Мұртаза Ш. Бойтұмар

Шерхан MVPTA3A

Ш ерхан М уртаза Эцпмелер Алматы «Раритет» 2006

1— ' «



Казак, прозасы казынасынан



ШЫРКЫРАFAH ШЫНШЫЛДЫК ТЫН, ШАРАЙНАСЫ (Халык ж азуш ысы, Мемлекетт/к сыйлыцтыц лауреаты Ш ерхан Муртаза эц п м ел ер I ж айында 6ip а у ы э с е з ) Шерхан Муртазаныц лирикалык, прозасы 1970—2006 жыл- дары, acipece, новелла-эцг(мелершде opi ем!рл1к, dpi квркемдш философиялык, uipiMdep мен сарындар, туспалдар мен магы- налар, тушндер мен мазмундар аркылы вте-мете жаркырап I Kopindi. Сонымен, тел эдебиет!м1зде — цазац эцг'ше жанрында \\ Шерхан Муртазаныц квшел1 суреткерлйс цолтацбасынан j осындай езгеше феномен, взгеше кубылыс пайда болды. Буган | нацты тоцталсак,: «Bip нэз1к сэуледег/» балалар ушнде ескен, аты орысша Валя болганмен, meei казак, жет1м кыздыц; «Т ыаз Коцыраудагы» — Жексенб1дей перзентш согыс жутцан, свйтт камшыныц сабындай кыска гумырында, Kepi койдыц жасын- дай тутам тгршшктертде урпак, ацсаган — mipex ацсаган карт шопан Медеу мен KeMnipi Шынаргулдщ взек ертер rnepi; «Аманаттагы» — тагдыр тэлхегтен таяк жеп намыстан- ганмен, шын опынудыц жег^дей жейтЫ кушгте шыдай ал- маган басыр Мусшмханныц — сусокыр жанныц пендешшк трагедиясы; «Алтын miKendeei» — бакташы Жумэлшщ киял- дагы кудашасын шктктен тапкан cemmeei miputLiiei; «Туйык шарбактагы» — OMipdin сет байлыкта, барлыкта гана деген тогышар-дуниекоцыз Жаппастыц аянышты eniMi; «Аксай мен Кексайдагы» — согыс жылдарындагы козац-кыргыз бауыр- лардыц ынтымагы мен бipлiгi; «Шешек шырылдайдыдагы» — ecxi таныстар epi кершыер Хадиша мен Акшайдыц mipuimx туйткыдерт анык керсететт, айкын ешкерелейтЫ omnip диалогтары; «Квкемарал гyлдeгeндeгi» — жылкышы Куан- -5 -

ныц; « Интернат нанындагы» — нансогар длтайдыц; «Кас- цырдыц тарамысындагы» — намысцой Нарботаныц; «Жац- бырлы тойдагы» — согыс мугедег/ Эбд1бектщ; « Тортай шал- дыц есегтдег/» — цолдан жасалынган зорлыц-зомбылыцтыц уытты мыск,ылмен аяусыз эшкерелену'!; «Сусамырдагы» — жоспарлы шаруашылыктыц белден басар ектемдмне, ягни _белгш 6ip идеяныц 6ip сэттЫ цызыгын-шыжыгын гана ескере/niH белсендыжке-ушкарылыкка царсы наразылык кврсеткен шопан Бузаубацтыц ic-apenemi; «Журекке эж/м mycneddideei» — казак ж тт! Сагын мен башкурт кызы Энженщ алгашкы махаббаты — шын гашыктардьщ косыла алмаган тагдырлары; «Тэуекел тойдагы» — нарык зама- нындагы той жасаудыц ipin-uiipieen жагдаяттары — Кер'шкул мен Жецккулдщ шын кескт-келбеттер/; «Келт- шектау сагымдарындагы» — мансапкорлык пен махаббат- тыц xypeci; «Сталинмен коштасудагы» — тоталитаризм кезтдегi билж трагедиясы; «Шагалалар мен кацгыбастар- дагы» — K03ipzi кездегi ж ецы жолга тускен, дегенмен туптщ-тубшде вз кателтн не тусшгет, не коз жетмзгет белг!С13 бомж бойжеткен Жацылдыц аянышты тагдыры; «Алапар мен Динго», « Текебуркак» эцг!мелершдег1 жануар- лар квз/мен жеткЫлетш амегориялык астарлар мен бей- нелеулерден нарык заманыныц киын-кыстау шактарындагы адамдар психологиясынын, сай-суйект/ шымырлатар карти- наларыныц шынайы корт е табуы жогарыдагы птрлерШздщ пакты дэлел/. Шеберл/ктщ шын болмысы шыгар, бул новелла-эцг1мелердщ Кай-кайсысы болмасын — тунып турган поэзия! Калам Kydipemi де осыдан кертсе керек! Калам кемелдтнщ шын болмысы шыгар, бул туындылар- дыи барлыгында OMipditf мэт туралы дидактикалык сарын- дагы акыл айту жок, кайта кертнше, oMipdin oei тудырып, 03i шешетт, мэцгшк тынбайтын, толас таппайтын кара- пайым т1ршм1к философиясы бар! длбетте, талант KydipemiMen шыркау бшкке кетершен онер философиясы бар екет жэне акикат. Сонымен, суреткердщ сулу каламынан туган жогарыдагы эцг1ме-новеллалардыц табигаты соншалык карапайым бола тура, квркемдж тургыдан соншалыкты жумбак■ ddmeyip, кейб!р карапайым нэрселердщ гажайып сулу квртетт, ал кули, гажайып сулулык атаулыныц тым карапайым квр!- - 6-

нетт кебшесе дэлел ттемейтмi, кебш есе сол дэлелд! ар- тык, квретт — аксиомага айналып кеткенi кошан. Сондай дэлел тыемейтш, сол дэлелд! артык, квретт осындай квркем кубылыстар болады. Буган Шерхан Муртазаныц осы жинак- тагы туындыларын емт-еркт жаткызар ediK. Тагы 6ip ок,ып кврщ/здерш!, Mine, man осы эцгине-новеллалар, шын мэмнде, сондай кубылыстардыц бфегешне жататынына кэмт квз ж ет м зеаз. Ойткеш суреткердщ в /nip, Догам, Адам, Тагдыр сиякты мэцгшк угымдарды терец тусмгеш осынау терт кубыла — терт полюстщ ортасындагы ортак взект1 — вм/рлт шын- дыцты озшщ эралуан квркемдш куралдарымен мейлтше шынайы жетюзгеш болса керек, ягни кемел таланттыц жумбак сикыры мен цапысыз шеберлш тек осылайша эсер етсе керек! Eip гажабы, осындагы эцг/ме-новеллалардыц квркемдш Kydipemin мен кейде музыкадан тапцандай боламын да, эрка- шан epiKci3 салыстырганыма, mipeK-дэлел тапканыма штей Куанып та каламын. Курмангазыныц «Кайран ш еш ем», « Юшкентай», «Кеб1к шашцан», «Кызыл кайыц», «Алатау»; Дэулеткерейдщ «Салык, влген», «Квроглы»; Дазангаптыц «Квкы», «Кербез Ацжелец»; Тэтт/мбеттщ «Квкейкест!», «Сары жайлау»; Cyeipdin «Косбасар», «Жуман», «Бозшген», «Шалцыма», «Каратау ш ерт пеа»; Нургисаныц «Ата тол- га у», «М ахамбет» mapi3di куйлершщ, казацтыц халык эндершщ, татар-башкурт халцы эуендертц тылсым Kydipemi уялап калгандай сезыедi де турады. Сонымен, бул эцгше-новеллалардын кой-кайсысы болма- сын, элем эдебиетшде осы жанрдыц классигi атанган агыл- шын жазушысы Сомэрсет Моэмнщ айтцанындай, оцырман- дарды эркашан «таццалдыратын» дуниелер. Соныц 6ip кврт сш е — «41-жылгы келтшек» пен «Согыстыц соцгы жеар1» атты эцг1мелерше пакты да кецтен токталып кврешк. Статистикалык сарац мэл1меттерге суйенсек, 1941— 1945 жылдардагы екшшг дуниеж узт к согысты квздер1- мен корт, бастарынан кешкен майдангер урпактыц, сондай- ак, балалык не жастык шактары сол зобалан, да топа/тц, кесапатты да коИарлы кезецге man келген, ecipece тыл OMipmdeei мылтыксыз майданныц omi мен врттде журген ецбек ардагерлершщ катары тым сиреп колыпты. Екi буын- -7 -

ныц да бугтде алды 80— 90жаста, соцы 65— 75жаста екен. Амал неш/'к, 6api6ip сол согыстыц rnemi мен uteei жок K,acipemi-maK,cipemi еш таусылмайды екен, ешцашан умы- тылмайды екен. Буган Мемлекеттк сыйлыцтыц лауреаты, Халык, жазушысы Шерхан Муртазаныц «Согыстыц соцгы Mecipi» атты классикалык, эцг1мест оцыганда тагы 6ip рет коз жетюздж. Бул эцг1ме эуелде 2002 жылы « Егемен Казахстан» газет/нде, кейтнен «Елорда» баспасынан осы атпен шыц- Кан жинакта жарык, кврген. Ал жалпы согыс жылдарында- гы тыл OMipi кврнект1 суреткердщ жарты гасырлык, шы- гармашылык, жем1ст1 жолында эл1 арцауын узт кврмеген, арналы куретамырдыц 6ipi екендтн оцырман цауым да, эдеби квркем сын да элдецашан мойындап, оныц осы тараптагы ap6ip шынайы табысына (мэселен, «Мылтыксыз майдан» хи- каятына (1969), «41-жылгы келшшек» (1972), «Интернат наны» (1924) атты кШаптарындагы эцг\\мелерте куана кол согып, удайы суйстумен келгетн жацсы быем1з. Муныц ав­ тор ушш де эрi квркем, api логикалык, зацдылыгын «Согыс- тын соцгы x e c ip i» атты эцг'ше шырцау кульминациялык, 6uieine квтерт ж1бердi десек, шындык, ауылынан алые кетпегешм13. Endi осыган сэл-пэл ш егт е жасап отырып, нацты тоцталайыц. «Мылтыксыз майдан» хикаяты — ¥лы Отан согысы кезец!Hdezi казак, ауылыныц квркем тарихын кврсететш кесек туынды. Автор сыпайылыкпен хикаят деп атаган- мен, шыгарма шын мэтнде роман жугш квтерген. Мунда- гы элеуметт/к драмалар мен трагедиялардыц тууына ce6eniui — согыс экелген зулмат, сол кезецдег1 когамдык- ом1рл1к mipiumKmezi накты шындыктар. Перзенттертен айрылган ата-ана зары, кудай косцан косацтарынан, от- басыларынан айрылган эйелдердщ — сан мыцдаган жеардщ жоцтауы, экелертен айрылган mipi жет!мектердщ тау- сылмас куса-запыран eKwiuii, 6api-6api куйко шымырла- тар карапайым да ащы шындыгымен копысыз квркем су- реттелген. Мундагы Мамай корт пен Арай кейуананыц бойларында кара шацырак астындагы ошак отыныц евнбеут, урпактар сабактастыгыныц узйшеут ттеген эзиз жандардыц болмы- сы коз-калпында жинакталып, квркем шындыгымен пакты кврМ с тапкан.

Мундагы Тотия трагедиясы — букы ж еарлердщ, acipece, тагдыр epiKci3 man цылган ж ас жеарлердщ нагыз трагедия­ сы болып шыккан. Ал согыс салган к,аареттен, катал сыннан, зыбатпан ауыртпалыктан шыцдапып-ширыга тускен Нурперзенттщ, ягни буганасы осындай кат-кабат к,иыншылык,тармен к,ат- кан-бекиен Нурперзенттщ болмысы тутас 6ip урпацтьщ, азамат 6ip буыннын, квркем бейнеа екенг даусыз. Оныц устте, буган Тотия мен Тутанныц драмаларын к,о- сыцыз. Автор мылтыксыз майдан даласындагы — согыс жылда- рындагы казак ауылыныц кабыргасы кайыскан вмгрлж шын- дыктарын сонау балалык шагында балапан журеН мен бала- пан санасына тушп вскен. Сонын 6ip квркем квршкте роман жугт емт-еркт квтерген осынау «М ылтыксыз майдан» туындысын айтар едт. Сонау 1970 жылдары — токырау жылдары барысында, аса кврнект1 драматург Калтай Мухамеджанньщ свзмен айтсак — «дэтнен кабыгы колын,, нэртен суы мол коржынбас, желкуык» суркай Kimanmap Honipi каптап кеткет сонша, окырман кауым турмыстыц не отбасыныц усак-туйек кикыжщт тым каз- балап кеткен, шала-шарпы, мешел, жасык туындылардан эбден мез! болып, жери бастаган edi. «Ертбеген emiKuii болады» — деген мэтелдщ дэурет журт, жайдактыктыц белен, алган тусында «дерект! эцгше, дерект! хикаят, depenmi роман» табигатын ycmipm myciuin — ycmipm угынып колам тартк- андардын, курт артып кеткет де квпшШкке мэлш. Mine, осы туста эпикалык жанрга деген дайындыгы да, каламгерлт таланты мен бабы да жеткшкт1, нагыз дер шагында Шабыттын, Шалкуйрыгына мтт алган Шерхан Муртаза взте елден ерек тым катал талап койып, жогары- да айтканымыздай, эдебиеттегi колем куушылыкка, кайта басылым каламакысына куныгу-дэшгушшкке, свйтт эдеби процестегi сурецЫзд/кке карсы курес бастап, агыска карсы жузд!. Шынайы талантка тэн шын квсем мшез кврсетт, шын батырлык танытып, токырау жылдарындагы сал- бвкселЫтi эшкерелейтш, есест е шын шеберлтт! талап emernin, эдебиеттщ ец киын, ец елгезек, сейте тура, кала- макысы мен KypMemi тургысынан ец еленбейтт, ен, мардым- сыз эцг1ме жанрын кенеттен каузап ала жвнелд1. Жогарыда аталган ек! жинакта, кешннен «Журекке эж(м туспейдi»,

« Согыстыц соцгы ж е d p i» к!таптарына Kipeen отыз- кырыкка жуык, вцгШетц барлыгы дерлхк керкемдж бшк децгейде жазылган. Сондыцтан да олардыц эрцайсысы шын асылдыц 6ip-6ip сыныгындай; б/ркуйма саф алтындай ке- сек дуниелер. Сол жекелеген асыл сыныцтарды — жауИар туындыларды катарлап кэзтен т1зсек, соцгы отыз жыл беделтдег!, ягни 1972—2006 жылдардагы казак, новеллисти- касыныц гажайып 6ip гауИар алцасындай — зергерлш квркем к ел кш болмысындай акык нур твгт, сикыр сэуле шашып, коз жауын алып, журек щкэрш арттыра да куштарлан- дыра тусер edi. Сондыктан шыгар, тацдамалы осы ктаптыц 18-6emmdeei «41-жылгы келтшек» anziMeci — мэцгш к махаббатка, кыз- дай косылган махаббатка адал болып, кыздай косылган жа- рыныц ошагындагы отын виирмей, туттн mymemin отыр- ган ж эне оныц устте улы мен кызын «тумсыктыга шокыт- тырмай, конаттыга коктырмай» еарген, солардыц ттеут тыеп, боздап-сорлап калган жас аналарга, жас келтшектерге койылган жазба ескерткш — квркем ескерткш! Буган — Хадиша образы шын да шынайы дэлел. Ойткеш бул эцг/ме — некелескен жарынын, твсегте адал- дыгын сактаган; тэн лэззатын ацсап туратын асыл да мвлд1р эйелдШ сез1М, эйелд1к табиги api жумакшыл ашкарак нэпсыерш саналы турде туншыктыра быген, minmi жыныс- тык табигатына сай Жаратканныц 6ip еэ/ б1рге жараткан эзэзы нэпстщ кытыгына кул болмай, кайта керШнше, адал махаббатын, карапайым адамдык та, адалдык та, адам- герштк те моральЫк парыздыц пек туын бшк устаган, 6emi ашык, иманы нурлы да шапагатты жас жеарлерге койылган жазба ескерткни — квркем ескерткш! Буган — Хадиша бейнеа шын да шынайы дэлел. Ойткеш бул эцг1ме — вздершщ K03i жумылганша кудай Коскан косактарынан-аяулы жарларынан кудер узбеген, свйтт «болмыстан да вмгршец yMimmi» mipmuiieme таусыл- мас талшык еткен казак эйелдертщ шеказ карапайым epi шекс13 саналы твз/мте; рухы мен с е з ш аскак, таза да шеказ сагынышына койылган жазба ескерткш! Буган — Хадиша образы шын да шынайы дэлел. Ойткеш бул эцг/ме — вм/'р мен mipiuiiiKmin ягни эркшге эркалайша созылатын осынау «бес кундж жалган дуниешц» тартысында турмыс menepiiui мен тегерштшц жуйке тоз- - 10-

дырган соккыларынан цаншама азап-михнат шексе де; minmi етжакын туыс-бауыр жандардын, да квзт пендешшк шел басып, квзтуртю болып цорланган тустарда да; сол баягы вздерте nip санап, тэщрктдей квретт аяулы жарларына гана муц-вкскт шагатын; соларга гана куш-туш сыйынатын, соларды гайып ерен цырык, шттендей квретт KadiMei казак эйелдерте крйшган жазба ескерткш — квркем ескерт кш ! Буган — Хадиша бейнеа шын да шьшайы дэлел. Дегенмен, суреткер Шерхан Муртазаныц осынау Хадиша тагдырына, 6api6ip, отыз жылдан кешн — 2002 жылы к,ай- та оралуына да галамат зацдылык бар. Осы тацдамалыныц 190-бет'тдег( «Согыстыц соцгы acecipi» атты эцг!ме соныц кепШ. Буган дейт Хадиша бейнеа автордыц «Sip нэзйс сэуле», «Ш екшек шырылдайды» атты эцгшелертде д е эр к,ырынан к ер т с тауып жататын. Барша KeUimepdi ортак, еаммен ала отырып, munmiK тургыда квп утк,ан. Бул арада сурет­ кер, acipece тылдагы OMip шындыгын толыц Kepcemydi api эцгш е жанрыныц табигаты талап ететт квркемдт шарт- тарды мукцят ескерт, катан, сактауды квздеген den 6ineMi3. Эйткет, Хадиша взтщ согыска кеткен жары Максуттан еш хабары жок- Оныц не ел/, не mipi екеш белгШз. Каралы кагаз алмаган. Ушты-куйл! жогалган деген depeei ж эне ж ок■ Хадишаныц вз Максутын осылайша кутт-тосып жургенше «41-жылгы келтшек» эцг1местде отыз жыл болса, ал «С о ­ гыстыц соцгы ж еа р !» эцг1местде алпыс жыл болады. Tip- шшктщ осынау алпыс жылында Хадиша басынан нелер emin, нелер кетпедi дераз!.. «Eip нэзж сэуле» эцгйнестде Хадишаныц Жанар деген кызы- нан, ал «Согыстыц соцгы жеdpi» эцгшестде жиен немерестен айрылып, акыр соцында, acipece, ата-ана ушт аяусыз Kacipem болып табылатын Харттар ушнде калганы суреттелед!. Дегенмен, согыс жеар1 Хадишаныц кеш m i жылдардагы тагдыры автордыц вз айтуынша ойынан 6ip шыкпаган. Мак- сутца ецлтгул экеп бер деп назданган ерке келтшектщ эуелгке жалгыз перзент! — Жанармен калуы, эрине, оныц будан Kemmi OMipinm opuiyi авторга да, окырманга да жумбактау болып аякталатыны бар. Дегенмен, ол кезде согыс ж еар/ жалгыз Хадиша гана ма edi? Эрине, мыц-мыцдап, миллиондап саналатын .ncecipdi кайда коя сы з?

Ол кезде не жепн'м улдарын, не женим кыздарын немесе когыста шешт болган He6ip боздацтар мен азаматтардын, не кв31, не туягы болып калган 6ip тал ул мен 6ip тал кыз \\кушактап, соларды уясынан ушырып, киясына кондырган, кун- \\пун демей солардыц болашагын бацытты етемт деп мойны- на жеарлжтщ буршагын салып жанкешт1 ецбек emin, жанкештi mipAix кешкен Хадишадай жеарлер аз 6а edi? Эрине, аз емес edi. Улдарын уясына, кыздарын киясына кондырган Хадиша­ дай жеарлер кешннен вз перзенттертщ бакытын карт, со- лардын, 6ipde мыскалдай — 6ipde атан катере алмайтын Куаныш-кызыгына квцш сем/рген, xexipeei квркейген ауыл анасы, аймак анасы, ел анасы атанган гажайып кейуаналар- га, гажайып эжелерге айналган жок па edi? Эрине, айнал- ган edi... ¥лы Отан согысыныц басталганына жарты гасырдан ас- канда, Улы Жецктщ салтанат хурганына кырык бес жыл- дан асканда кешег/' куртреген Кецес одагы ыдырап, оныц кура- мындагы туыскан республикалар ездертщ тэуелйздшн жа- риялап, дербес мемлекеттш туларын xemepdi. Эр мемлекет элемдш саяси-экономикалык ж эне элеуметтж-географиялык картадан вз орнын ойып алуга орасан зор куштарлыкпен, орасан зор энергиямен тынымсыз Kipicin xemmi. Тэуела'зджтщ он терт жылы iuimde Казахстан Республикасынын да багы жанып, жулдызы жаркырай mycmi. Дербес мемлекет реттде Казахстан халыкаралык арена- да дипломатиялык зор табыстарга жетт/. Элемдж б1рталай кауымдастыктардыц, уйымдардын танылган, мойындалган, санасатын мушеа болды. Казахстан Республикасынын тунгыш Президентi — Елбасымыз Нурсултан дбш улы Назарбаевтын Мемлекет бас- шысы реттде, казак ултынын квшбасшысы — лuдepi реттде дэйектi де квреген саясатыныц аркасында тэуелаз ел'ш!з ne6ip киындыктардан суртбей emin, дербестж кошт тузеп, косын miein, жецкт1 де жемкт1 бшктерге кетершп келед1. Тэуелаз елдщ жаца когамдык катынастарын, нарыктык экономикасын endipy, калыптастыру, орныктыру, еркенде- ту процеа колга алынды, жолга койылды. Сейте тура, киын- дыктар да шаш етектен болды. Sip когамнан жана 6ip когамга ету барысында — отпел1 де ел1ара кезеннщ адам айткысыз, жан шошырлык киын- - 12-

дыктары мен ауыртпалыктары, киямет-кайым кедергтер тудырганы да ешкшге купил емес. Муныц айрыкша сын бо- лып, ел басына елеул! катер mandipeem де шындык edi. Бул арада iuuci ж эне сырткы эралуан топтар мен куштердщ эркилы жымыскы эрекеттер/ де болмай калган жок- Бурын- гы экономикалык, endipicmiK катынастардыц xyUpeyi немесе саналы турде жург1зымеу1, токтап калуы болмаса томага- туйыкка, мрттарлыкка mipeayi, ж ацаша басталган эрекеттердщ жартымсыз турде ж узеге асуы mapi3di неб/р элеуметтш-когамдык жайттардыц ецсеш баскан тустары да жасырын емес. dcipece, жекешеленд!ру барысында букмхалыктык игШктердщ квпш м ш эралуан пысыкайлардыц, байшы- кештердщ канжыгасында icemyi; элеуметтш эдыеттщ квпе- кврнеу аякпен тапталуы; мемлекеттш мудделерден eepi эгоистш кэззаптыктын; жасанды элитаньщ — калталы жаца казактардыц пайда болуы; acipece, мейлшше жабайы да коркау бизнестщ белец алуы; элеуметтт-турмыстык, мэдени-рухани салалардыц кулдырауы мен коргансыз-т1реказ Калуы; каржылык тургыдан шектелу/, minmi, кейде шет калуы mapi3di кабат-кабат, кым-кигаш emxip де взектi про- блемалардыц вре туындауы — осындай жайттардыц бар- шасы тэуелаздштщ тугырын ныгайтуга емес, элс/ретуге куш салганын каз1р ашык айтып журмгз гой. Дегенмен, ел1м/здег1 элеуметтш-экономикалык катынас- тар edayip ыгерыей тускенмен, жаца кадамдармен карыш- тай бастаганмен, эттеген-айларымыз да бар. Жаца кога- мымыз бойында аягын тарта коймаган келецаздштер эл1 де жетт артылады. Mine, соны Шерхан суреткер тап баскан. «Согыстыц соцгы ж еар1» атты эц гш е втпелi кезец ба­ рысында, нарыктык жаца заман тусында элеуметтш тургы­ дан пакты камкорлык пен колдаудыц жеткШ каздмне жап- пай тап болган, свйтт, куш кешег! « кой устте бозторгай жумырткалаган» кецестш заманын ацсауга ерш аз мэжбур болган зейнеткерлер мен мугедектердщ, элеуметтш-когам­ дык кембагалдар мен мусэтр мккшдердщ хал-ахуалы тура- лы сыр mepmedi. Колына карга тышкан. байлыкка малынган жандардыц уайымсыз, бакуат тгршшгшде, калыц квпшшктщ турмы- сында жер мен квктей айырма пайда болган туе. Мундайда эралуан элеуметтш топтардыц нитей ширыгуы мен iwmeu -13 -

наразылыгы, tuimeu туншыгуы мен иитеи ум/тпен елег/зт OMip Keiuyi суреткер Шерхан Муртаза назарынан тыс цал май, «Согыстыц соцгы xcecipi» эцг/мес/н/'ц элеуметтйс- квркемдш арцауын цурайды. Квк/'ректе шер-шеменге айнал- ган, цордаланган OMip шындыцтары тагы да сол эцг'ше жа- зуга итермелеп, взтц мазмуны мен niiumm тауып 6epin, Ха- диша тагдырына автордыц жаца OMip тургысынан басца 6ip Кырынан келуге-керуге, жазуга-бейнелеуге суреткерЫ осы- лайша оралтты. Аппак, кардай арлы, 41-жылгы келтшек Хадиша mapi3di талай жандардыц K,a3ipzi тагдыры — отпел! кезецдегi мушкт халдер'1 кандай аянышты... Ел камын ж еген кврнектi цогам цайраткерШц, улы суреткердщ мундай вм1рл1к шындыцтарды кврмеу!, сезтбеу/, соган ашынбауы эсте мумкт емес edi... Ойткеш «Согыстыц соцгы жеартдег/» Хадиша тагдыры цандай шыргалац?.. Согыстыц басталганына да алпыс жылдан асып барады... Жецктщ ту тйасенте д е алпыс жылдан асып барады... Дэл осы жылы дуниеге келгендердщ ез1 60 жасца толып отыр... Сексеннщ сецг1ртен асцан Хадиша эж ейдщ д е жес1р- лЫпен кун втюзгенше, аяулы жары Мацсутын куткешне де алпыс жылдан асып барады... Мацсуттан кврген жалгыз цызы Жанарды кезшде циясына цондырганын цайтерац. Жалгыз куйеу баласы квкпарда мерттп, жантэстм етсе, жалгыз цызы Жанар осы кушк- дерттен кайтыс болды. Endi Хадиша тагдыр басца салган ic бойынша тарана нэрестемен — жалгыз жиен немересшен тагы да OMip-дария толцынында mipuiwK сапарын кешуге мэжбур болды. Tinmi, оны жалгыз жарыныц атына Kemipin, фамилия- сын да Мацсутов emmi. Арца emi арша болып ecipdi, оцытты. Арманы eceuin, endi цызметке шкт/'-ау деген кезде, Арцалык, цаласында ел цатарлы OMip кешпй. Тумаса да тугандай болып кеткен жиен немереа Арман, несм айтасыц, Хадишаныц цалын жылы суга салып цойды... Будан артык, бацыттыц Хадишага керег! де жок; edi... Тэубасын кунше мыц pern айтып, баягы согысца кетт, оралмай цойган Мацсутын; эл1 сол ецлшгулге кеткен жалгыз жарын — Мацсутын кутумен кун кешт жур- ген Хадишаныц болмысы суреткер цаламыныц цоспасыз-боя- масыз, шымцай-цанык, шырайлы шындыгыныц мейлшше квркем шыгуына дэл мынау нарык, кезецтдег1, вл/ара-втпелi кезец тусындагы вм/рл/к шындык, мейлшше мол турткi болган.

Мейлтше мол квркемдт жук аркалаган. Эрине, эцгшенщ шынайы корнем nydipemm айтамыз. Согысца кеткен жалгыз жары Максутты куткен алпыс жылы 6ip адамныц кудайдан озер ттеп алатын шын гумыры емес пе ?! Бизнеспен айналыскан жиен немересшщ — Арманныц ар- касында Хадиша кешкен oMip-кызыктык 03i 6ip кврген тус- тей болып калган жок па ?! Бизнестщ айналасындагы адам-коркаулардык — коркау пенделердщ цолынан жиен немереа — Арманы мерт болган соц, сексеннщ усттдег/ Хадиша кемтрдщ басар жер/, барар тауы, ыктар панасы жок, кой, жок, кой... Сорлатканда таг- дыр осылай сорлатса, мынау сок,ыр тагдырга не шара?!Mine, осынау басыр тагдырдыц толассыз таукымет1 жамалган устте жамалып, сонык оцпан uipiMi шырк ушрт, вцешме талмамай, 6ipdeH жутатыны циын гой. Сонык 6ip Kopmici баягы 41-жылгы келшшек Хадиша — бугтг! согыстык сокгы ж еар/ Хадиша ез/ mopi3di коргаусыз калган карттарга килы- килы жака кыспактардык, жабайы нарык закдылыгы билеп- твстеп, елдщ ест алып, элеуметтт камкорлыктардан мул- дем шеттеп калган шагында, ез/ мулдем кутпеген, ертеде, mipideu влш саналатын, кембагал мккшдерге арналган кэр!- куртакдар ушнен — Kapi жетшдерге арналган жет1мханадан б/р-ак шыгады. Карттар ушнде Хадиша мен Ольга mopi3di кемтрлердщ бука mipmuiiei дол мынау езш /з кврген отпелi вл!ара кезекнщ аяусыз каталдыгымен туспа-тус, накпа-нак келгендшмен, жан-дуниенщ жазылмас жарасын осып-осып, ыршынтып- ышкынтып кврсеткен сэтте, баягы келшшек Хадиша мен бугшг1 ащы вксжпен вртенген, шер жуткан — зар шеккен, согыстык сокгы ж еа р !, сексеннщ ycmmdeei Хадишаньщ киямет-кайым трагедиясы суреткер каламынан капысыз шыккандыгымен, шыркыраган шыншыл шындыгымен, бит реалистт квркемдтмен ерекше баурап, окырман сана-сез!мш тылсым куд/ретпен билеп алатыны гажап. Согыска алынып не курбан болваны, не /з-тусаз кеткенi белгтз жалгыз жары Максуттык mipi бейнеа — Хадиша KOKipeeinde ецлтгул ieden кеткен жайсак жар, жшттщ султаны ретшде немесе Kaeipei 03i турып жаткан карттар ушнде таяк тастам жердегi согыс курбандарына арналган ескерткштщ 03i д е сол баягы Максут болып, коз алдында -15 -

mipideu келбецдеп турган сэтте — согыстын, соцгы ж-ecipi Хадиша влсе вз!мен Sipee влетш, гумырлык жары — жалгыз Максутынан цалай айрылсын!!! Гумыр бойы ацсаган, гумыр бойы щкэр болган Максуты- ныц м эц гш к аялауына, элпештеуте, еркелетуше цолын ж етюзгю келт, умтылады да турады. Кейде ерюмен, кейде epiKci3, кейде кезаз, кейде умт аз умтылдыра беретт цан- дай куш, кандай K,ydipem! Хадиша, согыстыц соцгы жеар1 Хадиша эл! сол бэз-баягы Максут экелетт ецлтгулдi uicKeeici келт, колында устагысы келт ацсайды да турады... блмеген умтш в.итрмеуге тырысып, ешпеген умтш оиирмеуге ты- рысып, заргалдак куспен mecin, жаны жаннаттагы жалгыз жары Максутына умтылган согыстыц соцгы жеар1 Хади- шаныц трагедиясы — шынайы шындыгымен, реалистт катал да асцак KydipemiMeH, вм!ршец сулулыгымен — классикалык сипатка ие болган, классикалык дэрежеге жанрлык табига- тымен-болмысымен шыркау турде квтерыген шоктыгы бшк туынды деп быем13. вйткен1 « 41-жылгы келшшек» пен « Согыстыц соцгы жес/'pi» атты е ю туындыныц екеу! де согыстан Kemmi жыл- дардагы буюл ж еар эйелдердщ, жас келшшектердщ, жас аналардыц, казак эйелдертщ жеарлж mipuiuiiKmepiu шынайы да шыншыл бейнелеген, свйтт казак прозасындагы класси­ калык эцгшелердщ санатын арттырган туындылар екет даусыз. Осы жинактагы е ю эцгшеш тагы dip салыстыра, тагы 6ip катар-кабат окысацыз, квзщ/з буган тагы 6ip анык ж ет ед/'. Эйткеш суреткер Шерхан Муртазаныц лирикалык проза- сы осынау эцг1мелерде жаца кырынан квртт, шеберлштщ алмайтын камалы жоктыгын пакты Kepcemedi. вйткеш, мундагы вм/рл1к ш ындыктар мен эралуан жайттар суреткердщ азаматтык-когамдык opi каламгерлт ымыра- сыз да курескер принциптерi квртнде токсан рет толга- тьт, кырык рет кайнататын азапты ецбектщ нэтижестде мейлтше тыц да тосын сипатка, сикыры жумбак та кара- пайым квршетт квркем куд!ретке ие болады. Сондыктан шыгар, бул эцг1мелердег! api вм/рлт, api квркемдм максат- тар мен кактыгыстарды, философиялык uipiMdepмен сарын- дарды, туспалдар мен сарындарды, мегзеулер мен емеурт- depdi, тушндер мен ишараларды, тэмсшдш мэн-мацыздарды, болжамдарды, магыналарды 6ip-6ipmeH мулдем ажырата ал- - 16-

маисын,- Оныц есеан е, булардыц взара уласып-жымдасып кеткеш соншама, эн,г!мелер квркемдт-философиялык тургы- дан взара вте-мвте кулпырып, вте-мете жаркырап, 6ipin- 6ipi взара байытып, ок,ырмандарын 6ipden баурап алады. Тарихтагы согыс атаулынын, — мейл! ол шектеул/, мейл! ол аймак,тык, мейл/ ал жекелеген к,урылык,тык, немесе дуние- жузшк масштабта болсын — кез келгеш adinemci3. вйткет соныц к,ай-к,айсысыныц болмасын тупы нэтижеандег1 зул- мат трагедияныц барша салдарын адамзат баласыныц тугел влшеп, тугел 6myi мумкш емес екен. Буган суреткер Шерхан Муртазаныц « Бойтумар» атты жинагындагы эцг1мелерш, жогарыда аз-кем свз болган туындыларын оку барысында тагы 6ip квз жетюздт. Согыс атаулынын, жазылмас дерт — айык,пас азап, влшеуаз K,acipem пен mancipem экелген, к,ансыратк,ан dpi зар илеткен созылмалы тамырларын да ешк,ашан б/ржолата сы- лып тастау мумкш емес екен. Буган суреткер Шерхан Мурта- заныц казак, прозасынын казынасына, алтын к,орына зацды енетм жогарыдагы аталмыш туындыларын, «Согыстын соцгы Mecipi» атты классикалык, ацгшест оку барысында тагы 6ip ден койдык- Калам кемелдтнщ шын болмысы шыгар, жогарыда аз- кем свз болган туындылардын баршасы — тунып турган поэзия! Буган бейбтштк курескер», гуманист суреткер Шер­ хан Муртазанын тэуелсЬ эдебиет1м1здщ жана тарихында алтын эрттермен жазылатын «Согыстын сонгы ж еа р /» атты квшел1 туындысы — тжу-маржан medeepi дэлел бола алады. Сайлаубек ЖУМАБЕК, сыншы, Казахстан Жазушылар одагынын, халыкаралык «Алаш» эд еб и сыйлыгынын лауреаты

I Э Ц Г 1М Е Л Е Р 41-ЖЫЯГЫ КЕЛ1НШЕК — Сен MeHi танымай калдьщ ба, неге ундемейсщ , Максут? Ол tui катпады. Босагада турды да койды. — Bip-6ipiMi3fli кермегел1 отыз жылга жуык болды, М аксут. С ен с огы ска кеткенде, мен жиырма сепзде ед!м гой. Ол ундемедг — Кдртайдым, М аксут. Ал сен дел осыдан отыз жыл бурынгы калпында калыпсын. Ол ундемедг — Танымадын ба, М аксут? М ен Хадиш амын Foft! С еш эн е к еледк м ш е келед1 деп оты р ед1м. Ж урт корсе, ceHi мен1ц балам дер. Сен, cipo, сол сезден коркып турсын гой. Ол ундемедг — Босагада турганын калай, М аксут? Торге ш ык, оз уйщ гой. Хадиша М аксутгы колынан устап, торге алып шыкпак болып, uirepi атгайын деп efli — орнынан козгала алмады. Арада eKi адым жер, 6ipaK алынбас асу сиякты. Жшнс- жш М не коргасын куйып, жерге кагып койгандай тырп етуге дэрмен жок. Ал М аксут табалдырыкта ол! тур. — Сенщ келгенщ жаксы болды, Максут, — дейд1 Ха­ диша. — Туы сы н Шалабайдын корлыгына шыдай алмай, ceHi айкайлап турып шакырып ем, естйен екенсщ... Ш а­ лабайдын былтыр куйеуге тиген кызы теркш ше тусе келйгп. Ол кызды сен корген ж оксы н, мунда туган бала гой. К,агынып, былтыр байга кашып кеткен. Шалабай к

кызына: «Ещй сен щ ел ш щ ц гана кер еш н », — деп ед1, бэлеш ме, кудасы бакуат неме екен. Шалабайдын кемейше тас тыгылган каскырдай болды да калды. Тас к ауы п, тап- канынды ит ж епр. Мейл1 гой, кыз — жат журттык. К улэй турмак, ceHiH жалгыз кы зы н Жанар да элдекашан турмыс курып, балалы-шагалы боп кеткен. «К,олыма кеш ш кел, жалгыздан-жалгыз кайтш отырасын» деп мыц айтып жа- лынды — бармадым. «Максутгьщ уш нщ тутии ешпесш — отырамын осында», — дед1м. Ой, алжыган басым, 6ipfli айтып, 6ipiHe кеткею м ... Bopi анау Шалабайдын кызы К улэй дан ш ыкты гой. К у л эй куйеу1мен к елш туст1. А уы л болы п ж иылдык. К у й е у мен К ул эй алып келген коржы нны н аузын ез1м ашамын гой деп отырганмын. Ата жагынан алганда, менен ж акын KiMi бар Шалабайдын? Аталастан осы М аксутты н yftiHeH жа­ кы н euiKiMi ж ок к о й , бш е б!лсе. Б1лмед1. Айдаладагы Акшай кемп1р устады корж ы нны н аузы н. Акшай к е м т р д щ буп н д е мурнынан есеккурт Tycefli. Ш алы касында, у ш б1рдей кел1н1 кы зметш icTen тур. Ш ифрлеп сепз белмел! уй салдырган, балаларынын бас-басына м отоцикл! бар. Шалабай uiipKiH сен1н ш щ , мен1н кай- ным гой, кайын болмай, ката калгыр, коржынды маган устатуга жарамады. Бурын 6ip кудайдыц баска салганына кэш п, жокш ы- лыкты да, токшылыкты да кэрш , кэш пккен бас кой мына бас. BipaK анау корлы кка шыдамадым: — Э й , шырак, — дед!м Шалабайга, — аруак атып KemeciH, — дед1м. — Егер М аксут болса, мен ю м м ш ? Ха- диша болар ед1м, алдымнан колденен ж урм ес ед1н сен uiipiK, — дед1м. — М аксут ж ок болган сон , мен сиякты жет1м KeMnipfli елемейсщ , — дедш . — А руак аткыр бол- масан, анау Акшай kim, мен к ш ? — дедш. — Ж ен бшмейтш кандай кэргенс1з едщ, — дед1м. — Тукш иып, томен карап, жер шукылайды, жерге Kiprip. Ал эл п Акшай кутырсын. — Алды-артынын бэрш жалмаган какбас, — дед1 меш. — 0л1п калмай жападан-жалгыз негып отырсын. К,оржыннын аузын устаган сенщ не тен1Н, какбас, — дедк — 0 й , Акшай, — дедш мен де. К,аным карайып Kerri. — Алды-артымды жалмап, жалмауыз болайын деп кудайдан

-т ■плеген жокпын. — дед1м. — Максут кеппен 6ipre оскер Kerri. С е т и байын Куракбас кусап эскерден кашып, уш жыл бойы тауда тагы боп журген жок дед1м. К,ызым Жа- нар болса, турмыска шыкты, кудайга uiyKip, каз!р бала- лы-шагалы, — дед1м. — © 31м болсам, Максуттын отын еппрмей, тутш1н тутетш отырмын. «К,ырык жыл кыргын болса да — ажалды еледЬ. Кебенек киген, efrreyip, 6ip келеда. Максут уйден кебш киш атганган жок кой, — дедам. — Оны мен сем1з деп сойган жокпын, егп деп саткан жок­ пын, мен кайдан какбас боламын, — д едм . С е й т т ем: — Сорлысын, сорлы, — деп Акдиай ернш шыгарды, ернще куйшрп шыккыр. — Тагы отыз жыл кут, келед1 Максут, — деп кекетп. — Кутемш, — дед1м. — Жуз жыл кутемш, — дед1м. Сейтпм де, ызага шыдай алмай, айкай салып далага атып шыктым. — К,айдасын, Максут! — деп айкайладым. Уйге енда Kipin отырганым да осы efli, сен келш калдыц, Максут. Акшай енда не бетш айтар екен, белем. KiciMcin, кыздан келген коржынньщ аузын устап, дережеге жетш, жетюш efli, eHfli карабет болды, карац калгыр... Ол ундемедг Бэрш уншз тывдап, босагада эл1 тур: — Неге ундемейсш, М аксут?! — деп Хадиша сонда шынгырып *i6epfli. Хадиша ез даусынан 63i шошып оянды. KofliMri yfti. Уйде жалгыз езг Тан атып кальппы. Сиырды сауып, та- бынга косатьш уакыт болыпты. — Шыннан тагы да туе пе? — дед1 езш е-езь — Шын- нан Максут 6ip тал катпады ма? — flefli езш е-езь Ал, шындыгында, Хадиша Акшайдан керген корлы- гын арыз eTin айтканда, сол тусте Максут сай-суйеп сыр- кырап ег ш п еда. К,аншама жубату сездер айтып efli Ха- дишага. BipaK елгендердщ кезшен еш уакытга жас шыкпайды. влгендердщ сезш Tipiflep еш уакытга eciTe алмайды. Ал Хадиша болса: — М аксут тым болмаса тушмде кергенде, неге 6ip тал катпады? — деп ел1 ан-тан. - 20-

Б1Р H 0 3 IK С 6 У Л Е Келтесай разъезше жолаушы пойызы 6ip-aK м инут аял- дайды. Ал экспресс токтамак турмак, екпш ш бэсендет- пей, жулдызша агып етедь Хадиша узатылган кызыньщ уйшде кыстай жатып, енш ауылына кайтпакшы болтан. К,ызы Жанар пен куйеу ба- ласы Жекен: — 0 a i бола турсанызш ы, ауылынызта барганда не 6iTipeci3 жападан-жалтыз? — деген. — Е, шырактарым, Tipi адамнын Tipininiri таусыла ма. Кектем болса шытып калды. К ок сиырды Шалабай керпнге: «Byeni кудай, одан сон езщ е тапсырдым» деп кетш ем, бузаулайтын Ke3i еда, ол не болды екен? Ш ала- байы ту сы р д щ карасаны сузеген ед1, к ек сиырды сузш , бузау тастатып койды ма — кайдан бш ейш . — А пам-ай, efrreyip, сол сиырды сатып xi6ep in , б1ржолата келсещ зпп, не бар картайтанда жалтыздан-жал- тыз. Бас ауырып, балтыр сыздамай ма екен, — деШн кызы. — О , сорлы кар, MeHi аруак атсын деп ж у р сщ той. Аруактарды кайда коясы н? CeHiH эк е н бар ем ес пе ед1, бабаларын бар емес пе eai? Олардын аруагы тутш ш ык- патан уйден безбей ме екен? Куйзелмей ме екен? О д у - ниеге барганда мен оларта не 6eTiMai айтам? О Heci-ей! — деген uieuieci. Содан Хадишаны кызы мен куйеу баласы Келтесай разъез1нен пойызга шыгарып салып турган. Шокталдын тасасынан квк пойыз кырыкаяк жулдыз курттай ирелен- деп шыга келд1. Келтесайда билет тек жалпы вагонга саты- лады. С ол жалпы вагонды iaaen Жанар мен куйеу бала opi- 6epi алак-жулак жупрд1. Жазгытурымда жау алатындай баркыт шапан KHin, KynaiKTi шалкайтып, шанырактай етш ораган Хадиша кызынын сонынан 6ip, куйеу баласыньщ соцынан 6ip ж у п р т eci KeTri. Акыры жалпы вагон табы- лып, оны н туткасына жармаса бергенде, пойыз жылжи бастады. -21 -

К уйеу бала коржынды тамбурга лактырып ж!берш, . ' eHeciHin колтыгынан демедг U — Ойбу, мына жаньщ шыккыр кайтедьей, — дед1 Ха- тшш а пойызга урсып. — Токтай тур-эй... Пастой! / TaHipi жарылкап, тамбурда турган тэм ш ш мурын 6ip кара кыз кем тр д щ колынан тартып, шже ewripin алды. Хадиша пойызга Ы нгенше шущршшйс айтудын, орнына, буркылдап урсып жур: — Ойбу, мына жаньщ шыккыр кайтед1, сонша OKeci елгендей асыкканы Heci... Эй, Жанар, Жекен-ай, аман бол, айналайын, айналайын, карактарым эш ейщ , садаган бо - лайын, шырактарым эш ейш ... Келтесайдьщ кызыл ю рш ш тен соккан разъез1 тагы 6ip топ талдын тасасында калды. 03iHin даусын ещи Жанар мен Жекен ести коймайтынын Хадиша сонда барып тусщш. К,ызын кимай, тумаса да тугандай болган куйеу бала- сы н кимай, кемейш е 6ip туйш тыгылып, квзше мелттлдеп жас ipKinfli. «К,ал, кал» деп жалынганда, неге кала коймадым, деп екшген1н байкады. «Ж ок, — дед1 тагы да езш е-езь — К,айтканым дурыс. Bip кун отер. Ел бар, журт бар — жалгызсырамаспын». — Апа, кайда барасыз? Хадишаньщ таре есш ен шыгып кетштг Э л п взш там- бурга колынан тартып шыгарып алган кызды мулде умы- тып KeTinTi. — К,удай Tuieyiruu береш , сен болмаганда Ы не алмай- тын екенмш , — дед1 Хадиша бейтаные кызга жалбандап, ризалыгын б и щ р т . — Борантауга барамын, шырагым. ©зщ кайда барасын? — М ен бе? — деп кы з езш щ кайда бара жатканын жана ойлагандай дагдарынкырап калды. — Дана-Атага барамын, апа. — Онда Борантаудан ары кетед1 екенещ гой. Мына пойызы TycKip Борантауга токтар-токтамастан журш кете ме деп коркамын. — К,орыкпаныз, квмектесем1з гой, — деп кулд1 бейта­ ные кыз. С е й т т , Хадиша кем ш рдщ коржынын квтеркпп, ез купесш е epTin барды. Bip-6ipiHe карама-карсы жайгасып отырысты. Вагонньщ терезесшен nip-nip акбас тау пойыз- - 22-

бен жарысып ж е н к ш п жатгы. Осы 6ip басына буйра булт конып, атлас кек аспанмен аймаласып жаткан тау мына кызга керген 6ip тустей ы сты к, 6ipaK булынгыр. Неге ыстык, — e3i де бш мейдг О сынау таусылмас тау- дын 6ip туктр1нде езш щ lueiueci жургендей кершедг де турады. Ал, тауы Tycxip сейлемейдк тасы Tycxip сей- лемейдг Улы ж умбак. Осы ма, осы жер ем ес пе? Осындай келбевдеген тау ма efli, сагым ба ед1? TeMip жолдын бойы сиякты еда. © йткеш анасынын аркасында уйыктап келе жатканда паровоздын кы ш кырган даусынан ш ош ы п, жылаганы есшде. Ш еш есш щ езш кетерш келе жатканы анык. Оны бшеда. Онан кейш со л ш еш есш щ аркасында келе жатып тэты уйыктап кеткен болуы керек, аргысын бшмейдг Содан сон апатайын керген емес. Содан 6epi талай жыл erri. — Э ке-ш еш ен бар ма, карагым? — дед1 Хадиша. — Бшмеймш. — К,ыз иыгын кикан етю зш ку л е р -к у л - мес езу тартты. «Бш м егею Heci? Ден1 сау ма е зш щ ?» — дед1 iuiiHeH Хадиша. BipaK дауыстап: — Бшмеймшщ не? — дедг — 03iH кайдан к елесщ ? У й щ бар ма? К,ыз тем ен карап, тер езенщ ж актауы н саусагы м ен сурткш ей бердг Хадиша сонда байкады, кы зды н эдем1 мойыл кезше жас толып, шушлдеп тур екен. «К,у басым, карап отырмай, байгустьщ жарасын касып алдым ба?* — М ен детдомда е с л и , апа, — дед1 кы з ещй езу тарт- пак болып. — Е, байгус-ай, — дед1 Хадиша к е н ш н е келед^ау деп ойлап жатпай. Сонан с о н есш е б!рдене тускендей, лезде каткыл унмен, жулып алгандай: — К,ай жердщ желмханасы? — деда. — О , апа, кеп. Дана-Атада да болды м, Ж асылкентге де болдым, Меуелще де болдым. Кеп... Хадиша енда мына кызды жана кергевдей, еж!рейе карап: — Атын KiM? — деда. К,ыз бул суракка жауап 6eprici келмегендей, касын KOTepin, сызданынкырап калды да, улкен кклнщ сауалын жауапсыз калдырмастан: — Валя, — деда. -2 3 -

I — Тек, «Бел ес» ней?! — «Бэле» емес, Валя, — деп кулд1 кыз. — Же-пмханада орысша боп кеткенсщ гой, ейтпесе э ке- шешен койган казакша атын бар шыгар? Шибаркьгггы устше кабатгап кие берген мына кемшр енда Валяга унамай кдлды. «Элгщде мен болмасам, пойызга шшбей де калар еда, енш ектем-ектем сейлеуш» деда ццшен. Ал, Хадиша кызга суктана караганын коймады. Валя мунысын унатпай терезеге бурылды. Басына шарадай ак шанкан кундйс ораган мына KeMnip кадалып карай бер­ ген соц: «eci дурыс па е зш щ ?» деген кудйс те келда. Валя шыдай алмай, орнынан турып кета. Вагоннын карсы жак терезейне барып, эйнекке бетш басып Шак- пактау жотасынан ары аспанга найзадай шаншылган Ала- тауга карады. Ж уреп flip erri. Пойыз Ш акпактаудьщ б и т н е н еш ске карай ещрей женедщ. Хадиша шибаркыт 6emneHTiHiH калтасьшан па­ пирос алып, коридорга шыкты. Шылымды тутатып, сенген шырпыны шишакпактын корабына кайта салып койды. «KeMnip басымен тем ею ш егуш », — дед! кыз Tepic ай- налып. Хадиша кызды иыгынан тартып, езше каратып алды. — Эй, Бэле. — Бэле емес, Валя. — Уэлия болсан бола гой. KeMnip басымен шылымы н ей деп турсьщ ба? Герман согысынан 6epi тапкан онер гой. Ka3ip Борантауга келем1з. Б1здщ 0жетте Зуайда де­ ген кемп!рдщ баягьща жет!мханага отк1зген кызы жога- лып KeTin еда. Сен сол емес пе екенсщ деп келемш. BipaK оны н аты баска сиякты efli. — М енщ шын атым бел п й з, — дед1 кыз жулып алган- дай. — Валя деп детдом да кой ган. Зуайда, Зуайда... Еспмеген сияктымын. — Зуайда байгус анау 6ip жылы кызын Дана-Атадагы жеймханага апарып эп а зген екен, кайтып барса — баска калага ауыстырып ж1бер!ггп. Содан кез жазып калды гой. Tipi болса, сен сиякты бойжеткен шыгар. — А, й здщ ауыл кайда? — BisfliH, «0ж ет» пе? М ына таудыч етеп гой. Борантау- дан ровнай он шакырым. Осы сен 6i3fliH Зуайда бэлеге уксайтын сияктысын-ей? - 24-

«К,удай-ау, — дед1 кы з, — шынымен осы ны н санды- рагы келсеил*. — Э й, У ели я, — дед* кемгпр папиростан с о н даусы ашылгандай санкылдап. — Осы сен шайтан б1здщ Зуай- пягя уксап бара жаткан сиякты сын. О да жас кезш де сен- дей кара домалак едь K,a3ip уры скак кара кемп1р болды гой. Сен aflipiciHfli жазып берсещ ш , Зуайда ceHi 03i i3flen барсын. М ожит бить, сон ы н жогалып кеткен кызы ш ы - гарсын. BipaK оны н аты баска сиякты еда... К,ыз тагы да тау жакка карады. Таныс сиякты . «К,ашан Kepin едш ? — деда. Элде жай елее шыгар. Еш уакытта мундай тау кермеген шыгар. К,иялда не керм ейсщ , киял- да будан да бш к таулар болады. Ал анасы м аска киген адам сиякты. Бет-аузы ак жаулыкпен шандулы ма efli — еш бел п е е в д е жок.. — Ала, мен а збен 6ipre барамын «Ож етке», — дед1 Валя. Хадиша сенерш д е, ceH6eciH де бш мей, кы зды н бетше багжия карал сел турды. С онан сон: — Алда, айналайын-ай, сагынган екенещ гой, — дедк Олар Борантау разъезше туеш , «Ожетке» баратын к елж карастырып ед1, ештене табылмады. — Ала, он километр деген не, жаяу кете берейлс, кор- жынды маган берллз, — дед1 Валя. — Алда, айналайын-ай! Тущ лмеген екенещ г ой. С огы с басылгалы канша жыл — м ен де т ущ лген ж окпын. Б1здщ уйшн кожайыны кеткел1 кашан! Элдекашан суй е п курап калды ма дейш десен — кез керген ж о к , ке щ л суыган жок. М ожит бить, Tipi шыгар... Разъездщ Кызыл уШ айдарлы этеш сиякты. Айналасын коршап шогырлана калган аласа ак уйлер — ак мекиендер артта калды. «Ожетке» карай буралавдап, сайга туеш , сайдан шыгып кара ж ол жатты. Сайлардын бетегел1 булы м дары 6ip жер1 так ы р, 6ip жepi ашан жасыл — тозган докабадай. Бейш еш ек жумыртка жарып ш ыккан балапандай кайдан, кайда кел- генш бш е алмай, ан-тан калып турган сиякты. К,артан- кулактын жапырагы тырбиып-тырбиып, елерменше ты - ры сы п, езге ш еп тщ epiciH тарылтып, ж айы лы п барады екен. -25-

Аспанда бозторгайлар, тескейде тракторлар 6ip-6ipiMcii |айтысып турган кез екен. Кектемнщ саумал ауасы тынысын кернеп кеткендей. Валя TymKipin-TymKipin ж1бердъ — Аккуш жэрек!м-алла! — дед1 Хадиша. — К,оржын дауай, сен шаршаган, кызымке. Лимон тустес сэры кобелек булардан озып та кетпей, калып та коймай, капталдасып, калт-култ eTin ушты да отырды. Анасын 1здеген адамга жол корсетш, cepiK бол- гысы келгендей. Сайдьщ кабагында карындары шенб1рек атып, желшдер1 жер сызып, сиырлар жайылып жур екен. Жуш ол1 туспе- ген жудеу к ек есекке мшген бакташы разъезден жаяу келе жаткан eKi ойелге кезш колымен келегейлеп коп карады. «Осынын бэрш мен 6ip кезде керш ем, — д е д кыз езше- 03i. — Мына шарбы бултгы, кепдш р аспанды, мунарлы 6niK тауды, кылтиган бэй ш еш екп, манкиган сиырларды, терен сайларды бурын 6ip корген сиякты. Cipo, туан де шыгар?» К.ыздын кеуд еа дурсшдеп, о л п «0жетке» тез1рек жетк1с1 келдъ К,одас жунд! кок есек мшген бакташы тымагын баса киш алып: — Оу, Хадишамысын? Ат-колж аман ба? — дед. — Кок сиырын бугш-ертен бошалайды-ау, cipo. Кдсындагы кай бала? — Бул — баягы Зуайданьш жогальш кеткен кызы коршед. Бакташы е н д тымагын жогары котерш койып карады. — О , айналайын, — д е д , — Tipi, бар екенсщ гой. К,ай- ран, М эмбет жэкемнен калган ж эдгер екенсщ гой. «М ен 6ip кезде бул шалды да кергенмш» дед1 Валя. — Зуайданын баягыда жогалып кеткен кызы табылып- ты, Хадиша алып келе жатыр екен, — деген хабар «вж ет- ке» лезде жетш, тарап кетп. Зуайданын уйш е кемшрлер мен балалар толып калды. Зуайда кызын кермей жатып анырады-ай дейсщ. — 0nreHiM Tipuiin, ешкен1м жанды ма, журтым-ау! Ай­ налайын, Ш эмш ия-ау, адасып калган ананды акыры тап- тын ба, кулыным?!. — Е, байгус, кайтсш, — дед1 кемшрлер. — Ойбай-ау, кызынын аты Ш вмшия ма е д ? — Апыр-ай, умытып та калган екенб1з гой. - 26-

Валя езш е кушак, жая, кезш таре жумып алып, анырап келе жаткан ак ки м еш екп ю ш кентай кара к е м т р ге карап состиынкырап калды. KeMnip келш , бас салып, к о с иыгынан айкара куш ак- тап, бетше бетш такап, т е н с е л т 6ip турды д ерещ . Оньщ кезшен домалаган жас м ойнына тамганда, Валяньщ да к е н ш босап, екеш -ек еш ж1бердь Хадиша мактанып, папирос алып тутатты. — Жанардын апасы-ау, кавдан таптын бул кызды? — деп абысындары жабыла сурап жатыр. Хадиша калай тапканын кайталап ш ыккан. Бул кезде кезш щ жасын cypTin, жылауын койган Зуайда 6ip сет Валяга у н а з туйш е карап турды да, ж упр ш барып кы з- дын басындагы жасыл ала ушк1л орамалды жулып алды. Адамдар ан-тан. Валя да сасып калган. Зуайда оньщ кыркылган толкы н кара ш аш ын саусагым ен apbi-6epi ашып к ерш , басынан кудйсп б1рдеце 1здегендей тшткшед1. Зуайда сэлден с о н колы н кимеш епнщ астына жасы- рып, темен карап, куб1ж1ктеп калды. — Бесе, кайдан болсы н , — деда кемсендеп. — О й, байгус-ау, м унын не? — дед1 Хадиша. — М еш н Ш емш иямны н тебес1нщ оймактай жер1 eKi жасында отка куй ш калып efli-ay... — О, тукымьщ курымасын, тукымьщ курымагыр. Журт балшыктан бала жасап ала алмай ж урсе, бауырьща к е л т тыгылган кызды кеудесш ен итергенщ не, сорлы! Эй, Увлия, жур 6epi, шеше болмай калсын, бул шешек алгыр Зуайда! Хадиша Валяны колынан жетектеп, кыстай кулыптау- лы турган ез уйше карай асыга адымдады. Асы кпаса, ада- сып барып тапканынан айрылып калатындай.

АК.САЙ МЕН К 0К С А Й Бплщ ауыл Аксайдын как басында, KyMic жуген судырар ат басында... (Казак, ауылынын, вленО Кексайдын бойуун этектеп Мен коноюн, Бекбекей. Кара макмал тонуна Жен болоюн, Бекбекей... (Кыргыз айылыныц ыры) Bisoin ауылды Аксай дейш. Ал ел аузында Аксаймен катар К ексай да кеп аталады. «Ау, муньщ Аксайы б1здщ ауыл болганда, Кексайы кай жакта!» деупп едцм ез1ме e3iM. К еп узамай Кексайды да кердйс. Айш а мен1 ерте оятгы. Согы сты н уишпш жыльша аяк басып бара жаткан кез. Кудайга uiyKip, бала болсак та ерте оянуга уйренгенб1з. К,анша айтканмен, тангы тетп уйкыны киып турегелу ауьф-ак. — Тур, Барсхан, Корганбайдьщ апасы кедщ, — дедаАйша. «К,органбайдьщ апасы» деп турганы — Арзы. Ал Айша — мен1ц шешем. Тек екей жастайымнан онын атын ататып уйреткен. Бугщде Арзынын улкен е ю улы — Орха мен Ноха эскер- де. Айш а Орха мен Ноханын атын атамайды: «мырза ага», «шырак» дейд1. Ал олардьщ urici К,ортанбай да кайнысы гой, 6ipaK оны н атын атай беред! де, Арзыны «Корган- байдын апасы» девд1- К,органбайдын менен exi жас улкен- fliri бар. — Улкен уйдщ к е к есегш экеп байлап койдым, тура гой, Барсхан. «У лкен уйдщ к е к eceri» — Онгарбай атамнын тайка- ры. Аты есек демесен, атгай шабады. Оны 6ipeynep жа- байы куланнын тукымынан екен десш те журд!. К ек тай- - 28-

к.ар 6i3 сиякты бала-шаганын тахымына тусе бермейдь Онгарбай атам оны херш генге мшпзбейдь Даладан х е х есехтщ iuiiH тарта ы ш хы ны п акырганы еспдш . Айша асыхтырды: — В не, К,органбайдын апасы да хелш х у т т тур, бол, жылдам. — Барсхан кайда барады, а, апа? — деп харындасым мен iHiM кынкылдады. — К,ыргыз атанын ауылына барады. Жайшылыкта оларга xaaipiM ж ох, жаталасып, таласып урсыса беретш. Енда xa3ip exeyi де м енщ бедел1мд1 yHci3 мойындап, меш 6ip мына соты е кез1нде манданта атга- нып, жауды жайратып оралатын кас батырга балап турган сиякты. Exeyi де езу тартып, ербшеш, менен хысылтан- дай жалан аяхтарын хайда хояры н бш мей тур. — Э й -у , Айша, болды н ба? К,айда э л п Барсхан? — деп сырттан Арзы апам дауыстады. Далага атып ш ы ксам , А рзы апам жун1 жалбыратан, харны салбыраган хара м эш йе мш ш тур ехен. А х полот- най химешех, ах дехе хущпх салып, х ех дохаба хамзо- лын х ш г т . Айша: — К,органбайдын апасы-ау, тойга баратындай х ю н ш е щ той, теп , — деп хулда. — К унде бары п-хеп журген жер ем ес, хептен херм е- ген хы ргы з худаларга жудеген1м1зд! бш п р м е й , сы ртхы жун1мд1 хампайтханым гой, туте. — К,айран К,органбайдын апасы, сырлы аяхтын сыры хетсе де, сыны хетпещй деген осы-ау, — деп Айша меш х е х есеххе холты гы м нан х етер ш м1нг1збех бол ы п efli, кенбей ез1м-ах харгып мшд1м. К е х тайхар шыдамсызда- нып шыр айналды. К олхоз басты х Тасхож а уст1нен туспейтш а х боз айгыр тахымыма тигендей efleyip хетер1лш халдым. 1шм мен харывдасым ауыздары анхайып дел1зге шыгып харап тур. Тангы ызгардан ж ах жундер1 урпиш, ауыздарынан бу шытады. — Эйда, уйге барывдар! — дед1м мен xiciMcin. — Ал жолдарын болсын! Домалах эулиен1н аруагы холдасын! — дед1 Айша. — Айтханын xenciH, — дед1 Арзы апам. Содан ауыл сыртындагы хара жолга туспех болып, Манас ш охысын бетхе алып журш берд1х. - 29-

Аксайдан салкын самал сезшедг А кбас арыстан аузын ашкан куйшде катып калган тэр1здк Екш оны н с ол аузы- нан шыккан дем де сап-салкын. Тау ангары осындай. Ал, аспан жуз1 жас нересте кез!ндей жэуд1р, кекжиепн гана кшегей шарбы бултгар тутып тур. Шымшыктар шыкы- лыктап, кумыр куркылдап калыпты. YHi таргыл-таргыл шыгып, карга да каркылдап концы, шубар кекек сункыл- дайды. Енд! б1рде Аксай ангарынан самал емес, салкын дарил кулл1 аспан астын толкындата ун -ту н аз шалкып агып, 6i3 букш уй-жайымызбен, ауыл-аймагымызбен, кара жол, ой- кырымызбен коса сол кезге керш бес касиетп мухитга элде- кайда жузш бара жаткан сияктымыз. Ауаны алаканмен уыстап, мелхир булак суындай ciMipyre болатын Tepi3ni-ay. Артымыздан айкай шыкканга ш ош ы п калып, бурылып карасак, Айша екен. — Э й -бу , К,органбайдын апасы-ау, умытып KeTiraiiH гой. К,ыргыз атага айта бар: Барсханга Медетханды керсет- сш . ©ткенде не болмады. Балалардын жазыгы не. BipiH- 6ipi б ш п журсш , — деп Айша кезш е жас алды. — К,ой epi, балан жол журш бара жатканда, жылап жаман ырым кылма. К,ой, Айша! — К,ойдым, койдым, К,органбайдын апасы, койдым. Айш а артына карай-карай уйге кайтгы. Сур шинел1 оны н жотасын бук1рейтщк1реп ж1беред1-ак. Станцияда 6ip солдат пойыз журейш деп турганда асыгып арзанга сата салган екен. K,a3ip Айшанын 6ip KHepi де сол. Этген, Ай- шаньщ устш ен сур шинел1 тусер кун бар ма екен, деп армандаймын. Сай кабагьщдагы аз ауыл аулактан уркердей ypnnin кершед1. К,ара жолдын бойындагы кызыл изен мен буйра бургеннщ басынан бозторгай пыр-пырлап ушып, 6i36eH 6ipa3 жерге дейш inecin отырды. Жол жагалай селеу-селеу, ту п -ту п ак ши. Кара жол Ш окыбас сайынын басын айналып еткен жерде жермен- жексен болы п зират жатыр. 1шше сиырлар да Kipin жайы- лып ж ур. Айналасы коршалмаган. Жер жетпегендей тура тубш ен такап турып епепк жыртыпты. Арзы апам зираттын тусынан eTin бара жатып, аузы куб1рлеп к о с алаканымен бет1н сипады. Онан сон маган бурылып:

— Зиратган тусынан еткенде, «К ,иямет-кайым жакын» деп 0т! — деда. — О не деген? — деп сураймын анкайып. — Аруактар киямет-кайымды кутш зарыгып жатады дейда. Жолаушылар: «К,иямет-кайым жакын» деп етсе, жарыктык аруактар куанып калады дейш. Ал Tipi адамдар зират тусы ­ нан ундемей етсе, аруактар капаланып калады дейда. — К,иямет-кайым деген не ол? — Акырзаман. Акырзаман болганда о дуниеде адамдар 6ip-6ipiMeH табысады. Ана баласымен, бала эк еом ен ... Бу сагыныш дегенде дауа болсаш ы . 0л ген аруактар да жакындарын сагынып жатады екен гой. Жол каткак. Шынынын сыныгындай боп кабыршак муз кездеседг Марттын йш , наурыз болса да эл1 ызгар бар. О сы таяуда гана алтынкурек ж ел1 согы п , калган- куткан ypiHfli карды сыпы ры п-сиы ры п экетш , сай-сайда гурвдеп кызыл су журген. Enni су тартылып, кек кылти- ды. Бэйшешек жумыртка жарып ш ыккан балапан кусап, жердщ кабыршактанган топырагын Tecin ш ыгып, ш о к - ш ок болып тунып тур. Откенде апта бой ы азынай с оккан а к борандардын аза- бын керген шонайна, сиыркуйрык, шырыш сиякты бой- шан вскен курай 6ip жамбастап жатып калган. Тубшен балактап жана TipiniaiK басталып, жасыл баркыт балауса бас кетерген. TeHipiTay эл1 кары турш м ей, тек 6ip ожар тис бет таста- ры гана жалан тестенш , тагы 6ip кы сты каская шыгарып салып тур. Жаграпия мyFaлiмiнiн айтуынша, б1здщ бул тауымыз жуз миллион жылдан астам жасапты. М унын жасына Караганда 6ip адамньщ гумыры тозан сиякты. М ше, мен, мысалы, он ушке шыктым. Айша: — Bip мушелге ш ыктьщ , Барсхан. М уш ел жыл ауыр болады деуш1 eai, аман болш ы , eftTeyip, — деген. Азангы каткакпен едэу1р жер ещ прш тастадык. О н кол жагымызда — Керегетастын кар жукпас кара куздары калып барады. Сол жагымызда К,аратау жарысып келед1. Алдымыз — Манас ш окысы. Ыбырай сайынан да етпк. М ынбулактын ен терещ осы. К,ыстыгуш боран тыкпалаган ypinai кар cipecin кепке AefliH жатып, жакында гана epin 6iTKeHi эл1 к е п к епамеген каратакыр кабактан б1 л ш т тур. Откен акпаннын аягын- -31 -

да кенет кун жылынып, кар кетш, мал далага жайылып жадырап калып еда. Сонда осы Ыбырай сайдын ypinai карына Пияш кемшрдщ ала сиыры т у с т кетш , арам елда. Кардын 6eTi катгы болганмен, астынан epin, кеуек пай- да болады екен де, устш ен журген мал кеуекке Tycin кетш, уйелеп калады екен. TinTi 6ip кектемде Бейсалы шал- дын жогалган туш асы ебден кар кеткен сон сай таба- нында жана туган лагымен жайылып журген жершен та- былган. BipaK сиыр euiKi емес к ой , уйелеп елш калып- ты. Жалгыз баласы согы ста журген Пияшты шалдар аяп, «суда влген мал адал» — деп ала сиырды сойы п, елге «кырык жиик» кылып таратып, акша жиып, орнына туяк тургызган. Арзы апам уйыктап калган ба, ундемейдг Есектердщ пыскырганы, кабыршак муздын шытынаганы гана еспледа. Балаларын ойлайтын шыгар. Орха мен Ноха кандай еда. Сайдын тасындай, exeyi де енсегей, нурлы жузд1, ай мандай азаматтар еда. Арзынын 63i ажары аскан керкем Kici, сол согы с басталгалы 6epi, ecipece сонгы кезде тым картайып кетп. «Б1рдене десе кайтеда?» деп у н-туназ келе жаткан Арзы апамнын бетше карап-карап коямын. Акыры шыдамай: — Ana, eni алые па? — дед1м. Арзы калгып кетш , кезш ашып алган адамдай басын котерш: — А! — деп жан-жагына карады. — Е, мынау Шонкара гой. Ещи 6ipa3 бар. Анау М анасты н тусы на таянсак, жетем1з. Эл1 Кексайдан етем1з. Apbi-6epi катынаган жолаушы кершбейдг Аспанда 6ipni- жарым тау 6ypKirrepi асыкпай калыктап жур. Олардан баска кыбыр еткен жан, жупрген ан, ушкан кус жок. Жол тастак, есектер бурынгыдай каздандамай тасыркап келедг — Баягыда осы жолмен сенщ улы апан узатылган, — дед1 6ip кезде Арзы ундемеуден жалыккан адамдай, евз бастап. — Ол кай улы апа? — С енщ екецнщ on xeci каз!р 6i3 бара жаткан Нуралы кыргызга узатылган. Ж арыкты к, жаткан жерщ жаннат болгыр, ел п эпкем1з эуелщ е жат журтка уйрене алмай киналса керек. К,ыргыздар жаз жайлауга шыгып, тау асып кетедг Сонда асуда жалгыз аяк жолмен втед1 екен квштер!. - 32-

Жогары карасан — твбеден т е н т турган куз, темен кара- сан — басын айналатын шынырау. Аттын аягы сэл тайса 6irri, алаукиакпар дей бер. Сонда кыргыздар: — О, коки, ана казак келш нщ кезш танып тастандар, — дер екен. Эйтпесе басы айналып, куздан кулап кетер екен. Сейткен жарыктык, о да етп дуниеден, шалы болса oni Tipi. CeHin жезден гой, барган со н кулагынан тарт, — деп Арзы апам сы лк -сы л к кулш койды. — Арзы апа, Медетхан неге бу жакка KeTin калган? — деп кептен к ен ш м де кемул1 жаткан жумбактын memyiH сурадым, бй т к еш шешем ылги: — Медетхан деген бауырын бар. К^гргыз жакта, — дейщ. — CeHiMeH туйдей жасты, — деп кояды. — Неге о жакта, неге б1збен 6ipre емес? — десем , унде- мей курсш е 6epefli, кейде жылайды. K,a3ip мына Арзы апам да курсш ш койып: — Байгус бала, кай-кайдагыны еске салып... — деп т у й ш п 6ipa3 отырды. — Элгще айттым гой, улы апан осы кыргыздар жакка узатылган баягьща деп. Онын iHici — сен щ экен Мурат, о, атыннан айналайын, пейшгге нурьщ ш алкыгыр... Одан кейш Эм1рекул... Эм1рекул кекегцп бш есщ бе? Э й -б у , сен кайдан 6iaeciH, о кезде 6ip жаста екенсщ дер гой, М едет­ хан да 6ip-aK жаста болатын. С ол Эм1рекул кекен эл п кыргызга кеткен oraceciHin сонынан баргыш ед1. Сонау кыргыздын жайлауына жаз бой ы кетш те калуш ы efli. Свйпп жургенде Осмоналы деген 6ip кыргыздын Ш эрбан деген кызын алып кашып келсш . Ол e3i 6ip жерге айтты- рып койган адам екен, кудайым e3i пана б олсы н , кы ргы з- казак кыргын бола жаздап барып арен басылган. К,ыз: «0 з ыктиярыммен келд1м. Мен ymiH кыркыспавдар», — деген с он саябырсьщы. Эйтпесе Осмоналылар райга келед1 деген не? Сейтш алган кыздын акыры не болды ? А й, e3i де мандайга сыя коймас хас с уд у ед1 гой. С улулыгын к у н - деп, imiMi3re сексеуш ш огы Tycin кеткендей болуш ы ек. «Агайын бар болса — кере алмайды, ж ок болса — бере алмайды». Эд1рекалгыр дуния сол екен гой. Эм1рекул мен Шербаннын бакьггын кундемеген адам кемде-кем. Эйте\\мр, сол елд)н Tui-K63i тид( ме, KiM б4лс;н, бейшара. Эм4рекул кокен сендер туган сон 6ip жылдан сон кайтыс болды. С ол, cipe, отыз ymiHmi жылдын Ky3i болар... - 33-

1 Шербан куйеуш щ елгенше сенбей, есшен адаскандай боп калды. Сэрсенбай кайнагасына кунде барып жылай- ды екен. — Эм1рекулды 6ip керсет, — деп. Ел-журт, ата-баба- нын салтында ж ок болса да, эл п перш тедей ейелдщ жа- лынганына шьщай алмай Сэрсенбай жарыктык мурдеш ашып, Энфекулдын денесш алып шыгып KepceTirrri. Эдеки суду муртынын 6ip ш еп жидш Tycin калган екен дейдг Эйел ту н ш п , Tepic айналып кетотп. К е н ш суып сала берсе керек. С ол-ак екен, жыльша жетпей терю нш е кетещц шы- гарды. К,айран казак, эменгер жолымен сенщ екен Мурат- ка косамыз деп Kepin eni, осы жаман ш ешен ш ан-шун шыгарып кенбедг Enai осы кун1 e3i OKiHin ж ур. Ш эрбан- нан кызганган Kyfteyi акыры ез1не де буйырмай кета. Алда айналайын мырзага-ай, жаткан жерщ жаннатга болгыр- ай!.. A h -h ! Д эл жолдьщ жиегшен пыр-пыр eTin 6ip топ кус жер бауырлап уша женелд1 де, кеп узамай кона кета. Менщ тан калганымды байкап, Арзы апам: — Кек1л1к кой. К,уда каласа, Кексайга да кедщк, — дед1. Мен кек тайкарды Te6iHin, эл п кек1лж конган жерге шокырактата женелш ем, Арзы апам: — К,ой, акымак болма, к е к ш к саган устатар ма ед1, — деп токтатты. Айтса айткандай, топ к е к ш к тагы да жер бауырлап пыр-пырлай ушып, ойпанга ту сш кета . Сонда байкадым, енютен улкен ангарга кулап келед1 екенб1з. Аргы бет куж -куж , катпар-катпар, жырым-жырым жар екен. Толып жаткан унпрлер керш ед1. Ш анк-ш анк етш элдекандай д эу -д эу кустар айналып жур. Табанда у ш б у- лыга шыгып озен агып жатыр екен. Есектер1м1з енкевдеп суга тура умтылып, эбден канып болганша аягын 6ip бас- пай койды. 0KKiniri устайын деда ме, кара Memi карны кампайып кетсе де ani iniKeHcin, тумсы гы н судан кетер- мей, козш жумып турып алды. — Барсхан-ай, мына арамды урып ж!берш1, е , еле кал- гыр, ых! — деп Арзы апам кара есектщ к о с екпесшен тепк!лед1. К,олымдагы жуан кек таякпен куйымшагынан салып калып ем, киран е т а д е, суды жалдай Kemin, аргы бетке етп. Сол жерде 6i3 де туспх, сусындап, уйып калган аягымыз- ды жазып, жан шакырдык. Су осыншама ангардын таба- - 34-

нында гана жалтырап жатыр. Жан-жагалай у идей-у идей двнкиген тастар екен. BopiH таскы н домалатканы KopiHin тур. Малта тастан аяк алып ж урггаз. Малта тасты мук баскан. Сагыз ш ел, текесакал, итмурын, кубатал корш ед1 эр жердей. К,убаталдын ш ыбы ктары осы каз1р бурш ж жарайын дел, буаз сиырдын желшш дей сыздап тур. Егер мына саркырап жаткан суды н сарыны болмаса, кубатал- дын ашылайын дел турган бурш ж терш ен эдем1 6ip сы - бызгы саз естшердей коршедь «Bapi оз1м1здщ А ксай ангарында е се тш ш ептер гой» деймш ез1ме-ез1м. Тек есектер гана OMipi мундай ш оп кормегендей жер TicTen, бас кетермейдй Суыны ц саркырап акканына д е й т б1здщ Аксайга уксас. Ал ангары ангал-сангал, адам к о р - катындай екен. Жалгыз-ж арым ж уру урей льак. Bi3 с у - дьщ жагасына тускеннен-ак 6ip бозторгай твбем1зде сал- бырап, ш ыр-шыр етш турды да алды. Элде осы ны н 6ip жершде уясы бар ма? Элде 6i3fli 6ip кауштен сактандыр- гысы келд1 ме — белгклз. Арзы апам кимеш егш кундж тен асыра т у р т тастап, кос бшепн сыбанып, бетьколын жуды. Содан сон кунге 6ip карал койды да, ani бесш болмаса да, белбеуш жайып, намаз окыды. Беталысы — кубы ла, ©3iMi3fliH ауыл. Е ш ю м жок жерде плетен п л ел и кудайдын кулагына м ултж аз естшед1 дед1 ме — etoey ip , Miнежат айтып оты р. К,удайдан кулдык урып тш егет сонда, cipe, Орха мен Ноханын аман- дыгы eai гой. BipaK оны кудай тындаган жок. Жалбары- нушылардын берш тывдай берсе — ол кудай бола ма? Эрьберщен сон со жолы кудайдан мушз сураймын дел кулактан айырыла жаздадык. Ш акыр-шукыр еткен дыбыска намаз о к ь т отырган Арзы апам да амалсыз бурылып карады. Жогарыда жолсызбен малта гасты к1б1ртжтей баскан ак есектщ устшде енгезердей 6ipey отыр. Б1здщ кок тайкар ецкищеп ала жонелдь 1шш тартып 6ip акырганда, ангардын iuiiH азынатып-ак ж1бердь Мен шылбырынан катып устал турмасам, ак есекке тура шабатын. Ургашы есек корсе жыны бар. в й , енкшдейш, куйрыгын булгандатып, кулагын тш р ей п п алып, тула бойы шиыршык атып, есшен тана жаздайды, кара баскыр. А к есек мшген кара доу жакындап келш. Эдетте ак есекке ел кыдырган дуана MiHin журуцц ед1, дуана ма дейж - 35-

десек, оган келщмремейда. Басында дангарадай доу берж. С енсен козынын Tepici ecKipin калыпты. У спнде ту п тус- кен кара сук н о шекпен. Стволын томен каратып, такы- мынын астына жалгыз ауыз мылтык басып алыпты. Ала- кандай алакез. Шалты мурты салбырап тур. Tyci суык екен. BiafliH кек вцгш щ онымен ici жок. М е т суйрелеп отырып, ак есектщ тумсыгына тумсыгын THri3in шскеп- HicKen корщ, пыскырып алып, тагы енкшдедг А к MOiui \\шыжбандап, арткы аягын KOTepin тонкы мак болып ед1, Бадырак коз оны камшымен бастан nepin кеп ж!берд1, б1здщ кок тайкарды да кулактан тартып-тартып ж!бердь Сонда барып байгустын арыны басылайын деда. — И э, кайда бара жатырсьщдар? — дед1 Бадырак коз. — Аршагулга, — дед1 Арзы апам. — Онда KiMflepiH бар ед1? — Нуралы деген KiciHiH уйше. — Негып ауыл кыдырып журсшдер? Колхоздын жумы- сы н KiM ютейда? К олхоз бар ма 03i сендерде? — деп Бады­ рак к оз кенет унш 03repTin салды. — Э й , сен неге оскерге бармай ж урсщ ? Э скерден кашьпт журген дезертер емессщ бе? — д еп маган шуйлпсп. — К,ой, ойбай, оны сы Heci, каршадай баланы оскерден кашты деп, — Арзы апам ш ыр-ш ы р ете калды. Бадырак кезд1н м ылтыгына кайта-кайта карай беред1. — Эл! бесж тен бел1 ш ыкпаган бала гой. Тыныштык замана бол- са — кож есш жыламай iuinenriH нэресте емес пе. Заман мынадай болгасын ересек кершед1 де козге. Ала жаздай кабыргасы кайысып колхоздын жумысын icren журген де осылар. Буганасы катпай жатып енбектщ ашысын татгы гой. 0зЬнз неге бармай журс1з оскерге? — деп Арзы апам кенет Бадырак кездш озш е тап бердь — И э, мен бе? — деп эл п сасып калды. Жалма-жан такымын KOTepin, мылтыгын жендеп койды. Сонан сон e3yi жайындай жайылып турьпт кулда: — Согыстын ал- дында гана 6ipiHuii май мейрамында куреске тусш , кабыр- галарым, о н колым сынган. Сонда инвалид боп калдым, кудаги! К оне, кудаги, коржынывда не бар! — 9нки1П есек- тен TycTi. Мылтыгы ез1нен бурьга сарт етш жерге кулап калды. — Ойбай, тук ж ок, не болады 6i3 сиякты Myconip жолау- шьща? Мына Аршагулда жегжатымыз бар едп соларга жо-

лыгып, сау-саламат айтыспакпыз. Не болады б1зде? — деп Арзы апам азарда-безер бебеулеп калды. Сэл уншздж кезшде баганагы бозторгайдын твбеден шырылдаган даусы тагы да ап-аны к есплд ^а у. Айнала ангал-сангал ангар, Tiirri Твщрстаудыц шындары кылтиып эрен кершедь Твбеннен твнген аспаннан баска кеш стж жок. Айкайласан — еш ю м еспмейдь К,ашып кутылмас- сьщ. Kepi кемп1р, жас бала. Анау болса — зщптгей, балуан- дыкка т у с к е т рас та болар. Бадырак кез ак есек п бо с коя 6epin, Арзы апамнын коржынына корбандап барып кол салды. — Э й -бу , мына каран калгыр квйтеда, эй , денщ сау ма? Ж ок, айдалада жол торыган каракш ымысын? Уял- майсын ба? Кдрусыз катын мен каршадай баланы тона- ганша! — Арзы апам тырмысып коржынга жармасты. Мен шыдай алмай, квк есекп коя бере салып: — Агай, тимещз! — деп в лгш щ жеш нен тартып ед1м, бурылып беттме Караганда зэрем Kerri. Ke3i тостагандай, аксиып кулед) екен. М еш итерш кеп ж1бергенде, жыгыла жаздап, тэл'пректеп барып калдым. — Ойбай, кудай керсетпеген корлыгын осы ма едц! — деп Арзы апам отыра калып, жер тырналады. К,оржыннын ба- сында шибаркыт кездеме жаткан. Мамьгг ж экемнщ ептеген саудагерлш бар efli, анда-санда колхоздын жумысынан колы калт еткенде, Тэшкенге барып, мата-пул алып келш, соны Борандынын базарында азыкка айырбастар efli. Ka3ip Бо- рандыда д эн баласы ушпайды. Мата турмак, алтынга да азык айырбастап ала алмайсын- Содан кыргыз агайындар тогы- рак болушы efli-ay деп, Арзы апам шибаркытгы осы жакка алып келе жатыр ед1 гой. Оган коса Арзы апамнын койны н- да Айша берген азын-аулак акша да бар. Жалгыз сиырдын майын жиып, базарга апарып кадактап сатып, TiciH TiciHe койьш тиынын шыгармай, астык сатып алуга сактаган акша- сы гой ол Айшаньщ. Арзы апам жарыктык жана 6ip колы - мен коржынды жаскаса, 6ip колымен омырауын басып, Ай- шанын аманатын кызгыштай коргап жургенш байкадым. Свйтш букш 6ip кауым ел бетгне карап отырган шибар- кытка шын кауш туды. Жана астыкка жеткенше ол( кектем бар, жаз бар... Бадырак квз Арзы апамнын коржынын ак есектщ устше сала 6epin, кайтып алды. Квк есекке K63i тусш, KyaiMcipefli. Шалгы мурты шалкайып, Ticrepi аксиды. -37-

I — Э й , балакай, есек айырбастайсын ба? — дедк \\ / — Айырбастамаймын, — дед!м касарысып. — К,ой, айырбасталык. М енш есепм буаз. К,одыгы са­ ган-лайда. / — Болмайды, — дед1м касарыса тусш . К ек ан п кетсе — онда менщ ауылдын бетш кайтып кермей-ак койганым жаксы. Онгарбай атам онсыз да осы кек есекке бола езш щ туган imci, мына Арзы апамнын шалы Мамыт жокеммен араздасып калган. Мамыт жэкем астык науканы кез1нде элеваторга ас- ты к тасушы кызыл керуещн баскарады. Жеке меншжтщ букш к у ш -к е л т осы науканга жепледк Эрине, Онгарбай атамнын кек eceri алдымен алынады. Сонымен апта бойы, ай бойы ез eceri ез такымына тимей, карга адым жер баса алмай, Онгарбай атам м у с е т р болады. iHiciHe: — Ay, Мамыт-ау, менш есеймде акын калса да, кай- тарсаншы енш, — деп кунде барады. Мамыт айтады: — С огыстьщ не екен1н б1лес1н бе? Журт к е л ш турмак, туган балаларын да аяган ж ок согыстан. Сеш н арам eceriH KiMHiH miKepeci, — деп жанды жер1не тиед1. Агасынын ол кезде ул баласы ж ок , сондыктан от басынан согы ска ат- танган ешк1м жок- С ол бар, epi лесе к е к есект1н ашуы бар, iHiciHiH жагасынан ала тусш , колындагы таякпен жон аркадан тарты п-тарты п ж1берген1н кы рман басында кез1м1збен кердж. Сондай жанжалдын ce6e6i болган к е к тайкарга eHai мына шалгы муртгын K63i т у с п , кудайым 63i сактасын. Есектен айрылсам, ш ешемнщ к уш не болады? Бетше eMipi т1ктеп карамаган кайнагасынын т!лi тисе — корлыкка ол кайт1п шьшайды? Ал Бадырак к ез болса, кек тайкардын т1згшшен устап алып, уст1не А рзы апамнын коржынын салып, есект1н сауырынан алаканымен уры п-уры п Kepfli. К ек есекке 6epi6ip, куйрыгын шыжбандатып пыскырынып-пыскыры- нып кояды. YcriHe Бадырак кез MiHce, атырылып ала женелей1н деп тур. Арзы апам жалынып, елгш щ етег1не жармасты. — К,удай т1леушД1 6eprip, еш ейш калжынладым деш1. Эш ейш ойнап 6i3fli коркы тканын болсын. ©Mipinae жа- манш ылык кермей ет. Босат 6i3fli. К,айтесщ, кембагал M ycenip жандармыз. - 38-

— К,арай гер м улеш м суш , баягынын б э й б ш е а кусап сенденш кш несщ . Тагы да кембагалмын дейсщ . М ына- уын контрабанда. Согыста журт кан тегш жатыр. Ал сен кемп1р болсан, сэнденш , той тойлауга барасын. Болмай- ды, муньщ 6apiH мен ек ш етке етю зем ш . Бадырак кез ш ынымен кек тайкарга м ш уге ы нгайлан- ды. Кек есек пыскырынып, 6ip орында тыныш турмай, шыр айналады. А к есек п тастайтын ту pi бар. TinTi Tycin калган мылтыгына да карар емес. Айтпакш ы... Лезде ба- сыма 6ip кыршанкы ой сап ете калды. Ж упрш барып жерде жаткан мылтыкты кетерш алдым да, Бадырак кезге аулакта турып кезент: — К ен е, тайып тур! — деп айкайлап ж1бершшн. Арзы апам: — Ойбай, жугермек, таста, ойбай, бэлесш е каламыз? — деп eKi колы н ербендетп. BipaK жакындамайды. Ал Бадырак кез сасар ем ес, кайта сак -са к кулдг Оны - сынан абыржиын дед1м. — Ол атпайды. Пыстаны су боп калса керек. Тунде далада ш ы к тиш, с у болган. Жана ана булы мньщ ар жа- гында тобылгынын туб1нде 6ip ургаш ы елж кунге м ау- жырап уйыктап жатыр екен. Кездеп турып басып калсам, шырт етш оталмайды. Затворды кайта кайы рып, кайта салып, тагы басып калсам, тагы от алмайды. Патронды ауыстырып, тагы атам — тагы болмайды. Ыза болганым сонша, елж ке жакындап келш мылтыктын ез1мен ж 1берт кеп урып ед1м — ата кеп женелд1, дум1 тимед1. Сейтш ауызга Tycin турган 6ip елжтен кагылып, капа боп келе жатканда, сендер кез болдындар. Бу да болса, кудайдьщ Heci6eci. Э й балакай, мылтыкпен ойнама. Ол 6opi6ip ат­ пайды. Эйтсе де мылтыкпен ойнамас болар. Сонда да кезенш 6ipa3 турды м . К,арауыл бады рак кездерд1н арасында козгалактайды. К,олымнын калты - раганын содан сезем. Адамга карай мылтык кезенуд1н клыны-ай. Онын устш е Арзы апам шындап ойбай салып жылады. — Тумай жатып екесш жалмаган ж угермек, enai е з ба- сынды жалмайын демесен, таста колындагынды! — деп eKi колын ербендетш ш ыр-ш ы р eTeni. Жарайды, — деп мылтыктын стволын темен Tycipe берген1мде, анадай жерде сайдын кабагында таргыл таста - 39-

калбиып отырган каракусты Kepin калдым. Тым болмаса ашуымды содан алайын деп кездер-кездемес шуршпеш басып кеп калып ем — гурс ете туст1. Бурк еткен тутшнен ештене керш бейдг Жартастар жангырыгып, сатыр-сутыр тау кулап жаткандай болды. Зарем зэр тубш е кеткенде, кез1мш ашып алсам, Бады- рак кез кулап жатыр. О к соган тиген екен десем, таргыл тастын устш тутас жауып, канаты сала кулаш жайыла тусш каракус жатыр. Бадырак квз басын кетердг Элпет деген не, eni боп -боз, кез1 жыпылык-жыпылык етедй Абайлап орнынан турды. Bip-6ip басып езш щ ак есегше барды. Ала ж1птен арта салган узенпге аягын арен Lain, желком ерге асыла м щ т . Есепн Ki6ipTiKTeTin 6ip-6ip бастырып, касыма келдк Y ндеместен кол созып, мылтыкты алды, ундемес- тен стволын томен каратып такымынын астына басты. Ак есектщ басын бурып, су жагалата ылдига т усш , бурылып та карамастан кете барды. — И э, аруак, и э, TOHipi, жет1 тенге, жетт нан кудайы, и э, аруак, — деп Арзы апам келш менщ аузыма саусагын салып, тандайымды кетердг C ipo, менщ мелшиш турып калган TypiM Kici ш ош ы рлы к Keftiirre болса керек. — Б к м ш ло, бю м ш лэ! — дед1 Арзы апам тандайымды кетерш. А к есектщ карасы булдырап узай берда, узай берщ. 2 Ымырт уш рш е Аршагулга келш жетпк. Сурай-сурай кы ргы з атанын у й ш де тап ты к. К,ыргыз ата таягына суйенш , ecirmiH алдындагы тебешпсте тур екен. Б1зд1 керш, темен туей. Эуел! танымай калды. Уйден жупрш шык- кан 6ip картандау ейел танып, асты-уст1м1зге тусш , бэйек болы п, TinTi жылап та яабердк — О, кагылайын, Мураттан калган жарыгым, тулпар- дан калган туягым, — деп, менщ KiM екешмд1 бшген сон, бет1мнен олай да cyftai, былай да суйдк Арзы апамды кушактап турып, аркасынан каккылады. Ke3i жещп кермей, кулагы женд1 еспмей, ан-тан калып турган аппак кудай 6yKip шалга ол п картан ейел: — О , атекем, танымай калдьщ ба, тайекем келш, тайе- кем , М ураттын баласы мен М амытгын у й ш деп тайеке келш келд1, — деп айкайлады. - 40-

Шал к ос колы н маган созы п, агаштай аяктарымен 6ip- 6ip басып, жаныма келдц. М енщ ьщгайсызданганыма кара- май басымды арык кеудесш е басып, туда бойы flip-flip eTin, унс1з eKcifli. Аркамнан сидиган арык колы мен сипалай 6epfli, сипалай 6epfli. Экей кеткель еркек атаульщан м увдай MeftipiM керме- ген басым, к е н ш м босап, оны н устше жол-женекей керген корлыгымыз eciMe тусш , окы стан даусым ш ыгып к е т а де, булы гып-булы гып шалдын ак жейдел1 арык кеудесш е басымды тыга т у сп м . 0зьм ес 6Lnreai тунгыш рет дидарла- сып турган картгын маган екемдей жакын KepiHreHi со н - ша, онын бауырынан ажырагым келмедг Qni булыгып, eKciriMfli токтата алмай, кайта солыгы м удей TycTi. Бул yHci3, тунш ыккан жылауда толып жаткан шагым бар efli: екейдщ жоктыгы, Кдйракбай карауылдын сиырын кол- хоздын жоныш касына ту сш к е тп деп, шешемд1 былапыт сезбен балагаттаганы, кы сты н узак боранды тундер1нде урпек бас уш бала Айшаньщ бауырына тыгылып, 6ip к ер - пенш астында бораннын улыма даусын тындап коркы п жататынымыз; Ж уанкул бастыктын жумыртканы урлап жейд1 деп Акжол дейтш KymiriMi3fli атып елпр геш ; Сал­ ман дейтш шалдын меш керсе дереу: о женмек, о жепмек! — деп бас шайкай беретЬй; тамыздын айсыз тунш де Боран- дынын элеваторынан кайтып келе жатканда, eceri жуй- ржтер озып KeTin, мен елдщ ен сонында жалгыз калып, жол-женекей терен-терен сайлардан еткенде урейден ты - нысым тарылган кезде, Евгеньевканын бузы к балалары жалгыз e3iMai ортага алып сабаганы; сонда м енщ жузш кермей, сыртынан медеу тутып журетш Медет деген ба- уырымды i3flereHiM, — 6epi-6epi мына шалдын алдында актарылган арыз efli. YHci3, т ш й з арыз. K ep i KeKipeK co - нын бэрш айтпай-ак тусш ш койды. Меш бауырына кысып, кепке дейш eruiin турып алганы да сондыктан. Элде KiM 6uieni, ол да маган сонда арызын айтып ша- гынды ма! «Сен1н табанына KipreH тйсен MeHiH мандайыма батады, балам. С ен бесйстен белщ шыкпай жатып керген киыншылыктын бэр ш мен KepiH бш емш . Тунде тушме KipeciH, кущвд ойымнан шыкпайсын. И тп кудай иешмен кинасын. Э к ен ж о к болган со н , MeHiH алыста ж урш уайымдаганымнан не пайда. К.ол уш ын бере алмадым, балам. К,апа болма. Бала да балсан, екеннш орнын баскан -41-

азаматсын. Ж аксы э к е н т аруагы жаман балага кырык жыл азык. Экен жаксы едк С енщ экен менщ балдызым бола- тын. 03iM кыргыз, казактан кыз алып, содан бала суйдш. Нуралы деген атым кы ргыз-казакка ортак едь Бупнде уКартайдым, балам. «Атарыса — тулак, адам арыса — аруак». V ip i аруак боп калкайып отырмын. Эбшбек жиенщ эскерде. Кептен 6epi сендерге ат i3iH салмай кетам. К е р ш к т щ за- уалы, согыстын зардабы, балам...» — Оу, атекем, мына Мамыттын уШндеп келш йш бен амандаспайсыз ба? — деп картан эйел шалдын кушагын менен ажыратты. — Е, кагылайын, Мамыттын уйш деп келш бе? — деп, шал калт-култ етш , жыгыла жаздап, Арзы апама бурыл- ды. Арзы апам к о с колы н 6epin амандасты. Осы узак к ерю удщ басынан-аягына дейш мен катарлы 6ip бала 6ipece кулагына дейш жайыла кулш , 6ipece каба- гын туйш касымызда турды: К,артан ейел 6ip кез оган карап: — Оу, Мамытбек, бу тайекендердщ eceKTepiHбайла, — дедь Мамытбек ылдым-ж ылдым ж упрш , б1здщ кел1кте- piMi3fli жайгады. Содан уйге ю р дш . Yft легенде б1здщ ауылдагы сиякты токал там. Сыгырайган ж е т ш к шам. Терге шыгып, жугер1 паянын устш е теселген сырмакка отырдык. Картам эйел беттме кайта-кайта карап: — Кагылайын, тайекем! Танисын ба м е т ? Ауылына барганда талай KGTepin ед1м гой. М ен Сусар апанмын гой. Танымайсын, э? Кайдан танисын. Онда кшжентай едщ гой. М ен Зинат дейтш кызымыз екеум1з барганбыз... Е, Зинат есщ е туст1 ме? Зинатты куйеуге бергенб1з... И э, ещп eMic-eMic бш етш сияктымын. Басына шошак 6epiK киген, шашын майда-майда толып жаткан бурым eTin эрген бойжеткен кы з енш есш е туей. — М ынау — М амытбек жиеншарын. Эбш бек жиенщнщ жалгыз баласы осы . Сешмен туйдей жасты. М амытбек eKi e3yi кулагына жеткенше ыржия кулш маган карап отыр. «Медетхан кайда?» — деп койдым шимнен. Нуралы атам к ос колымен жер Tipen барып, балу шэгш, эрен орналасып отырганнан кейш , Арзы апамнан жасау- раган, eTi кызарган кезш айырмай: - 42-

— К,алай, келш, балалар есен бе? Мамыт аксакал аман ба! Эскерге кеткендерщ бар ма? — деп сурады. Арзы апам орнынан 6ip умтылып, атайга жакын отырды да, дауыстап: — Балалар, кудайга iuyKip, аман. Е к еуш эскерге бергенб1з. А лла-кудай сактасы н деп м ойны м ы зга ала буршак салып отырмыз. У лкенш ен б1раздан 6epi хат т о к - тап калды. У й кы арсыз, к у л ю арсы з, к у тамак арсыз, ofrreyip, шыгарга жан белек болган со н сулде суйретш журм1з гой. Шал байгус 6ip уы с боп картайды. Бурынгы- дай кайрат жок. Сонда да колхоздьщ ж умы сы н к е к епздей суйреп келедг — Э п, бэрекелд1, — дед1 Н уралы атай. EKi Ti3eciHe шынтактап бук тусш жатып алып, акселеу сакалын сала- лап томен карап отыр. — К еппен керген улы той, келш. Бетше караган Эбд1бект1 эскерге аттандырып мына 6i3 де отырмыз. Мамытбек каусаган атасынын иыгына асылып алып, маган карап жымиганын коймайды. Езуш жияр емес. Эдеттеп амандык-саулык сурастырылып болды. Нура­ лы атам, Эбд1бек эскерге кеткен с о н , корил айылдагы кызы С усар апамды колы на алыпты. K,a3ip ш алдын Kip- коны н жуып, асын nicipin, ycTi-басына карап отырган осы С усар апам екен. Келпи С энэм буб1 кайтыс б о п кетш - Ti. «С эн эм бу б!, С эн эм бу бЬ дегещц б1здщ Айш аньщ аузы - нан коп ecryuii едш. Сойтсем, ол маркум мына Мамьгтбектщ uieuieci екен. Енд1 токсандагы Нуралы ата каршадай жа- лгыз HeMepeci мен картайган кызы Сусарды н колы на к а ­ рап калган. Арзы апамнын «жезденнщ кулагынан тарт» деген1 eciMe Tycin, кулк1м келд1. Bip жагынан, аяп та отырмын. Bip уакытга Нуралы атам енсес1н кетерш алып: — Уа, Сусар, энпмеге айналып отырып калдык. Ша- йынды кой, казан кетер. Тай сойса да, кой сойса да жа- расатын меймансындар. Коктемн1н кок езеп , жуаннын ж1н1шкерш, ж1н1шкен1н узы ер шагы. EKi-уш euiKici TycKip лактап калып efli, сендер келгенде тышкан м урнын каната алмаганымыз жанымызга катты батады. Нариза болм ан - дар. Амандык болса, эл Ь ак жарылкап кун туы п, ак туйенщ карны жарылар. Жасаган жаксылыгын 6epciH, — дед). Сусар апам жалма-жан абыржып: - 43-

— Кагылайын, тайекем, кагылайын, тайекем, — деп орнынан атып турып, шай камына Kipicri. Лезде eciK ал- дындагы аласа пеште кураган жугер1 сотасы шатырлап жана бастады. — Айтпакшы, — деда Арзы апам. — Айша келшйнз селем айтты: мына Барсханды Медетханга жолыктырсын дейдь Жатбауыр боп кететш болды дейда. Нуралы атам: ^ ----- О -о -о ! — дегенде к е ю р е п сырылдап, жасаураган Кызыл жиек кшегей кез1 уйдщ eciK жак тебесш е кадалды да калды. «Онда не бар?» — деп мен де карасам, жакында жауып еткен калын жанбырдан ту сш калган сылактьщ орны екен. Ж урепм су eTin, imiM муздап коя бердг — Медетхан! — деда даусы дарищеп. Сейлеуге шамасы келмегендей е н т т п калды. — Оган не болды ? — дедам шырылдап шыдай алмай. — Ештене де болган ж ок , — дед! шал. — Э , кагылайын тайекем-ай! — дед1 С усар апам. — Медетханды бу жолы кере алмайтын болдын да. Шербан бар болгы р баска куйеуге тиш, баланы алып, К,арабалта дейтш жерге кеш ш кетп де, Эм1рекул тайекемнен калган жалгызтуяк... — Сусар апам к есеуге мандайын Tipen оты- рып, жан-жагына тенсел1п, астынгы ернш тктелед1. Онан со н «ah!» деп 6ip курсшда де: Женелд1М Карабалтага, Bip тиын жок калтада, леи сьщсытып барып, етепн кагып орнынан кетершд1 де, кум кыздырган казанга жугер1 куыруга KipicTi. Теппе шайды 6i3 кумга куырылган аппак жугер1 шай- нап 1шт1к. Terri-neTri деген кершбейда. 1ш1мнен: «К,ыр- гыздар жакта токш ы лы к деген1 кайда?» деп койдым. Арзы апам Кексайдан етерде 6iafli 6ip бейсеубет адам коркытканын айтгы. — К,УДай ез1 жар болсын! — дед1 атам тунжырап. Ол кайтып ундеген ж ок . К,ат-кат калын ойды н орманына cyHrin кет1п, мунда адам барын умыткандай акселеу са- калын тарамдап отырды да калды. Онын есесше С усар апамнын жагы семген жок. Куйеуге кеткен Зинат кызын сагынып жургенш, эскердеп Эбдабектт - 44 -

тусшдё керетшш, Шорбаннын баска куйеуге тиш, Ме- детханды алып кеткенш айтгы. Ещй exi кемшр менщ Эийрекул квкем мен Ш эрбан хикаясын киссадай кып тагы айтысты. Акырында exeyi де жылап тынды. Е ал Эм1рекулдан калган жалгыз т у як егей эк ен щ колында калай кун Kepefli десть М амытбек Tepi шанашка салган турльтуст1 асы кта- рын KepceTin, м енщ к е н ш е д п ауламак. Кез1м асыкта, к е н ш м кемшрлердщ енпмесш де. Сусар апам алаша то- кырда ж у т и турл1-турл1 бояуга салады екен, сонда а сы к- тарды да кызыл, жасыл, сэры , кара, к е к бояуга бел ек - белек тогытатын керш едь М амытбек маган ауылга кай- тарда 6ip шанаш асы к сыйламакшы болды . 1шшде кулж а- сы да бар екен. Акырында май шам елегзи бастаган с о н , eKi кемшр в ц п м е т лажсыз токтатты-ау. )Kyrepi паянын устш е кш з салып, Мамытбек eKeyiMi3fli катар жаткызды. Ертенп шайдан кейш Нуралы атам е сеп н ерттеп, Арзы апамды epTin, Ш екер дейтш айылга кетп . С ол жактан ас- ты к карастырмакшы. Bi3 М амытбек екеу1м1з К урк уреу сайдын бойын араладык. К ектем жан;а шыгып келе жатса да, езен жагасына кш з уй т т л п т п . У й ш н тебесш де ба- канга байлаулы атгын кара куйрыгы тур екен. М енщ ан- тан болганымды Kepin М амытбек: — К,ара кагаз, — деда. Уйге жакындап барып, eciriHeH баспалап карап едйс, кара жамылган eKi эйел iprere карап, жоктау айтып отыр. Б1зд1 кер ш босагага он у ш -о н терт жастагы кыз бала жакындады. Bi3re кет деп айта ма деп efliM, кет деген ж ок . К,айта келгешм1зд1 куптагандай. Устшде туп тускен кызыл шибаркыт камзол, омырауына жагалай к у м й тенге тагып тастапты. Ш ашын майда epin, жагалата бурым салган. Басында укип денгелек б е р ю бар. Мамытбек™ таниды екен. MeHi KepceTin: — Бул KiM? — деп сурады. — Бул казак туысканымыз. Аты Барсхан, — дед1 М а­ мытбек. — Мен1ц атым Чолпон, — дед1 кыз. 1ргедеп eKi ойел жоктау айтып эл1 отыр. Олар осылай козгалмай тас м у с т боп катып калатын шыгар... К ш з уйшн сыртын айнала берсен-ак гуриш еп аккан асау езеннен ол п ейелдердщ даусы есплм ей калады екен. - 45-

Жоктау эуенш жокка шыгаргысы келгендей ак Ke6iriH аспанга аткылап, тастан-таска соктыгып, аркырап жат­ кан айбарлы су. Жагасында д е н кш п -д ец ки т туйе тастар жатыр. Туйе тастын кун жак бетч жып-жылы екен: устше шыгып отырдык. Тебеден Манас шаншылып тур. Манас- тан батыска карай созылган сенпр-сенпр таулар. Осы- ньщ 6api Твшрпау. — С е т и ауыльщ кай жакта? — деп сурады Чолпон. — Сонау жакта, — деп таулар ттзбегшщ ен шетш нускадым. — «Сонау» деген не? — деп кучин кыз. — «TiriHe» деген! гой, — деп тусщд1р,щ Мамытбек. — Анау уйдеп eKi ойел не айтып отыр? — деп сурадым да, ьщгайсызданып калдым. BipaK онымды Чолпон epci керген жок. — Эжем мен апам жоктау айтады. Экем согыста кай- тыпты деп хабар кедщ. Содан 6epi эжем мен апам «Кдрагул ботамды» айта береда. Ертеде 6ip мерген KiciHiH жалгыз улы болган екен. Кдрагулга елж тщ TepiciHeH тон Tirin кипзш койган екен. Bip к уш жана коныска кел1п конганда, мер­ ген кш к аулап кетед!. BipaK од куш жолы болмай, кур кол кайтып кеде жатып, ушне жакындай бергенде атку- лак курайдын туб1нде жаткан eniKTi керед1 де, атып сала- ды. Э л п елш дегеш «апа!» деп жатып калады. Барса, елш емес, ел1к терюшен тон киген жалгыз баласы К,арагул кансырап жатыр. Сейтсе, ол экесш 1здеп шыгып, аткулак- тьщ туб1нде жатып уйыктап калган екен. Абайсызда бала- сын атып алган мерген сонда улын жоктап айтады екен: Кен колдын басы ксн шенбер, ботам, Кансырап жаткан Карагул ботам. Тарколдын басы тар шенбер, ботам, Талыксып жаткан Карагул ботам. Алтыннан сака куйылды, ботам, Айына жетпей киылдын, ботам. Кум1стен сака куйылды, ботам, Кушке жетпей киылдын, ботам. Мен елж атып nniaaiM, ботам. Мен елж тон кайдан кипзд1м, ботам. Ертсн 6ip аулын кошемн, ботам. Кек Кайкы барып конады, ботам. Мен абайсызда карамай, ботам, Балдырган туб! былк eni, ботам. Мен ботамды жеп койдым. ботам. - 46-

Тобыршагын тер болар, ботам, Сети тозагын тартып кор болар, ботам. Токсандагы атекен, ботам, Аргымагын ат болар, ботам. Алпыстагы анан семи Азабынды тартып кор болар, ботам. К.улыны олген биедей, ботам, Куартып кегли, К,арагул ботам. Ботасы олген туйедей, ботам, Боздатып кегли, К,арагул ботам. О, К,арагул ботам! О, К,арагул ботам! Таска су арылдай согы п, тозаны бетке шашырайды. Bi3re айбарлана: — Тек! — легки келгендей. Кейде судын сарыны е л л еуенмен ундесе шыгады. Элдек1м айкайлагандай болды. KypKipey суды н ш уы - лынан эрен еспледа. К драсак, С усар апам к ол булгап 6i3fli шакырып тур екен. Туйе тастан Tycin, уйге кайтгык. Ч ол- пон сонымыздан карап турды. М ен каз1р тамак iinin, кай- тып келетш шыгармыз деп ойладым. — К,айтып келем1з, — дед1м бурылып. Уйге келеек, Арзы апам буы ны п -туй ш ш , ала каптын уетшде отыр. Нуралы атам е сж тщ алдына бестек салды- рып жантайып жатыр. Ш екерден келш калыпты. — Барсхан карагым-ау, кайда ж урещ ? — дед1 Арзы апам ренжт. — Бу Арзы апан кайтамыз деп асыгып отыр. Бугш жа- тып, ертен журш кетсендер де болар ед1, — дед! С усар апам. — О йбу, жиен кы з-ау, осындай заманда адам мейман- дыкта жур1п алар ма? М ына Барсханнын ертен о ку ы бар. М еш н шалым жумыста, вз1мд1 бригадир 6ip кунге боса- тып ед1. К,айтпасак, теп , болмайды. — К ун туе боп калды-ау, — деп Н уралы атам да кимады. — Ештене етпейд1, кеш ке дейш , кудай каласа, барып каламыз, — деп Арзы апам квнбедг Мен мунша тез атганамыз деп ойламап ем, мына Нура­ лы атамды, С усар апамды, М амытбек бауырымды кимай, тамагыма жас тыгылды. Тунгы ш рет М амытбектщ кул- мей, байсалдана калганын кврд1м. Кулмесе Typi суыктау екен. Есектердщ ж уп ауырлады. Bip-6ip десте кап д эн алып кайтгык. Бул бага жетпес байлык едк -47-