Батыр Д. Тастандының тағдыры

Д э ле лВ е к Баты р л лш ш ы иьщ ТШЫРЫ 2и г<1 г т д с т д н ль т ньтн.

g y .s n . fz i - i 6 -2 .Э - Далелбек Батыр т пшт щ ТШЫРЫ Роман aw^llt ai 2,17 ••••.9ТЙйик,т-!к;:-..р!.-Я:-31-- i.\" •! . . ■ .

Э О Ж 821.512.122-3 КБ Ж 84 (5 каз)-44 Б 27 «Казахстан Республикасы Мэдениет жэне спорт министрлт «Мэдениет жэне онер саласындагыбэсекелестйспйжогарылату, казацстандык,мэденимураны сацтау, зерделеумен насихаттау жэне мурагат icirnn 1ске асыршу тишдттн арттыру» багдарламасы «Эдебиеттщ элеуметтЫмацыздытурлерт сатып алу, басып шыгару жэне тарату» к Ш багдарламасы бойынша жарыц кврдЫ Батыр Д . Б 27 Тастандынын тагдыры: Роман/Дэлелбек Батыр/. - Алматы: «Ан Арыс» баспасы, 2017. - 272 б. ISBN 978-601-7828-60-8 Белгш жазушы Дэлелбек Батырдын «Тастандынын тагдыры» атгы романыказ1рпзаманнынезекпмэселес! - тастандыбалапроблемасынсез етедт Кпаптынбастыкейшкер! Гулназираэкесннн кысымымснэз сэбшн тастанды етуге мэжбур болады. Бакытсыз жатдайта тап болтан студент кыздынекшишбуюл роман жел!Сш курайды. Сэбис1з ерльзайыптылар ТорегедшменГулютаннынтастандыбаланыасырапалудатыэреке-nepi де шытармадаэсерл! KepiHic бередг Kaaipri казакэдебиетшщпрозажанрындааталмыштакырып тунгыш рет кетершп отыртандыктан итап осысымен де окырмандарына зор эсер етедйдеген сешмдемп. Шытарма тип жатык. ой-толтамдары терен. мазмунытартымды. ISBN 978-601-7828-60-8 ЭОЖ 821.512.122-3 КБЖ84 (5 каз)-44 ©Дэлелбек Батыр,: ©«АнАрыс» баспас:!ы, 2017





Карашада OMipтур, Тоцтатсац, тоцсан кенерме? Арттагымайда кецы жур, Жалынсац цайтып келерме? Абай. А латаудын сушрлене аспанга атылран адуынды шындары жылдын кай мезгиннде болмасын акшылт бейнесшен ешкашан да арылран емес. Кей сэтгерде шьщньщ айналасындагы кожыр-кожыр тастар мен жорарыдан темен карай кулдилаган улкенднюшин сайлардын кейб1р бел1ктер! рана каракошкыл, кегщщр ренкке ауысып, алып таудын ажарын аша тусетшдей кубылып турады. Талай гасырлардан 6epi шыгыстан бой керсеткен ару кущи 6ip орынла тапжылмай жатып-ак карсы алып, кун1 бойы ралам кезт, кеш болса уясына конатын оньщ алтын сэулелер1н бойына каншама дарытса да кез ушында турран Kspi шындар осынау алабажак келбеттнен айнымайды-ау. Уакытша кубылып, 6ip сэтке езгере калу жалгыз Алатаура рана тэн кубылыс болмаса керек. Жумыр жердщ бет1нде орын тепкен барлык зат атаулы осындай уакытша болып жататын езгер1стерд1 бойына дарытатындыры табирижайт. Олардынтур-Tyci езгергенмен, ыкылым заманнан 6epi табират тарайындап койган орны ешкашан взгермейд1. Эсем кала Алматынын осындай раламат та, керйсп таудын етепне орналасканы бул каланын туррындарына табигагтын тарту еткен сыйы секщщ боп кершеди Етепндеп сынсыран калын орман, жорарыдан томен карай женкше аккан езендср тау койнауына саяхат жасап, дем алура барран адамнын тынысын кенейтш, кеншш жадыратып, енсесш KOTepeTiHi C03ci3. BipaK сонгы уакыттарда калын орманнын селд1реп.

Тастандыныитатдыры олардын кейб1р ойдым-ойдым бел1ктершде алыстан Караганда тертбурыш кобдишаны есще туйретшдей уй-жайлар кдптап, ещстен жотарыта карай бет алтан кещстисп 6ipTe-6ipTe алып барады. Осынау кала кешелершщ ap6ip бурышынан квзге жылы- ушырай кер1нетш тутан табитаггын тажайып KepiHicrepi муны тамашалап туртан адамнын санасына сер тн 6epin, журегше нур куятындыгына винам кумэн келт]рмес. Гулназира Алатаудын суеты да айшыкты шындарына жанарын батытгап, квз алдындагы табитат суретгерш кызык- тап, балконда б1рсыпыра уакыт турып калды. Неткен тажап KepiHic! BipmaMa алыста турса да осынау тажап дуниеге суй- сше карап, одан рухани лэззат алып, 6ipa3 уакыттан 6epi кещ- лше жуккан Kip6inai умыткандай едь Журекке тускен сал- макгы женишеткен осынау эсем cyperri тамашалап туруга ол канша уакыт болса да 33ip болатын. Алайда мундай сез1м кушагында унем1 тура беруге уакыт кайда? Адам болтан сон онын езше тэн кам-кдрекет1, шаруалары бар. Солармен айна- лысып, табигатгын эсем керйнстершен кез тайдырута тура келедь Олай етпесе, тау мен онын етепн жайлаган кел-Kecip орманнын кызыгы да таусылып калар ма е/н, и м бшеш. Кднша дегенмен келденен жагынан килнекен клялта твтеп бере алмады. Б1ртурл1 жабыркап, манадан 6epri квз ушында- гы эсем KepiHicreH алтан жатымды acepfli 6ip турткш ой дауыл тербеген тещздей булкан-талкан шайкап Ж1бердт Осыдан 6ipmaMa уакыт бурын ол жарык дуниеге сэби экел- ген. Татдырдын мандайына жазтаны солай болды ма екен, сол eMip баспапдагын щгэлап атгатан жас HicTi элдилеп, отан ана болу бакыты студент кыз Гулназирата буйырмапты. Е н д т сэтге нэрестенщ шырылдатан дауысы кулатына кел- fli. Сэлден сон бул дыбыс кемрепн каре айырып, санасына ши жупрткендей болды. «1нгэ-щгэ-щ-гэ-гэ». Сэбидщ аянышты yHi Гулназиранын кепке дешн мазасын алып, дегб1р тапкызган жок. Емшек 1здегендей юшкентай колдарын кимылдатып, аузын ашып, ана тесiне умтыла тусетш сиякты. «Сумдык-ай, бет1м-ай, калай тана киып тастап кетгш-ау! Мен ауыр кылмыс жасадым, кеинре кер жараткан ием. Юмге оны тастадым екен? Неге булай болды? Кдлай тана осындайта барып калдым? Кеке, бэрже де ci3 юнэл1с1з! Ci3 едЫз той мен! осындайта мэжбурлеген. Неге езепмд! жарып шыккан баламды тастанды

Дэлелбек БАТЫР етшйз?! Неге осындай кадамга бардыныз, ез урпагыныздын баласы азге жат Kepiши ме? Сдздщ лауазымыныз, абырой- беделвдз бэлюм бала тагдырынан да жогары боп кершген шыгар, cipa. Дуниеге келген ap6ip сэби ен алдымен анасы- на кымбат екешн мен де кеш т усш т отырмын. Мен аздщ улдарыныздын iiuinneri ен кенже де, ен ерке перзенттери Hi3 ед1м гой. Сонда менщ балам ci3re жат болганы ма? ©лген адам гана кателеспещц дейш гой. И э, кателеспм, от бастым, сенген жйтпм алдап Kerri. BipaK сабидщ не KiHaci бар efli? Tipi адамды атак пен абыройга айырбастауга бола ма, ойлашы, коке. «Лауазым уакытша отырган так — колдын Kipi, бупн бар, ертен жок» деп отырушы efli гой эжем. Meftni aKeci алдап кетсе, жешмен кете 6epciH. Анасы - мен бармын гой. Аузыма -пстеп, аркама кетерсем де, ез1м-ак жетюзт, азамат еттп шыгарар ед1м гой. Сондагы тишйзщ алганым осы ма? Не гстешн ещн, eici K03i каракаггай, аксары жуздо, суп- cyfiiciMfli efli-ay. Кдйран улым менщ, енда орапмастай боп, келмеске кеткенщ бе?! Омырауымды булк-булк erin емш жат- канда кандай гажап куй кеигпм десешзин. Алатаудын басын тумшалаган муздактар да кун каншама MeftipiMiH таксе де солай epiMec болар. Енш каз1р мен KiMMiH, анамын ба, элде..? О , жараткан ие, кенлре кер мен сиякты сормандайды!». Жанарынан тарам-тарам жас парлаган Гулназира бойын кернеген кайгы мен iuepai ексумен сыртка шыгарып, тесегше етбетгей кулай Kerri. Жастыгын квз жасымен булап узак жат- ты. Осылай канша уакыт жататынын юм бглсш, егер радиодан 6ip жагымды куй тартылып, жастыктан басын KOTepin алма- ганда. 03iHe бурыннан таныс, кей сэттерде улкен агасы дом- бырада куйкыпжытып орындаган сэттерде 63i де оны елтт тындап, ансары сол куйге epiKcii ауып калатын ед1. Бул да сол е з т е етене таныс «Бозшгеннщ булкш» болып шыкты. Кыз (нгеннщ булкшдей ж елт, кос жанарынан жас парлай агып, санасыз макулык болса да ботасын жоктап, онын кайгы мен шерге оранган бейнесш квз алдына елестегп, К.ыз Kenini тагы да босады. «Жок, мен K63iMHiH жасын квл кып eMip суре алмаймын, алдымнан кандай кедерп кездессе де сэбшмдй тауып алуга мшдетпмш. вйткеш мен онын дуниеге экелген анасымын. HapecTeHi Tipi жеттм eTKiM келмейдг Экем меж ол уипн кврмей кетпес. Баламнын квз жасы MeHi ж1бермейдг Тастанды болуга онын сшкандай кукы жок. ЭкеЫ алдап кетсе б

Тастандынынтагдыры де, анасы мен бармын, кудайFa uiyicip. Душпанкез не лесе о десш! Онда м е н т шаруам жок. Маган бала, перзент керек. ¥лымнын тагдыры кекемнщ абырой-беделшен кем болып па? Тэуекел, 6apiH де керш алдым!». Гулназира e3iHiH б1рбеткей мшезше салып, тастанды етуге мэжбур болган баласын тауып алуга шынымен тэуекел еткен. Орнынан турып айна алдына келдь Бет-жузш жас жуып тур екен. Моншага Kipin, айгыздалган дидарын сумей шайды. HapecTeci дуние eciriH атгаганнан 6epi де 6ip жарым айдын жуз1 болыпты. Сол KepiHicTep Гулназиранын эл п кунге лейin кез алдында. Ак халатгы дэрперлер мен мешрбикелер, палатада ез1мен катарлас жаткан келшшектер, кеше жакка караган терезелер - осылардын 6api етш кеткен уакытты Гулназиранын eciHe кайыра салды. Баскасы баска гой, 6ipaK шырылдаган нэрестесшщ дауысы кулагынан алыстап кетер емес. 9cipece, баласымен коштасардагы ен сонгы сэттер оган дуниедеп ен 6ip азапты мерз1м болып, онын кез алдында мэнпге уялап калган секций. Ka3ip де осынын 6apiH кез алдынан 6TKi3in алган кыз «болса болар, болмаса кояр» деген ниетпен тэуекелге бел буып, нэрестес1н ш ел кешеге шыкты. Осынын алдында да перзен- ханага баруга элденеше рет талпынган едй BipaK экесшш бейнесшен тайсалып, Kepi шегшген. Ka3ipri сэтге е й басты айдаhap улы тинн сумандатса да Гулназиранын тайынатын Typi жок. Сонгы кезде неше турл1 туе Kepin, мазасын алып жургеш де оны эр алуан ойга жетелед1. Аксары ма, элде аккуба ма. эйтеу1р туеше юрген сэби жузш тап басып аныктай алмады. Tipi жет(мд1кт1н камытын мойнына шген сэби: «кайдасын, анашым, MeHi KiMre киып тастап кегли, ез1ннен узшш тус- кен жудырыктай eMip HeciH тастанды еткенде кандай мак- сат кездед!н“ деп балгын жудырыктарын Tyflin, мелд1реген кап-кара кездерш Гулназирадан тайдырмай, сагынышпен карайтын ceKUuii. Кыз «нэрестемд1 6ipey алып кетпей турганда тез барып алып кайтайын» деген анкау ойга санасын женпзш, тез1рек кимылдап кешеге шыкты да келж устап, ез1н1н алгаш рет аналык ce3iMiH ояткан перзентханага ж урт кетп. Сол 6ip сургылт Yftfli керген сон кыз жанарына жас yflipur- fli. «Ш1рк!н-ай, одан 6epi де каншама уакыт eTin KeTinTi гой. Калай гана кеш калдым екен? Сол кезде-ак ештенеге кулак

Дэлелбек БАТЫР аспасам осындай куйге туспес ед1м гой. Кайдам, журепм куанбайды. Кдйдасын сен, кулыным-ау?! Жузйш 6ip керш, бетщнен мешрлене епсем арманым болмас едь Маукымды, сарынышымды 6ip басар ед1м-ау». Гулназира кез1нде осында б1ренеше кун жатьш, eMipre сэби экелген екшци кабатта орналаскан палатанын терезесше кез ж1берщ. Содан сон жакындап келш, тын тындады. «1нгэлаган» дауыстар терезенщ арры жагынан eMic-eMic есгшеда. «Нет- кен бакытгы жандар. Менщ де кулыным сол кезде осылай «щгапап» анасынынтесш isfleyuii ед1-ау. Мен казйр ьаммш, сол «щгэлаган» дауыстын иеы кдз1рп сэтге кайда жатыр екен?». Гулназиранын бет-аплеи езгерш, журеп лупщдеп Kerri. Тары да езше таныс терезеге карал, б1рсыпыра уакыт турып калды. Kepmi палатанын терезесшен 6ip эйелдщ жуз1 кершдк Гулназира жапт карады. - Cure KiMкерек? Шакырайын ба? - Рахметci3re. Жай тур едш, - дед1 кыз журеп ертенл турса да сыр бщщрмей. Э л п келшшектщ жузшен куаныштын леб1 ecin тур едь Ол да 6ip жас eMipfli дуниеге экелген бакытгы ана. Гулназиранын денесш кызраныштьщ уытгы ызгары карып erri. «ИПркш, аналардын 6api де осындай бакьгггы болса рой...». «Жай адам бул жерде осылай телм1рш тура ма» дегендей элп келшшек те ернш сылп епазш, терезен1 жауып алды. Кыз аурулар кабылдайтын бэлмеге тым селкос Kipfli. Журеп ерекпш, 6ip жарымсыз хабар еститш сиякты. Стол басында ак халат киген караторы кыз б1рденелерд1 жазып отыр екен. - С эл куте турьщызшы, - дед1 кыз буран карал. Гулназира eciKri сыртынан жаба койды. Содан сон дэрнершщ аты-женш есше Tycipe алмай 6ipa3 турды. «Юм ею, кудай-ау?». Акыры жадына оралды. Светлана Николаевна. Иэ, дэл езь Сары шашты, ашандау келген эйел. Сэлден кейш жанагы кыз сыртка шыкгы. - Ci3re юм керек eni? - Маран Светлана Николаевна керек. Кыз «онын не кажеп бодцы екен» дегендей жанарын TeHKepin Гулназирага карал алды да, «каз1р куте турыныз» дел жорарыра карай бет алды. Bip уакытга взше таныс дэрнер темен карай тусш келе жатты. Светлана Николаевна «MeHi KiM шакырып ею?» деген­ дей айналасын жанарымен сузш етп. 8

Тастандынын гагдыры — СэлеметЫз бе, Светлана Николаевна, — деп Гулназира aapirepre имене сэлем бердь - Сапеметаз бе? Ci3 бе меш кутш турган? - деп Светлана Николаевна «бул и м болды» дегендей кыздын ен бойына кезш жупртл шыкты. - И э, мен ед1м. flapirep эйел Гулназираны эл1 де танымай турган сиякты. Ойткеш кунде мунда каншама адамдар келш, каншамасы кетш жатады. Бэрш есте сактау мумин емес кой. Муны Гулназира да тусщщ. Кыз сол 6ip етш кеткен кездердщ окитасын дэриердщ есше салган сон тана ол «енш тусшдш» дегендей басын изедг Гулназира басынан Keiuipin журген He6ip ынтайсыз жатдайлардын 6apiH дэрперге тусйадрт, содан сон мунда келген шаруасын да айтып етп. Дэрпер кыз жанын туанщ. Ол Гулназиранын мунлы татдыры туралы айтканын ден коя тындап, онын жас жутан жузше 6iprypfli аянышпен карады. Бул дуниеде ананын сырын ана тана тусшетш шытар, ей эйел заты осылай 6ip-6ipiH толык утыныскан сон Светлана Николаевнанын сартыш жуз1 KypeHiTin Kerri.03iHiH колынан Ka3ipri кезде ештене келмейтшш айтып, басын шайкады. — Кдйтадан нэрестемд1 апам дегенще куанып турсам да, еюшшке орай менш колымнан ка:йр ештене келмейтшш айткым келедк Б1здш перзентханада тастаган баланы коп устамай б1рден сэбилер уйше тапсырады. Оны езщ де жаксы TyciHyiH керек. Сол кезде кенйкпей-ак 6epin ж1бергенб1з, - деп Светлана Николаевна аянышты жузбен Гулназирата карады. Кыздын кулаты елен ете калды. —Кдйда? Кдй бебектер уйше бердвдэдер? - Мен мекен-жайын берейш сатан. Бэлим бакытын жанып, нэрестенд1 тауып аларсын. Менщ колымнан келетЫ осы тана, кызым. Сут nicipiM уакыт еткен сон дэриер эйел Гулназиранын нэрестеа тапсырылган бебектер уйшщ мекен-жайы жазылтан катазды кыз колына устатты. Гулназира эйелге рахметш айтып, сэбилер уйш тауып алуга кешеге шыкты. Кеше бойындагы октай тузу теректш жогары жагына кез Tiicri. Кос кегершш куркылдатан дауыс шытарып, жерде турган камкенш кызга аянышты сез1мдерш бширгендей канаттарын желпшдетт кояды. Гулназира eKi куска елж1рей

Дэлелбек БАТЫР парады. «Сендер макулык болсавдар да, бакыттысындар. Балапандарынды ешкашан да далага тастап кетпейсщдер» дед! куб1рлей сейлеп. Агаш бутагынан 6ip жапырак уз!п алып, айналдырып, шиыр-шиыр сызыктарга унте карады. Кдз1р осылай кершгенмен, ол енд1 еи-уш ай еткен сон саргайып, солып, epcini-карсылы журген адамдарынын аяктарынын астында жаншылып, бул дуниеден де баз кешеда-ау. Куши eMip осындай. взгермел!, eTKiHmi. Ешюм де, ешнэрсе де уакыт TereypiHiHe тетеп бере алмайды. Адам да солай. Элшенш берген eMipi б1ткен сон жер бетшен кошель ЦПрюн-аудесещш, 6ip рет бершген eMipaiH берекест кепрмей, оны мазмунды, кызыкгы етш етшзгенге не жетсш! Гулназиранын перзентшен бас тартатын кезде Светлана Николаевнанын сонгы рет айткан сездер1 есже оралды. - Кызым, баланды Tipi жет1м етпей алып кет. Бул жарык дуниеде ананы ешюм де айырбастай алмайды. Ана болу — бакыт. Сол бакыттын бетшен какпа. Мейл! экен не десе о десш. Ашуланады да кояды. Перзентшен б1ржола 6e3in кет- пейтш шыгар. Эрине мемлекет жет1мдерд1 камкорлыкка ала- ды. Асырайды, жетюзедь Кднша айтканмен анага тен келетш ешмм жок. И э, жанагы дэр1гер эйел кезшде тура осылай деп буган TyciHflipin едь Амал канша? Эке сезшен атгап кете алмады- ау. Сол кезде кыз да кеирепне лрелген е к ст н жешп, баска амалдын жоктыгынан былай деген едь - Апай, маган Ka3ipri кезде бала керек емес. Экемнщ калауы осындай болды. Мен булай етпесем экем м е т eMip бойы кер- мей ететш едт Ол ауылдын беткеустар басшысы. Онын абырой- атагына Kip келт!рпм келмейдт «Кызы турмыска шыкпай бала туып алыпты» деген сездерд1 ауылдастарым ecrice, бул экем ушш ел1мнен де ауыр жаза. Еюнщ 6ipi бул окиганы бетше басып, табалайды. Басшынын достарынан repi душпаны кеп болады. Сондыктан бул шеш1м1мнен бас тартпаймын, — деп Гулназира да сонгы сезш келте кайырган. Кыз Ka3ipri сэтте сол шспимше оймен барлау жасады. Кандай успрт, тым асыгыстыкпен жасалган тужырым едь Мше, 6api де кеш. Эткен уакытгы кайтарып алу мумкш емес. Гулназира «yh» деп кеюрсп «каре» айрыла KypciHai. Iurreri кайгы мен шер мысын басып, жакын жердеп аял- дамага келдь YMiT оты эл1 де санасына кемеск! жарык Tycipin, 10

Тасгандынычтагдыры баламды кайтарып алам ба деген киял кызды алга жете- лей тусп. Автобусты б>раз уакыт кутп. Кырсыкканда ол да кепке дейш тебес1н керсетпедй.. Баласын 6ipey алып жаткандай жанарын елее тумшалап, Гулназираны межел1 жерге жетуге асыктырды. Шыдамы шетшеп, аялдамадан жотарыта карай барып, такси устаута Kipicri. BipiHeH сон 6ipi келш, ею жешл машина кыздын касына токтай каллы. Кдлтада акша болса бул жатынан em6ip киындык жок. Кыз 6ipiHmi машинага отырып кете барды. Журе 6epiciMeH кыз журпзуннге дэрнердш кагазга жазып берген мекен-жайын айтгы. - Табамыз карындас, абыржыманыз, - деп шопыр газды баса туей. —Тым асыгыссыз той, карындас? - Жай, 6ip тытыз шаруа болып калып едк —aeai Гулназира жайбаракат сейлеуге тырысып. Айтылтан мекен-жайта келгенде Гулназира акшасын телеп Tycin калды. «Кудайым-ау, не болар екен? Баламды керш, бетшен e6in, сатынышымды бассам-ау. BipaK не екенш бтмеймш, журепм куанбайды-ак. Сонда не болды?». Ол балалар ушнш алдына дейш ойта шомып келдк EciK алдында туртан ею эйел бегде адамды керш, назарла- рын осылай карайаударды. Сэлемдескен сон кыз келген шаруа- сын жетюзд1. Bipeyi жас шамасы отыздарта таятан, кезшд1р1кт1, аккуба жузд1 кел1ншек те, eKiHmici кырыктардан асып кеткен караторы эйел екен. Жастау келгеш бебектер yfliHin медбикес1 де, eKiHmici осы уйдщ бас aapirepi болып шыкты. 0здер!нше жумыска байланысты 6ip нэрселерд! талкылап турса керек. EKeyi Гулназира айткандарын мукият тындады. - Фамилиясы юм efli? - деп сурады бас flapirep. - Турымбетов. Эйел 6ip HapceHi есше тус1ргендей ойланып калды. Содан сон ойына 6ip сэтс!з окита оралтандай басын шайкады. - Жана eciMe тусл той, - деп бас дэрпер кызта мус1ркей карап, унс1з калды. Ек1 оггын ортасында калтандай-акбет-жуз1 KypeHiTin сала берд1. - И э, иэ, сол. Менщ балам, менш перзент1м ед1... — деп жолы болтандай-ак куана сейлед1 Гулназира. Эйел кызта капел1мде ce3iH капай сабактарын бшмей 6ip сэт унс1з калды. К,ыздын жагымды 6ip жауап купп турганын ол да

Дэлелбек БАТЫР сезш тур eai. Сэлден кешн бас дэриер даусын созып, байыппен тш катты. - Мундай жерде шындыкка жугшбесек тары да болмайды, кызым. Жана куанып калранынды тусшш ед1м. Б>рак амал канша, кеш калдын. Баланказ1р мундажок. Осыдан 6ip аптадай бурын келгешвде... Баланды керетш едщ... Амал непнк... Гулназираньщ журелне бул сездер ине сурып алгандай эсер en i. Жуз! сурланып, кез1 боталап, бурын ешкашан басынан кеилрш кермеген ауыр сезш санасына сапмак Tycipai. - Не дейшз, апай? Мунда жо-о-к? Кдйда ол, кайда берш ж1бердщ1здер? - Айналайын, босама, босама, — деп бас дэрнер толкып кеткен кыздын бшегшен устай кадды. - Оран 6i3 кшэл1 емесшз, шырарым. Б1здщ мекемеде бала асырап алу деген болады. Эрине, 6i3 KiM-KepiHreHHiH канжырасына сэбилерщ байлап бере алмаймыз. Дегенмен зан бойынша жетш сэбилерд1 жардайлары бар адамдарра берем1з. Казактын баласын казакка беруге мудделш1з, шетелден де келл бала асырап алып Kerin жаткандар да бар... - Сонда не дейшз, апай? Баламды шетел асырып ж1берд1н1здер ме? —деп Гулназира ексш-eKcin, акыры жылап ж1берда. - Жок, айналайын. Сэл сабыр епш, кызым... мен с ет и жанынды тусшш турмын. Балан шетелге кеткен жок... Кептен 6epi сэби суйе алмай журген казактын отбасына бершк. Б|зде улын 6ip жарым айра талу уакыт болды. Ерл1-зайыпты eni Kici кедin барлык кужаттарын тшстт мекемелерге табыс еткен сон бетшде мел бар ер баланы ездер1 тандап апды... Енд1 6i3 сен1н баланды isaen KeaeTiHinai кайдан 6LneftiK... Жыламашы, кызым... - деп эйел жанарынан жас парларан Гулназираны жубатура Kipicri. - Юмге берд1н1здер, айтыныздаршы, етшемш. Ол мен1н балам рой, онын анасы менмш, оны ез1м асыраура MiHaeniMiH. Ой, бакытсыз басым-ай, сорладым рой. Бас aopirep кыздын нэрестеш не ymiH тастаранын жэне осы уакытка дейш неге кешйскен1н тусшбедь Осы туралы ойлап турса да «кызды одан opi ренж1пп алам ба» дсп эйел бул суракты iminae калдырды. - CeHiH жан дуниенд! TyciHin турмын, - деп бас дэрнер айткан сездер1н тагы да кайталады. - 9к1н1шке орай ол

Тастандынынтагдыры юсшердщ мекен-жайын беруге б!здщ какымыз жок жэне де ол занга да, адамгершийкке де сай келмейтш эрекет. Егер сен «баламнан бас тартам» деп колхат бермеген жагдайда 6i3 нерестещн осында 6ip жылга дейш устар ешк. Осы мерз1м шннде баланды кайтарып алатын едщ, — деп бас дарнер «осымен энпме бггп» дегендей Гулназиранын жас жуган жузше сонгы рет карап алды да «кош енш, аман бол!» деп eciioce карай бет алды. Медбике де Гулназирага муЫркей карап, бастыгынын сонынан ердi. Тауы шагылып, тауаны кайткан Гулназира салы суга Kerin, шаршап, пэтерше келклмен коп узамай уйыкгап Kerri. Кднша уакыт жатканын 03i де шамалай алмады, кезш ашып едй белме imiHe карангылык орнаган екен. Орнынан турып шамды жакты. Балконный eciriH айкара ашып, 6ip сэт таза ауамен тыныстады. Тау жактан ескен тунп салкын самая мойнынан кытыктап, колан шашын желшп erri. Аз да болса пае кенш кетершш, жузше кан жупргендей бодцы. Алайда манагы бас дэриердщ айткан ceaaepi кулагынан 6ipa3 уакытка дейш канышер масанын ызынындай кетпей-ак койганы. Bipax ол KiciHiH кандай жазыгы бар eai? Шындыкты айтып, болган окиганын бэрш де тэптштеп TyciHflipin бергенше ол Kici iciHaai емес кой. Туе мезет!ндеп айшыкты кесшршен уакытша айрылып, Ka3ipri сатге карабаркын тартып, камеею суретке epiKci3 боял- ган Алатаудын аспанмен тшдескен бшк-биж шындарын тагы да жанарымен TiHTin, ойга шомып узак турды. Ол нэрестесшщ каз1рп минутгагы келбетш кез алдына елестетш, онын баска 6ipeynep емес, 03iHiH кандастарынын куанышына айналга- нына штей келюш, онын ещи e3iHe мэнпге оралмайтынын ой елепнен етюзш, езш-ез1 epixci3 сабырга шакырды. Будан баска Ka3ipri сэтге 1стейтш амалы да жок едь Тун ортасы жакындап келедь Кеше шамдары жаркырап, айналаны саргыш сэулеге бекпрш тур. Таннан кешке дейш 6ip тынбайтын кала калисгершщ каралары суйылса да, epciai- карсылы агылган машинелердщ козгалысыньщ токтайтын Typi кершбейдь «Булар KyHi-TyHi не ютеп журед1, осы» деп кыз кез алдындагы пряжке карап Ky6ip erri де, улы гулама галым атындагы кешеге сонгы рет кез тастап белмеге idpai де, балконный eciriH сал енкейтш койды. 13

Далелбек БАТЫР Жуынып-шайынып алган сон диванта кел1п кисайды. Тата да сол ауыр ойлар. Ешнэрсеж санага тмейпн деп кайратына жупнсе де келденен жагынан epiKci3 орагытатын неше алуан киял кыздын мысын басып, кепке дейш KipniriH айкастырута дес бермедь «Осы, каз!рп заманнын адамдары калай тана катыгез болып барады?». Мекгеп кабыргасында журген балан шаганда эжесшщ айткан энпме-эпсаналары ойына оралды. Ecinne калганы - буюл дуниеш шарлап, аспанда талмай калкып журетщ, эркашан адамдарта жаксьшык пен i3riniK, кайырымдылык пен рахымшылык тгпеп журетщ кус бейнеандеп першгге тура- лы еда. Ол адалдык пен акикаттын ак жолынан тая бастатан жумыр басты пенденщ кулагана кас пен кездщ арасында ушып келт, канатынан имандылыктын ж ел т есюз1п: «Алла Тагалам сендерд1 буюл галамдаты -пршшж иелер1нен ен озык, ен саналы, еш нэрсеге дес бермейттндей галамат куштт етш жаратгы. Ендеше сендер осьшау жараткан ие бойларына ciHip- ген таламат касиетг1н Kaflipi мен багасын неге багалай алмай журс1ндер? Неге сендер ездерщд! санасыз макулыктардын денгейшеTycipeciwiep? Макулыктардыда жер бет1нде 9Mip суру ymiH экелген 6ip санат бар, ол да - жараткан ие. Ол сендерд1 санасыздардан белш, екеулерщн1н айырмашылыктарынды жер мен кектей етш жараткан жок па?! Осыган мойынсунбай олардын денгейшен де темен неге кулдырайсындар? Неге сендер санасыздардын катарына косылып, тек кана ез кулкындарынды ойлайсындар? Сапасыз сана ез кулкынынын кулы. Ол мундай эрекетгерге eMip суру ymiH жене урпагын жалгастыру хакында гана барады. Басканы олардан куту де мумин емес. Ал сендер ше? Ею ел1енештершд1 отгатудан баска i3ri шаруаларын жок па? Ей, Адам ата мен Хауа анадан тараган адам баласы, хайуан денгей1ненде темен купдырамандар! Адам деген ардакты аггы жумыр басын жерге тигенше кастерлеп устандар. Ен 6ip соракылыктарын сол, хайуан екеш хайуан да 63iH-e3i эсте елпрмеШй, ал сендер болсандар ез бастарынды eaaepiH Шей1т етш журандер. Бул да саналарынньщ жогары болуынан болып отыр ма? Жараткан ие барлытана ырзык болсын деп жер устше пайда кылган. Коршаган орталарына жасаган киянатгарын ешкашан да жазасыз калмайды. Сендер дуниеге екелген ep6ip озбырлык туб!нде келш ез)нш табады, 14

Тастандынычтаедыры ал ездерщ жазадан кутылсандар да, онын Kecipi урпактарына тиедк Алла Татала узакшыл, ол баската жасатан кияметгер1цд1 ешкашан да кеийрмейщ, жаманта ракым етпейдь Осыны каперлерщнен шытармавдар, саналы TipuruiiK иелерЬ>деп ожар ойлы Kecip иелерше элп кус жен сштеп, сыбырлап кетед1 екен. Гулназира кезвде жастык шактын ecepiHeH болар, бул аныздын мэн-манызын сана сузпЫнен етызген жок еда. Алайда сол эжесшщ айтканы жадында 6epiK уялап калган екен. Мше, ещп тана аныздын бас-аягын жуптап, ойына Tycipin отыр. Шынтуайтка келгенде кыз бебектер уШнен оралып, эбден тыгырыкка т1релген сэтте санасын шайтан билеп, ез- ез1н шейгг кылуды да ойлаган тугын. Балконнан ceKipin, санага салмак болтан ауыртпалыктын бэрш осылай женишетсем бе деген киял алта жетелеген. Алайда кандай 6ip тылсым куштщ эсер еткен1н 6ip кудай 6LnciH, ол ойынан б1рден айнып, кейш шегшгеш де жасырын емес еда. Эжесш щ айткандарын есше алып отырган Гулназира бул харам ойдан мулдем бас тартгы. «03inai санасыз макулыктардынденгешнен де томен TycipreHiM бе, сонда?» Кыз ойынан 03i шошып Kerri. Дегенмен ойлай- ойлай келш, 6api6ip езш-ез1 макулыкка epiKci3 тенеда. Онын да бултартпайтын 6ip ce6e6i бар едд. Табитатта кекек деген 6ip кус бар. Шакыртанда дауысы кулакка жатымды есттледа- ак. Алайда Tipairi сол даусына сай келмейтшш кайтерсщ. Жумырткасын баска кустын уясында тауып «сен бшмесен мен бшмеймш бадырак кез» дегендей урпатын умытып, карасын батырып, анау куска салмак салдырып, жузш керсетпей ушып жоталады. Ал enai менщ сол кустан кай жер>м артык. Мен де баламды тастап кетпм емес пе?». Кыз ауыр курсщда. Терезе алдына тутылтан перделердщ санылауларынан сыталатан кеше жарыты белме iuiiHe эл аз сэуле Tycipin тур. II Жайыкбай Турымбетов езЫ н кызмет кабинетщде 6ip HapceHi санасына шЫргендей жан-жатына терен ойлана карап, аяктарын санап басып, api-6epi б1рсыпыра уакыт журш калды. Ауыл эюмшщ кабинетшде кеп жиИаз да кезге ша- лынбайды. Терезеге таяу орналаскан узынша келген курен стол

Дэлелбек БАТЫР мен оны айнапа коршаган бес-бестен он орындык кабинет eciriH ашкан адамнын б1рден кезше шалынары анык. Терара столынын сол жагында сургылт сейф пен онын устщде 6ipi- HiH YCTiHe 6ipi орналаскан 6ipHeme папка жатыр. Терде мемле- кет басшысынын портрет! rnyai тур. EciicriH он жак кабырра- сында эртурл1 ютаптар, газет-журнал орналаскан саррылт шкаф орын тепкен. MiHe, ататы дардай кершетш ауыл эюмшщ белмейндеп бар дуние-мулж осылар рана. Туею тамактын уакыты таяп келе жатса да Жайыкбай уйше баруга асыкпады. Тары да 6ipa3 уакыт аядай белмеш epclni- карсылы кез1п алран сон езшщ орынтарына келш отырды. Жэрьш таянып, ойын epi карай сабактады. Кенес уакыты кез1нде бул ауыл аты облыска танымал ipi шаруашылыктын орталыгы еда. Терт тулйс мал ecipfli. Жылма- жыл мшдеттелш туратын ет, сут, жун алу жоспарын асыра орындап, каншама рет енбек жсшсш тойлады десенип... Соран орай сый-сыяпатган да кенде болган жок. Сол кезде осы Жайыкбай атагы айра жетш турран шаруашылык­ тын бищей басшысы едь Империя ыдырап, сонымен 6ipre басынан кус ушырмайтын каншама ipreai шаруашылыктар- дын бастарынан бактары тайып, Ke6eci cerinin, жеке меншйасе белш ш , тарам-тарам боп кеткеш де кеше рана ед1 рой. Т1зпн устаран 93i сияктылар майлы жипктщ басын устал, He6ip жана техникаларды, шурайлы жерлердк кора-копсыларды ездершщ менипктерше каратып алраны жасырын емес. Ал одан теменггпер, жай катардары жумыскерлер майда-шуйде, кэюр-шуюрлерге де риза болысып, буран да тэубе еткен. MiHe, сол кезде сорпанын майын 6ipiHiui болып калкып ал­ ран Жайыкбай ani де аныраткан атгын устшен тускен жок- Бурын шаруашылыктын директоры болса, каз1рп сэтге кетеу1 кете коймаран ауылдын бшдей 6ip eidMi. BLiiiMi де, тэрбией де, лауазымыда сол кездепден кем емес. Кейш ipi кожалык курып, шаруасын денгелетш, кыруар каржыны еселеп тауып отыр- ган жайы бар. Облыс орталырьшан да сауда нуктейн ашып, отбасын, туран-туыстарын, бала шараларын жарылкап келеда. Кешн совхоз тараран кезде ауданра, сосын облыска Шапкылап журш, бурыннан келе жаткан ауылдык кенестщ терарасы лауазымында отырран Gipeyni эйтш-буйтт журш 16

Тастандынынтатаыры орнынан алдырып, жумсак креслога e3i жайтасып, акыры максатына жеткен-дг Талай жылты тактан айрылу юмге болса да жаксы эсер erneitai екен. Ею жылдай уакыт мойны салбырап, салы суга кетт, эбден жудеп те кеткен тугын. Алайда «токпагын мыкты болса юйз казык жерге юредЬ> дегендей тамыр-таныстык аркасында айы онынан туып едк «Е, зымыраган уакыт-ай десегаш. Содан 6epi де оннан астам жыл е т т кетатп-ау. Совхоз тараганда сандалып не icTepiH б1пмей журген журт арен есш жинап, жана котамта да уйрене бастады. Ен бастысы халыкты шет какпайламай 03iHHiH айналана топтастыра бшу керек екен. Сонда тана ел сешмше ие боласын. Шектен шыккан жеке бастын амбициясынын да тукке кажетт жок екенше кез1м жетп. Халыкка жайлы болсан, олардьщ максатын орындаута куш салып, мудделерш коргай бшсен, олар да ceHi сыйлайды, кажет кезде олардын колдауына ие боласын- Басшы кызметкер ушш будан аскдн кандай бакыт болмак. BipaK анау Гулназиранын жатдайы... Доска кулю, душпанга таба болмау ушш онын да ебш таптым. Дегенмен отан зорлык жасадым. Баласынан айырдым. Мум- юн асыгыстыкка барып, дурыс жасамаган да шытармын, э? Ka3ip кандай куйде жур екен?»... Жайыкбай сонгы уакыттарда осындай ойларга жш бершетш болтан. Баягы совхоз директоры боп турган кездеп шамадан тыс тэкаппарлык, улантайыр сес кайр жоктын кдсы. Пайтам- бар жасына келш, акыл токтаткдндыктан шытар, cipa. Отатасы сонты кездерде ауылдастарынын камын да жш ойлай бастатан-ды. Ауыл эю мдтнде каржылык мумкщщк шектеул1 болса да, жагдайы келгенше муктаж адамдарта кол ушын созып та жур. Жастарга арналып салынган ею-уш уйдщ курылыстары 6iTyre таяу. Кудай каласа осы кузде уй иелер1 коныс тойын этап етпек. Канша дегенмен бурынтьшай атыл- тепл жагдай Ka3ip жок. 0p6ip тиынды унемдеп жумсайтын уакыггын к елт жеткеш кашан. Ол есеп-кисап журналын карал болтан сон орнынан турып, терезеден сыртка квз жберш. Кез ушындагы салынып 6iTyre таяу уйлерд] шолып OTin «курылыс каркыны жаман емес» дел 1штей 03 iciHe e3i риза боп калды. Жайыкбай кабинетшен шыкты. Хатшы кыз бастытын Kyrin отыр екен. » . Л Ф I т*«Вы<о»гдн i „

Дэлелбек БАТЫР - Эбедке бара бермедщ бе? - дсп Жайыкбай кызга карап жымиды. —Озд1 KYTin... - Бара бер, айналайын. Сендердщ уйлерщнщ курылысы б т п кеде жатыр. Кудай каласа кузде дайын болады. Хатшы келшшектщжуз1нде куаныш леб1ойнап шыга келдк 03i де осы туралы сурауга бата алмай журген еда. - Рахмет, ага. Bi3де сонын тез 6iTyiH Kyrin жур едпс. Биылгы ыстык Бетбакдала OHipinae бурын-сонды болмаган шыгар. Жайыкбайдын ес!нде жок. Аспаннан 6ip тамшы ылгалдын туспегенше мше, eici аптадан асты. Жасаган иенщ осыншама не ушш кырсыкканын 6ip e3i бшмесе, баска ешюм де тап басып айта алмас. Бул куаншылыкка Караганда биылгы жем-шептщ жагдайы калай болар екен? Жайыкбай «тагдырдын баска салганын кврерм!з. Малга азык жетпесе баска жактан кемек сурап, б1рдене erin кыстан шыгармыз» деп 1штсй езш-ез1 жубатгы. 0юмн1н ак «Волгасы» ауьшдын орталык кешелершщ бел ортасында орналаскан eHceci бшк yRniH алдына келш ток- талы. Совхоз директоры болып, тасы врге домапап турган кезде юршштен epinin тургызылган уШнщ eHceci содан 6epi каншама жылдар етсе де, твмендей коймаган. Алты болмелi уй1мен 6ipre моншасы, гаражы, жаздык ас yfti, тыста ас iuiin, дем алатын caidci, кус корасы, мал корасы жэне де баска заттар сактайтын жайлары тага бар. Бул yftai кергендер де, кврмегендер де арманда. Дарбазанын eciri ашык тур. «Уйде 6ipey бар ма?» дегендей Жайыкбай веранданын терезесшен шже кезтастай ото. Ешюм жок екен. Дастархан камдап журген эйел1 Ханымгул гана куйбендеп iurre жур. - Дарбазанын еснтн неге жауып коймайсын? - деп отагасы эйелше мщпрлеп ото. —Жана су таситын жнтт келш, ыдыстарымды суга толты- рып кетш ед|. Сол ыдыстарды уйге тасып улгергежм осы гана. Ещц тамак nicipin, дастархан жаюга KipicriM. ¥мытып кеткен шыгармын. — Жарайды, ол да мумюн, — деп ыстыктаган Жайыкбай жейдесш шешп. - Мына кун жер дуниенщ бэрш куйдарш барады. Жарыктыктын 6ip тамшы сыйлайтын куш бола ма? — Е, жарайды. Квктен соншама туншп не болды? YHeMi осылай кактап турады дейсщ бе? Ертен-ак шелектеп куйып 18

Тастандынынтагдыры берер, — деп Ханымгул малынын ертенл жардайын ойлап кобалжып турран куйеуш жубата сейледь - Лайым солай болтай. Бурынгылар осындайда куран окытып, кара кой сойып, тасаттык 6epeai деуцн едк Осындай- ды ез1м кермесем де эке-шешем кезшде айтып отырушы едо. Мумкш курбандык шалатын шырармыз, - деп Жайыкбай эйелше карады. - Осыран калай карайсын? —Бул да дурыс нэрсе екен, —деп эйел1 басыи изеп, куйеушщ сездерш куптады. —Е , айтпакшы, TyciMe кызым Kipai. Гулназирадан хат-хабар келген жок па? Жалрыз кызымыздан айрылып калмайык, кемп1р. Кыз жолы жйпшке рой. - И э, тусще дурыс юрген екен. Мен де умытып барады екем. Азанда одан хат келген. 03i окысын деп ашпап ед1м... —деп Ханымгул барып тертбу хатты алып ке л т , стол басына жайгаскан Жайыкбайдын алдына тастады. - Кдрашыгым, кандай куйде жур екен? Жардайы жаксы болса ип едк Жайыкбай конверта мукият ашып, маржандай пзшген жазулары бар кагазды алып ш ы ры п, imiHeH оки бастады. «Аман-есеншздер ме, кеке? Бул хатымды тек езйизге рана арнап жазып отырмын, ейткеш мамам окыса журег1 ауырып калатынын бшемш. Мен аман-есен журш жатырмын. BipaK одан маран келш-кетш жаткан ештене жок. Абырой мен бедел1ме нуксан келед! деп ci3 менщ журепме жазылмайтын жара салдыныз. Meitai кателессем кателескен шыгармын. BipaK баламды тастаймын деп ойлаган жок ед1м. Осындай кадамра барура ci3 мэжбурледвдз. О зш н тшщ зш алып, акыры сорлап калранымды кеш тусщшм. TyciMe нэрестем жш Kipin, мазалап жур. KipreH сайын ол меш колдарын кимылдатып взше шакырады да жатады. BipaK мен оран каншама умтылсам да жете алмай эбйерге тусемш. Кейде екеум1здщ ортамызда аскар-аскар тау турады, ешй 6ipae айдын шалкар квл жатады. Б1рнеше кун бурын нэрестемд1 1здеп бвбектер уйше бардым. Тэуекелге бел будым, 6ip куш алра итердь Кеш калыппын. Ce6unepi болмай журген ерл1-зайыпты алып кетшть Сол кездеп mchIh кенш-кушмд! KepceHi3... Ci3HiH 6ip жылга жалга алып берген пэтерМздщ мен ушш ешкандай панасы болмай калды. Жылуы да жок, куаныш та сыйламайды. KepiciHiue терт кабыргасы Mcni терт жактан кысып туратын секши. Меш 19

Дэлелбек БАТЫР ана еткен нэрестемнен мэнпге айрылдым. Дуние-мупж, атак пен абырой адамды сшкашан да айырбастамайтынына кез1м жетп. Ол да колдын Kipi секши. Бугш бар, ертен жок. Мен адам бапасынан кымбат бул дуниеде ештененщжокекенш enai гана TyciwuM. Сонгы кезде баламды ойлап ешреймш, етепм жаска толады. Квке, ci3 неге осыншама катыгез болдыныз? Мен ci3fli осы уакытка дей т тусшбей келген екснмш. Баска не айтам. Ci3 MeHiH квнш куйщщ бшш журсш деп бул хатгы одеж жазып отырмын. Егер бапалар уйше бармасам бул хат жазылмайтын ба едк им 6LnciH? Ойымды ашык бишргенше KeujipiM сураймын. Мамама, ага-женгелер1м, iHi-ciwiuiepiMe дугай сэлем. взтоздщ Гулназираныз». - Мына кыз капай костей , ей, - деп бурын-сонды мундай турашылдыкпен бетпе-бет кездеспеген Жайыкбай еш куреншп, 6iprypni тосылып калды. «взщнен шмккан псрзентшнщ ез1не акыл уйретш, турасын айтатын заман кашан келш жеткен? Эуел! езшщ кара басын алып журсшпп. Буган байсыз баланынкереп не eai, кудай-ау! Кдтелеспм дейдк Сонда ол бала асырай ма, элде окуын оки ма? Тусшбедш. Элде б1зге экелш бермек пс? Сонда бул туралы ел-журт не демек? Жайыкбай мен Ханымгул жалгыз кыздарын тэрбиелей алмапты деп душпанкез бапеншесш ашып кулмей ме? Олай болатынын бшгенде аяктарын андап басып журмед1 ме? Ж т т - Ti жетектеп апарып берген мен емеспш? О Heci, эй!». Жайык­ бай штей Tyririn отырса да, сабыр сактап, ашуын сыртка шыгармауга тырысты. Алдындагы 6ip парак кагазды «енш сен окы» дегендей эйелшщ алдына ысыра салды. Ханымгул де хатты окып шыгып, кызынын жагдайына квнш босап, кезше уйршген жасты cypiri. Гулназиранын жазгандары ана журегш тшгшеп, epiHeдеген наразылыгын туйшген кабагымен. апарган жанарымен бицйрген болды. Коп узамай куйеуше деген кслюпеушшпн сыртка шыгарды. — Ксз1ндс айтып ед1м гой саган, журт не лесе о десш, баласын бауырымызга сапып алайык деп. Гулназиранын ©3i imiMisACH шыкканда одан туган сэби жат болып па? Сендерйн, еркектердщжуректер1журекемес—тас, кандарын канемес—су, - деп Ханымгул осы жолы катгы Keiri. - Кызым дурыс жазып отыр, бэрше юнаш ceHciH. Бул жалганда юм кателесш, им от баспайдыдейсщ. Гулназира да сондай кател1кке ушырады. Сол баягы балан махаббат, xiriTTiH сырт келбетше кызыгушылык. 20

Тастандынычтасдыры Бул жерде нэрестенщ ешкандай KiHaci жок. Атак-абыройыма Kip келед1 деп nepimTe сэбидщ обалына калдын- CeHi сол уийн е ш ш де кызметщнен алып тастамайтын efli рой. Ел-журт пыш-пыштап, шаршаган сон коятын еда. Осы уакытка дейш еэшдйа жен деп келген басын, осы жолы онбай кателесп, Жайыкбай. Юм 6\\лет ол сорлы баланын юмдердщ колына тап болранын. Жаксы адамдар болса керш-бшмесек те 6i3re де кудай он кез1мен карар. Енда 6i3 ушш калганы сол сэбидщ тшеуш ттлеп отыру. Будан баска б1здщ де колымыздан еште- не келмейда. Bipeyaep мойындарына буршак сап eMip бойы Алладан сэби тшеп етед1... Ал сен... не ютедщ? Кызым дурыс айтады. Атак, байлык колдын icipi. Ертен тактан ушсан ешюмге де керепн болмайды. Осы кашан да ecinne болсын. Ал адамды адам ешкашан да айырбастай алмайды. Эрюмнщ буп дуниеде ез жолы, ез тшеп бар. Тек кудай кеинрсш деп тше. - Тэйт, api, - деп онсыз да cipKeci су кетермей отырран Жайыкбай ызага басты. - Байлык деген колдын Kipi дейда? Ендеше талай жылдар бойы жинаган неслбемнд! 6ip кун шшще Kip сиякты жуып Ж1берейж! Сен де алжаса беред1 екенсщ! Кд- 3ipri заманда ap6ip пенденщ кездегеш байлык пен атак. Калтан таяз болса сеш е ш ш де керек кылмайды. BipiHuii кезекте так, содан сон сонын аркасында келетш акша, байлык. Дуниенщ 6api де, TinTi адамнын ары да акшамен елшенетш уакыттын келгенш бшмей отырсын ба? ¥лы сезде уят жок. Tirni Ka3ipri кезде эйелдердщ ce3iMi де сатулы! —деп Жайыкбай осы жолы артык кеткенш сезе койып, б1рден баяу сейлеуге тырысты. — Эрине, Гулназираны айтып отыррам жок. Ол кыздын кателес- KeHipac. Б1ракнекеазтуранбаланы калай аламыз.езщойлашы, катын-ау? Кдзгрп уакытга 6ipey тонып сеюреда, 6ipey тойып ceKipefli. BianiH кыз тойып cexipid. 0Keci жарымаран болса улкен каладан окымак тугш, мынау турран облыс орталыгына да барып- кайта алмас еда. Окудын барасы да каз1р удай. Жур гой акшасы жоктар мунда сендей сорьшысып. Жумыстары жок, жумыстары болмаган сон акшаларыда жок. Ал, б1здщ кыз басына конган бакты кетере алмады. Окуы да тепн, грантта. Окуын 6iTipin алмай баскасында не шаруасы бар ед1? Ауылда жумыс табылмаган кейб1реулер1 кала базарларында тэшю суйреп жур. Кейде сен де боска сандырактап кетед1 екенсщ, Ханымгул. Журтгын кызымыз туралы бшмсгсш 6i3re жаман болды ма? 9сек-аянсыз, тып-тыныш отырран жокпыз ба, мше. 21

Дэлелбек БАТЫР Ертенп KYHi жас сэби осында келсш-акделж. Кезще эке-кеке деп туратын жасырын душпандар ертенп куш «Жайыкбай мен Ханымгулдщ жалтыз кызы Алматьша окып журш байсыз бала тауып алыпты, маскара гой. Кыздарын дурыс тэрбиелей алмаган ба?» деп пэленшесш ашып, кулеш келш. Мундай свздерд1 ест1генше елгешм артык! Уйде отыртан мына сатан 6api6ip сиякты. Ал 6ip ауылды баскарып отыртан мен ел бетше калай караймын? Осы жатын ойладын ба? — деп Жайыкбай сезшщ сонын дауыс кетере аяктады. Отатасынын 6ip мшез1 —унаматан сэттерде жауабын кат- ты-катты айтып тастап, сосын б1рден сабасына Tycin, сабырлы калыпка енет1ндт едь Е н д т сэтге erinin жыпап отыртан эйелш - Кой ещи, соншама кезщнщ жасын тепп не болды? Жаман ырым бастама. Болар ic болды. ©Tin кеткен уакытты Kepi кайтаратын KyaipeT жок. Осыдан былай жалтыз кыздын TineyiH тшеп отырайык. Канша дегенмен шгген шыккан шубар жьшан емес пе. Ананын жатдайын тек ана тана туешедй Ханымгул кепке дейш жан толкуьшан айнытан жок. Ерше езшш езшген imici сезн мш ce3fliprici келмесе де, бозартан жузшен, жасы тиылматан кездершен Жайыкбай жубата сейлесе де эйелшщ кенш- куйшш мэз болмай отыртанын шлей сезш отыр едй Ерл1-зайыпты дастаркан басында еткен энпмеш шггей саралап, тамактарын уйаз ium. Сэлден кейш Жайыкбай балме шине орнаган мешреутыныштыкты e3i бузды. - Анау улкен улды, Жомартгы Алматыга ж1бсрсек кай­ тед! кемтр? Барып Гулназиранын жатдайын бипп келсш. Мен imiMHeH осындай туйш жасадым. Ол кыздын 6ip жылдык академ1 де 6iTin келе жатыр. Коныр кузде уз1пген сабатын жалтастырады. Эрине ол акшадан тарытып журген жок- Ай сайын алып туратын алпые мын тенге езше еркш жетед1 той. Ал пэтеракысы телеуль Mep3iMi бггкен сон кайтадан жатакханасына ауыса жатар, —деп Жайыкбай «сен не дейсщ» дегендей эйелше карады. - Б1здш мунда енггенеш бшмеген-сезбегендей у н ш жа- тып алганымыз б1ртурл1 жараспайды-ак. Баска 6ipey емес, ез перзент1м1з. Бул дуниеде KiM кателеспейдь Кдзата ушыратан тана кдтелеспек емес. Tipi жанга кашанда KeiuipiMMeH кзрап, 22

Тастандынын таадыры онын жагдайын тусше бшу керек. Жанагы сонгы айтканын кеншмнен шыкты. BipaK Жомартгын кауырт шаруадан колы босай коя ма? К,ыруар малга ш иелнс етпек? Кржалык- ка бас-коз боп отырган сол емес пе. Коп узамай шел дайын- дау науканы да басталады. Ол киын да, кауырт жумыс. Одан Жомартгы жулып алганымыз дурыс болмас, Жайыкбай. - Сонда не дейсщ? - К,ызымнын жагдайы маган ете ауыр THin тур. Журепм- fli канжылатуда. 03iM де оны катты сагындым. Жомартгы орнынан козгаганды койып, ез1м барып келсем бе деген менде ой туып отыр, Жаке, — дел Ханымгул де куйеуше сураулы жузбен коз салды. ЭйелЫ н ce3i Жайыкбайдын да ойынан шыккан сиякты. Бул туралы отагасынын KanepiHe юрмеген екен. Ханымгулге бажайлай карал, Жайыкбай сезш api карай сабактап кетт1. - Бул т н т дурыс шеллм екен, - дел отагасы куанганын жасыра алмай. — Шэшмд1 кайнатып, Kip-конымды жуып 6epin отырган сон сен туралы ойламап ед1м, — дел кущн Жайыкбай. - Э л п казактын «отыз улым болганша, осырак шалым болсын» деген мэтел1 еркектерге де катысы бар-ау деймш. CeHi унем! касымнан керпм келет1н1 рас, кемп!р. BipaK бес-алты кунге бола жудеп кетпейт!Н шыгармын. Сен де бойынды жазып, каланы керш, кыдырып кел. Расында да Жомартты жумысган алганымыз дурыс болмас, —дел отагасы эйелшщ усынысын тубегейл! колдады. - Мен де осы жагдайды ойлап отыргам... - Жарайды. Бунымыз сонгы шсппм болсын дел есептейж. Бурынгы совхоздын бас агрономы, каз1р бщдей 6ip фермер Жомарт 6ip кун болмаса жумыс токтап калады. Ондайга жол бермеу1м1з керек, —дел Жайыкбай бул энпмеге нукте койды. - Звондап эуел1 кыздын жагдайын бInin алсак кайтед1? - HeMi36eH звондаймыз? Бул жерден сотка да алмайды. Жакында турган кара дауыл байланыстын бэрш y3in Kerri емес пе? —дел Жайыкбай эйелше тандана карады. — Бшем. Аудандагы улга барып, сол жерден звондаганы- мыз жен шыгар? - EopiH де реттейм1з KeMnip, абыржыма. Эуел( молдага куран окыггырып, тасаттык 6epin, мынау Алланын алаулаган ыстыгынын бет1н кайтарайыкшы. Кудай он кез1мен карал, т!ршш!к атаулыга ылгал сыйлар. 23

Дэлелбек БАТЫР - Бул да бшгенщ екен, - деп Ханымгул осынын алдындагы тасаггык туралы энпменщ icKe асайын дегенше куйеуше iiui жылып калды. Жайыкбай тустен кеШн кожалыгына барып, 6ip сем1з кара койды мэшинесше тиеп алып келш, малкорага камап койды. Корада мал болмаса да Жайыкбайдын уйшде жем-шеб1 эркашан дайын туратын. Кешке дейж отагасы кагаз жазып, 6ipa3 уакытын анау- мынау шаруапарымен етюзш. Дастархан басындаты ерл1-зайыптылардын энпмелер1 ездершщ бала шагалары туралы ербшк Булардын уш ул, 6ip кызы бар. BipiHmi улы - Жомарт. Совхоз таратан кеэде 6ipa3 дуниеш уысынан шыгармаган Жайыкбай осы улына 6ipa3 шаруанын Ti3riHiH устатьш, осыдан жиырма-отыздай шакырым жердеп бурын совхоздын бел;п 6ip шопаны иелж eTin келген мал epici кен, me6i шуйпн жайлауды 6ip езше тапсырган. Содан 6epi де талай жыл eTri. Терт тулж малдын саны артып, каз1р аудан тугш, облыс денгей1ндеп эйдж шаруашылыкка айналган. Жомарт фермер болтанымен, онын бас-кез1 осы Жайыкбай еда. Кунделжи суп де, майы да, ел де шаруашылыктан келш турады. Сондыктан да Ханымгул уйде мал устап, сиыр саумагалы да 6ipa3 жылдын жуз1 болтан. Тек уй шаруасы мен куйеушщ кунделйсп муктаждарын етеумен тана уакьггы eTin жатыр. Алматыдагы кызыма ез1м барып келейш деп усыныс бищ ргет де осы себептен едг Bip жылга коян Tepici де шыдайды дегендей 6ip аптага келшш — Жомартгын эйелш уакытша койып кетсе де жетт жатыр. Осы мэмшемен eKeyi де келкгп. Булардын eKiHmi улы да аудан орталыгындагы каржымен байланысты 6ip мекемеде лауазымды кызмет аткарады. Ке- зшде ол да Алматьша жогары оку орнын бтрген. EKeyi де ywii- баранды. Жайыкбай мен Ханымгулге ею- екщен терт немере суйпзш отыр. YmiHmi улдары Гулназирадан eKi жас улкен. Ол да университет 6iTipin, Жайыкбайдын карсы болганына кара- май эскерге кеткен. «Сенщ балаларыннын 6epi эскер бетш кермейтш эйел ме еда? Тым болмаса 6ip эулетген мен барып келейш деп экесшщ карсылыгына карамастан ез бенмен эскерге атганган. 03i алыста да емес. Kepnii облыстагы 6ip 24

Тастандынычтатаыры эскери бел1мшеге барган. Жайыкбай вткен кыста кенже улына барып та кайтып еда. «Bapi жаксы, кызмеп ойдагы- дай етш жатыр екен» деп aKeci куанып келген. Кудай каласа биыл кузде оралады. Кенже улын уйлендарем1з деп жинап койган дуниелер1 де бйркауым. Сейлесш журген кызы да облыс орталырынан окуын 6ixipin келш, каз1р ауылда мугал1м боп кызмет аткарып жур. Yin улына KeHlanepi толып, токмейшст отырран Жайыкбай мен Ханымгул кыздарына келгенде ауыздарына кум куйылгандай кумшжш, ундемей калысты. EKeyi де жалрыз кыздарынын тардыры осылай болады деп эсте ойламаран еда. - Мен ана койды керш келешннп, - деп Ханымгул орнынан турып сыртка беттед1. Сэлден кей1н эйел1 кайтып келд1. - Ана кара койын (ш1-бауырын тартып, кырсырып шеп жемей тур. Экеле сала сойып тастаганда дурыс болатын едь Bip санын куран окыган молдара 6epin, ез1м1зге 6ip сан, 6ip колын калдырып, калранын аудандагы улга апарып береЙ1К. Оларра да бармаранымызра 6ipa3 уакыт боп калыпты той... —Е, олар азыксыз отыр дейс1н бе? Салык инспекпиясында icTefiTiHflep кашан отка карап отырушы efli, - деп Жайыкбай мырс еттп кулш алды. - Апарсак апарайык. Мен сонры кезде умытшак боп барамын. Кдн кысымы эсер ететш болуы керек, шамасы. Койды экелу1н экел т алсам да, сонын бар екенш умытып кетшпш, — деп Жайыкбай умытшактытын мойындарандай болды. - Мен де сонынды байкап журм1н. Кун батпай турганда сойып таста. Расында да Алла разы болып, жанбыр берер, — деп Ханымгул веранданын улкен терезес1нен аспанга карады. Кекте 6ip кикым булт жок, мухит айдынындай кокпенбек боп мелд1реп тур. - Иншалла! Мен уакытты оздырмай бурыннан молдалыры бар анау шалды Ka3ip барып алып келе кояйын, - кешю асын imin болтан Жайыкбай колдарын дереу шая салып, журуге ынгайланды. - Ойбай-ау, Жайыкбай, алдын ала айтар свз1М13д1 келклп алмасак болмайды. Ол шал «кыздарыннын жардайы калай, окуда ма» деп сураса не деп айтамыз? - деп Ханымгул дегб1р- с[здене свйледр Жайыкбайдын KanepiHe бул уэж де юрмеген сиякты. Аз-кем ойланган сон afrreyip айтар свз1н тапты-ау. 25

Дэлелбек БАТЫР - Студентгер жазда не iereyuii ед1? Практикада жур демей- Mi3 бе? Одан баска не деп айтуымыз керек ед1? Осы дурыс сиякты. - Ендеше мен ундемей-ак кояйын. Шалдын сурагына езш жауап берпн. Кеп уакыт етпей Жайыкбай ауылда меипт салынбатан кекес уакыты кезшен 6epi куран окып, жаназа шыгарып, е л т - ж т м болган кезде сонын жуан ортасында журетш, жасы сексещн алкымдап калган, кумютей жылтыраган кауга сакалды, саргыш жузд1, 6ip аягын сылтып басатын, 6ipaK журю-турысы эл1де ширак карияны алып келдь - Кдлай, аман-есеншндер ме, кызым. Тасатгыктарынкабыл болсын, —деп аксакал 6ip ауылда турып жатса да кеп уакыт- тан 6epi кермеген Ханымгулге селем 6epin, амандык саулык тигель - Жарыктыкгын куш де айналып жерге тусетшдей кайнап-ак Kerri гой. Е-е-е, Алла жар болсын. Кара койдын кесерге карасы жок тым сем1з екен. Онысы сыртынан да бшшш тур. Журген сайын мойнынан бастап, куймышагына дейш ipK-ipK етеда. Жайыкбай кеп каранын шпнен осыны тандап алган. Кдтелеспеген екен. Семдцщ ceri3 касиет1 бар дегендей, жиналган журттын максаты сонын 6ip касиетш талай уакыт езгермей, 6ip тамшы жанбыр сый- ламай турган мелд1реген кек аспанга багыттау ед1. Жайык­ бай кара койды mipeHin, тартыншактаганына карамастан 6ip колымен тамагынан капсыра устап, eiciHmi колымен куйрыгынан демеп, уй алдындагы аланкайга экелш, басын кубылага караткан сон уйжщ кабыргасына ттреле орналаскан отыргышта отырган карияга «ал окыныз» деген ишара жасады. Молда куран окып болган сон, коктен ылгал тшеп, ел-журтгын аман болуын тшеп, Алладан рахым сурады. Отагасы койды шайкайнатым уакытта жэукемдеп тастады. Содан сон тыкыршып, асыгып отырган шалга карап: - Ага, мына койдын басын мужш кеттщз, —дети. - Айналайын, ниетще рахмет. Ka3ip Kepmi ауылдагы улым ксл1п алып кетуш1 едь Баласы ауырып калыпты. Сол неме- ремд1 ушыктап берейш деп асыгып отыр ешм. Уйге келт меш купп те отырган шыгар. Басын муж!месем де, 6ip кудай айтканымды жерге тастамас деп ойлаймын, карагым. Бул да 6ip бшгенщ екен. Кайда журсек те Алланы умытпаганымыз жон гой. Кдлай, бапа-шагалар аман-есен бе? Жалгыз кыз-

Тастандыныц тагдыры дарын Алматьша окуда деп еступй ед1м. Кэникелге келген жок па? —деп шал айналасына кез суздь - И э, окуда. BipaK сол жакта практикада жур, - дед1 Жайыкбай кара койдын канына боялган колын колжугышка жуып турып. - Е-е. Жастардын окып бш м алганы жаксы той. Kaaipri заман да терен бшмдипкп талап етедь Bip жаманы оку акысы жылдан-жылга ecin барады деп жур гой журт. Осы дурыс болмады. MeHin 6ip немерем де ездерщ бшешндер акша телеп окып жатыр. Экес! жылына 6ip жылкысын сатады, —деп кария баска ештене сурап жатпады. Аксакалдын тым асыгыс екенш ecKepin, Ханымгул лезде дастаркан жайды. Молда тустен калган етген ауыз -rain, ас батасын кайырды. - Фздщ 6ip батаныз 6ip койлык, - деп Жайыкбай шалдын ип тшепне риза боп калды. Содан сон эйелше карап. — агамызга койдын басын, 6ipep жш гш салып бер, —дедь Ертешнде Жайыкбай жумысында 6ipa3 уакыт болып, тус­ тен кейж ауданга журетЫн кызметкерлерюе ескертю Kerri. Эйел1 eKeyi арасында ep6ireH энпме кеше кешкипк кара койга куран окыган кариянын тешрепнде ep6ifli. - Аузы дуалы Kici гой. Окыганынан токыганы кеп осын- дай зиялы жандардын катары да сиреп барады. Айтар эн п- MeciHiH 03i 6ip шеж1ре дершз. Онысын айтканда да майын тамызады гой, mipKiH. Аузыннын суы курып, бар ынтаннын 6opi сол KiciHiH айтканына калай ауганын сезбей каласын. Байларды тэрилеген жиырмасыншы жылдардьщ сонында туган екен. Содан ашаршылык басталып, аке-шешес! шей1т болып кетед1. Ym -терт жастагы сэбид1 аштыктан аман калган 6ip туыстары ел1м тырнагынан алып шыгып, ecipin-OMipin, жолга сапган екен бул KiciHi. Э л п «кырык жыл кыргын болса да ажалды еледЬ> деген мэтел бар гой. Бала-шагаларынын TLneyi шыгар, эйтеу(р кудайдын колдауымсн осыншалыкка жетт1 гой агамыз. Бакытгы гумыр Kemin жатыр. Немереле- piHin алды м1не университет 6mpreai таяп калды. Адамга жамандык ойламайтын, кайта б1реуд1н кайгысын ез1н1к1ндей сез1нет1н ете 6ip MefiipiMfli, акылды Kici. Кезшде совхозда бригадир де болды. Жумыс жагына да мыгым, ез iciHe зор жауапксршш1кпен карайтын TaprinTi Kici. Осек сезге де жок... 27

Далелбек БАТЫР - деп Жайыкбай молданын жаксы касиетгерш -пзбелеп айтып бара жатыр eai, Ханымгул куйеушщ сезш беддь - О жагын мен де б1пем. Мактауга туратын адам екеш рас. Айткан тшеп орындалса жаксы болар eoi. 1Шркш-ай, жанбыр шелектеп куйып берсе гой. Эрюмнщ кекейнде журген ой осы. Шеп атаулы курап калса, кыста теб1ндйспн де болуы еюталай. Кыруар мал кыста колта караса кушм1з не болмак? Шал-ау, сен осыны ойлап отырсын ба? - Ойламаганда ше? Жалгыз сен гана ойлаймын дейсщ бе? —деп Жайыкбай эйелше карап жымиды. — Осы шалдын айткан Tineri таза болса, жакын арада - ак жанбыр куйып берер. Онын айтканынын журектен шыкканына eui6ip кумэн келт1рмеймш. Аспаннын булт торлай бастаганын кеп узамай KopeTiH боласын, - деп Жайыкбай да бэрш алдын-ала болжап тургандай нык сейледь - Ол KiciHiH айтканы емес, Жэке, сен1н айтканын келетш сиякты гой, — деп Ханымгул култ ж1бср;й. — Лайым солай болгай. Коп узамай ерл1-зайыпты тез жиналып, аудан орталытына тартып кетп. Сонда туратын улдарына кара койдын 6ip сан, 6ip колын алды. Bip жагынан немерелер1мен кауышкалы бара жатса, ен д т 6ip ce6e6i сол жерден Гулназирага звондап, онын хал-жащайын 6iny efli. Жол усгпндеп екеуара энгтме жалгыз кыздары Гулназира туралы болды. Ана журеп тагы да кобалжып коя берд1. - Окуы басталганша уйге альш кел1п, касыма отыр- гызып койгым келед1. Шынымен осындай ойда журм1н. К.ызды кашангы 6ipeyfliH yftiHC камап койып отырамыз? Кдаайшылыгынды айтшы Жайыкбай, осылай icTeyre бола ма? Азаматым болган сон сеш сыйлаймын, абырой-беделще Kip келмесш деймш. BipaK канша дегенмен онын да жагдайын тус1нген жен бе деп ойлаймын... - Койшы ещц кайта-кайта каксай бермей, - деп Жайыкбай эйелше жактырмай карады. — Шынымды айтсам осынын 6api менщ де жуйкеме тиш жур. Мен ол туралы ойламай жур дейсщ бе? Кдз1р барган сон жагдайын б1лем1з. Сейлесш 6ip шеийм шыгарамыз. Жайыкбай айналасындагы кыземшек жоталарга, адыр- адыр кыратгарга кез жзберш. С ез ауанын баска жакка бургысы 28

Тастандынын тагдыры келген отагасы тырс етер ripniLniKбиннбеген кезге ускынсыздау кершетш осынау табигатка карап сэйлеп кегп: - EciHae ме кем тр, осыдан жиырма-отыз жылдай бурын мынау кесипп жаткан алкапта акбекендер топ-тобымен epin журупп ед1 гой. Сол сурет кез алдыма елестеп келе жатыр. - Эрине ес1мде, —деп куйеушш ойын тусшген Ханымгул онын niKipiHe косыла Kerri. - Ke3iMi3fli ашканнан 6epi осындамыз гой. Б1пем, бэрш де бшем. Tirrri кыстын куш ауылга да Kipin кететш. Сонын 6api кайда кетп? Аспаннан жай тускен жок кой. Солардын жер устшен курып бара жатканына шындыкка жугшсек, сенщ де улесщ бар Жайыкбай, - деп Ханымгул куйеуше карады. - Кдлайша?! — деп Жайыкбай баска арнага бурылган энпмеге тагы да езшщ катысы бар екенш сезгендей эйелше жалт карады. —9ftTeyip кандай энпме болсадажуан ортасында мен журем. Бэрше кшэл1 менмш! - Енд1 OTipiK пе? Мунда ecrin отырган баска адам жок кой. Екеум1з ганамыз. Куз болса «Уазикпен» кипе атуга кула тузге атганатынды жалгыз мен гана емес, ауылдагы жас баладан бел1 бук1рейген кэрияга дей1н бшед1 гой. Парторг пен рабош- комды cepiK етш альпт, ушеулер1н кеш батканда оншакты KHiicri олжалап 6ipaK оралушы ед1ндер. Bip совхоздын бастыгы болган сон ceHiH беттне карап ешк1м де «мынауын Tepic кылык кой, Жаке» деп айыптаган емес. Мен де саган «эр TipmLniK- TiH KHeci бар, етген тарыгып отыргамыз жок кой, догар бул озбырлыгынды!» деп талай рет ескертш ед1м гой. TLriiMfli алган жоксьщ. Ал енд1 ез1н калай ойлайсын? Сен жер жастандырган бекендерд1н KHeci мен Гулназиранын басынан Kemipin отырган таукыметшде байланые жок деп ойлайсын ба? —деп Ханымгул релде отырган куйеуше куд1ктене карап, басын шайкады. Отагасы ундеген жок. Эйел1н1н айткандарын ой елепнен OTKi3in отырган Жайыкбайдын буган келт1рер уэж1 де жок болатын. Bapi де акикаттан алшак кетпей жатса не айтып акталсын? Тек каншама жыл OTin кетсе де ш тей жасаган iciH мойындап, басын болар-болмас изеп, томен карай тукырайып, эйтеу1р ундсмей кутылды. Kaii6ip энпме айтылса да imiHfle эз1рей1пдей боп e3i журет1н1нен секем алган Жайыкбай ешп кайтып лэм-мим деген жок. Ханымгул де куйеу1н1н кунэ- ларын api карай казбаламады. Кдйта-кайта эр нэрсен1 сорпа 29

Дэлелбек БАТЫР сораптагандай терпштсй берсе Жайыкбайдын да талагы таре айрылып, кабатан итгей «арс» ете тусетш мшезш Ханымгул ежелден бтетш едь Аудан орталытына дейш ерл!-зайыпты ез ойларымен esaepi болып, 6ip-6ipine караута да flarrepi бармай, ynci3 келдт Б1рден аудандык байланые торабына сотып, Гулназиранын пэтерше звондауды eKeyi Keaicin т е н т . Кыздарынын телефоны жауап бермедг Шамасы уй1нде жок болуы керек. - ¥лдын уйшдеп телефоннан звондалык. Анау мэшинедеп ет кун ыстыкта бузылып кетер, - деп Ханымгул Жайыкбайды журуге шакырды. - Келш уйде болуга тюс. Мектептершщ жендеу жумыстары осы уакытка дейш бггкен шытар. Анау eKi немере де 6i3fli сагынган болар. Ерте кунш кеш кылмай сонда тартайык. Жайыкбай сулей ак TeMip тулпарыньщ тГзпнш аумагы ат шаптырым улкен ауылдын орталык KemeciHe карай бурды. Еюнин улынын yfli осы кешенщ бел ортасында орналаскан- ды. Осьщан 6ipa3 уакыт бурын калага кызметке ауысып, сол жакка коные аударган 6ip декейдщ уйш Жайыкбай оку 6iiipin келш уйленш, ауданда кызмет icren журген еюнин улына сатып алып берген. Декей отырган уй кай кезде жаман болу- шы едн Сыртынан дангарадай енсел1 уйдш iuii де осал емес. Апты белмеа, ауласында моншасы, гаражы, жазгы ас уш, тага да жатып дем алатын времянкасы, кекенш, картоп ecipeTiH аумакты xepi тагы бар. Кудды Жайыкбайдын ез уш сеюдш. Улынын e3i де тэп-Teyip кызмет ютейтш болтан сон уйш неше алуан жиИазта да толтырып койтан. Былтыр «Нивасын» сатып, шетелдш «Тойота-Королла» машинасын алтан. Бай- бакуатты турады. Bip ул, 6ip кызы бар. Кызы каникулта шытысымен-ак ата-эжесшщ уйше маусым айында ею аптата келш, демалып кеткен. Жомарттын осы шамалас кызымен жарты ай бойы эжелер1 Ханымгулге тэп-rayip кемекип болып, уйдщ майда-шуйде шаруаларын ею кыз 6ipre аткарыскан. Содан 6epi де 6ipa3 кун боп калган едь Машине какпа алдына келш токтатанда суртылт тебет- тщ гужщдей урген дауысы «бул юмдер ей?» дегендей адуынды шыкты. Мотор уш еиламен-ак жасыл какпанын сол капта- льгадаты eciK ашылып, ше немере кызы жупрш шыкты. - Алакай! Атам мен эжем келш, - деп женш мэшинеден Tycin жаткан эжесш жупрш келш кушакгай алды. Ханымгул 30

Тастандынын тагдыры кай HeMepeci болмасын оларды 6ip-6ipiHeH артык-кем деп санамай, бэрш де тен керетш. Немере дегенщ туган баланнан да тэта керше ме, калай? Ka3ip де немере кызынын колан шашынан сипап, июкеп, бетшен шепшдетш с уй т жатыр. - Сендер б1р-б1рлерщмен жакында гана коштасып едщ- дер гой. Bip жыл кергспегендей катгы сагынып калыпсындар, - деп Жайыкбай ею кез1 жэущреген аккуба жузд1 суйммщ немерес1не карап елж1рей кулдь - Ата сэлеметшз бе? - деп кыз келш ендо атасына сэлем бердь - 8ке-шешен уйде ме? - деп сурады Ханымгул кара койдын eii орналаскан дэу кара семкеш салоннан кетерт алып жатып. - EKeyi де уйде жок. Папам калага кеткен, мамамды сыны- бындагы 6ip окушынын туган куш екен, соган шакырып кеткен. Сынып жетекшкй болган сон шакырган шыгар. - Кдшан кетш едй? - Кеп болган жок. Элпнде гана кеткен. - Кел1н жакын уакытга келмейт1н болды гой, - деп Ханым­ гул ойланып калды. —Аган кайда? - Ол достарымен 6ipre езенге шомылгалы кета. - Е, жалгыз ез1м 6ip уйге ие боп отырмын десейш1, - деп Жайыкбай да немересшщ шашынан сипады. - Жарайды енд1. Кудайы конактарынды карсы ала бер. Сургылт тебет езше бурыннан 6epi кезтаныс конактар- ды керген сон куйрыгын булгандатып, еркелей кынсылап, ыстык куннен пана (здегендей уй ш тне KipreH сон жуз1н 6epi каратып, кызьш TiniH шыгарып, дем1ге бастады. Конактар уйге Kipfli. Белмелерд1н ауасы коныржай екен. Кунн1н ыстыгынанденелер1 буйыгы тарткан шал мен кемшрдщ бойлары женшдеп сала берд1. - Ал eiwi кызым, эке-шешсн жок болса да сен уйдесщ гой. Шайынды каината бер, — деп Жайыкбай немересше карап эзшдей жымиды. - Шайды кайнатып койгам, ата. Шелдеген сон ез!м im- пекип болып ед1м, - деп кыз так-так етюздь - Тусте мунда сумдык ыстык болды гой. Слздерде ше? Атасы мен эжес1 немерелер1н1н сездер1не кулш т алды. - Баламысын деген... Bip-6ipiHin ауа райына уксамай- тындай eKi ауылдьщ арасы мын шакырым ба efli? Б1зде де 31

Дэлелбек БАТЫР езщ айткандай сумдык ыстык болып тур. Анада езщ керш кеткендей. Содан 6epi em6ip езгергс жок, айналайын, - деп Ханымгул немересшщ мандайынан тэты да кушырлана шскеп алган сон семкедеп e n i куйеущщ алдына экелл койды. - Шай шердщ алдында мыналарды жшпсгеп кой. И1стенбей турганда муздаткыштарына салып кетелж. Юм бшед!, ул мен келшнщ уйлерше кашан келетшш... Жайыкбай 6ip кол, 6ip санды тез арада жшк-жшжке белш, бутарлап тастады. Немерелер! тага да сейлеп кетп. - Папам мен мамам осыдан бьшай жанбыр жаумаса еымд1ктщ 6api куйш кетед! деп ренжш жур... - Олар дурыс айтады балам. Кургакшылык болып, букш епсгпк пен жайылымнын 6api курап, куйш кет-yi мумюн. Бул адам да, мал да азыксыз капады деген сез. Эрине, онын бетш epi кылсын. Ондай жамандык болмау ymiH апан екеум1з кеше KemidciH кара кой сойып, куран окытып, тасатгык бердж. Мынау балам, сол малдын ел. Сендер де ауыз thcih деп алып келдж, 6ipa3 жш1пн, - деп Жайыкбай эке-шеше- crniH айткандарын ойына туЙ1П алган он жасар немересшщ кобалжытан кенш1н орнына туЫргендей болды. - Тасатгык деген не ата? - деп бул сезд1 тусшбеген кыз кайыра сурады. - Ол enai, —деп Жайыкбай сел ойланып калды. —Адамнын кездеген максатынын орындалуы уш1н оны кудайдан linen, курбандык шалып, мал сойып, тамак 6epyi. Bi3 де жанбыр жаусын деп кара койды курбандыкка шалдык. - Куран окыттындар ма? —деп сурады сунгыла кыз. - Эрине балам. Ауылда туратын молданы экел1п куран окытгык. Сейлп жаксы ырым жасадык. вз!М мундай гурыпты бурын жасатып кермесем де улкендерден еслп ед1м. Сол курбандыкка шалынган еттен сендер де ж ест деп экелш отырмыз, жаркыным. Лайым Алла Тагала курбандыгамызды кабыл е т т , 6ip MeHipiMiH Terefli деп сенем1з. Папан мен маман келген сон бул еттен асып, дастарханга бата жасап жендер. Акылын бар гой, кызым, оларга осылай деп айт, - Жайыкбай HeMepeciHe эр сезш шегелеп Tyciaaipfli. - Жарайды ата. Bi3 мундайды б1пмепп1з, - деп кыз атасына карап KyfliMcipefli. 32

Тастандымыцтагдыры Yiueyi тустен калган куырдактан жеп, шайга канын алган сон далага шыкты. Жаздын узак куш уясына батуга жакындап калыпты. Азаннан кешке д ей т жер-дуниет табадай куырган аптаптын пеЫ сэл де болса кзйта бастаган екен. Онтуспк-батыстан жан жадыратар салкын самал ecTi. Жайыкбай кубылага карады. Алыстан карауытып кершетт кыземшек жоталардын устше аз да болса шабыр булт шнген бе, калай? Ол жанарын батуга таянган куннщ сэулеа карыктырып экетш бара жатса да кез ушындагы култелент бой керсеткен шашыранкы булттарга зор сешммен карал калды. «Кой, кезйм THin кетпесш* дел лишен сыбырлап, ендш сэтте жанарын булгган тайдырып aKerri. Сосын бак аралап журген эйел1 мен немерес1не карал алып, уй келенкесшде орналаскан агаш отыршшка келш жайгасты. Сургылт твбет те ыстыктан зерйскен болу керек, басын apire каратып уйыктап жатканга уксайды. Жайыкбай HTri аяп Kerri. Бейшара ит азаннан кешке дешн узындыгы eici кулаштай болатын TeMip шынжырга байланып турады да, карангылык rycin, жулдыздар жымындай бастаган сэтте гана тем1рден ажыратылып, бостандыкка шыгады. Осы сэтте бойын жазып, узак кун 6yfayaa жатып ютей алмаган прлп ш жузеге асырып, ауланы айнала шапкылап бойын жазып, эр HapceHi пмюкшеп, ойда жокта лайда болтан бегде дуниелерд1 nicKejien, танга дейшп салкындыкты пайдаланып, байыз таппайды-ау. «Ит TipaiK деген осы да» дел Жайыкбай итке карал отырып epiKci3 курсщщ. Ол бул Te6eTTi KymiK кезшде e3i алып келген. Содан 6epi де терт жылта жуык уакыт етщ кеткен екен. Ит уш айда 6ip жасайды дел бэзб1реулер айтып жатады. Сотан салса бул сургылт итпн жасы да он алтыта к елт калыпты. Хайуан уццн аз жас емес, эрине. Bip емес, ею-уш ит сыйып кетет1ндей yiiuiiri де улкен. Жаздын аптабынан ак канылтырмен капталтан шатыршасы кортап туртандай. Жайыкбайдын ез yfliwieri HTi де кез алдындаты сургылт тебетпн 6ip жатырдан шыккан уяласы. Ke3iaae облыс орталыгына барып жургенде 6ip танысынын каншыгы бес KymiK тауып, сонын екеуш калап алган-тугын. EKeyi 3-305

Дэлелбек БАТЫР де судын кос тамшысындай 6ip-6ipiHe ете уксас. Exeyi де еркек. Мына сургылт тебетгщ жанкешл лрлитне Караганда Жайыкбайдын ез ауласындагы илнщ eMipi будан кеш inrepi. Yftmiri тана бар болганмен, мойнына ешкашан кылбурау туспеген, бул сиякты узак кун бойы табадай куырган ыстык кунн1ц астында, одан калса тар уйинктщ imiH Mice тутпай, унем1 бостандыкта журед1 ол пакыр. Кдлаган кезшде ypefli, кажет уакытында бойын жазып, кешеге де шыгып кете береди Keft6ip сэттерде куда тузге де лагып, ауылдын ургашы иттер1мен уйыгып, yftipre де тусш келелн cerrepi аз болмайды. 0Mip деп сол уяласыныкш айт. Енд1 м1не, CKeyi де тайыншадай тебет болып, эке мен баланын шанырактарын шашау шыгармай кузетш журген жайлары бар. Кдзактар буларды тебет атаганымен, орыстын лайкасымен тукымдас деседь Бул жорамалдын да жаны бар сиякты. вйткеж сырт niiuiHaepi б1р-б1рлерше ете уксас. Бул уй жырткыштары сырт кезге биязы, салмакты, жуас керш- гешмен, жеме-жемге келгенде азулары алты карыс, душпа- нымен бетпе-бет кездескенде кадалган жершен кан алатындай кайраттары да жетерлж. Тулш, коян, кузен алута келгенде амалдап-айлалап, туп- тубшде бул максатгарын да жузеге асыратындарына Жайык- бай кезвде 63i куэ болган. «Ит жел казынанын 6ipi» деген сездщ жайдан-жай айтыла салмаганына отагасынын кез1 элде- кашан жеткен-дй Ka3ip де уйнппнде бук тусш жаткан тебетке карал отырып: «жел казынанын 6ipiHe татырлык касиел болганга не жетЫн булардын» деп куб1рлед1 Жайыкбай. — Оу, шал-ау сен эбден ойга 6epLnin келпсщ гой. Кслш де жуык арада келмейтш сиякты. Ерте куши кеш кылмай уйге Kipin, кыздын жагдайын бшейж, - деген Ханымгудцщ даусы есллмесе отагасы «жел казынанын 6ipi» туралы ойын тагы да канша уакытка созатынын KiM 6inciH. - Гулназира yftiHe келген шыгар, кеш боп калды гой... Немере кыздары бак суаруга Kipicinri. Шал мен кемшр уйге Kipfli. Осы жолы кыздарымен тшдесудщ сел тусл. Кызымсн сейлескен сайын Ханымгулдщ жуз1 6ip бозарып, 6ip тунерди Трубканын аргы жагындагы Гулназиранын даусы емш-емш естЫп турганымен, Жайыкбайга кызынын шешесше не деп мунын шагып жатканы белпаз едг 34

Тастандынын тагдыры - Жарайды, ботам. Коп ойлап мукала берме. Кудай езще буйыртпатан сон не ютейсщ. Меккеш уш айналсан да од бала езще кайтып келмейщ, кызым. Кдйта ол нэрестенщ казына- нын терт кабыргасынателм1ртл коймай 6ip казактын отбасына барганы дурыс болтан екен. Жыламашы, айналайын. Дуние куйт кетсе де 63iM барып кайтам сатан. Экен мше касымда тындап отыр. Жомартгы женгенмен ж1береШк деп едак, онын ынтайы болмады. Кеп узамай олар малта жем-шеп дайындаута шытады. Мунда жанбыр жаумай куртакшылык кысып тур... Е, сендерде де жанбыр жок па? Алла буйыртса кеп узамай жауын болып кала ма деп умптенш журм!з. Лайым, солай бол­ тай. Жакында акта ж1берл ешк, алган шыгарсын?.. Алтанын j жаксы болтан екен. Э р нэрсеш ойлап журш мэшиненщ астына Tycin калма, айналайын, езще-езщ 6epiK бол... Bi3 аудандаты атаннын уйшен звондап отырмыз. Олар аман-есен. Уйде юшкентай сщлщнен баска енпам жок. Женген конакка KeTirni. Аган калада жумыспен жур дейдь.. Ay? Е , Жомарт аган да, ондагы женген де, пн-сщлшерщ де аман-есен журш жатыр. Мунда 6epiMi3 де аман-сау, тынышпыз... Таты да айтарым, ез жагдайынды ойпа, б1рденеге урынып калма. Абай бол. Кудай паласа 6ip аптанын iuiinae мен де езще барып калармын. Оган дейт амандыкпен керюелйс, кызым... Ал ещц аман-есен бол, — деп Ханымгул трубканы тутырына кондырды. Ана журепнщ осындайда осалдык танытып, езше тула- ганын Жайыкбай эйелшщ жанарынан темен карай сырты- тан мелд1реген тамшылар аркылы сезш отыр еда. Отагасы эйелшщ кызына айткан «ез!м барам» деген сездерщ i[пгей ой елепнен етюзш, бул кадамды куптады. «Уйге сонда KiM ие боп отырады?». Жайыкбай осы суракка iurrett жауап 1здей 6epin еда, онын ойын Ханымгулдщ: - Айткандарымды тындап отырсын гой? - деген сурагы белin Kerri. - И э, тындамаганда ше? Верш де мукият тындадым. Айтканынньщ 6epi де кеншмнен шыкты, - деп Жайыкбай эйелщщсезш куптап, басын изедь Ханымгулгеосы жолы карсы келудщ peTi де жок болатын. K*i3 eKeyiHe де ортак болтасын, онын тагдыры eKeciH де бей-жай калдырмаган. Эйел! не айтса, соны орындауга e3ip едк - Ал шал, енда тусшдщ той. Мен ешн осыдан былай жолга дайындала бастайын. Енш буларды кутш отыра берудщ жен1 35

Дэлелбек БАТЫР жок. Кдйтайык. Келш де кешнсп. ¥л да жок. Б1зKerriK балам, - деп Ханымгул немере кызына парады. - Эке-шешен келгенше уйге ие бол, балам. Сырткы eciicri б ектп кой. Оларга б1зден сэлем айт. Тары да айтайын, анау койдьщ етше бата жасап жендер. - Жарайды, ала. Сдздер кеткел1 отырсыздар ма? - деп каршадай кыз калбалактап калды. Олжамен келген ьщысты казак кур кайтармайтынын шшкентай немерелер1 де тусшед1 екен. Элден уакытта кыз барып семкеге кант-кэмпит, 6ip шыны тосап салып экелдь — Мамамды кутпешшздер ме, каз1р келш калады гой... — Кеш боп калды, балам. Уйге жеткенше тун болады. Б1з emu кеп бегелмей кете берейпс. Келген буйымтайымыз 6iiri, буран да шуюр. Анау итгерще су, тамак 6epin кой. Онын да карны ашып, шелдеген шырар. - Макул, - дешкыз. Ерл1-зайыпты кокейтесп шаруаларынын бгекен1не кеншдер! жайланып калды. Ханымгул батыс кекжиекке кез сузд1. Батып бара жаткан куннщ кызыларай сэулесше боялып, аспан тес1нде 6ip шабыр булт калкып жур. Ill Ханымгул канша уйыктараны белпсЬ, тунн1н 6ip уарында шатыр-шутыр еткен дауыстан оянып кета. «Кудай-ау, бул не болды екен аяк астынан» деп ойларан ол орнынан тура салып, кеше жакка караган терезенщ пердесш ысырып, сыртка униш. Осы сэтге найзатайжаркете калып, кошенi кунд1згшей жарыкка белеш. Жанарын жогарыга каратып ед1, аспан элем1н тутастай буркеп алган кара бултешнэрсеш кез1не ипщпрмедк Кдп-кара, тырнакгай нокатты байкау мумкш емес. Асланы ашыктундерде гарышка ерекше сипат 6epin, кулегеш кыздардай жымындап туратын сан-мындаран жулдыздардын 6ip де 6ipeyi Kaaipri сетге эйел жанарына шалынган жок. «О, Алла-Тагалам, ырымнын да ырысы бар деген, жасаган ерекет1м1з ез1не жет1п, акыры он кез1нмен карадын ба? Лайым, узагынан cyftiHflipciH», — деп куб1рлеш Ханымгул тунгиык кара тунекке карап турып. Эйел терезе алдындаэл1де ойланып тур. Кднша дегенмен табигатгын осыншама б1рден езгере салуы кездейсокгык емес. Ол кешеп 36

Тастандынын таfдыры жасалран ырымга байланысты болу керек. «Кудайра да жаксы ырым жарасады рой» деп эйел ойын туШндеп улгерю1мен тары да найзагай жарк етш, ше шатыр-ryrip ете калган дауыс жер- дуниеш кувдрентш ж1бергендей болды. Эуел! шатыр-ryTip солтустжтен басталрандай болды да, содан сон аспанды 6ipey аралап жаткандай ащы дыбыска 6ipTe-6ipTe екпш косылып, уйдщ To6eciH айналып етш, булттын арасымен онтустжке жылжып барып, акыр аяры бомба тускендей гурс ете туей. Кершшер де оянран сиякгы. Кеше бойына орналаскан кейб1р уйлердщ шамдары жарк-журк eTin жана бастараны осындай Tipaiicri сезд)ртл тур. Ханымгул тез-тез басып кедц1 де, шамды да жакластан ештене сезбей корылдап уйыктап жаткан куйеуш оятты. - Э й , Жайыкбай, Жай-ык-бай, - деп куйеушщ куларынын тусына келш дауыстады. - Оу, не боп калды? —деп отарасы уйкылы-ояу ынырана жауап бердй Осы сэтге кеше бойы тарыда жарк ете калды. - Суйшип Жаке, жанбыр-жанбыр, —деп Ханымгул уйдщ шатырына жеделдетш тама бастаган жанбырдын дыбысына кулагын туре калды. - Жауын жауып тур ма? Е, кудайым берген екен ро й, —деп Жайыкбай куанганнан тесектен атып турды. — Жакшы анау шамды. Ерл1-зайыпты со куШ верандага шырып, оньщ терезе- с1нен сыртка карап ед1, шамнын жарырымен куйып турган несерд1 керд1. Аспаннын Ke6eci 6ip тунде сегшш кеткен- дей шелектеп тегш-ак жатыр, жарыктык. EciK алдындагы асфальт аланкайдын ойдым-ойдым шункыршалары сура толып улгершть Тун шепп, карангылык эбден тускен кезде уйш1г1н1н алдында танауын бушрше тырып, к1рп!кшешенше жиыры- лып уйыктайтын суррылт тебет Ka3ipri сэтге орнында болмай шыкты. Шамасы найзагай ойнап, жер жайанды кун1ренткен адуынды дыбыс шыкканда зэре-куты ушып, уйш1г1не барып тырылган ceicuifli. - Ал ендй тшеген TLneriMi3 Апланын куларына шапы- ныпты. КеберЫген жер кен тыныстайтын болды, кемп1р, - деп Жайыкбай балаша куанды. - Мал да ыстыктан жудей бастап eai, ешп 6api де оналатын болды. Кудай барша Т1ршш1кт1н тшепн берд|. 37

Дэлелбек БАТЫР Жайыкбай шыдай алмай сыртка шыгып, im кшмдер1мен несердщ астына тура калды. Душ кабылдагандай рахатганып, тепелеген ылгалдын астында 6ipa3 аялдады. - Кандай жылы жанбыр! - Сабын акеп берейш, жуынып ал, - деп Ханымгул эзш- дей берш еда, аспанды прожектордай тш п, тага да найзагай ойнап eiri. - Тез уйге юрелж, каз1р тэты да аспан курюрейда. Тунп дауыстан капы коркам, - деп эйел1 куйеуш колтыкгап уйге Kipe бердг - Капай ойлайсын кемтр, бул жанбыр кешеп жасаган ырымымызбен байланысы бар ма? - деп Жайыкбай бэйбь meciHe тосыннан сурак концы. - Оны мен кайдан бшейш. Мумкш бар да шыгар. Кднша айтканмен аспаннын Ke6eci cerLrmi гой, eifreyip. Балдам кара койдын касиет1 мен молданын окыган дугасы зал кетпеген шыгар, бутан да сенем, —деп Ханымгул кабыргадагы сагаткд карады. - Терт болып калыпты гой. Енда кайтып жатканымыз- бен болмас, шалым, ерте жарыкта жолга дайындалып, аргы кун1 жолга шыгып кету1м керек кой. Сондыкган сен Жомартка Ka3ip шай iiuin алган сон женел. Гулназирага сойып апаратын кой мен уйге 6ip аптадай не болып отыратын келш мен немере кызды да ала кел. CeHin тамагынды nicipin, yflinni жинап отыратын да адам керек шыгар? Жомарт 6ip аптага кинала коймас. Касында кемекшшер1 бар емес пе. - Жен екен, - деп келюп Жайыкбай, - бупн жума, жумыс кун1. Мен де сонгы кездер1 жумыстан жи1-жи1 кепп калатын болып журм1н. Бастык екенмш деп асыра сштеуге де болмайды гой. Жиналыс втюзу керек. Жарты жылда ауыл бойынша аткарылган жумыстын ece6iH жасауым керек. Жинайтын салык кайда? Жеке шаруа кожалыктарын аралап, жагдайларынын кандай денгейде екен1н де кеп уакыт болды барып бшгем жок. Ауыз су мэселес1де шешшмей тур. Мен1нде сол жалгыз кыздын жагдайын ойлап басым катып жур. Bip сезбен айтканда шаруа деген шашетектен. CeHi ж1берт алган сон еиггенеге аландамай осылармен айналысып, кордаланып калган б1ркатар ктерд! жузеге асырмасам болмайды. Аяк астынан салан eTin облыстык комиссиянын да келш калатын жагдайлары бар... - Ол кызды сен ойлап журсщ бе, элде мен бе? - деп Ханымгул куйеуше кезш апарта карады. 38

Тастандынынтагдыры — Е, ойламай ше? Сенщ кызын болганда менш емес пе? - деп Жайыкбай да эйелше кабагын туйе карады. Ханымгул ею ара тары да шиеленгсш кете ме деген к аут- пен одан api сезге келмей шай койып, тангы асты дайындаура Kipicin Keiri. Сыртта жанбыр куйып тур. Екпшше Караганда жакын арада толастайтын Typi жок. «Куйсын, куя туссш. Саррая бастаран еамдйстер кайтадан кулпырып, адамнын да, мал- дын да 6epeKeci юретш болар» деп Жайыкбай веранданын акшылт пердесш ысырып койып, жанбыр сорып жаткан уй манайындары асфальтка суйсше карады. Аспан ашык болран сэтге осы уакытга тан алакеу1мденш, айнала карангылыктан арылып бозара бастаушы едь Кдз1р буюл аспан эл е м т бур- кеген кара булт эл1 де б1ркыдыру уакыт шырыстан жаркырап кылан берет1н кун сэулесше ырык бермей-ак тур. Алайда кунге дес бермейтш куш бар ма, ещц 6ipa3 уакыттан сон онын куатгы cayaeci коррасындай катып калган кара бултты да сагымдандырып ж1берепш аныке/и. Содан сон тунп жауын тан аткан сон кунд1зге ауысып, aai де 6ipa3уакыт ci6ipaen турранын Жайыкбай унс1з linen отыр еди — Сен де мешмен 6ipre epin бар, —деп отарасы шай куюга отырган Ханымгулге карады. — Жайма? — Кслшмсн езщнщ сейлескен1н дурыс кой. Эйел мен эйел тез тш табысады деп естуш1 ед1м, - деп Жайыкбай алтын TicTepiH жылтырата жымиды. — Е, солай ма? Оны 6inin журген1н кандай жаксы болды, — деп Ханымгул де кулш алды, кешеден 6epi улдардын уйлерше кьшырып журеттн болдык кой, салтанатпен. Жомартгын уй1не бармагалы да 6ipa3 уакыт болып калган екен. Аптасына 6ip рет сут экеп 6cpin журген сон, амандыктарына риза боп капасын, aHTeyip. Барсам барып кайтайын, жарты жолы жаксы болран- мен одан арры жагы ойлы-шункыр едь Енд1 м1не шелектеп тепп турран жауынын мынау, жолда батып калмаймыз ба? — Е, жок ей. Будан да жаман уакытта журш eiriK кой. Bi3 сиякты сака шопырларра буйым болып па? - деп Жайыкбай мактана кулд1. f-Kcyi тан атып, айнала бозгылт тарта бастаганда онтуст1к- шырыс жакты нысанага алып, ак «Волгамен» жур1п Kerri. Жай кундер! api кетсе 6ip сагагга жететш кашыктык. 39

Дэлелбек БАТЫР Жанбыр эл1 де терезеш сабалап куйып тур. Аслан елемш сур булт санылау калдырмай б1ртутас буркеп алган. Уйден шыкканнан 6epi найзагай ойнап, куннщ Kypidpeyi де сап тиылган. Бутан Караганда ак жауынга айналатындай Typi бар. Осындай табигат кубылыстарына жастайынан куэ болып келе жаткан Жайыкбай мен Ханымгул айнападагы шогыр- ланган ap6ip бута-караганга, жол шетшдеп саргая бастаган жайылым, шабындыктарга карап келедь Жайыкбай шаруа кожалыгындагы малдарынын биылгы кыстан капай аман-есен шытуын ойлап келе жатса, Ханымгул кызынын аккуба жузш кез алдынаелестетш, онын тагдырын ой елегшен етюзш, шггей аландап келе жатыр еда. Уакыт вткен сайын квз ушындагы ттрштктщ 6api де анык болжана бастады. Туш боны жау- ган жанбыр айналанын бэрш ылгалга 6eKTipin тастаган екен. 0л1 де cipicipereH куй. Шыгыстан белп берген куннщ 03i квршбесе де сол жакка кез сузген адам акшылдана бастаган бултгардын аргы жагында куннщ KeTepinin келе жатканын шамалар еда. «Мейл, ani де жауа туссш, Ke6epcin кеткен жерд1 кайтадан жумсартып, ес1мдакгердщ тамырына ылгал жету ушш 6ip кун бойы жауса да аздык етпейда», - деп ойлады Жайыкбай су толган шункырларга мэшинесшщ денгелектерж дарытпай, мукият маневр жасап келе жатып. Булар бурындары совхоздын базасы болып келген, Ka3ipri уакытга жеке шаруа кожалыгына айналган — корасы, б1рнеше у й , сиыр сауатын, бие байлайтын орындары бар ipi кешенге таяй бергенде сагат тин сепзден оза бастаган еда. Жанбыр ani cipKipen тур. Кунде осы уакытга мал элдекашан epicKe бет алып, жайылып журетш. Осыдан 6ip шакырымдай кашыкга, шагын езеннщ жагасында ею кйз уй TirinreH. Бул Жайыкбайдын ею айгырдын уйрше татитын отымай астам биесш сауып, кымыз алып отырган бакташылардын ytoiepi. Анау шетю eHceci бй к шатырлы уйде улы Жомарт отбасы- мен турып жатыр. Жаз болса осында кешед1 де, коныр куз келш, кун суыткан мезгшде ауылдагы уйше коныс аударып, тек анда-санда гана машинасымен барып, кожалыкга болып жаткан TipininiKTi бакылап, тексерш турады. Жайыкбай кожалыктын барлык Ti3riHiH улынын колына устатып койган. MiHe он жыддан асты, бурынгы совхоздын агрономы Жомарт Жайыкбайулы Турымбетов атагы ауданга дуршдеп турган ipi фермер. Карамагында мынга тарта койы, алпыстай жылкысы, 40

Тастандыныц тагдыры тайынша-торпагымен есептегенде жузге жуык мушзд1 ipi кара малы бар. Е ю жук машинасы, уш трактор, шоп шабатын уш машина, шоп жинайтын кен канатты ею агрегаты, кой кыркатын да оншакты электр кайшысы бар. Жумыс icTeyre булар кашанда сакадай сай. бзш щ фермерлерге арналган жартылайжук машинасы «Уазип» тагы бар. Аудан орталыгында да, ауылдада кымыз, суталып туратынтуракты адамдарыда 6ip- кдуым. Бэзб1реулер сиякты алган ешмдерш етюзе алмай басы катып журмейдь Эрине, осыншама шаруаны Жомарттын 6ip 03i гана жолга койып, буюл шаруанын бэрш 03i тындырып жур деу агатгык болар. Осынын 6api де бурынгы совхоз директо­ ры, каз1р ауыл эимш ш гш щ терагасы Жайыкбайдын кеп жыл- дан берп жинаган абырой-беделшщ аркасы-тугын. Оны адам жокка шыгарса шыгарар, 6ipaK кудай жокка шыгара коймас. вйткеш, барлык акикат осындай! Мундай байлыктан тусетш пайда да шашетектен. Онын тен жартысы мунда куцщз-туш жан аямай кызмет штеп журген адамдарга жалакы ретшде, жанар-жагар май алуга, кешеннщ KeTeyi кете бастаган жыртык- TeciKTepiH 6iTeyre, ен акыры салыкка теленедь Ал калган пайда отагасыньщ банктеп есепшотына барып туседп Жайыкбай улы мемлекет ыдырап, курдымга кетсе де 03iHiH багы осы уакытка дейш шайкалмай келе жатканына кудайга шуюрлж айтып, шпнен мактана «мырс» erri. Осыны сезген эйел1 жалт карады. - Не болды? Ойына 6ip нэрсе Tycin кетп ме? - Не болушы едь Алланын берген нэабш ойлап отырмын гой, баягы. Онын ойын Ханымгул енщ гана ангарган сиякты. - Бак пен дэулетп кетере алмай жургендер де бар, Жэке. Унем1 бокка 6epLnin, ол туралы кайта-кайта ойлай беруд!н 03i астамшылык па деймш. Мен сенin осы кунге дей1н Гулназираньщ тагдырын ойлап, 6ip рет imreH кайгырга- нынды байкаган eMecniH. Ecinae ме, ол дуниеге келгенде ка- зан-ошагымнын 6epeKeci, уШмнщ cohi болады деп касынан шыкпайтынын. Эрине, Ka3ipri болашагы булынгыр заман- да байлык та кажет шыгар. Дегенмен 6ip сэт кызынды ойлап, аландауын да керек кой. Аспаннан тусш, даладан тауып алгамыз жок, екеум1зден шыккан перзент емес пе? - Ой, кемтр-ай. Тагы да енсемд1 езей1н дед1н бе? Е н т вз1н барып, хал-жагдайын 6Lnin келгел1 отырсын гой. Bip HapceHi 41

Дэлелбек БАТЫР кайта-кайта айта бергеннен не шытады? Кдз1р анау уп мен келшге e3iHai жасытып керсетпе, езвд1-езщ 6epiK устап, тук болматандай-ак байсалды керш. Кыздын хабары сатан дерт боп жабысты гой. - Енд1 ше? Мен одан кызымньщ K33ipri жагдайын бицнм. Эйел болсандар тусшер ед1ндер, eMipi пушпагы канамайтын еркскандер той, теп. - MiHe, жет(п калдык, сабыр ет. Кдз1р барлык мэселе онды шешипп, кудай каласа ертен ceH6i гой, калага ез!м-ак апарып, пойызга отыргызып ж1берем, - деп Жайыкбай тэты кенш босанси бастаган эйелш жубата сейлсди - Сен сол байлыгынды кайта-кайта ойлай бермей, кызына сол жакган уй сатып бер. Оку бтрген сон бул жакга ол не ютеШн? Алматыга бартанда да тусетш 6ip уйщ болуы керек кой. Пэтершщ жалы да 6iTin келе жатыр. - Ой-буй кемгар, сен де айтады екенсщ. Ол жакта уй багасы аспандап тур. Мын койын 6ip уйдщ босатасына да татымайды екен. Сонда уй аламыз деп бар байлыгымызды сотан саламыз ба?! Bip-eKi айдан кейш акалеMi де бпеда, содан сон жатакханасына кайта барып орналасады. Жакында 6ipey улынын тойына Алматыга барып кел!птт. Пэтердш батасын айтып жатасын устап отыр. - Кднша дейд1? - Bip бвлмел1 пэтер жуз мьщнан жуз елу мынта дей1н деп отыр. - 9й, арзан гой, - деп Ханымгул Жайыкбайга тандана карады. —Жуз елу мынды кымбатсынып отырсын ба? «Мынанын cci дурыс па?» дегендей Жайыкбай да эйелже тандантандай жалт карады. - Оу, б э й б ш е- ау, жуз елу мын тенге болса онда ен аз дегенде елу пэтер сатып алмаймыз ба? Кдз1р дуниен1н 6api де Эмериканын акшасымен елшенепн болды той. Енш есепте. Bip долларын —жуз жиырма бес тенге болатын болса, сен оны жуз мынта кебейт. Сонда канша шыгады? Ханымгул ойланып калды. 9pi ойланды, 6epi ойланды. BipaK турасын таба алмай киналып, мунын ете кыруар акта екенш пайымдагандай imiHeH тынып отыр. - Ана бэ р д э ш ет н iminne кэлкулэпр бар, сонымен есептеп шытаргын. 42

Тастандыныц тагдыры - Расында да кыруар акдиа екен. Неткен сумдык. Оны сатып алатын журттын акшасы бар ма? - Баганы кетерш отырган банктер гой. Кыруар пайызбен несие бередг Халык оны амалдын жогынан алады. Юм уйшз- куйФз, баспанасыз 6ipeyfliH есшнде телш рт журедь Bi3 де 6ip жылга терт мын доллар телеп отырган жокпыз ба? Кайта бул таныстын танысы болган сон арзанта тусп. Эйтпегенде алты-жетт мынга тусетш ед1. Бай екенб13 деп дэулет1м1зд1 шаша бермекп1з бе? - Ал енш жанары 6ip белмел1 пэтерд! any ymiH канша кой сату керек? - деп Ханымгул куйеуше тары сынай карады. - Жана мын кой да жетпейш деп едш рой. - Сен езщ ана есептегшт алшы. ЖенФз басынды катырранша сонымен есептеу онай шырар...иэ, алдын ба? Енш 6ip койдын багасын белплеййс. Басынды тауга да, таска да урсан да мунда Tipi койдын багасы он мыннан аспайды. Эрине тенгемен, - деп Жайыкбай epiKci3 езу тартгы. Сол он мынды андагы есептепшке сал. - Салдым. - Енш... Enai сол он мынды мын койрэ кебейт. - Кебейтпм. - Канша шыкгы? —деп Жайыкбай есептепш куралра кез ж1бердк - Heaaepi ете кеп боп Kerri, —деп Ханымгул дисплейдеп шубатыла созылган нолдер;и санаута KipicTi. - И э, неше Heai бар екен? - Жетеу. - Жетеу болса, онда бул цифр он миллион деген сез. Ал он миллионын бар болтаны сексен бес мын доллар деген сез. Дурыстап есептесен оран да жетпейдЕ Ханымгул 1штен тынып отырып калды. «Баймыз деп жур- сек, кыруар малымыз Алматыдан 6ip пэтер алура да жетпейд1 екен рой», —деп шпнен шынымен куйзелдь - И э, шал, барып жургешм1з бака екен рой, - деп куйеуше карап курЫндЕ - Жарайды, е н д т жардайдын 6apiH e3iH кадагала. Азаматымсын рой, сенщ iciHe Kipicneft-ак кояйын, - деп эйел1 Жайыкбаймен тубегей1п келКкендей болды. - Ещн осьшан кейш де пэтер багасы кымбаттай бере ме? - Менш eaai мамандырым экономист кой. Бунын 6api колдан жасалынып отырган, жасандылыгы басым дуние 43

Делелбек БАТЫР екешнде дау жок. Ал eiu6ip экономика зандылыктарына, Tin-ri карапайым логикага непзделмеген эрекетгщ бэрщщ де румыры узакка бармайтындыры эмбеге аян. Бул да сонын 6ipi. Банктер ездерше кыруар пайда табу ушш осындай ерескел соракылыкка барып отыр. Ерте ме, кеш пе олардын куйрейтшше мен сенииимш. Акыр аярында сорлайтын кара халык. Уй аламыз деп YMirreHin алран мьщцаран-миллионда- ран карыздарын акырында кайтара алмай эуреге тусетш де карапайым туррындар. Олардын тагдырын ойлап жаткан K33ipri заманда ешюм жок. Мен де ауылденгеШндеп шенеушктн рой. Ауылдын адамдарымен квз1мд1 тырнап ашканнан 6epi 6ipre ecin, 6iTe кайнастык кой. Ел баскарып отырган сон муктаж 6ipeynepre кемектескщ келедь Жардайын Kepin-6inin отырган сон кол ушынды созрын келедь BipaK ауыл эюмшиппнде кандай кен мумкнадк бар? Айкара кесшетш мунда жардай жок. Ал улкен калада 6ipeyni 6ipey 6inin жаткан жок. Кырым мен Кытайдан жиналганнын бэршщ кездегеш акша мен байлык. Банктщ кыруар акшасын карапайым халык аркылы ездер1 жеп, кылрытып жатыр. EpreHri кун1 сол акшаны телей алмай зар ешреп, етеп жаска толатындар да солар болады. Орысша айтсан крайний болатын уйс1з-куйс1з журген ез1м1здщ аннан- мыннан барран кандас казактарымыз. Б1здщауылдан да, баска ауылдардан да кез1нде Алматыга барып турамыз, сол жакта жумыс та, акша да коп деп коныс аударран жерлестер1м1з аз емес. Олардын б1разы Алматы тен1репнен уй сорып алыпты дегенд1 де естим1з. 8лг1 казактын epTericinaeri «бул неткен батпан куйрык, далада тегш жаткан куйрык* деген мэтел1 Ka3ipri сэтге дурыс келш тур... —И э, дурыс айтасын, —деп Ханымгул куйеу1нщсезш белдй. —Олардын y&repiH зансыз салынган деп бузгалы жатыр екен. Жакынла телевизордан корд1М. Сен онда жумыста едщ... —Э , солай ма? Мше, мен1н айтып отырган сездер1мде 6ip eTipiK жок, —деп Жайыкбай мангаздана калды. —Кайда барсан да Коркытгын Kepi. Мунда келсе жумыс жок. Калага барса туратын орын жок. Киналып, мехнат тартып журген 6ip казак. — Енш кайтем1з, тардыр мандайымыздын сорын бес eni кып жараткан сон. — Айтпакшы, - деп Ханымгул ойланып калды. - Bip бел- мешн куны жанагыдай болранда, ею-уш белме патердщ багасы сонда капай болтаны..?

Тастандыныч тагдыры - Ой кемп1р, пэтер туралы айтпай-ак коялыкшы. Кдн кысымымыз кетеринп кетер. Дегенмен сурагына жауап 6epin KepeiiiH. Енш ею-уш белменщ куны осы анау жерде агарандап Kepinren канша дэулепм1з бар, солардын бэрш де сатып, тып-типыл кылсак та, ай кайдам, уш бвлмел1 пэтердщ кунына xeryi еютапай. Ханымгул унс1з басын шайкады. «Неткен сумдык мынау!». Булар кожапыкка таяганда таннан 6epi токтамай тегш турган жанбыр да толас тапкандай eicniHi басыла берген. Кун ыстыкта шаны аспанга шырып жататын куре жол Ka3ipri сэтге сэры батпак пен лай сура айналып, женш машинанын жылдамдыгын каггы тежеп келе жатыр едк Keuieri уыз-сутгщ кесшршдей ак машинанын сырт KepiHici керден шыккан кертышкандай, кап-кара кожалак б1рдене. Кектен сорралаган ак жанбыр машинаны каншама журанымен жолдан ушкан лай су оран дес берер емес. «Mefini, машина Kip болады екен деп жанбырга тоскауыл болуым керек пе?» деп Жайыкбай жолдын сол жагында орын тепкен жатаган бута-карарандар мен онын айналасындагы кен жайылымра жанар суздь Бул жакында рана me6i шабылып, маяланып койган шабындыктын орны. Kasipri кезде ушы киыры кекжиекке барып прелстш осынау берекел1 жайылым - кожалыктын менпйп icnerrec. Кыс Tycin, кар жауранга дейшп малынын мекен жайы. Кез ушында карайып 6ipa3 мал жайылып жургенге уксайды. Бул ушрге косылмайтын Жайыкбайдын саяк жылкылары ехи. ¥зын саны жиырмадан асьш жырылэды. Жылдагы кыска соятын сорымы да осылардын ппшде. Эйтеу1р ездер1мен ездер1 болып, кун-тун демей ауыздарын жерден алган емес. Сондык- тан да желтоксаннын ортасында сойран кезде майканынан жарылран сем1з болып шыратынына Жайыкбай совхоз кез1- нен-ак куэ болып келе жатыр. Анау Гулнэзиранын пэтершщ иесше де осындай 6ip жуан бойдакжылкыны былтыргы кыста басып берген. Сейтш жылкы етшщ KyaipeiriniriHiH аркасында кызынын пэтеракысы эжептэу1р арзанга Tycin едь Eid ортада делдалдык кызмет аткарып, студент кезтен онтустж астанада б1ржола коныстап калганжерлесшщдеeH6eriаз болмаган. Оран да «керек адам рой, ренжггпейш» деп Алматыга кызмет бабы- мен барып журген еюнип улынан ею жасар кашар сойып берген efli былтыргы кыста. Сол жерлесшщтипзш журген жаксылыгы жетерлж. Жайдан-жай карап отырмасын деп былтыр 6ip жылга 45

Дэлелбек БАТЫР академдемалыс алран кызын жумыска орналастырута кол ушын берген де сол жерлеЫ еда. Э л п «агайыннын азары болса да бе- 3epiболмайды» деген осы да. Bipжагынан Жайыкбайдынбедел1 мен онын дариядай тасыран байлыгы да себеп болтан шырар? Ka3ipri заманда так пен акша рана ем1рдан езепне айналып, сут бетше калкып шыккан каймак сиякты кезге б1рден uii- нет1н болды емес пе. Bip аяк аска жарымай, жалкаулыктан сал- бексе боп уйшде отырран пендеге юм кол ушын 6epin, им оны сыйламак? Адам мен адамды 6ip-6ipiHe жакындатып, 6ip-6ipiH сыйлататын да осы так пен сонын аркасында келетш кыруар акша мен дэулетекенше еш им де кумэнданбаса керек. Жайыкбай шгтей масаттанып, epicKe бет алып бара жаткан мынрырран койды Kepin, шйнен «тэубе» деп жымиды... Осы сэтге машинанын гурйпнестш, карасын кездер1 шалган е й ит куйрыктарын аспанга eflipefrrin, осылай карай шапкы- лай женелщ. Булар осында кандай конак келмесш, эйтеу1р соларды енкендеп, уре карсы алатын Жомартгын тайыншадай- тайыншадай терт итшщ йпшдеп ен 6ip кырагылары еда. Жанбыр толастап, айналадагы табират кеп уакыт бойры буйыры куйшен арылып, 6ip с т и ш п калрандай эсер таныткан. Кдрралар мен сауыскандар да коптен куткен ылралра куаныш сез1мш бшд^ргендей далбактап ушып, мэре-сэре болысып жур. Арсаландай келш карсы алран 6ip тебет пен 6ip жыл- мандаган актес тазы ездерше бурыннан белгш болтан ма­ шина мен онын шпнде отырран кезтаныс адамдарга саррыш кездерш 6ip-6ip кадап алран сон шошайран куйрыктарын Tycipin, «е, сендер екенандер рой» деп машинамен дауыс шы- рармай жарысып, отарасы Жомартгын уйшщ касына келш ток- таран сон, ештенеш кутпестен жайылымга бет алран отардын сонынан ушырта женелда. Жайыкбай мен Ханымгудш кел1ндер1 мен немерелср1 купп тур екен. Келшнщ аягы ауыр. Кудай каласа кыска дейш 6ip шшдехананын болары анык. Bepi де каукылдасып, 6ip-6ipiH кушакгап, кептен кормеген агайындардай сагынысып кал­ ган екен. EKiHiui келшше Караганда улкен келвдерЫн MiHe3i биязы, Hi жумсак- Ата мен ененщ айткандарын ей етпей орындауга кашанда дайын. Барлык шаруашьшыктын есеп- кисабы осы келщдершщ колында. Кез1нде совхозда да ecenuii кызметш аткарран-турын. Кржалыктан тускен ap6ip пайда- нын тиын-тебенш есептеп, ap6ip токсан сайьш Жайыкбайдын 46

Тастандынынтагдыры алдына жайып салып отырады. Кдйын атасы да есепке жуйрж адам гой. Келшнщ жумысынан ешкашанда иненщ жасуын- дай кштипан таппайды. Кейде мунда енбек етш жургендер мандай акыларын малмен апады, ал акша кажет болганда келшнщ сейфшде колма-кол акша да жетш артылады. Жомарт апта сайын ауданга барып, кымыз-сут етюзш, одан тускен каржыны шып-шыргасын шыгармай эйелшщ колына экелш тапсырады. Уйдщ 6epeKeci эйелдщ колында гой. Бул жагынан Жайыкбай келшше имандай сенедь Ханымгул келйн мен немерелер1мен уйге юргенде Жайыкбай сэл Kiflipin, шаруа кожалыгынын жай-жапсарын бшуге солай карай бетгедь Бурын совхоздын шопаны мекен- деп келген базды кейш кенейтт, кыскы кора мен жазда кой камалатын коралардын imi-сыртын бутшдеп, электр желшерш тарткан. Он бес шамга арналган шагындау келген жапон электр кондыргысы коп жанармайды да кажет етпейд1 екен. Бензин куятын кутысын 6ip толтырып койсан еы тунге ерюн жетед1. Ал жанармай толтырылган 6ip тонналык цистерна юртштен ершген шагын yttmiicriH iniimie орналаскан. Кез1нде ayeni цистернаны орналастырып, кей1н оны айнала коршай KipniuineH калаган. EciriHae дэу кулып тур. Ал бензишн шагын терезеден шланпш етюз1п куяды. Мунда да кулып шйнген. KayincijaiK шаралары катты ескершген. Ал онын Kunrepi Жомарттын калтасында. Жайыкбай Жомарттын мукияттылыгы мен жауапкер- шш!пне 1штей риза боп каллы. Тушмен шелектеп куйган жанбыр айналанын 6opin шу- канак суларга толтырып койыпты. Биылгы коктемде туган телдер!мен есептегенде усак малдын жалпы саны мын жарым- нан асып жыгылады. Мундагы барлык малдын накты ece6i де Жомарттын дэптер!нде жазылган. Tinri былтыр сатылып алынган ком- пьютердщ 1ш1нен де 1здеп тауып алуга болады. Бул icKe шебер келЫ мен eni немерес1. Жалпы шаруасынын орнынан каз турып, 6ipa3 жыл бойы денгелеп келе жатканына барын салган бас фермер, 6ipaK ресми турде ауыл oiciMi деген лауазымы бар, осы эулетг1н отагасы Жайыкбай едт «Кудай 6ipeyre так бередк так аркылы бак беред1» деген осы-ау. Жайыкбай eid гектар жерд1 ерюн алып жаткан кешенд1 ершбей-жалыкпай карап, онын ap6ip нуктес!не мукият коз 47

Дэлелбек БАТЫР жупртш, кещлше жакпаган жерш санасына ryHin, сонда турып енбек eTin журген адамдармен сейлескен сон liieTKepi турран Жомартгын енсел1 уШне таяганда кымыз тиеген улынын саррыш «Уазип» де уйше жакындап калган едь «1Шркш, баланы жасынан енбекке тэрбиелеген кандай жаксы. Ерте ме, кеш пе ол да ез жемшш береди Б1здщ балалардын 6epi де ен- беккор, шетшен eMipre бешмделш осп. Ал кейб1р бастыктар- дын балаларын да Kepin журм13 рой. Эбден эке-шешешелершш мойындарына мшш алран. 9 з беттер1мен ештене тындыра алмайды. TinTi6ip болтбурай алмайтын, 6ip mere кагаалмайтын Kemcjicpju де керш журм1з. Солар жаман айтпай жаксы жок, epreHri кун! ата-аналарынын кездер! тайган сон epi карай калай eMip сурмек? Эке-шешелершщ сатып берген иномаркшерж канша уакытка дейш теппек. Ол да мэнгшк дуние емес. Ерте ме, кеш пе, эйтеу1р ол да тозады. Ал содан сон..?» EciK алдындары тактай орындыккд жайрасып, киялына ерж 6epin отырран Жайыкбайдын ойын Жомартгын: - Ассалаумаралайкум, кеке. Келш калдындар ма? - деген майда коныр дауысы белin кетп. - Амансын ба, балам? —деп Жайыкбай орнынан Kerepi- лш, ез1нен элдекайда денел1, бойы да б1ршама узын, кырыкка келш калган улыньщ бетшен журеп елж1рей суйдк - Кдпай, жагдайларын жаксы рой? - И е, кеке. Озщ де аралап керш журсщ рой. Тек 6ip рана шы рын бар... - Кандай ш ы рын? —деп Жайыкбай упына жалт карады. — Адамдарын аман ба? - Эрине аман. - Ешй ше? - Бурыннан 6epi арен журген 6ip Kapi-кексау кой бар едг Соны ертен анау шопандарра сойып, етш белш алывдар деп айтайын деп жургем, сол кой елш калыпты. Жайыкбай улынын свзше мырс етш кулш ж1берд1. Жомарт- ка карап eai, 6ipTypai кобалжып турранра уксайды. - Е, жарайды. Bip кой деген не Tempi. Кайырлы шырын болсын. Сойып, етш алыска апарып ертеп ж1бер1ндер. Мумкш жуклады ауруы бар шырар? - Жок, кеке. Ондайдан кудай сактасын. Жасы келген Kepi кой гой. Мумкш тушмен куйран жанбыр да ел1мш жеделдетш ж1берген болар. 48