, астындагы кулагы калтиган, карыны корылдаган шобырга оз к енш де бейжай. Шекер «кудай жепйзер» десе де, жетк1збесш iuii сезедй Bip кош-ri, eKi к в и т , уш к в и т . Коне, жеткпгеш? Жалан бу жолы 13

ма? Жетюзбегел1 кашан? Кунде кезш кызыктырып, бай кызда- рынын сендешп, кутырынып жургеш анау. Бул ой Шекердщ басын жегшей жедк Шекер шара 1здед1, оны ойлады, муны окла­ ды: байдан да, кудайдан да «жерекш алда» болмасына K03i жетп. Шекердщ кабагы, epiHi аттай тулап келе жатканда, бай бала- лары коп жылкыны кундей куршретш, кикулап айдап, сиырды басып кете жаздап усинен erri. Астындагы жаман неме де бу ftipi кызып: - Ий-ehe-hy-o! - деп уШрсек тулпарымсып, шщшлдеп басы мен куйрыгын кетерейш деп ещ Шекер: - Кет, эй, ел1мтж!— деп 6ip езуш жулкып, шолак сабауымен желкеден 6ip койды. Жылкы лек-лепмен отш жатыр. Уай, дуние инркш-ай! Анау кара ат, торы ат, куда бие, жирен бие, эне 6ip куда биелерге Шекер де, Кунжей де мшер ме едй К,аздия, какия отырып такымды жапсырып, екшеш кадап тас- тап, кок койлектщ етегш, ак шаршынын ушын делендетш, елшлдепп, елендетш желер ме efli? Анау бок мурын Шокандар- дын астындагы ак селеуд1 Кушкейдщ астына берер ме едк Шекер кедейлйси, корлыкты, койшыны 6ip кун, 6ip сагат iimitne талак кылмас па ед1? Б:рак оган колы калай жетед1? KiM жетшзед!? К,удай ма, бай ма? Жок, жок, жок! 03i, 03i жету1 керек! К оп жылкыны ержкен балаларга айдатып, 03i Тугелбай ады- рына мана жосып кеткен кысыракты кайырып, тымактын желкесш мыкырайта киш, курыгын суйреип, жылкышы Домбай келе жа­ тыр екен. Денгейше таянганда Шекердщ кез! от боп жайнап, шо- бырын борбайга 6ip кемш, сиырдан окшаулана 6epin: - Э й , Домбай! К,айырылшы,— деп, камшысын шошайтты. Домбай байдын коп жылкысын оз мандайына бпкендей була- нып журетщ есерлеу Ж1пт едк ейткеш кешкенде корпплерге еп- теп оз тавдауымен де устап 6epymi едк Анда-санда байдын, бэйбшенщ K03i тусш: «Пэленшеге ол атгы неге бердщ» легенде: «Содан колайлы атгын реп болмады, тан асырып Ж1берешн деп ем, жылкы opin кенп, озге аттын жош келмей кап ед1» деп жок- тан 03reiii сылтау кылып жубата берупп едг Осы Домбай ана жылы 6ipтуш Шекерге кол салганда, Шекердщ онда ipwemn журген кез1 ме, озге себеп болды ма, KiM бшсш, efrreyip месел1 кайтып едк Содан 6epi Домбай туйепп Жаманай- дын жаман Тоуюш ш талшык кып, Шекерден кудер y3in кепп едг Енд! кок койлеп колендеген, байбатшалармен айналыс кыла- тын Шекер мед1ресш кылган сон, не жаны турсын, кысыракты «9й , ит!» деп, 6ip ыршытып Ж1берш, айгырын шаужайлай бердг - Е, Шеке, жаксы ма? - Жаксы емей, жаман деймющ? - Атын келюшп гой. 14

- Ой, кудай аткыр! Осынша жылкыдан 6ip Tayip мал колына туспед1 м е ? - дегеннен-ак Шекер мойнын былган еп азш , козш TOHKepin ж1берд1, iiui бщщ, мурт кулдь Шекер б1рталай сойлесш, жымиып кайтты. - Йемене а п а ?- дегенде: - Саган 6ip жаксы ат бер деп тапсырдым. Ертен жугенд1 оз1н апар!- дед1 (бурын аггы Жуматай таз экелетш). Ертенп коште Кушкей куйрык-жалы Шемшидщ шашындай тог!лген жарау тобылгы торы биеш алып кедщ. К ок байталдын жанында дулдул тер1зд1. Шекер бурын да айткан гой, жаман шомыттарын сиырларына артып, 03i жонелш бара жатып, Кушкейге тагы да: - Бар ана Шэмшилердщ касында бол! Елендеген мал керш ей, жыгылып калма!— дедг Кушкей кызылшан белбеу1мен кыпшасын кылдай кып буы- нып, кызыл такиясынын yKiciH донгелете сш кш , желшлдетш, Ke6iciH тазалап киш, атын жетелеп, байдын журтына барды. Байдта он шакты туйеге ж упн артып болган екен. Тургызган туйелерд1 салды балак малшы катын жетелеп TipKen, алдынгы туйеш тау кеншштей сирак Кырыкбайына устатып койган екен. Жаулыгы кокырайган К,ара бойб1ше куптей боп журтга шалкиып турып, кейб1р ж уп ауган туйелерд! Kepin: - Дуйсенбай, Дуйсенбай! Сен кайда журсщ ана ауган туйеш бурмай?— деп шанк-шанк етедг Дуйсенбай мандай TepiH шапанынын етег!мен 6ip cyfrrin, да- лактап жупрш барады. - Сен , негып турсын, бозбала жптт боп cipecin; кымыз 1шкенде сондайсын... колына жугып кете ме? Бар, ана туйен1 бас арканды тарт, аггы ертге!..— деп Кара бойбше Kepmi ж1птгерд1н онысын оган, мунысын буган жумсап, буйырып тур. Ж1пттер ун-тун жок, жупрш каукалавдап, мыкшындап, буйрыгын орындап жур. - Е, мына кыз да сенденш шыгыпты гой. М ынау атгы буган Kim берген?— деп, Кушкейге де K03i Tycin Kerri. Кушкей кыпылдап, сазарып, тук айта алмай калды. - Апа-ау, не кыласьщ. Б1здщ касымызда журей!н деген г о й ,- деп, Шемши ара туспесе, Кушкей торы биеге кош айтысатын ед1, Шемшиге де некер керек кой. Кушкей атын коп атка матастырып, журтта таранып, сыланып жаткан Шомши, Шолкендердщ жанына келд1. Шомшиден жылы соз еспгенге ме, KiM бшсш, жердей белбеу;н, ceaiciH onepin, шол- пысын сыртына шыгарып, жылпылдаган болды. Карыны кебежедей 6ip можа биеге малшы катын мшем деп, узенпге аягы жетпей мыкшындап жатыр едг - Ана жаман кунд1 атка салып ж!берш !,- деп, К,ара бэйбш е Сорсембайды жумсады. Сэрсембай: 15

—Э й , олЫ-пк-ай!- деп, малшы катынды мыкынынан 6ip туйш, ашасынан алып, аггын устше 6ip койды. — Токта, кагынды! Атымды алайын,- дегенге караткан жок. Малшы катын ыржиган болып, критон кейлепн жуырда астына баса алмай, ердщ устшде букшендеп, копылдай бердг — Этш у, этш у!- деп бойбние копии женелтш, 6ip катынга куман устатып, тузге женелдк Бэйбине келгенше некерлер кара пеуескеге пар атты жепп, дайындап тур едк Даяршы катын мен eKi кшлсене немересш касына алып, бэйбш е пеуескеге мшгенде, Кушкей тажалдан кутылган- дай демш бip алды. Оган дейш ауылдын кыз-келшшектер! де кештерш мана женелтш, тузелш кишит, аттарын жетелеп, байдын журтына 6ip- б1рлеп жинала бастап едь Ат ертгеген, ат устаган ж тттер байдын кыз-келшшектерш атгандырып, етепн жондеп, шылбырын атгын мойнына байлап, сарыбас камшыларын enepin, баптап женелтп. Кушкей сиякты кершшщ кыздары атына оздер1 Miwri. Кушкейдщ K03i Шэмшиде. Улб1реген ак мэре кейлеп аягын калай жапканын, етепн калай жинагаиын, узецпге аягын кай жершен салганына шешн байкап, e3i де сондай болгысы келдг Бу да узенпсш табанынын орта кезшен салды, шапаннын етепн Шэмшишетакымынакыстырды. BipaK взгесш келтпрсе де, койлепн кебгсшщ тумсыгына жепазе алмады, калай созгыласа да болма- ды. Энтек кыскалау екен. Кыз-келшшектер журтган былай шыгып, катар тузеген сон Шэмшидщ боз жоргасынан калмаска, 6epi де желд1. Кушкейдщ би са желтей екен: жайнандап, резенкедей созылып, агызбактай сумандап барады. Алдына шыгып кетсем, байдын кыздары кызы- гып, е н д т жолы алып коя ма деп, Кушкей атынын басын тежей берщ. Кашаганга, жарыска коп салынып, желиспе боп калган жан- дар екен, кызып ала-ала женелдй Шэмши боз жоргасын тайпалтып, ерден котершншреп, кам- шыны 6ip басып efli, кебшщ аты шокырактап шауып кегп. Суйтш келе жатканда артта калып, насыбайын атып алган жнтггер куып жетш: — Ал', жарыстык!- деп, айгайлап вте шыкты. Булар да ж1берд1 аттын басын. Ала сэуледе жасыл ш епи жапырып, окпек желд1 ecTipin, KOKipeKTi Kepin, тым-тырагай айдап келедй Ш у дегенде боз жорга шыкты алдына, оган тете Кушкей келед1 куйгытып: шапкан са- йын ызгып барады. Шэмшиден озбайын деп, атынын басын тарта бередй BipaK колын cipecTipin, жулып екетш барады. Эл1 келген­ ше тартып бакты. Шэмши узап алып, артына жалт-жулт карап, масаттанып кояды. Арткылар таянып капты. взгесш койшы. Тыр- жыкайдын шоп желке кара кызы да жетш капты. «Саган озгыз- 16

ганша» деп Кунжей аттын басын эыбердь )Ki6epin' еда, биеа агып Kerri. Агыны мундай катгы болар ма? вкпек жел дауыл боп кезшен жас ыршып-ыршып Keni. Жыгылып калар ма екем деп ойлайды. BipaK такымы суйсшш барады. Кештеп атты, арбалы, сиыр айда- ган, туйе жетелеген жандар 6ip-6ipine косылып, узджслз пзбек боп, куйындап, зымырап арпа калып барады. Кунж ей Keni: б о р т де артына доптай лактырып e n i. Кек байтал да, шолак сиыр да, таз Жуматай да, койшы К,ултума да естен шыкты. Жалыпды жана, жат дуниеге шргендей, тамыр бггкеш, ж урен оттай заулап, кетерщм, аскак ce3iM кернеп, анау квгерген аспанмен арып келе жаткандай болды. Сиыр айдап келе жаткан апасы кызынын кар- сы алдында укщей ушып бара жатканын коргенде: - Ойбай-ау! Жыгыласын гой! Тарт басын, тарт!- деп безектеп, шырылдап, тебшш умтылып efli Кунжей: «Жыгылатын KiciH мен- дей бола ма?» дегендей камшыны 6ip сермеп, куйгыта берда. Коштщ алдына гаман шыгып, будырдан асып, алдынан Арка- лыктын келденен жотасы кершгенде, Кунжей артына 6ip караса, Шемши капты далада. Манагыдай емес, ewji Шомшиден корык- кан жок; бойына 6ip ер.-пк, ожеттж пайда болган Tapi3Ai. «К.ашан- гы коргалай бергенше, 6ip урып алайын» деп ойлады. Астындагы бедеуден влсе айырылгысы келмейд1. Элден уакытга кызынын ойкастап барып токтаганын коргенде Шекер 6ip тамсанды да жымиды. - Кдрагым астына ат туспей, кор боп жур екен гой! Не боса, о босын, бар1нен де озды. TineyiH бер ет, Домбай!— деп, такымын 6ip кысып койды. Кун менЫ Кун1кей ойысып барып бедеуш тежеп, шашыраган етепн жи- нап, кошке караса, К,ара 6ofl6imeHiH noyecKeci кош алдына Tycin калган екен. К,ара бoйбiшe коштщ кыр сонынан жонелсе де, божы устаган жалак HoKeni «Айда, айданын!» астына алып, жолдагы сиыршы- ларды кие-жара, арбаларды сокпырта, бузауларды буй1рден туртш домалата, кос куласын шаитыра желд!ре, коштщ алдына туспей KOHiai конш4мей-пн. Кунжей озганына мардамсып, кокиланып бурылса да, кара поуескеш коргенде журен эырк ете туей. «Мына тажалдын K03i тагы шалып калмаса ип ед|» деп кау1птенед1. Кун1кейд!н багына карай бу жолы К,ара бвйб1шен;н канталаган ала K03i сумектей боп танаураткан тор бедеуд1 шала алмай калды. 0йткен1 noyecKeiUH epHeyiire encepifle ^сыд£ай^бйнб1шен1н K03i кои те ■ т - Я Т лкеле жатыр едь ШДЫКОРГАН

Неге десешз, Ордабайдын уш баласы уш ауыл гой. Олар бейбше катыннан. К,ара бэйбшге - Ордабайдын токал алган каты- ны. Бейбине елш, езшен exi ул, уш кыз туган сон, бу да бойбше атанган. Сейтш, Ордабайдын торт ауылы 6ipre кешетш. Бейбше балаларынын KOiui бурын женелш, озып кетсе, конганша К,ара бэйбииенщ аузында да, астында да дамыл болмайтын. Бул жолы да Ордабайдын улкен баласы Омардын кош алдына Tycin, Kopiui Кешербайдын жырык KeMnipi кундйт кайкайып, ала биеш Te6inin, жырык сэры атанды карсы алдына салып, шуда кактырып, жетизбей келед1 екен. Олардын кыз-келшшек, малшы, кулшы- лары да К,ара бейбшенщ сырын бшш алган гой: коигпн ауган- калганын ат устшен тузеп, касакана айдатып келед1 екен. Манагы атьша мше алмайтын кертанау мыкыр Турсынга: - Эбшет-ау, атын журмей келе ме? Негып бакайын кыбырла- тып келесщ? влш тж тщ колына шыбык, та туспегенш карасай- шы!..— деп К,ара бейбш е зыгырланып, шабынса да, коштщ орта кезшдеп кырсау кара атан мурны созылып ауырган сон, «Не де болса белесш 6ip-aK корейш» деген немеше кегжен етш, бас *i6iH (буйдасын) шарт етюздь - Ай, ай! Ана ак шелек тагы калды!- деп туйе басын тарткан биеин Дуйсенбай кейш, баж ете тускенде, кош жетелеп келе жат- кан Турсын бурылып аялдайын деп едп К,ара бейбше одан жаман шарылдап: - Токтатпашы к е н т , токтатпа!.. Э й -й , салды балак сасык кун- ай! Сеш н шашынды жулмасам ба!— деп ойбай салды. С о кезде Кунж ей поуескенщ ар жагын орагытып, коштщ та- сасымен кыздарга барып косылды. Апасынын бэсекесш жаттаган Ш эмш и де арттагы 6ip бунак коште кара шгешй 6ip кызга жетектетт, сарбас камшымен кара терге шомылган борбайга шы- пылдатып урып келед! екен. Жанынан Кунжейдщ OTKenin бай- каган жок. Арткы копгпн денгейше келгенде бос журуге арланып, 6ip жагынан, «Бу да болысып келед1 екен» десш деп, Кунжей тарты- нып калган 6ip туйеге жанаса кетш, бас ж1бш inin алды да, ecriciH дегендей: «Этшу, отшу!» деп, дауысын шыгарды. Шомши артына карап: «Е, Кунжеймнйн? TipKe» дедь Кунжейдщ «немкурайды* гы п, OTipiK ж арамсактанып келе жатканын кайдан Ёнлсш. Шэмшидщ жузшде зш кершбегенге Кунжейдщ де кощл жайла- найын дедь «Бай балаларынын бесеке таласканы мундай жаксы болар ма? Б1зге жалынышты болады гой. Bi3ci3 булардын куш бар ма?..» деген ой келдг Кунж ей туйеш тсркеп, такиясын тузеп кwin, он жагына кара- ганда Ордабай айналасынын барлык шанырагынан да улкен, кул1мдеген кызыл жакут кун кокин 6ip onipiH сэры алтынга малып, eKi туйешн арасынан абажадай боп адырдан суырылып

келе жатыр екен. Мана Аркалыктын басын жалап турган алтын сэуле заматга ылди бгпсенге шашырап, ол сэуленщ жуан орта- сында Кушкей де келе жатыр едг в щ кашып турган кек шоп, кызылды-жасылды, сарылы гулдер де аты бэйгеден келгендей, ажарланып, жылтырап, кулпырып ала женелда. Шарыктаган са­ мый удеткен бозторгайдын шырылы, боталардьщ коныраудай сын- гырлаган жщнике, суд у, каяусыз зары, енелершщ ауы к-ауык конырлата бастап, коюлата котерт, 6ip жогары, 6ip темен тол- кынтып, жщпикерте, сум1рейте созып: « У -y-y -h » деп барып ба- сылган ыргалан боздасы сайын даланы жангырыктырып, оз ал- дына 6ip гей-гей тартып, 6ipiHe-6ipi уласып, кызгыштай кыткыл- дап, кыргидай шыкырлап бара жаткан арбалардьщ шикылы: «Ала, деймш, бауырсак, ipiMiuiK...» деп, кебежедей басын шыгарып кара кожалак жас балалардын ызындаган кынкылы — 6epi де бупн Кушкейдщ жанына майдай жагып, дуние озше бола жаралгандай, алтын кун езше бола тугандай KepiHin келедг Куннщ мундай айбынды, суду екенш К уш кей бурын керсепй! Мына кун тап озййн, ез уш нщ куш тэр1здй Жып-жылы, жап- жарык! «Этшу-етшу, мойнагым! Шырла-шырла, торгайым! К,арнын ашты-ау, ботакан! M e, ipiMiuiK берейш, коя кой ещп, калкатай!.. Эл1-ак ауыл конады, ашкан карнын тояды...» деп ойлаганда, бала кунде ауыл кешкенде айтатын: Ертен ауыл Komeai, Тундж бауын шешедй К,ара койым кашады, Кумалагын шашады,- деген ойыншык елен есше TycTi. Кушкейдщ балалыгы устап Kerri: бозторгайша аспанда, кызыл гулд1, алтын кущи мадактап ен сал- гысы келдг Сол кезде ipKic-TipKic туйелер де 6ipiHe-6ipi жалга- нып, катар тузеп кеш coHine мрдй К,ыз-келшшектердщ колы босап, бастары косыла бастады. Тыржыкбайдьщ кызы: Жосалынын басынан жоса алмадым, Жорга м ш т алдыннан тоса алмадым.. , - деп, «Ай-ай сеулем» деген онд1 жондеп сала алмай ьщырсып, оуре гып келе жатыр екен. Куш кей мурнын тыржитып, жаратпады. Айтгы-айтпады, каз!р сондай жай коныр, шобыр эн салатын шак на? Коргалдактай шымырлатып, бозторгайдай шырылдатып, шыр- кап, калыкгатып, соргалатып салатын шак емес пе? Кыздардын ортасына Шомши де xipai. Кеш ш жендеп оздыр- ганга копий 6ip демдегеш ме, м м бгпсш. 19

Е, ен салып келеандер ме? Кене, айтындаршы!—дед!. Байдын кызы жокта ынырсып келе жаткан жаман-жуман кыз- дар: - О йбай-ау... жок... эн ш ей ш ...- деп, куты кашып, дымын ко я койды. «вншен iuipiK кун! Онысы Heci? Салмайтын Heci бар? Соган бола ма, ез1ме бола саламын» деген Kicirne, KOHini тасып келе жаткан Куннсей ешкш «айт» деместен: Бауырында Шубартаудын кос балапан. Сол таудан дария толкып су тараган. С уд у кыз, всем ж н и - 6api сонда Япырым-ау, неге келдои сол арадан? Сол арадан а-ай Экуда-дай...— деп, сайын даланы жангырыктырып, кошт! басына кетерш, сункыл- датып коя бердй К,ыздар: «Мынау кай жактан шыга келд1?!» де- гендей ауыздарын ашып карай калды. «взвдп кошамет кып, эн салды гой» деп, Кушкей 6ip ауыз олени б т р е бергенде Шэмши 6ip копарылып, мойнын буран eTKi3in: - Э й , К уткей-ай! Сен 6ip жанып турган отсын гой! Е, кешл ашар деп осыны айт!- деп копшжтеген болды. Ойткеш бурынгы коште буйтш суырылып согып ж1беретш кыз касында болмаушы ед1. К у н 1кей Шэмшид1н ол кошаметше кулак койган жок, жуде- мелете-жудемелете 2-3 энд1 тастап-тастап ж!бердй С ол -ак екен: Б1ржаннын тенкер1лген дауысымен, «Ешк1влмес ел жиылды бауы­ рында!..» дегендей-ак Кун1кейд1н аккудай сункылдап, кумютей сынгырлап, булактай сылдырлап, булбулдай кубылтып, булкындай жутынып, жуйкен1 босата, суйект1 шымырлата соргалаткан, кес- тедей накысты, ботадай суйк1мд1, балдай Terri, кундей сулу эн1не кеш бойындагы кыз-бозбала, катын-калаш жиналып калды. - Е, базар мунда екен гой! - Кеп жаса, шырагым!.. - К,алгып-шулгып келе жатканда, уйкымызды шайдай ашты гой... О й, тшеущ берсш!.. - Тагы да, карагым, тагы д а ...- десш катындар да кетермелеп: - Шешес1 Шекер гой! Бу кыз тегш олед1 деймшщ?..— деп аныз кылысты. Астындагы торы бедеудей бауыры жазылып алган Кун1кей, кудай берген енерш аясын ба? Журт анталап, топ квбейген сайын, аруактана, дэу1рлете сокты, делебес1 козган 6ip-eKi кыз да Кунисейге косылып Kerri. Кунпсей б1рталай айтып, айызын кандырган сон, epirin келе жаткан журт: - А л , бозбалалар! Сендер де айтындар! К,ыз екеш кыз да ай­ тып келед1, —деп кеу-кеулеген сон Мусатай, Эйт1кен сиякты боз- 20

балалар да кершш, ыргаландай, кезш ашып-жумып, айгайды са- лып, бупнп lceiirri ойын-сауык кылып Ж1бердг Сауыктын арты «уйкы ашарга», «аударыска», «кокпарга» айналып, журт дырду- думанмен конар жерге келш калганын да бшмедь Жолшыбай шидщ, караганньщ, томардын тубшен уйректщ жумырткасын тауып алысып, бозбалалар каншыр куысып, кок шалгынды жосылтып, оншен саусылдаган, дулаган жастар коштен бурын келдг Келсе — Аркалыктын бектершдеп Атшонкайга кош басшылар да жетш, жатык когалдан ауылдарына журт сайлап, коп ж умы с тындырган немеше luipemn-uiipeHin тур екен. Кунпсейлер де атган TycTi. Бозбалалар ат устап, кантарып, матас- тырды. Ат eKniHi, кун кызуымен алкынып, кызара 6opTin, iciHin келген жастар белбеулерш uieuiin, шапанын тастап, ж елпш ш , Кушкей сиякты коршшердш кызы кош келгенше тезек теруге женелдг Кош келш, байдын уйлер1 улкен-улкен жабасалмасын жасап алган кезде, сиырларынын т ш н салактатып, сшекейш шубыр- тып, бушрш солыктатып, ж у п р т , сиырларын устап, жугш Tycipin жатканда Шекерлер де келдй TyTirin, Кунпсейге: - Сайтан-ау! Сонш а ш ауы п... астындагыны алып койса кайтесщ? Мандайьща баскан атыннан ж ам ан...- легенде, Куш кей жайымен жумыс ютеп жатып: - Ойбай, апа-ай! Ат беретш Kici мендей бола ма? ByriHri Kyui MeHiKi болтан жок. па!— дедг - Не дейдь ойбай, мына к,ыз?- деген сон, К уш к ей б у п н п онгшесш айтып шыкты. Шекер тук айта алмады. - Сен б е ? - С е н !..- деп тамсанып жымиды. Тэйт эрмен! Адидаса - тымакгы алшыдан салгызып, желсе - желдей ecTipin, шапса - куйындай ушатын, кашаганды шебщ жуткызбай кагып тусейн бедеу торыны ewiiri коште Куш кей тагы м ш т шыкканда, оз сыбагасына 03i кулдык уратын кула ауыздар колдененнен коз салып: — Шекердщ кызы мына онер1мен окето-ау! Эйтпесе кедейдщ такымына сыятын жануар емес ед1,- десть Дей 6epcin. К у 1пкейге торы бедеу такымына баскан атынан 6ip кейш емес. К уш кей ешп жылкы келгенде ж угенш алып, 03i жупредь Жургендерде сагынып калгандай, мойнынан кушактап аялайды, ж1берерде бас-аркасын сипап, мамык алаканымен кабыр- гага кагып кояды. Улы flycip жарыс болмаса, анау-мынаумен жар- бандасып шаппайды. «К,ашаган куы п, кинап тастама!» деп. 21

куркесше келе берпш Домбайга да тапсырып койды. О да айтка- нын к.ылып журдк Атшонкайдан аскан сон немене, Шавды, Сарыапан, К.ызыл- кудыкка карай кулап кеткендей, демде барып каласын. Кызыл ку- дыктан Kemin, Эулиетастын дощнен аскан сон, карсы алдыннан жаркырап Майсор кершедь Майсордын булагына 6ip тунеп, мал- ды шалгынга шем1ршектетш алып, калын каулы, жауылшалы, жонышкалы, бетегел1 буйрат пен белден бел асып отырып, Шак- шан адырынын тубшен LUiaeprire кылт ете тусесщ. Жердщ 6epi Кушкейдщ кеудесшде сайрап тур. Bspi де бала жасынан 6epi козы куган, бузау кайырган, тезек терген, ен салган, ат ойнаган, асыр салган танымал жерлерй Жолшыбай КунЬсей кыздармен 6ipre жарысып, тобе-тебеден таргыл жуа Tepai. Бозбалалармен ш е ст , коян куып, Кулболды- нын басына да шыкты. Кызылкудыктан кешкен Kyui Тыржы- кайдын кызына 6ip шэлкестеу байтал кез келер ме, м ш т журе бергенде, байтал аягын 6ip KOTepin ед1, кобалак сорлы жалп ете TycTi. Байтал ер-токымды бауырына ала сартылдатып, Кызыла- дырга карай куйрыгын Tirin алып, шыгандап женеле бердь Кун1кей атына мшш дайын тур ед1, байталды куып берд1. Б1рталай узап кеткен байталта укщей ушып барды да жетп. К,айырмала- ды. Болмады, куйрыктан алды - токтата алмады. Содан кейш кабыргалай 6epin, байталдын лзгшшен шап 6epin устап, алып кайтты. Артынан Мусатай да шауып келедй екен. Тагы 6ip-exeyi эр жерде шашылып калган ер-токымды жинап жур. Мусатай келш: —Э й , карагым-ай! Сен б1рдене боласын гой! Экеннщ косегесш кегертер едщ. Эттен, ул боп тумадын, не керек! Сенен «мынан- дайын» (шынашагын шошайтып) аяган кудайды да той!р1 алсын!— деп калжындаган болды. Мактаганды imi Toyip Kepin келе жатса да, Куш кей ойын- шыны аралас: — Кет, кергешпз, жокты айтпай...— дед1. — Жатка кор кылмайтын бала едщ, не керек. Кейкуат, жаман Туякка кор боласын...— деп келе жатканда Кунйсей мырс еттп: — Е, жанын ашиды екен го й ?- дедг — Ашымай eHai... Жаным ашыгандыктан айтып жургем жок п а .. . - д еп, баягысын тагы жакауратты. Кун1кей on-eTipiK TyciH6ereHcin: — Немен1?— деп, memeci кусап кезш тенкерш кылымсып, Мусатайдын беттне карады. Мусатай кэд1мгщей басалкы айтатын адам сияктанып, алака- нын жайып, басын шулгып: — Тым болмаса он жакта дэурен cypin, кызык Kopin калсай- шы. Жастык ею айналып келер деймкщ... ecrin булгактап журе берем деймющ... Осы куш деген шагын... Жас-жастын Tifleyi 6ip, 22

нибектщ туйпп 6ip...— деп, суре свзге салып бара жаткан сон, Кушкей кулш: - Мен 6ip жеш тузу соз айта ма деп кеде жатсам, баягы Кара тауын ба? Ондайы нды б1зден езгеге айт, ш ы р а г ы м !..- деп б1рденешн шетш сезд1рш, тежеп тастады. Мусатай оган да токтамады. Анау кепке жетпей турып, 6ip сез алып калуга асыгып, тжесшен: - Бугш тунде барамын. «Бу кайсын?» деп ж ур м е!- деп кезш кысып коиды. Кушкей: - Демшщ сагы н!- деп ернш шыгарды. - К уш кей , ешй езщ 6LneciH—— деп, Мусатай кылмындап, кикандап едь Кушкей: - Ешн тэлкектеп не кыласын? - Катышынды айналдыра бер!— деп свздщ бетш ашты. Мусатай абдырап: - К,ашан мен Катыш...— деп келе жатканда, ер-токымды жи- наган ж тттер де ушырасып, Мусатай есек дэмел1 боп кала бердк Катыш Турганбайдын «курык кайтпас» сэры кызы еда. М уса­ тай да одан сау емес екенш Куш кей негып б1лмес1н. Ауыл Майсордын кулагына - Былкылдакка конды. Байдын терт ауылы ыгы-жыгы, быкыр-быкыр терт тулнс кек майсага KOMiain бырт-бырт жулып, бырылдап, жусатып жатыр. Лек-лек балалар жарысып шуласып, курактан жумыртка алуга, кога тар- туга Майсорга кетт барады. Еркектер бие куып, кулын устап, ейелдер жаппа куркесшщ алдына быксытып от жагып, самауы- рын, шейнектер1не шай кайнатып жатыр. Кыз-келшшектердщ Ken6ipi суын екел1П, Keft6ipi жолда дем алып, шелектер1н колда- сып, ен салысып, жана бара жатыр. Жалгыз-ак К,ултума сиякты койшылар кершбейда. 0зген1н 6epi кек шалгынга аунап кенелу- де, масайрауда. Тан аткалы оразасын ашпаган ел шайларын ышкына-ышкына урттап, мавдайдан соргалаган терлерш алаканнын кырымен сы- пырып тастап, бойы жадырап, койлектерш желп1п, карындарын ашып, борбайын касып, куркесшен шыкты. «Мынау атты, анау orisfli ж1беру керек екен гой...» деген тэр1здк малсак KiciMcin, суыган кел1ктерд1 коя бердк ж1берд4, ж1бертт1. Ko3iHiH ipini шок- пардай болган шал - туйепп Жаманай да (манагы Турсыннын байы) байдын туйелер1н ж1бер1п, одан 6ip туйеге MiHin, ауыл- ауылдын туйес!ы кайырып Майсордын кекпепне апарып салып, жайрап битш карап отыргалы: «Шок былай!» деп, cap ж е л т , сойыл- дап жур. Жалгыз-жарым мал кездеген конылтак кедей шалдар, бузау коздеген, уршык nipren кемп1рлер, немесе Ti3e кап байлаган, 6ip балагы салпылдаган биеш1лер болмаса, езгепп! 6opi б1раздан сон кымызга канып, кур-кур KeKipin, карнын сипап, итарка-шанырак салма, жук курке, арба куркелершщ астына Kipin, манаурады. 23

Жулдыз-жулдыз жаман итаркасынын кун жагын жауып, кимешепн кайырып, 61теленген бурымдары сексиш, куркесшщ ауыз жагына Шекер де кисайды. Таз Жуматай байдын биесш саугызады. К,ултума келуге кашан! Апасынын ipre жагына боран- соз жастыкка Куннсей де жантайды. KyHi бойы атка шауып, кур­ ке Tirin, жук тасып, су екеп, тезек терт шаршаган Кушкей, басы жастыкка тиген сон кор ете Tycri дейаз бе? Жок, коз) жуырда шнбедг Уйыктайын деп кезш жумса да, балдыргандай уыз дене шаршаганды елемей, местщ ем1зтндей бултиган жас KOKiperiH нэуетек, албырт ж уреп кайнаган ш еупм н щ какпагындай булк!лдетт, киялы б1рден-б1рге кешеда. KeKiperiH кысып ыстык- тата берген сон, юрлеп кеткен тарткынын туймесш агытып, жас- тыгынын астына салды. Кеудеа онтек сая табайын дедг Жалан кат кейлектен торсия бш нген кос алмасын онды-солды сипап, шалкасынан жатып манагыны тагы ойлады. «Манаты» мынау едг Култумага агайын Сулеймен деген болатын. Онын катыны Беден. Кушкейдщ Беденнен жакын ж енгеа жок. Мана Беден eKeyi су екеле жатып, шелектерш жерге койып, дем алып отырып шункщцескен. - Еркежан, мен десен кен. Одан артык патшанын баласы ке- рек пе? Кудайга myKip, жас емессш. Сендей кун!м1зде 6i3 талай кызыкты кергенб1з. Дуниеде бозбала кушканнан кызык не бар дейсщ? Сен онын демш ел1 таткан жоксын, бишейсщ,- деп кай- дагы жокты айтып кызыктырып азгырган. Куннсей е дегенде: - Койшы, женеш е!- деп арындаса да, epi-бершен сон жер шукып, ойланып: - Апатай, Tiirri жаным шошиды. Жаман болады... Адам кина- лады дейд! г о й ...- деп, икемге келген Tepi3fli болган. - К,ой ещц, балалык кылма! Сыргытканын жетп гой. Кдбыр- гана кенес те, 6ip жауабын бер!— деп женгеа кеткен. Женгесшщ айналдырганы жалан бул емес, eKi жылдан кер- жерд1 айтып, кушактауды, cyfticyai, койынга жату - келшшек болуды соз кылып, баулып, кылкылдай беретш. Bip ретте: «Бвленш еш койнына алсан кайтед1?» дегенде Кушкей: «Апама айтам» деп тура женелген болатын. Содан 6epi жерге Kiprip женгеа еппен айналдыруга, тана-моншакка, ш с са- бынга кызыктыруга KipicKeH. Бул кунде КунпсейШН кулагы он- дай созге ебден уйренш, ойын-сауыкта бозбалага бетшен суйдйрш, 03i де суйш, омырауын кыстырып, барлык сумдыкты ебден бшген едг Жалгыз-ак... жагына келгенде, ентек батылы бармай, кипак- тай беругш ед1. Б уп н п Боден жецгесшщ айтканы: Ордабайдын 6ip немереа Меж1кен деген жшт едг Межшен катыны да бар, жасы да жиыр- ма eKi-жиырма ушке келген улкен жнтг болса да, каршадайынан 24

кершшершщ кыз-келшшегше ауызданып жаман уйренген ауыз- дыксыз бай баласы - бозбалалыгын ол1 койган ж ок едт К,ою кара касты, кошкар тумсыкты, кызыл шырайлы, ат жакты, келбетп жшт едт Осы Бэденнщ ез1мен де, uieuieci Шекермен де М эж ж ен он терт жасынан 6epi айналыс кылган едь К унж ей онысын кай- дан бшсш? Боденнш М эж 1кенмен opi ecxi тамырлыгы бар, opi «женгетайлыгын» есептеп (ейткеш койлеп де тозынкырап жур гой), opi бай баласынын буына жыгылып, айдынынан коркып, калай да Кунжещй конд1рш беруге, бу жолы тос табанын сала xipicKeH едг MiHe, КунжеШн уйыктатпай, ойландырып жаткан «манаты» осы едк К унж ей: «Бозбаламен неткен... кандай болады екен?» деп, 6ip ауык оуес кылады. Bipece Умсындыктын Kyneyi кол устаган туш: «Жан терге т у с т , киналдым» дегетн eciHe Tycipin, коркады. «Женешемд1 окпелетт алам ба» деп тагы ойлайды. Ойын- сауыкта омырауынан кысканда, таматынан суйгенде бойы шы- мырлап кететшш ойлаганда: «Одан да Terri ме екен» деп тагы кызыгады. Bipece куйеуш де eciHe алады, 6ipaK о жатына келген- де, алтына бок басып алтан Kicime жеркенедк «Оган сактаганша, итке тастасам болмай ма? Оган кара басым да кеп» дегендей кыла­ ды. Кдлайда Кунпсейдш акылы алтыга, ойы онга белш ш , копке AefliH K63iHe уйкы KenMefli. Кешке таман ала сиырдын бузауы жок болып, К уш кей ауыл- ауылды кыдырып i3flen жypдi. К оз байланган карангы кез efli. Бидщ ауылына карай келе жатканда аяк астынан 6ip адам соран ейп ушып турегелд1. «Котек!» деп жалт бергенше болмай, колы- нан шап 6epin устай алды. Бул элит айткан Mэжiкeнмeн немере- лес Касым деген ж т т екен. Касым да катын-балалы, сакалды - Йемене, коя 6epiHi3uii!— деп булкынганына караган жок, аш белшен кушактай алып, 6ip monTeciH шукырга TycTi. KyHiKeft не болганын бшмедт Журеп аузына тыгылып, кал- шылдап, flipwflen, кеудеден, сакалдан HTepin, тобетпен жагалас- кан мысыктай шакылдап, шырылдап, алыса Kerri. Енгезердей Kicire oni келсш бе — умаштап алып урды. Кугпкей «апатайлап» шы- рылдай бастап efli: - Шыгарма дымынды!- деп, аузын басты. Кунж ей оган корык- пады, булыгып, какалып: - Ойбай-ай, ойбай!- деп кулындагы дауысы куракка ушты. Сол-ак екен, Кун1кейдщ он жак 6eTi де ду ете TycTi: Касым жакган тартып-гартып ж!берген e;ii. Кунжей Kyiiin кегп, 6eTiH тырнап кеп алды. Касым: « Э , о аузынды...»— деп 6eTiH устай алганда, тулап журген Кунжей коянша булт eTin, сытылып шыта берд;. Сол кезде дуб1рлетш 6ip атгы Kici де к е л т калган екен. Касым кайта умтыла алмады. Кушкей укщей ушып уйше тартты. 25

Шаш будыраган, камзолынын туймелер1 узьпген, койлек жыр- тылган, ещ орт сещйргендей Кунжей куркесше келе етпеисшен Tycin, ышкынып, солкылдап жыламасын ба? Uleiueci «Ойбай-ай! К,удай аткан-ай? Не болды?»- деп жулмалап ед1, колын итерт тастап, бук тусш, жастыкты кушып, одан жаман кенкищещ. Биенщ exi сауымындай жылап, ебден cmeci курып, маукы басылган сон, апасын онаша шыгарып алып Kerin сейледк Анасы урейлещн, тандайын какты, к у й т nicTi. BipaK «Tipi адамга ауыздан шыгар- майык, жабулы казан жабуымен калсын» деген ойга к елт токта- ды. KiMfli киратсын? KiM тендж enepefli?.. С о KyHi тунде К унж ей уйыктай алмай жатканда, 6ip адам uieirri сыбдырлатып, ептеп басып, iprere келгендей болды. Куркенщ о жак-бу жагына шытып тындады. К,айта Кунж ейдщ ipreciHe к е л т 6ipa3 отырды. Bip мезплде iprefleH суык кол Kipin келдк Кунжей: — By KiM?— деп, шап берш устай алды. К,ол акырын гана: — М е н ,- деп efli, Кунжей: — MeHi KiM 03i? К ет аулак!- деп, даурыгып колды итерт Ж1бердь — О кай кергеназ 03i? KiMfli тэлкек кып ж ур ?- деп Шекер де шанкылдап, басын KOTepin алды. К,ол жылысып жонелд1. Ол ма­ наты женгесшен соз айткызып журген Мэжжен едк Тан алды кезшде Кунжей шырт уйкьща жатыр efli, жып-жылы тесепне 6ip суык кол тэты кеп тидк Кунжей жулкып кеп таста- ды. — Бу кайсынын? — М ен... М уса... тай... — Тейт, ермен! С о кезде Шекер тэты ояна келт: — вн ш е н кергентз аузына с ... Осы уйде екелерщнщ коз куны калды м а ? - деп аузы-мурнына т а й кайната бастаган сон, Мусатай m ri абалата, дуралдете жвнедщ. — О не? О н е ? - деп уйкылы кез1мен конкылдап К,ултума да 6ip аунап туст1... Бас бэйге Баймандш Ертен!не К,асым бетше орамал байлап шыкты. Журт «аттан жытылып, 6eTiH тас жырып кетши» десш журдь Не жыртаны Кунж ей мен Шекерге аян, тундеп атгыга аян. Онын аузын Касым тытындаган. К унж ей женгесшщ свзше ойыса калса да, тундеп окитадан кейш бай балаларын ит етшен жек к о р т , катайып алды. Шщернге контан TyHi тезек т ер т ж у р т , Боден женгеЫ тэты да: 26

- Ерке бала, тунде дауыстап уят кылганын н е ? - деп келе жатыр efli, Кушкей TyciH бузып: - Женеше, мешмен тэту болам десен, о жагына аузынды ашпа!—деп шортынан кайырды. - вкпелеймш,— десе де: - ©кпелесен, екпелей бер, ерпскен бай баласынын тэлкепне конер жайым жок,— деп, Tepic айналды. Содан кейш сутгей уйып журген женгеш араз боп, К уш кей жайынан осек таратуга KipicTi. Кушкейдщ тырнагы уытты екен. Касымнын он жак 6eTi та- рак танбалы тыртык. болып Kerri. Он бес куннен кешн К,ултума- нын ала сиыры далада нпек-карыны жаркырап елш жатканын Kimi ауылдын койшысы айтып келдй Туяктан балалы мал ушш алган жалгыз бузау кашары жаз ортасында ушты-куйл1 жогалып Kerri. Култумашш жалгыз бузаулы сиырга карал калды. Мунын 6opi Касымнын жумысы екешн Куш кей мен Шекер бицц. Сонгы кашары жогалганда: «Ещй б1ржола куртканы го й !..- деп Шекер жылап ж1бердй - Малынды жау алсын! О й, улы-кызынньщ алдына келсш! Б1зд1 зарлатсан, кудай ceHi б1зден де жаман зарлатсын!..»- деп, айтпаган каргысы калмады, 6ipaK содан баскага шамасы келмедй LUeuieci зарлап, каргап-сыеп жатканда, К уш кей де кынжылды, iprere карап K03iHin жасын буршактай домалаггы. «Осы yftai сор- лы кылуга мен себеп болдым-ау» деп, адам боп, койшынын, кон- сынын кызы боп жаралганына окшдй «Бай баласынан кайтсем кек алам» деп зыгырланды, толганды - eui6ip лаж таба алмады. QftTeyip кектщ келем1 гой, 6ip жагынан, К,УлтУма мен Жума- байдын енбепн емш, 6ip жагынан, кызымен eKeyi байлардын ж1бш Hipin, алашасын, бауын токып, сырмагын сырып, KecTeciH Tirin, урггап жалап, жаз бойы тамактан кенде болган жок. Култума да торсыгын бурынгыдан улкейтш, кой келгенде куш амен жауып тасалап океп, Шекер жалма-жан жупре шыгып, memin ала коятын болды. Жаз ортасында Шомшидщ кайнысы келедк куда Tycepi, кол устатары кабат болады деген хабар есллдЕ Бул хабарлы ecTireH сон Ордабай айналасындагы терт-бес ауыл­ дын ойелдер1^оз KyHeyi келетшнен жаман шала булш ш , кыдыр- машыдан койлек-жаулык алып, Kipi-конын жуып, кок моразга малый, opKiM оз олшше тыраштана бастады. Кашаннан 6epi шан басып, бокжама болып жаткан байдын кигсм-кшздер! деп коп малайдын куцп, Кара бэйбопенщ OMipiMeH кагылып-сшкшш, уй сыртына жайылды. Бурын one3i туырылып туратын шелектер де туледй Базданып жаткан ipKiT сабалар да аузы томен карап, бакан бастарында салбырады, Аузы курттаган карындардьщ да жiнiшкe ак курттары ipreae жыбырлады. Борбайы бексерш п, жалт-жулт 27

eTin журетш таз Жуматай, казаншы Дуйсенбай сияктыларга да ак, домнан тылтиган койлек-дамбал пайда болды. 0cipece бул наукан ауыл артында ак шатырда манайы кара май сасып жататын Ахмет, Риза сиякты кырманшы абзилардын шекесш шылкылдатгы: жун- журка, кыл-кыбыр; Tepi-терсекке арбаларын таудай кып тиеп, койды котаннан айдап, бауырмал KiciMcin, кайта-кайта кош айты- сып, ыргап-жыргап женедцй Жалгыз-ак бул наукан битгерге бапты болмады: кептен жу- ылмай, таралмай, юрлеп, терлеп, кайызгактанып журген шаштар- га ыстык су, ак сабын тие бастады. К,ордаланып, оналып, етек алып кеткен инркш, кайнап турган су болмаса, анау-мынауынды кырау курлы KopciH бе, канша тарактаганмен берекел1 неме тау- сылмады. - Ойбай-ау! Бу курып калгыр арылар емес кой... мулде кужы- нап кето... Куйеу келгенде самайымыздан б и т й з соргалап отыр- са, Tipifleft маскара гой,— д е с т , эйелдер битон жауын 1здеп сурау салысты. 1здей берсе, не табылмайды, Шреуден 6ipey кулактанып, сакармен, кулмен, керосинмен жуатынды, майга влт1рген сынап жагатынды тауып алды. 0cipece, керосин мен сынап мын да 6ip flapi екен: бит бтсегад каскыр тиген койдай дурк1ретш, ана шаш- тын да, мына шаштын да тубшен андагайлатып айдап шыкты. Ак жаулыктын етепне тарыдай тог1лген кара жорга, боз жоргалар 6ipiH-6ipi жаныштап, койдай манырап, козыдай шуласып, аягын- да жер ошак б1ткенш бытырлатып: «0й, куйеу1н курысын» деп, жок болды. KyHi-TyHi тыкырлатудан кез ашпайтын бастарга да, колдарга да 61рталайга дей!н бостандык бершдй «Тым курыганда жумасына 6ip кыздын куйеу1 кел1П турсайшы!» деп, жалыккан колдар тзлек т1лед1. Оган кыз шак келетш-ау! К,удалардын келу карсакына бозбалалар да дэмел1 аттарын тан асырып, ер токымын, айыл-турманын тузеп, кам кылысты. Анадай жерге сепз канат ак отау ттл1п, imi к1лем, ки!з, ала- ша, корпе жасгык, туе ки1збен безелд1. К,удалар келет1н кун1 уш жерден карауылшы койган. Шак- шан басындагы кылан атгы карауылшы тымагын колына алып, этой 6epin шапканда, ыкшам KHixmi жаландаган бозбалалар кылан урган санлактарына мше сала дурс1лдете женелд1. Сол шапкан- нан шауып, андагайлап, Шакшанын басына шыкты. Алыстан катар т о ш п келе жаткан кудаларды санап алып, кырык кудага кырык ж!пт ipherenin шыгып, алдынан шыкты. К,алганы адыр басында карап турды. Шакшанын аргы тепсен1нде ж ттгер кудаларга жолыгып, ат басын THicripin турып б1рталай сейлестй К,удалардын аксакал жагы: «Куш сынаспай-ак, жолдарынды 6epin кутылсандаршы...» десе де, желекпе жастары намыска кызып: «Bi3 де катыннан тудык кой, б1здщ MiHreHiMi3 де сиыр емес, ж ылкы »,- деп, колдарын 28

сермеп, кокандап болмады. «Ал, ендеше...» деп, куданын бас акса­ калы, ауылдын бес жштш ертш, тобеге шыкты. Тепсенде ipKinin калган жетшс ж шт аттарынан т у с т , айылдарын тартып, белдерш катты буынып, б1лектерш TypiHin, кайта атка конды. MiHyi-ак мун екен. «Ал кимылда?* десш, 6ipiH-6ipi куып, сайын далада салды аударыспакты. Отыз бес кудага отыз бес ауыл acirrri жекпе-жек келш турмады. Аты да, e3i де шалымды жштгер оны- сын олай, бунысын булай куып, колы тиген жершен ен се р т, доптай Tycipin жатыр, Kefl6ipi жан саугалап кашып, Kefl6ipi аты- нын басынан аса домалап, Keii6ipi суйретиип атын бермей жатыр. EKi жактан б1рталай Kici аударылды. К,удалардын пншде уш мык- тысы бар екен. Олардын ауыл ж т т ш е н уш -тортеуш аударып кеткенш Kepin, Байман деген жшт 6ipeyiH куып бердо. Бара жауы- рыннан алып тонкерт Kerri де, калган екеуш кезекпе-кезек ауда- рысып, жулысып журю тагы Tycipfli. Байман болмаса ауыл «irirrepi маскара болып ед1: кымызга тойып шыккан Kici алкынып, кусып, 6epeKeci KeTin едь Биенщ 6ip сауымында отыз бес куданы тугел Tycipin, Баймандар бэрш жаяу айдады. Ауылдын калган жнтп кудалардыц атгарын куып, кайырып келе жатгы. К,удалар ж с щ ш - ауыл ж1пггер1н1н жолын 6epin, ырза кылды. Бул жолы кайрат корсеткен Байман болды. Байманнын кай- ратына ауыл да, кудалар да cyttciHfli. «Байман, Байман» деген ла- кап бес жасар баланын да аузына тарап, ол журген жер базар бола бастады. Эйелдер кудаларына сый корсетуге ез1рленш тур екен: есйстен Kipe берген куданы босагада турып, козге унмен урып, б1рталайын сокыр кылуга таады. Ертен1не ойын басталганда одан да соракы- сын Kopcerri. 0HriMe «Коне, куда, айгган», басталды. Онысы тек сылтау. Айта алмай онтек богелсе, аякган дырылдага женелед4. Тордеп Кад1рл1 кудаларга жаулык салындырды, кошкардын eHiH, кам- шысын, TyrteHiH кумалагын саусылдатып кадаган курым ки1з сэукелесш Km-iaai. Олардын жолы сонымен 6irri, ойткен1 бауыз- дау кудаларга ауыл адамдары да ара TycTi. Э нпм енщ улкенш аяк жактагы аяусыз, кедейлеу кудаларга кврсетп. Борбайын жогары котерт, eKi балагынан су куйган, кшмшен озенге тогыткан, арба жеккен асау епзге кол-аягын буып, дома- латып, тендеген, кул токкен ки4зге салып, жогары-томен домала- тып, ыршыткан эншейш ойыншык екен. Тойдын кызыгы шы- гырга м1нпзгенде болды. Шыгыр — 6ip кудайдын no.neci. Донге- лек кипзген жалгыз баканды meciHeH жерге орнатып, баканнын басынан уш жшт салбыратып донгелект1н уш жагынан байлайды да куданы донгелекке Miiiriiin, шыр кобелек айналдырып, басы- на шыгарып коя беред1. Шиыршак аткан двнгелек уршыктай зы- рылдап жерге жеткенше, куданын зыкысын обден шыгарады: зы- 29

рылдаганына шыдай алмай, ушып кетед1 басы айналады, кусады, влмесе де елймцп болады. Бул азап кудаларга тамук азабынан 6ip кей1н болтан жок. «взгещц icreceH де шыгырьща апарма!» деп жалынады. Оган карайтын катындар ма? Одан да соракы 6ip жумыс: «©лен айт» деп суйреп жургенде Kei16ip катын елпш н дамбалын шешш xi6epin, жанды жершен устап, лакша бакыртып, тартып тастауды шыгарды. ©cipece ондай жумыска колы оташынын колындай сумандаган Шекер болды. «Ит ашуын тырнадан аладынын» KepiH кылып, Кдсымнын кепн жазыксыз кедей кудалардан алды. Ордабай ауылы бес ту бие, жиырма кой сойып, б л е к л , Ш щ ерл, Ж он бойындагы елд1 тугел шакырып, той кылды. Шап- кызган жетшс аттын отызына байте т т л д к алды - каска то- гыз, арты он сомга дейш. Он бес балуан бейгеск алды - жамбы бастаткан тогыз, арты — торт кез мата. Сонш а тегшген мал, олген, зорыккан ат, еркекпгшен айрылган, мерлккен, жарым- жан болтан адам! Не уш ш , KiM уш ш? EKi ауыз сезд1н басын косып айта алмайтын мынкылдаган шотпак кара куйеу мен K03i бИтиген, былшиган сэры кыздын шашыраткысы ymiH. Шекердк Кун1кейд1 кан каксаткан, К,ултума, Жуматай, Дуй- сенбайлардын кез1не кек шыбын уймелеткен eKi байдын ата- гы , мактаны ymiH. Бекер ме? KiM айтады бекер деп? Еш кш айта алмайды. Байдын тойындагы куресп, квкпарды, ат жарысты, тебелесп жазбаймын: оларды мадактау 6i3fliH максатымыз емес. Жалтыз-ак бул тойда курес, кокпар, жерден кумю алудын бас бейгес1 Баймандш болтанын ескертем1з. Ардакты окушылар, «Байманнын бойге алтаны 6i3re не керек? Ондай бэйгеш KiM алмайды?» деп кун бурын core кормен1здер. Байманнын аздерге кереп болмаса да, 6i3re кереп болталы тур. Байман KiM ед1? Не icrefli? Бул енпмеге кандай катысы бар? Оны кейшп жагынан карай берщ1здер. 0 з ece6i — Ат бастаткан тогыз болса керек... — Сатан KiM айтты? Жамбы бастаткан дегеш кайда?.. —Буйырмасын, гай туяк, оган енештемей-ак койындар!.. Сакау 1нкарта айткан екен, 1нкар 6i3fliH Нес1белд1ге айтыпты. Неабелд1 аузы-мурны кисаймастан маган айтты. 0TipiK айтса, жаны шык- сын,— деп тузге бартан уш катын кейлектерш Ti3eciHeH асыра турш койып, ыстандарын кызартып, бетз-колдарын жуып жатып, 6ipiHe-6ipi бой бермей, Демегвй: — Буйырмасын, мурнымды кесш 6epefliH,—дей бергенде: 30

- Дэмегей-ау, куртымдай кургырынды Kecin 6epin сымбыл- байынмен дем аласын б а ? - деп, арт жагынан Катыш келш , иыктан 6ip салды. Домегой: - Катек!— деп селк ете т усп. Катыш кастарына келе, ыстанынын бауын memin, бексесш алды-артына изендетш, арткы етегш лактырып тастап, жапалак- ша жалп етп. - Е, араласып журген мына катын бшед1 гой!— дескен сон, Катыш ыстанынын бауын 6ip колымен устап, шеупмдй алып жа- тып: - О н е ? - деп сурады. - Кыз ибасын айтамыз,— десп. - Шушнпп берсен, бат кундыз бастаткан тогы з,- деген сон таласып отырган yiueyi 6ipiHe-6ipi ернш шыгарды. О кезде Кара бойбппе кшем тесепш н кемер1нде Коксаумен аузы-аузына жабысып отыр едо. Э нпм е мынау: Шомшидщ кыз ибасын торт Kici сурап, сонын кайсысына беруда Кара бэйбйие Коксаумен акылдасып отыр едг Коксаудын шын аты Ыбырай ма, Ыскак па, Баймужык па, Жущпбай ма? KiM 6iaciH, airreyip OMipi курк1лдеуден коз ашпаган сон, журт «Кексау» деп кетш едг Keft6ip жек KopeTiH KicLuep оны «Пине» деп те атаушы едь Коксау мойны мыкырайган, K03i бакырайган, бет-аузы журтга калган ciplneft тырыскан, кол-аягы шидей, бойы шукиттей 6ip жарканат efli. К оксауды н араласпайтын co3i болмауш ы ед1: коб1несе ейелдер мен еркек арасына елш1л!кке журуш1 едк Коксау б1лмейт1н ел жапсары, катын oceri, партия, поле ж ок едг «Жак- сылар» кейде ангырт кетш бара жатканда К оксау касына таман енбектеп барып: - Онын 6ip Kecreci бар, озщ1зге угындырайын...- деп, б1рденеш куб1рлеп, мынк ете калар efli. Айтканындай-ак, ондай жумыстын «кестес1» таб ы л ы п, К ок са у д ы н топш ы лауы д ур ы с ш ыга бергенд1ктен, мырзалар оны: «1н тубшде ойлап жататын байгыз» деп те коюшы ед(. Коксаудын eKi катыны мен кызы мырзалар- ДЫЦ аяк ылауы efli. Оны Коксау сезсе де сезбегенс1п журе берер едг Bip есептен мырзалармен белдесерлш купи де жок: жаман, аз атанын тукымы. Анау Култума, Дуйсенбай, Сакаулар осынын агайыны: онын 6opi бай тукымынын малайы, атарман-шабарма- ны, 6ip есептен мырзаларга жалынышты: оз тукымына тускен алым-шыгынды тунд1к басына улеепру, жинау, олардын арасы- нан мал табу Коксаудын колында. «Жаксыларды» жанап, женге болгандыктан, алпыс уйд! o3i билегенджтен, орташа аукат б т п , орта шаркы уй боп калды. Bip есептен катын-балага катгы сойлеуге 31

озшде пэлендей каукар да жок. Жэне бай тукымынан тукым ал- ганды, бала кергенда жаман ойы Tepic кормейдь К,ара бойбйпе Сулейменда ауызга алганда Кексау тыртиып, кыржиып: - Ой, тэжрьай! Баягыда поленшенщ кара шанырагы ед1 де- месек, о 6ip берекедаз адам гой. К,ас болып кастыгын, дос болып достыгын корсетуге жарарлык Kici емес, не керек?- дедй Расывда Сулеймен партияда ел аларлык, дуние шашарлык, салдак боларлык Kici емес, 6ipTora, сыпаны, шаруакор адам едй Кара бэйбше Ыбырайымды айтканда, Коксау оны да жарат- пады. - Шопан атаннан кыз алганы болмаса, о 6ip карау ит емес пе? Кайтсем малым калады деп, партияда ею жакты кезек алдап, безбеннщ ауган жагына шыга кетедй Керек десе, озш щ уш TyHairiHe ие бола алмайды. OnbiKi тек еншейш, 6ip сылтау бол- сын, эйтпесе ол берсен де алмайды,—дедй Аныгында Ыбырай KiM болыс болса, сонын жем! едй Онын ту биесшде, еркек койында ерйс жок: болыс керек кылган кун! ша- барман бажылдатып, устап экетер еда. Болыстык осы ауылда турган- да, тым курыса, 6ip алуына кшарат болар ма екен деп, Ыбырай on-OTipiK тшеулестйш 6iflflipMeK efli. - К,ожбандш ш е ?- дегенде: - Жо-жок- Оны атак кылма!- деп, Кара бэйбш е колын сер- меп, безек-безек етп. Ойткен! онын KepiM сал кара катынымен баягыда байы тамыр боп, талай тунп сыбагасынан кур калдырга- ны елмей есшен кетс1н бе? Бэйбшенщ 6eTiH байкаган сон, Коксау да таласкан жок. «Бу Konip oni умыткан жок екен» деп ойлап: - Онын ауылы да шалгай: бала-шага шубатылып бару да киын г о й ,- деген болды. Сонымен олай-булай екшеп келш, кыз ибаны PaKbimTiKiHe 6epyfli уйгарысты. Ол ауыл opi жакын, opi бастас: оз тукымы, opi тЬпмэш та сол, елдщ 6ip туткасы гой. Ракыштьщ кер ауыз каты- ны былтыр кеш-жонекей Шэмшилер тускенде, кой сойып бер- мей, каткан етпен женелткенше бойб1ше imiHeH наразылау боп, 6ip каржуын кайырам ба деп журуип ед!. Сонда да Кексаудын дэлелдер! басым келген сон, айтары болмай калды. Ана 6aft6ime балаларынын болыс болганын каламаса да, оны сыртына шыгара алмады. 03 балалары эл1 жас кой. Ал былтырга вкпесш сылтау кылуды тым болмашы нэрсе керш, Коксауга сыр бермейш деп ойлады. Омырауында как сщген, шуаш сасыган алжапкыш, бутында куйыскавдыгынан жуж кор1нген, Жуматайдын коне Tepi шалба- ры екен1мен ici жок. Шекер желкеден туйген кылан жаулыктын куйрыгымен шалбардын жырыгын жауып, кебюш швпке уйкеп, «сендерге осы TypiM де жарамай ма?» дегендей, жан-жагына туйше 32

карап, мыкынын бултындатып, сол колын аспандатып, он колы- мен шелек кетерт, косактан байджше карай журдг Жалан Ш е­ кер емес, караша уйлердщ катын бггкеш байдын салкар алты косак койын сауысатын, ойтпесе консы бола ма? Байдисшен уртгап- жалап ала ма? К,аттысын кайырып, жумсагын жымырмаса, кой- дын пушпак жунш, кшмшщ ecKiciH, етйстщ cipiciH, бас ауырган- дагы 6ip кайнатым кара шайын, малдын окпесш, 6ip жоргем ащы ш егш , уйкысын, сорпасын байдш тегш бере ме? «К,олы ойнаган- нын аузы ойнайды» деп К,ара бойбше неге каксайды дейсщ? Шекер бурын емше бермей, epKiHcin, былганыш кара жумыс- тан бойын теткш устаушы едк вйткеш сомадай Жуматай мен Култума, epi колендеген ак жаулыгы мен куймыр отгы коз1 турган- да, аштан елш , коштен калмаспын деп ойлаушы efli. Ала сиыр мен таргыл кашардан жудемете айрылган сон, бурынгы еркелпс, кербездйс, бурынгы ожар умгг, ор кеуде артын кысайын дед1. Кушкейге камзол, кейлек, езше кебю, шапан, Жуматайга Kyni керек. К,ултуманы койшы, о тугин KyHiKertre жана корпе, жас- тыкка тыс, кестел1 орамал, ак шымылдык, сэры кол сандык, Кызыл сал керек. Туяк: «EciK керсет, малынды алып, калындыгымды бер»— деп кынкылдагалы кашам. К,ыскы азыгы, согымы тапл келед1. Y m канат желкез баспанын туырлыгы жулдыз-жулдыз: буктеумен, жазумен, артумен, ш ум ен сургылданып, 03i улд1реп тозыгы жеткен курымга кой суйкенш, лак cexipin, сиыр муй1здеп, сау тамтыгын тастамады. Bip жагынан бозбаласы тусюр ipreHiH сикын KeTipin 6irri: шиде кирамаган аяк, узшмеген бау калган жок- Бу журтта тын жерш ауыстырып келт1рсе, eHfliri журтга KyHiKenaiH ipreci тышкан кигандай жырым-жырым боп шыгады. Шэмшидщ Kyfteyi келгенге журт масайрап, Кун1кейд1н курбы- курдастары атлас, торгын, ж1бек, бэтес, макпал, баркыт ки1п, кум1с баулы, сандык шомбал шолпылары кунге шагылысып, куйым- шагын согып, кызылды-жасылды, окалы, зерл1 такиялардын шок- пардай yKiaepi улшлдеп, култел1 кос етектер1 кулк1лдеп, он кез бэтест1 аягымен Teyin, булгандап, сэнден1п журген1н коргенде, Шекерд1н iuii казандай кайнайды, оларды коргенде Шекердщ KG3i музга тайгандай, сырганап оте шыгады да, кормегенс1п, кырын карап кетедг Бул жолы да Шекер сут толы шелепн жамбастай кетерт, сол колын анеуп Байжумыр куданын борбайынша ербендет!п, бай­ дын жер ошагына таяна бергенде оншен асыл кшнген кыз-кыр- кындар уйден шыгып, тузге жонелд1. «Уст1ндепсш сыпырып алып, ырбьщдаган сайтандарды желкеге 6ip туШп, кой саугызар ма ед1? Керер ем сонденген1нд1?»- деп зыгырланды. Самаладай болып бара жаткан кыздарына карап, насаттанып, оз1нщ де кыз куш есше т у с т , уй жанында К,ара бойбше тур ед1. Шекер соны анди- 33

ды. Андыгандагысы - квзш тасалай 6epin, шелепндеп суггщ туп жагын уйше ала кайтпак едь К,ыз кунш eciHe алып, киялга батып турган 6eft6iiuere, п л е у щ 6eprip, ар жагынан Катыш кеп шуншлдесе калар ма! Шекер жалма-жан жер ошактагы тай казан- га сутш сыбдырсыз куйып, тубше exi аяктай калдырып, кызыл куйменщ ар жагымен косакка карай сызып бердь YftiHe жеткен- де, бэйбйпеге 6ip каралык кастык кылгавдай, e3i 6ip казан сут олжа тапкандай, олдекандай мардамсып, epHiH жымырып, тЫ н 6ip жалап алды. К уш кей кара куманга су ысытып, басын жуып жатыр едн Шекердщ келген жерден сураганы бузау болды. - Шынарбай уйшщ бузауымен 6ipre. Шеккенге соныра ай- дай кел д е д ш ,- деген сон, Шекердщ KOHini жайланып, шелепн iprere койып, усиндеп сауыс шомытгарын шеше бастады. К уш к ей eKi алаканымен шашын шартылдатып, 6ip cinxin желкесше тастап: - Апа-ау, «бай» деп сонденгеш болмаса, куйеу 6ip топас екен г о й ,- дед1. - Негыпты? - Загипа такасын жулып алып ед1, колга салып калды. Загипа ашуланып: «Аузында е з ш жоктьщ, колында токпагы бар» деген осы- a y ,- деп еда. Сендей кызды солай суй... уйрету керек деп карап отыр. Бепм1зден отымыз шыкты. Суйтсек, Култай xepin капты: как тобесшде танадай жалтыры бар екен... - Ойбай-ау! Таз десенпп!..— деп, Шекер мырс ете туей. - Б1здщ Жуматайга куле беретт немелер гой, келсш вз бастарына д а !..- дедк Шекер бей-колын сабындап жуынып, Кушкешн алдына отыр- гызып, шашын тарап отырып куйеуд! тагы жамавдады: - Ke3i —дел олеин сиырдын кезь Мурны - Шолактын куй- ген бармагы, аузы - талые, e3i - аумаган Туйебай...- деп, сол елдеп сумпайы 6ipeyre тенгерш, эбден юке алгысыз кылды. - Апа, койшы, байкусты сонша кулдырапын гой !- деп Кушкей iiueK-cmeci катып кулщ. Кызын кулд1ргенге, кулд1ргендей сез айтканына Шекер кай- та-кайта: - Аумаган Туйебай! Кудды с о л ...- деп кенкшдеп e3i де кулд1. Bipax аяк кез1нде Kyfleyai сонша жамандаганына оюнгендей ой Kipfli. 0 з Kytteyi - Т у як Kaft6ip жутынып турган ж ш т. Icti OTKi3iHKipen алып, тузетем дегенше жуырда онала ма, дереу кулкюш тыйып алып: - Еркектщ Typi не керек? Акылды, eHepni болса, асырап- сактауга жараса, туз-енбеп жарасса, со-дагы ...- дедь Апасынын Туякты мактамак болган ойын сезе койып, уп- улкен KiciMcin, туеш бузып: 34

- «Келбет керсен, сыр сорма!», «Tyci игщен тущлме!» деп, казак неге айтады? Ала, кейде жокты айтып кететшщ бар-ау! Typi шошка KiciHiH сыры кай онушы ед1?- деп апасын иге турегелдг Аласы да сумдыкты сезгш кой. - Е, койшы эрман, Kapi Kiciine макалдамай! Кексауда не кел­ бет бар? Bip журын. Сонда да алпыс уй Жаманкусты си десе, сипзш... отыр. Кектумсыкта не тур бар? О да ауылнай бол пален етш, туген eTin жур... деп елдеп атка MiHep, пысыктарды, сумдар- ды санай бастады. Оган К уш кей жещстпс бермедь - 0сек айткан да, жыбырлаган да, кедеВД жеп зарлаткан да анер бол па?— деп тайталасты. Айтыстан мэн шыкпасын бшген сон Шекер сезд1 баска жакка бургалы ундемей аз кццрш, eciK алдына карап: - Ke6icinai жуып, майлап алсан ет п ,— деген болды. - Май KiciHiH устш былгайды: TyKipiKTen к т зб ен с ур те м ,- деда. - Барганда аягыннан тастама: мундай кара куртта урлап ке те п н ,- деп апасы акылын уйретп. Алдагы ойынды ойлагандш ме, ойтпесе апасын созден тоска- нына imiHeH мардамсыганы ма, Кушкей таракты тырнагына тыр- сылдатып, ынырсып эн сала бастады. Шекер шолпысын шашына кабат оре байлап жатып: - Шолпынды калтана салып кой. EciH шыгып желендемей, байкап отыр: киып акетедк.. «0лен айт» дегенде, жар легенде сен коя берме! Byeni анау \\к\\л[ Айшалар-ак айтсын... артган асырып салсан да болар... Салганнан катгы бастап, тыгылып калма!.. Аузын- ды анкитып ашып ж1берме. Айшага усап, кемекейщд1 керсетш...— деп 6iareHiH yfipeTin отырганда, Кушкей ынырсыган oHiH коймас- тан, жауырынын кикан eTKi3in: - К,ойшы, апа! Жокты айтпай!- деп кыржындап жаратпады. - Кет, сайтан, о H eci?- деп, апасы колымен аркага туртш калып отырды. Эйтсе де апасын ренжгап алам ба дегендей, кыржындап отыр- ган Кун1кей замат жайрандап: - Апа-ау! Мен Жумабект1н тагы 6ip OHiH уйренш алдым гой !- деп, мойнын былган етк1зд1. - Коне, салш ы!- деген сон Кушкей акырын сынсыган дауы- сымен «Ысматгы» айтгы. Апасы тындап болып: - Жаксы екен!.. BipaK жана ондер!нд1 обден жатгап, жатгыгып алмай, айтпа! Жанылып каласын,— дс;и. - Е, оз1м де айтпаймын... Уай, mipKiH, Жумабек не деген оншй Дауысы 6ip карлыкпайды, 6ip жарыкшак жок, эш тан атканша таусылмайды. 03i де кощл ашар, ойыншы жи-iT екен!- дед1. Соны айтканда, апасы мойнын бурып, кызына Tyfline карап: 35

- Ойыншы екешн кайдан бщдщ? Ойнадыц б а ? - деп сурады. Кунж ей кезш бажырайтып, тшш шыгарып: - Эш ею н айтам,- дед1. - К,арагым, мыкты бол, мыкты бол! Айтып ем гой. Жас куда кудашаны катты айналдыратын: маскара боп журме!- деп, кам- кор ананьщ калпын кылып, кызын аркага кагып, кулагынын тубшен шекель Кунпсей пелен деген жок: - Болдын ба, апа?- деп, каздиып турегелш, кейлегшщ етепн ciniKTi. Ал сонда... К,ой-козыныц беймаза ызыцы басылып, кегенде жалгыз-жа- рым лактар гана шырылдайтын мезпл болды. Куйлеген кызыл кунажыннын сонында «кептш , коптил» деп, опздер онкендейдг «Маган да, маган да» деп тайынша букалар томпандайды. К.ага 6epicTe 6ipeyi шылтын eTin артыла кеткенде, ку мушздщ 6ipi жайкап калса, домалан ете тусеш. Bip аунап тура сала тайынша букалар тагы умтылады. 0пздер, тайыншалар кыр- кысып, кызыл кунажынга кш кершгеш букалык кып жатканда, ауылдын ана шетшен: «вз1мд1к1, оз1мджЬ> деп кужшдеп, буй1рлер1 сартылдап, туяктары сыртылдап, умтылып кок бука бара жатыр. 0зге сиырлар уй жанында, котан жиег1нде: «А, кудай, бергенще шук1р?» дегендей, eyeni алдын, содан артын merepin, тынышта- нып жатканына 6ip KypciHin, тумсыктарымен жулдыз карап, караса да тук кормей, дурдек ауыздары малжандап Kyflic кайыруга Kipicri. К,анды коз, кызыл езу каншыктар жол шолып, ауыл корып, кун бурын кызгыш боп, шеу1лдеп, шала булшш жургенде, дурдей кок каска, сэры ала тобетгер котан шетщце жайымен аяндап келе жатып, анда-санда ауыздарын толтыра, «oh! oh!» деп кояды. Жаман уйшщ жанына суйене шалкалап, санына шейш тур1лген кара кайык, котыр борбайын кос колдап тыр-тыр касып, «eh, eh!» деп, кышуы канганда туш1ркенш К,ултума жатыр. Манагы олжа сутше жалгыз сиырдын сутш косып, жер ошакка асып, анда- санда астын 6ip косеп койып, отка талтая табынып Шекер отыр. Улкендер, еркектер тойган сиырдай тырайып дамыл алуга к1р1скенде, кыздар кызыл кунажындай кыландап, сыландап, шок- танып, топтанып, сылдырлап, былдырлап, Шщертпп орлей Ра- кыш ауылына бет койды. Олардын сонынан «опздер де, тайынша букалар» да шубырды. Деген алтыбакан, аксуйектщ айсыз кара кок аспанды тунгиык тун1. Шщертшщ кейде тастак кыл буып, кейде кумдык шунейт суы сылдыр-сылдыр агады. Жиепнде келе жаткан кыздардын KyaKici мен шолпысы да сылдыр кагады. 0ншен 36

ак койлектердщ жерге тогшген етектер1 тутасып, кара баркын кынамалар карангьща ак селеу мшгендей толкынып, ш ок-ш ок ушлер орман басындай жайкалып, жарасып келедй Журген i3flepi Hiccy, жупар анкиды. Жуматай таз сыкылды жалан аяк, жаман саяк малайлар ык жагында келе жатып, «ым, ым, ай, дуние-ай!..» деп, мурындарын тыжыра-тыжыра шскелейдй Ана ауылдан да, мына ауылдан да дауыстары кумйтей сын- гырлап, 6ipiH-6ipi шакырысып, айгайласып, шуласып, «кой epi!» десш, вндеттст, кара кок туши шынылдата жангырыктырып, бала- шага, кыз-кслшшектер агылып барады. Kip-пн-буртын. мрбен- куйбен, кyfiKi ешрден 6opi де жалыккан, iuii пыскан. Бэрш щ де еа-дертй 6ip тун, 6ip сагат болса да, осындайда ойнап-кулш , кенш KGTepin калуда. взгеЫ не керек? Кушкейд! айтсайшы! Аягы жер басып келе жатканын, сагым кушып келе жатканын б и т е й » . Журек кеткен л етр ш , KOKiperiH котере, тамагын кенеп кояды. Тамыр 6iTKeHi ушкын туесе, мылтык дврющдей лап еткел1 келедй Тамырында, журепнде, тула бойында жарылып сыртка шыгуга арпалыскан, камаулы кайнаган, быжылдаган олдеб!р жалын, шарап, куш бар сеюлдй К,ацдай куш екен1н 03i сезбейд1, omeyip мае Kici тор1здй Жулдыздары жыбырлаган жарк-журк кок болат аспан жамылып, аягымен буйра бетеге, тырбык жауылшаны жантайта жапырып, бытбылдыктай ш т -rnin еткен, шыныдай молд1р, курыштай шы- мыр, кымыздай жутымды ауаны ciMipin, мастанып келед1. Келсе, сепз канат ак орданыц он жагына недоу1р кыз-кел1ншек жиналып, тор жак кана олкы тур екен. К,арлыгаштай калбалакта- ган жалан аяк жас балалар гана торге кораздана отырган боп, атып турып шокаландап жур. Ана жактагы бозбала емес, сымактар екен, торге бата алмай, Ko6i босага жакта уйме-жуйме xopiiwi. Кушкейлер жупар niciH анкытып, жайнап, саусылдап Kipin келгенде, 6opi бастарын котерш, кос1лген аяктарын жинап алды: топты нокер- лермен салауаттана Шэмши келд1 гой. Куннсей Шэмшилерге таяу, кернек-п жерде отыргалы букшиш жаткан 6ip-eKi кызды uTepin *i6epin: «Он, бу кайсын?»- дегенде, дым сезбеген боп тымыра- йып отыра койды. Теменп жакгагылар сыйыса алмай, 6ipiHiH уст!не 6ipi отыра жаздап, жуастарды шетгете, озбырлары омырау;кп'| ыгы- жыгы отырысты. Шомшнлерд1 андып тургандай-ак ауылдын сорпага шыгар бозбалалары да, жас кудалар да лек-лег1мен кел1п, тор/ii толтыра бастады. Торден босагага дей1н уй лык толып, тунд1к кайкита тартылып, коздер онды-TepicTi куйрыктасып, epinaep кыбырла- сып басылгаи кезде: - Коне! Не отырыс бар? Ойын бастандар!—деген кадау-кадау евздер шыга бастады. - Е, бастандар!.. Ойнагалы келд1 гой журт... Поленше, сен негып отырсын?.. Е , взщ негып оты рсын?..- деп, 6ipiHe-6ipi ciflTen, 37

тогытатын койдай уйлыгып, шепншектей бердь Ойткеш кесем серкедей алдына тусе кететш ежеттер кем eni. Жайда ежетсшт журсе де, топ алдында 6ip жер1мнсн дэнекус шыгып кала ма, элде^реу Trnimi алмай, бет!м кайта ма, копии бабын таба алам б а ...- деп 6ipi журексшш, 6ipi сыпайысып, 6ipi акылдымсып, 61рталайы жантайып жатып кызга коз салган-ды, касына кыз экеп берсе, айналдырганды Toyip Kepin, ырын-жырынмен 61ркыдыру уакыт отп, 6ipa3 отырысты. С ол отырыстын, усттне торт-бес жшт —Баймандар келдь Оларга серш лт орын 6epicTi. Неге екеш белпыз, найзагай ушкыны зу- лап откендей, Кушкейдщ тамыр бгткеш шым ете туей. - Ойын басталды ма? Неге антарылып отырсындар?- деп Бай- ман жайнавдай, жалактай кедок - Ж ок эль.. 0зщ кыздырмасан...- деген сон, Байман: - А л ендеше, мен бастайын. Айтканымды 1стейс1ндер, 1стемегенщ ойынбузар 6epecin,- деп, кеудесш ашып, быепн сы- банып, турегелдг - Е, бэрекелд!.'.. Ой, сабазым-ай!.. Топтын гул1 жана келд1 го й !..— д еп , оз1нен онер шыкпайтын тогышарлар кошамет кылысты. - Борщ де ойнауга келдщдер гой?.. Ендеше, булай отырып ойнауга болмайды. Эйда, кыз-бозбалалар, аралатпа отырасындар. Коне, пэленше, сен 6epi кел, сен мунда отыр!—деп кыздарды да, жтттерщ де жетелеп, суйреп, KOTepin, заматта опыр-топыр кып, 6ip кыз, 6ip жшттен, кыз жетпеген1не келшшектен аралатпа кып отыргызды. Кеуделеу орынга Кунж ей де не болды. Байманнын Tereyipumi колы кольш устаганда, елп найзагай тамырын тагы 6ip аралап етп: - Жаным, агатай! 03iM барайын... Кай жерге, кай жерге,- деп, елбектеп ере бердг Байман дедектепп апарып, eKi куданын арасы- на сыналап ж1бердг Кыз-бозбала реттел1п отырган сон, Байман домбыраны колы- на алып, eyeni ауыл онш1лер1не, одан кейш Жумабек кудага эн салгызды. Бозбаладан уш еу айткан сон, домбыраны кыздарга кьшыртты. Бул елде « У к ш Айша» деген келте мурын, кербез, домбыра- шы, онш1, дангойлау, мактаншак, кон1лшек кыз бар ед(. С о кыз- ды ш уу дегеннен сый куданын касына, как торге отыргызуы тегш емес екен: домбыра алдымен соган барды. YKlai Айша: - Ойбай-ау! Енш не айтам?- деп OTipiK сыныксып, домбыраны жуырда баурамай, булданган болды. Кун1кей 1ш1нен: «Эшрам кала- йын» дед1. У ш ауыз олен мен уш турл1 эн саласын деген сон, Айша yKici булгандап, коз1Н ашып-жумып, кемекейш корсетш, танырандап, дагдылы «Еркем-ауын», «Зулкиясын», «Элш-би, нэпсщ тый, лэ-мэ-си-ли, титур-тусын* айтып мандайын орамалымен 6ip сипап, домбыраны он жагындагы куданын алдына койды: 38

- Е, дурыс-ак! Пэл1! Айша домбыранын жошн тапты!— деп, кошаметшшер пушпак 6epiKTi, баркыт жагалы, ашандау кара торы ж шгп айналдыра бастады. Куда кипактап, терлеп, мойнын ит аланын айгырындай кыл- кындатып, дауысын ел1маретш, кезепнен арен кутылды. Дом - быраны карындасы Шемкенге жылжытып еда, улде мен булдеге беленш танауын кетерш отырганы болмаса, мэш кем екен, ол домбыраны ар жагындагы Кушкейге усынды. К уш к ей домбыра- ны HTepin тастап, алмады. Тунеуп езш бас салатын, eKi сиырын б!рдей жок кылган Касымнын карындасы усынды екен деп, бугш айдатып ж1берсе де, неге алсын? Онын кезегше бола олен айту Кушкейге намыс емес пе? Кудалардын 6ipi немесе ойын бастау- шы Байман экеп берсе, айткалы-ак отыр. Шэмкен: - Сонденбай айтсан-шы!— деп тпарейт ед1, Куш кей: - Айта бер езщ! Кезепм келгенде айтам,- деп безерш отырып алды. - Ол зар шоп 6ip безергенде, болар дейсщ бе?—деп, ана жакта отырган тунеуп Баден (Мэжжендк.. алмадыц деп, араз боп кететш сол), домбыраны алып касындагы 6ip келшшекке эн салгызды. EKi-уш Kici аралаган сон, домбыраны Байман Кушкейге бер- генде, жымын етш, тамагын кеней бастады. К уш кей уш ауыз елен айтты: «Балкадиша», « С уд у шаш», «Элди, бопем» деген, yuieyi де тенше косыла алмаган эйелд1н елещ efli. «Агалар, осындайда ойна да кул»,— деген у к ш Айша сияктылардын жалгыз-жарым салдаман олендер1 болмаса, жалпы эйелдерд1н ален1, кабше, тенше тие алмаганын, малга, шалга сатылганын, корлык KopreHin, он жактагы дэуреьмн, тым болмаса 6ip жылша узатпай туруын жырлаган, сураган, epiKci3, KopiKch OKcireH ом1рлер1н суреттеген, мун-зарлы, кайгы, шерл1 efli. Байкаган адам ол мун-зарды сезген efli. BipaK кызык коруд1 ойлап, арсаландап, колдары, Ti3enepi айкасып отырган ecipiK жас- тар, ол мун-зарга кулак коймады. Туйгыным-ай, дегенде туйгыным-ай! Болдым гашык кез1нн1н куйрыгына-ай! Мал берд1м деп 6ip жаман алып кетсе. Шара бар ма алланын буйрыгына-ай? Немесе: Bip жулдыз ай астында сэулеленген, К оп душпан сыртган асык, эуреленген, 39

Басында кап тауыньщ ci3 6ip nepi: Тура алмас тагат кылып, ciaai керген. Немесе: Кершер алыстан тау мунарланып, К,осылар exi гашык кумарланып, А к уйдш он жагында жатар ма ед1, Тулю алган ак иыкша жумарланып...— дегендей, жастык, мастык елендер1мен кыздарды ездершше уптгемек, сушспек, суймек боп кызуланды, кызыкты, буланды. Былай Оленнен кешн «орамал тастамак» болды. Бул елдщ ейелге бар керсететш 6ip аргык сыйы: ж т т орамал тастаса, кыз ун-тун жок барып суйер еш, кыз тастаса, ж т т уш ауыз елен айтып суйер еш. «Орамал тастамактан» елен бшмейтш топастардын мысы шыкты. Айтайын десе, epi журтка еспртерлпс дауысы, елею жок, api кыз суйе алмау намысы. вте-моте жамбастап жатып, кызга кылжында- ган «мырзаларды» кудай урды. Kefl6ipi: «К,ара таудын басын», енш 6ipi: «Арияйдай дегенге арияйдай, ак серкенщ мушз1 карагайдайды» айтып, тага 6ipi жанылып, турып кап, журтка кулю болды. Теменп жакта отырган жагымпаздар: «Со да болар» деп, жуып-шайды. Bip peTi келгенде, Кунисей орамалын Байманга тастады, Бай- ман как ортада ойын, баскарып жур1п, орамалдын к1мнен келгенш бшмей: - Бу KiM? Бу KiM?- дегенде, Кунжей кызарандап, касындагы куданын артына бугып Keiri. Кун1кей екенш б1лген сон, Байман домбыраны колына алып: Дуние 6ip кисык жол бурандаган, Бак тайса, ерге дэулет куралмаган. Мензеген аскар тауга ecui кен!л1м, Дуниеде еш нэрсеге тына алмаган,- деп, озшщ баксыз, деулетаз, 6ipaK KOHwi кеп жерде екенш ангар- ткандай болды. 03i шыгармаса да, ез1не лайыктап жаггап алган елею ме, KiM 6LnciH, содан кейш кезш Кунжейден алмай огырып: Bip тулк! шубарланган кашар шыннан, KoHiniM елдекалай жауабыннан 40

Ж1бек пен турл1 перен белш буган К,азакта бала бар ма сендей туган? Бултпен аспандагы бетш жуган, Сыкылды ак балапан, туйгын кутан. К,удайга сонда риза болар едш, Баланы 6ip корсетсе, сенен туган,— деп, келш, Кушкейдш бетше таянды. Бул олен орк1мдерге-ак айты- латын олен болса да, «Ж1бекпен eMipi белш бумаса» да, Кушкей озше арнап шыгарылган олендей корт, opi насагганьт, opi озше копсш т, opi «туйгын куган ак балапавдай» саскалактап, уялып, Байманнын колы тигенде денеа luiMipirin кьпыктанып, карангы жерге карай ты- гыла бердг Журт мактап журген балуан, ер, олений, онерл1, топ басы Байманга не бегшен, не тамагьшан, не аузынан, не тшшен суйпзерш бшмей, кай жершен суйсе де аягандай емес, буыны босап кетп. Бай­ маннын отга леб1 бейн, жыбыршытып, таяна бергенде, жалт карай- мын деп аузына дол к елт калды. К,арангы жерде ернш ем1зе т ус т кайрыла бергенде, 03i де кушырлана шоп етюзд1. —MiHe, 6i3re уксап cyfticcennepmi?—деп Байман басын котерд!. Terin cyftic емесш сезд1: 6ip курсЫ п койды. Мана сункылдатып он салганда, дауысында 6ip соны куш, 6ip Typai накысты ыргак, 6ip «китуркы» барлыгына суйсше: «Уа, палй»—деп, 6ip айгайлап, KOTepin тастап едг Енд1 eTi тыгыршыктай жуп-жумыр денесше колы ти1п, донгелектеу жанарлы кара K03i мен K03i айкасып, уытты. Torri epHiH таткан сон, сарт айткандай: «Мунысында 6ip гоп бар екен» деп, туйд! де койды. Ойын созыла берд1. «Хан калай?» «Белбеу с о к » , «Такия жупртпек», «Сакина тыкпак», «Мыршым», «Ондай кылма, мундай кыл», «Лопи молда», «К,алдырма каки», «Балтам тап...» сиякты сушсетш, белбеумен урысатын, жудырык жумсайтын, емшек устай- тын, кол кысатын, тагы талай кол жумысы аралас ойындарды адактаган кезде, ж тттер турегел1с1п, «кур-кур» калмак ойыны сиякты жактан уратын, куш сынасатын ойындарды да icTefli. Шал- касынан cipecin жаткан ж1г1тг1аягынан котерш тургызуга, eKi аягын айкастыра устап, букшиген ж ш га 6ip колтыгына кысып, иыгы- нан асыруга, белбеуден устасып, 6ipiH-6ipi басын томен салбыра- тып, шалкая бергенде, доцгелекше айналдыруга келгенде Бай­ манга тец келер житг болтан жок. Ж1прер ойыннан жалыгып, Жумабек куданын oniH тындау- га, Ko6i касындагы кыздарымсн шункшдесуге KipicKeH кезде Кун1кейден жарымады ма, KiM 6iaciH, сол жагындагы куда турып тыска шыгып KeTri. - Мен де 6ip дамыл алайыншы,— деп, ашык орынга Байман барып жантайды, Кун1кей кымтырылып орын бердг О н карал, кылымсып, мойнын тукырта, K03iH кырындата, кубылта, кайта- 41

кайта «о» деген майда даусын созып, жоктан езгеге кулш сейлесе бастады. - Мен байкамаи жур екем гой,—легенде, Кушкей шугылдан кою- лана бпкен кою кара кдсыньщ как жылгасын e6icripe катере койып: - KiMai?— деп, кезш тонкере карады. - Сеш. - Оны нелнстен айтгыныз? - Жакын адам екенб1з гой. - Е, со м а ? - легенде, жаратпаган адамша тумсыгын кетердь Онысы Туякты KyfteyiM деуге корланган едг Байман Туяктар- мен агайын гой. Осы ауылда 6ip койшынын кызы - Туяктын калындыгы бар деп ecTireHi болмаса, «койшынын кызы» деген сон, кай 6ip Teyip кыз дейсщ деп, оны елеп, сураган да емес едг Жэне Байман бул ауылмен биыл yftip боп, топтан, ойын-сауык- тан, дурмектен, кымыздан колы босанбай, кебшесе, «мырзалар- мен» ат устшде журген жшт кой. К,уда, куйеулер уй1нде, кыздар- дын арасында жана ecnipiM кайкы тестеу кара торы кызга K03i тусет1н, 6ipaK тым жас кой деп, коз токтатпайтын. Сол кайкы тос, кара торы кыз езшщ жакын женгеа екенш манагы суйютен сон 6uiin, касына келгенде, бастаган енпмеа сол едг Кушкейдщ: «Е, со ма?» деп, жаратпаганын Байман байкаган да, елеген де жок- - У а, Туяк 6i3fliH агамыз болады,- дед1. - Аганыз келюкен ек ен ,- деп Кушкей ернш шыгарды. Бай­ ман каркылдап турып кулд1. Туяктын сыры езше мол1м гой. Журт: - О , немене, Байман?- деп карай калды. - Эншешн 6ip сез,— деп Байман ангырт кулк1с1н токтатып, кайта энпмеге Kipicri. - Олгенше кулдвдз, теп , аганыздын 6ip акауы бар гой,— легенде. Байман: - Ж ок, ойбай! Т у п де жок... Ол колы юкер ж т т ,—деп жубат- пак болды. Содан кей1н Байман: «Женешем екенс1н гой... Ойбай, жене- шетайым-ай!»- деп, Кунйсейдщ колын eKi алаканынын арасына салып, аялап отырды. Bip созд1н кезепнде Байман: - Женгейдщ 6ip буты адал...— деп келе жатканда, Кун1кей epHiH пстеп, колын кысып калды. Байман тым ожар кеткенш ce3in аузын жума концы. Эл1 6eTi ашылмаган нэуетек Кун1кейге добалдай Байманнын «женгей» деген1 epi epci, opi кызык, жана, жат квринп, Кун1кей бой ж етл калгандыгына K03i жеткендей дардиып калды. Байман- мен ез1лдесу, кулюу, еркелей кылымсу жанына жагымды тад . 42

Кушкей Байманды энеугщен 6epi бшетшш, куда аударганда, куресте, кокпарда онын бас бэйге алганын, журтгын оны мактап жургенш анда-санда y3in-y3in, алкынып, аз созбен epiicci3 айтып кап отырды. Кушкей сойдегенде, Байман: - Солай ма? Мен бшсемип! Женгетайым сыргган б о р т байкап жур екенсщ гой?— деп, К уш кей дщ колын бауырына тартып, журегше басып, сипап кояды. - Энеугщен 6epi женешешзге 6ip келш амандасуга жарамай, аганыздын Kaflipi барлыгы гой... Kici кергендей ушм1з де, куйшйз де жок, сонда д а ...- деп, Байманды 6ip састырды. - Кудай акына, кудай акына! Бул ауылда деген еамде ж о к . - деп, Байман калбалактай бердг Манагыдай емес, байкап сейлеме- се, ор жерден-ак шалдыратынын сезда. Байман басымен озшен утылып, кшпрейгеш, калбалактап, козш жыпылыкгатып, жалынган icnerri болганы Кушкейге одан бетер кызык, ермек сиякты коршдг Журт элдекандай кол жетпес кып KOTepin жургеш болмаса Байман бала мшезд1 анкаулау, ак кецш, салдыраган жшт екен. Сол м1нез1не елш п, ерлен1п, желденш, Кун1кей не сойлеп, не койып отырганын да б!лмед1. Оган сенгенд1п сонша - барлык сырын айтып салудан да тайынатын емес ед1. Дол 6ip куда бола- тын Kicime, онын ауылына баруга асыккан Kicime, Байманнын неше агайынды екешн, оке-шешесш, малый да сурады. Байман кедей кемп1р-шалдын жалгыз баласы екен. 0Keci кудай деген б1рэдар адам екен. Байман калткысыз анкылдап, сураганын айта берд1. Кушкей б1рталай кипактап, соз аралаткан болып отырып, Байманнын катыны бар-жогын да сурады. Байман балаша ыржи- ып, бетше жымия карап, басын шайкап: «Жок» дед1. Байманнын OTipiK айтады дерл1к Typi жок. Касы-коз1, аузы 6opi татаусыз сай- рап шын айтып турган тэр1здк «Жок» легенде Кун1кейд1н KOHifli 61рдеме дегендей, албырт кеудес1нен лебш 6ip шыгарып койды. Тан таяу болса керек: сол энпмемен жатканда, катындар кай- тамыз деп козгала бастады. 0зге кыздарга кыбыржу KipreH сон, Кун1кей де колын Байманнын колынан суырып туруга октанып ед1, Байман колынан тартып отыргызды. Кыздар ереу1лдеп туреrenin, т ам тасаланып карангы болган кезде Байман мойны- нан кушактап, озше тартып, аузынан 6ip cyftai. Кушкей тш нен cyftriain, тура 6epin енкейщ бетшен 6ip «шоп» eiri де, жарыктагы кыздарга косылды. Байман есенпреп кеткендей онтек сулык жат- ты да, дереу ушып турегелш: - Ой, немене, кайтпайсындар!- деп акырды. Жттгерд1 ша- кырып, eciKTi бастырып, катындарды камап алды. Катындар шы- гаммз деп омыраулады. Оларга кудалар косылды. Ауыл жнптерг «Шыгармаймыз, жол аламыз» деп 6ipiH-6ipi итермелес1п, опыр- топыр тартыс басталды. 43

Байман ауыл жптгтерше лаурыгып журсе, б1рсыпырасы катын- даРга косылып, тусш суытып: «Жберу керек» дегешн айтты. Бай­ ман онысына тусшбедк Оны айтушылар: мана кыз-бозбалаларды аралатпа отыргызганда, коншндеп кызы касынан табылмагандар, бай балаларынын iuinmeri 6ip-6ipiHe кундестер, Байманды бура- лкы корупллер, оныц ауызга ш н ш , бай балаларына жакканын коре алмаушылар, оздерш манына дарытпай журген Кунгкейд! MCHrepin экеткенш кызганушылар немесе кудалардан оздер1 жол алып, пайдакунем, енерЫз куншищер, тогышарлар едг Байман арсаландап ж у р т , ондай сасык ойларын сезбедг - Сендерге не болган? Ауыл намысымызды ж1бергенш1з бе? Жолды KeflicTipin алайык та,- деп те кердг Ол соз кулагына юрмей, влгшер 03fli-03i куб1рлесш, бipeyлepi: - Майлыбай, сен барсайшы, сейлессейии! Кудалардын берет™ не ек ен ?- деп оз араларынан 6ipeyfli жумсады. Майлыбай барып сейлесш «бтстис» деп кедщ. - Ал енд1 кайтесщдер?- деп, катындар ездер1 женгендей ма- сайрап, кимелеп, Шомшид! ортага ала, eciKKe лап берд1. - Бпзссецдер болтаны,- деп Байман турып калды. Майлыбай калтасын камти устап, жаудан Tycipin алгандай оды- рандап, оншен Байманга карсыларды сонынан шубыртып, кызыл корген кузгындай анталатып, олжаны бвлкже салута уй артына женелдк 03iHe карсылар екенш бглмей: - Уай, уай! Bi3 де 6ip атанын улы едис кой!- деп, Байман да омыраулап барса да, Майлыбайоын уысынаагы кумгске eaoi-e3i тала- сып, кырылысып, тебелесш, олin кала жаздаганын корген сон, аягында арашашы боп, олжаны умытып, житггерщ боктап, жвнше кетп. К,атындар калындыкты ортага алып, он жакка шымылдык курып: «Шымылдык курар», «кол устатар», «шаш сипар», «тосек салар», «eTiK шешер», «ipre тебер», «корне кимылдатар» коделерш «жол MeHiKi, сенщ жолын анау жолы бтсен» д е с т , керЫдест, Kepicin, таласа-тармаса 6ip жапырактан жырымдап алысута, онын артын ала жаздай есекке, пыш-пышка, араздыкка айналдыруга байдын у т н е карай ентелести «Bi3 де осындай боламыз гой, Ш эмш идш кандай болар екен?» деп таныркаган кыздар сол дырдудын iuiinne бара жатты. Олар- мен 6ipre Кушкей де кетп. Дурмекпен келе жатканы болмаса, Кушкейдщ киялы сагымдай булдырап, сол сагымнын imiHeH 6ipece eKi Tipceri боташкшдей майыскан, басы 6ip белек, кеудеа 6ip белек кейкуат Туяк елестед1, 6ipece eKi иыгына eKi Kici мшгендей, K03i алакандай, mynaeci токпактай Байман елестедг Елее кейде алыс- тагы мунарланган жалгыз агаштай елбендеп, узшп-созылып, кейде самауырда квлдененнен кершген беттей eKi e3yi жырта карыс, басы сиырдын жапасындай боп керщдг 44

Соньщ артынан Шомшшн шыргалаган кыз-келш ш ек улкен уй д ш ыгында уйме-жуйме боп турганда, желендеген женгелер1 куйеуд1 epTin, уйдш он жагын орап, «алтын босагасын» аттатгы. Шабар катын- дар алкынып: «Жур-журд1н» астына алып, жалма-жан Шомшилерд! уйге юрпздь Exi ашпалы пайы шымылдыкты он жакка курып, ж1бек корпеге куйеулерд1 отыргызган екен. Куйеудщ жанында уш жолдасы бар. Олар - тор жакта. К уйеу - темешрек. Катындар Шэмшидк «Карагым, шырагымдап», е л л -е ш л суйе- мелдеп, колтыктап, куйеушщ касына апарып шогердь Шэмши бет-аузын атлас шапанмен тумшалап алыпты. 0зге кыз- келшшектер де жеткен жерше жалп eiTi. Дуниеде болмаган 6ip зор окига Ka3ip болатындай, берш щ тагдыры осы шымылдык ш ш де шенплетшдей, кездер! куйеу, калындыкты imin-жеп, ан- талауда. К уйеу согымта соятын опздей, мойный усынып, тыма- FbiH кез1не Tycipe KHin кудиган, Шомши де nipre кол тапсыргалы отыргандай бугж ил, сулкиген. - Коне, отырасындар ма? KiM устатушы ед1?..— деп катындар танауы желпендеп, желкщдетш жур. Ана жактагы Кара бэйбш енщ жарлыгымен Катыш деген катын омыраулап, куйеу, калындыктын алдына ке л л отырып, екеушщ он колдарын eKi колымен устап: - К он е, шырактарым, ата-ененщ ж оралгысы... 6ip-6ipiHe ж1бектей жумсак, балдай тото боп OMip cypinflep! 0Mip жастарын узак, уб1рл1-шуб1рл1 болындар!- деп, куйеудщ ж1бек орамалы- мен устаган колын калындыктын колына айкастырды да, ж1бек орамалды калтасына салды. - «Шаш сипардын» жош MeHiKi емес пе?— деп катындар Кара бэйбйиеш камалап жатыр еда. Орынбасар деген катын мандайы жарылгандай: «Былай турлап», exi колын ербендетт кимелеп келл , куйеудщ асыл шуберек устаган колымен Шемшидщ шашын си- пады да, шуберект1 ол алды. Содан кейш куйеулердщ алдына тос салынган 6ip табак ет тартылып, татпаса кысыр калатыннан жаман, 6opi де таласа-тар- маса жесть Бурын «кол устатканды» кормегендМ ме, мынау ж1бек шы­ мылдык, кул1м соуле, кызылды-жасылды кш м, сыпайы ырым- жырымдардын жаттыгы ма немесе оз кецШ де кызылды-жасыл­ ды боп кетп ме, калайда бул ютелin жаткан жоралгылар Кушкейге олдеб1р ертеп олемщде елбелектеген жанды сурет тор1зд1 боп Kopiimi, Keiueri шотпак кара, тобел таз, орт мшез куйеудщ бу жерде оп-одемь ж1бектей жатык ж т т бола калганы, анаган да, мынаган да арсылдап отыратын, малшы-кулшымен есеккс таны- 45

лып журетш, тау кеюрек, мактаншак, сиырдай сэры кыздын кой аузынан шеп алмас муп-мулешм, нэуетек, науша кыз бола коюы Кушкейге торгын кагазга ораган сасык сабындай немесе алтын жалаткан мыс сакинадай, алдауыш, бояма болып xopiitai, тыржи- ды, жирешп, тез1рек KeTKici келдг Кдтындардын тосек салуга кам- данганы сылтау болып кыздар тарай бастаганда, аддымен Кушкей женелдь К еп катыннын арасында отырган апасына, шыгып бара жатып: — Журмейсщ бе, апа?— деда. - Журе бер, каз!р кайтам,- дегенсш, Кушкей уйше жалгыз кайтты. Жаздын тутам таны куйеу, калывдык найкалсын деп аялдап тура ма, бай уйшщ тусындагы шапак жылжып келш, Шекердщ алдына карай итшген кумандай кара тонкаймасынын ар жагынан ак тандактанып калыпты. Кушкей таннын тез атканын да Tepic корген жок; жаман куйеуге жаны ашымак турсьга, «елмесен, олем кап» дегкл келда. Аддынгы жагын котермесе жабылмайтын, киюы кашкан, таспалаган жаман eciriH керегенщ кезшен кол жупртш ашып, Кушкей уйше юрда. TepiHiH, тердщ, курымнын, Култу- манын, жаман тоннын, шуаштын, онездщ HicTepi косылып, кул1мс1леу боп мункш турган оз уйше к1ргенде Кунпсейдщ мурны тосансиын дед1... «Буф, буф!» деп катты коркырап жаткан OKeci eciK шыкыр етш шалкасынан тускенде, «Ьуу-ЬууэЬуу» деп аунап тусш , борбайын тыр-тыр касынды. Апасы тесегш салып койган екен. Кун1кей шашбауын сылды- ратып, memiHin, eciKTi inin жантайды. Жантайды да жас ботадай ынырсып, акырын, TOTTi «ымЬ» дед1. О л «ымЬ!» деген лепте коп мон бар едг Т у ю бойы ойнап, шаршаган балдырган fleneciiiin онтек дамылдап сая тапканы да, ойында Байманмен сойлеске!» де, онын артынан киялына келген шй1И-м1ли суду елестер де, жанагы «кол устатардын» сэн-салта- натына кызыкканы, жек KopreHi, кун1ркеген1 де, содан барып жа­ ман Туякпен кол устаймыны eciHe Tycin, оган мойны жар бермсй, капастагы торгайдай журепн1н булкынганы да — 6epi де сол тол- ган кешректщ «ыЬы» деп кынк еткен жалгыз дыбысымен сыртка шыгарган ne6i3i едг Одан кейш Кунжейдщ кезше копке дейгн уйкы келмей, аунак- ши 6epyi, козш 6ip ашып, 6ip жумып кер1лш-созылуы, кейде, оймак аузынын 6ip meri энтек шункырайганы Heci екен? Элденеш ойлап жатыр ма екен? Ол Байманды ойлаганы, оны сезбен камаганына 03iHiH суйсгнгеш, онын жалынганы, онын саудыраган ак кошл мшез1 унаганы, онымен тагы да жолыккысы, ceftiiecKici, cyfticKici келген1, оган жолыгатын кызык кундерд1 киялымен суретгегеш еш... ¥лы сэске кез1нде К уш кейдщ с1лекей1 кызыл жастыгына шубырып, оймактай аузы энтек ашылып, уйыктап жатканда, кула- 46

гынын тубш шыбын жыбыршытты. У йкы лы -ояу жатып колы - мен eKi-уш рет сипаса да, акыры ояггы. К у ш к е й «куры п калгы р- лап» Keflin оянды, ейткеш 6ip т э т а туе корш жатыр едк Тыстан KipreH апасы: - Ш ай да кайнады: тур евдй, к ар а гы м !- десе д е , К у ш к е й керегенщ ко п н д еп сагызга карап, э л п туеш есш е Tycipe алм ай, ж ауа п к а т п а й , о й л а н ы п 6ipa3 ж атты . К о г е н д е у л 1 ко зы д ай табектелген суду туеш щ коп жер1 ecKi текеметгщ туршдей к еш ш , уз1к-уз1к сыцар м уш з, туйе м ойнак, мот ая к, тенбш -тенбш б1рдене сияктанып Kerri. К уш к ей «ол1 арыстаннан да Tipi ты шкан» деген- дей ойга м ш ш , су д у туст1 тастап, жаман керпесш сыргытып, ба- сын котерда. А я к жагында жаткан коне MoeiciH киерде, кв й л егш щ етепн кайырып, erri жумыр жйшшштн жогары-темен ы сы п-ы сы п ж1берщ. Аягын ж ана коргендей балтырын кы сы п, берткенш ш укы л ап , азы- рак айналды д а, сауыс Кызыл шулгауын керш устап кагы п-кагы п, MoeiciH rape етюзш кш п алды. К уш к ей тыска шы гып, eciK алдында туры п, ауы лга барлай карады. Содан кейш бармагынын ушымен шапанныц жагасын KOTepin, шашынын жарымына деш н ж ауып, сэул1мдерше сызы- лып, туп-тузу аяпдап, Ш щертшщ бер жагындаты езекке тусть в зектс б1рталай отырып, асыкпай кайтып келе жатканда аяк басуы «бу келе жаткан мен емес пе?» дегендей еда. К уш кей уйше келш , он босагада журес1нен отырды. Жаздыц жайдары кун1 мандайынан туеш кыз-кыз кайнатады. Мандайдан тускен кызу аркасынан етедь Уйы ктап тынайып калган жас денес1 шираткан кыл шылбырдай шиыршык атады. О й жагалап ойнакта- ган ш унак кара каска лакша ыршып-ыршып TycKici келедк BipaK К уш кей ыршымайды: ол енщ 03iHiH сэул1м болганына K03i ж ета. CoyaiM болса, бала каздай байпавдап, салмакпен ж уру керек. К уш к ей Kipin бокжаманы н бурышында кы сты рулы турган жупар сабынын алып ш ыгып, иыгына дейш TypiHin, эуел1 ты- гыршыктай жумы р бш егш кошртш жуды. С о н со н сабынды eKi алаканына e3in алып, бетше, мойнына, кулагына ш ей ш баттасты- ра жагып, аппак кып 6ip койды, бетщдеи а к Ke6iKTi оуес кып, копке дейш су типзбеда. Сабы н ещда-ау деген кезде бетш , кула- гыныц iiui-TbicbiH, мойнын айналдыра бипаздап, баптап жуынды. Содан Keiiin 6ip бурышы сынган, торт бурышты канылтыр айна- сын керегенщ басына min койы п, касын керш , K03iH бажырай- тып, TiciH акситып, бугагын бултитып, таранып-гаранып, cypTinin, шаштарын сылап жаткызып, ашык омырауына колын салып, олай- булай кимылдатты, ещп омырауына тарткысын байлап жатканда, апасы карап: ~ Йемене, кун узын бипазданып болмаганьщ?- деп шайын урггай бастады. 47

Неге асыктын, ana?—деп Кунжей жылы-жумсак жымиып, шайга отырды. Куннсейдщ 6yriHri журй-турысында, козгалысында байкаган адамга 6ip Typni жана озгергс бар секций еда. Э лде кептен кутш журген арманына колы жеткендей, елде алдынан 6ip кызык деу- рен куткендей, взш 6ip нэрсеге арнагандай, ол арнаганына жан- тэнш ен сенгендей, efrreyip м е л ш ш 6ip куш бойын билеп, канын кернеп, epKiH алы п, «мейлщ» депзгендей 6ip куйге Tycipin еда. Бурынгы «e3i» - 03i емес, 03ine б1рдене пайда болган, жамалган icneni. К,арап отырып ойланады. Ойына елденелер келедь 6ipaK, неге ойланганына ©3i де TyciHe алмайды, озше-оз1 есеп бере ал- майды. Нелпстен бугш буйтш бипазданып кеткенш де сезбейдг Ойы олдекайда кыдырып отырып, шыны аяк деп, касыкты аузы- на апарды, ipiMmiK екен деп, тузды Ticren калды. Сой ти де са- кылдап турып кулд1. Апасы: - Жаймысын? Йемене аландап отырганын?- легенде: - Бшмеймш...—деп тагы кулда. Эйтсе де апасына сезд1рмейш деп, тундеп «кол устатардын» е р сш т н соз кылды: куйеудщ , Ш вм ш ид щ on-OTipiK молие калганына кулген Kici болды. Кунпсей ку л ш отырып, томсарып калады, томсарып отырып, к у л ш ж 1беред1, 6ipece апасымен шартпа-ш урт келш калады; 6ipece жайдарымсып, апасынын мойнынан кушактайды, 6ip сагаттын iujiHae к у з п кундей кырык кубылады. Бip жерде байыз тауып отыра алмайды: Kipefli, шыгады, жантаяды, айнага карайды, кестесш 6ip Tirefli, 6ip кояды ... сагыз шайнайды, 6i3iH тютелейдг.. Кара сабанын ауыр nicneri дукш лдеп дабыл каккан кезде, К уш к ей апасынан суранып, куйеу жакка баруга уйден шыкты. Андатушылар К уй е удщ кабагы жабынкы: калындыкка ырза болмаган сею л д г.. Касындагы балдыздары озара шункглдесш, 6ipiHiH 6ipi кос етепн, шыргасын, калтасынын какпагын шукыласып, киш , кесте жайын сез кылып отыр. Кудалардын б1рсыпырасы тыста ж ур. Алтау-жетеу1 ана жакта жантайысып, 6ipiHe-6ipi суйенш , шалжиып, домбыра дынгылда- тып жатыр. Кунпсей куда-куйеуге, кыздарга кыдыра карап кояды. Еспстен 6ipey Kipce, мойны бурылып калады. Карайды да: «Tempi, сен екенсщ гой» деген адамша Tepic айналып кетеда. KyTin отырганы Байман eai. К у й е у д т ш е кунде келш -кетш журетш Байман буг|н кайда жогалып кеткеш м0лiмciз. Бул уйде отыргандар Кунпсейдщ K03iHe адам сиякты коршбейдк коленкедей, елестей б1рденелер. Байман

кеш1ккен сайын К уш к ей оны керуге ынтыгады. О л жайрандап, апыракдап xipin келсе, осы уй толып кетепндей, журт ойнап- ку л ш , кош л котерет1ндей кершедь B ipax Байман келмедь К орш ер ме екен деп 6ip ауы к К уш кей тыска шыгып, сщб1рген болы п, ауыл жакка коз салып кедш - кершбедг «Байман отырган уйге б1рденеш сылтауратып, ез1м барсам кайтер екен?» деген де ой келдг B ipax озге кыздардан сытылып шыгып, ауыл кыдыру — ж ещ лдж болатынын ойлап, тагы токтады. Олдебфеу Байманнын хайда жургенш айтар ма екен деп: - Кудалармен ойын кылып отырмай, осы ауылдын кеп боз- баласы хайда жур?— деп, касындагы кыздарга карап сейл еп efli, олардан жарытымды жауап шыхпады: - Айггы-айтпады хайда ж ур?.. - К.ымыз андып ж ур д а гы ...— деген сиякты б1рдене дегеш болмаса, Байманды ешкайсысы ауызга алмады. К уда-куйеулер кымыз im in жайланганш а Байман кер ш - бегенсш , ешн отыра беруш м эн а з тауып, К уш к ей уй ш е кайтты. Апасы уйде ж ох екен. Куш кей ушне келш , жантайып, керЫ п, созы лы п, xypciHin жатгы. Ko3iH шанырахтан керш ген кеплд1р аспанга салы п, энтек сыгырайтканда, Байманнын тундеп сейлескеш , кулгеш , суйгеш одан да кы зы к, одан да Terri 6ip сулу турде кез алдына елестегендей болды. Д е н е а тагы да сондагыдай кытыктанып, шымырлап, кызып, ушкынданып, журеп де сонда­ гыдай л е т р се екен деп ттедй Онаш а уйде жалгыз жатса да элде- неше адамдармен сейлескендей оз ойы 03ine оте хызыхты болып Kopinni. Апам келш , ойымды б о л т ж!бере ме деп хор кы п, мы- сыкша басып, есштен сыгалап келдг Ойлаган сайын Байманнын колы н х ы ск а н ы , ко зш е х араган ы , KipniK к а к к а н ы н а ш ей ш кен ш н де сайрап, аныктала бердк Ещи Байманды ойлам аса, корме- се, тура алатын сиякты емес. Онсыз OMip вгей сиякты, ойлап- ойлап, кеш ке жакын К уш к ей куйеулер жакка тагы Kerri. Жанына хы з-хы ркы н некерлерш epTin, куйеу серуендеп, да- ладан келе жатыр екен. К уш к ей олардын алдымен баруга арла- нып, худалар уй ш щ босагасынан сыгыр ко:ймен сыгалады. Уйден шыккан 6ip жас куда К уш кейдщ бш епнен устай алып: - Кудаш а, xiMAi карап турсьщ?— деп efli, К уш кей: - Куйеулердт..— деп колын тартгы. - кудаш а-ай, 03iH 6ip болайын деп турган худашамсы н- а у... Nienin 6ip сонм бар efli...— деп келе жатканда: - Ж о х , шырагым, {Из ондайынды б ш м е й м п ,- деп, К уш к ей колын суырып алды. Анау-мы нау деп тежйселест турганда балдыздары мен куйеу де келш , К уш к ей солармен 6ipre уйге юрдг Кунйсей торде 6ip рет тыска шыкканда, уй жанында Мусатай устап алып, баягы «Кара тауын» тагы козгап efli: 49

- T erri аузыннын демш кеттрмс,- деп, К унж ей оган да бол- мады. - Болмаганынды керерм ш !.. Баска 6ipeyre HerriH бар гой? Онсын окпелеме!- деп, кЬкшш ол кегп. - Кореек, кер ем в,—деп кала бердк Ай коргалап туатын inip карангысы. Кунжейда кыздар шамга ж умсап, карангыда жалгыз келе жатыр ед1. К оп арбанын денгешне жеткенде арбага атын байлаган 6ipey тотеден косылып, 6ip колты- гына каусырмалай, кушактай алды. - Бу K iM ?- деп селк ете туей К унж ей. - Жолы болар ж т т т щ ж енгеа алдынан шыгар деген осы м а ? - дегенде, Байман екенш тани ке-rri. К ун ж ей булкынган жок: - KopinreH ж о к едппз... кайдан кел д щ Ь ?- дед1. - Ш ы кан ауылынан 6ip жумыска барып... езщ немене?.. - Ж ай... Кудаларга шам апарайын деп... - Апарарсын: 6epi таман ж у р ,- деп Байман арбага карай икемдедг Алгашкыда: - К.ОЙЫНЫЗ, о й бай !- деп, д ен еа дар ете калса да, К унж ей прескен ж о к, ерда. EKeyi бузау байлаган, сиыр камалаган кара-куралы коп арба­ нын тасасына токтады. К унж ейдщ ж ур еп катгырак согып, буын- дары д1р1лдеп барады, ейтсе де панасы улкен таудын койнына енгендей. Ж ау батпас жаннын сонына ергендей, ез1нен epiK к ет т , касында тыгылып турганын Toyip корд1. Байман 6ip колымен колын устап, 6ip колымен иыгынан кушактап турып, бет1не аузын таяп: - К еш е мен сеш жаксы Kepin кетпм гой, оны б4лд1н б е ? - дедк - Суйтгвдз бе? - Суйтг1м... сен ше? - М ен бе?.. бш м е й м ш ...- деп К ун ж ей тукырып мырс erri. - Б1лмесен, тунде к ет т бара жатып, неге суйш алдын? - K ici кайнысын суймей ме? - Ж арайды... суйсен, шын су й ... - Ci3 элде еттрж су й еаз бе? - Ж о к , тепн айтканым гой. - М еи ендеше, oTipiK суюд1 б1лмейм1н... С уй ш коргем де жок. - Кеш егщ шын ба? - Ш ы н болса, кайтер ед1н13? - Ш ы н болса, ceHi: «Жаным, кун1м» деп журер ем ... С енщ жолына басымды берер е м ...- деп, Байман белшен кысып, беттнен суйш. - Квптщ 6ipi боп к ет песем ...- деп, К унж ей коп карады. Байман «Болмассын» деп уэде 6epfli. EKeyi де емш-еркш кушак- тасып, калткысыз cyflicTi. Б1раздан кейш «кашан, кайда жолыга- мызга» келд1, Кунж ей: 50

- К,оя турыныз, мен eni жаспын г о й ,- лесе д е , Байман: - С уй генщ шын болса, несиеге каратпа,— дедь Кун1кей недэу1р бултактап, апасынын сакты гы н, ауыл жшттерш щ ештнтн айтып Kopin efli, Байман: « К е ш л бо лса, к вш - жонекейге» салы п, жайга кдратуга кенбедь А кы ры нда К у ш к е й ойланып турып: - Ж арайды... е н д ь ..- деда. - К,ай жерде?- дегенде: - Ретш таба алсам шыгайын, кеш ке 1ргеден к ел в дз,— дедк Сон ы айтуы -ак м ун екен, кара сиырдын ар жагынан 6ip адам сопац етш шыга келдь К уш кей жалт бердг Байман ол адамга карсы журда. - Бу кайсын? - Бу кайсы н?- д есш , олар сейлесш кала берда. К уш к ей тез аявдап уйге Kipin к е т а ... Ауы лды н квз1 уйкыга барган кезде, ipreHiH ш ш н сытырла- ты п, 6ip кол керегенщ кв зш ен в т п . К у ш к е й ояу жатыр ед1, колды устай ал ы п, сипады да кы сы п койды. К,о згалмай тура калды. Кунисей басын кетерш, ар жагына бурылып, тындады. Экес1нщ жуан корылы — апасынын уйкылы-ояу екен1н ecTipTeTiH емес. Б1раз тындап отырган сон колды кешн итерш, «куте тур» деген- дей гып, e3i ептеп орнынан турегелд1. EciKTe кулып бар, 6ipaK Кулып сиягы ЖОК, 6i36eH де, шегемен де ашыла беред1. Кушкей кунд1зден OKeciHiH ултару 6i3iH тауып алып, ашып-жауып кврген. KiflTri апасы жастыгынын астына салып жататын. Оны урлауга оянып кете ме деп корыккан: апасынын уйкысы сергек кой. К,ара 6i3fli колына алып шапанын жамылып, К уш к ей eciKKe барды. Кулыпты сылдырлатпайын-ак деп ептесе де, мундайга уйренбеген enci3 колы д1ршдеп, сылдырлатып алды. Болар-бол- мас сылдыр Tiirri салдыр-гулд1р сияктанды. Ж алма-жан коя кояды да, апасы жакка кулак салады. Уйы ктап жаткан Topi3fli. К,улып- ты тагы устайды. Сылдыр ш ы кса, тагы тура калады. Не керек, обден кысылып, киналып, жан дэрмен куш 6ip заманда кулыпты ашты-ау. Енш шыгуы 6ip киямет: HTepin калса, кажыган жаман eciK киран етш, шыкыры бук!л ауылга ест1лед1, котерсе, котерген жагынын тактайлары жогары сусы п, топса жагы жерде калы п, тагы шыкырлайды, Бу 6ip «кудайдын пэлесЬ> болды. Кун1кей б!ржола ашып калудын да, саумалап ашудын да есебш таба алмай, туй1ншект1 тутка ж1птен устап, дагдарып, б1рталай турды. Кеш1ккенге Байман кетш кала м а, екпелеп кала ма деп, 6ip кыпылдап барады, Апам оянып KeTin, ушып турегелсе, не аитам деп тагы кысылып барады. EciK козшде турганына талай заман вткен сиякты. Эбден азапты ш еп п , 6ip уакта «тэуекел» деп eciKTi саумаланкырап аша берд1 де, шыкырлап бара жаткасын тез1рек 51