І. Есенберлин. т8. Алтын Орда

га

1ЛИЯС ЕСЕНБЕРЛИН ОН томдык ШЫРАРМАЛАР ЖИНАГЫ АЛМАТЫ «ЖАЗУШЫ» 1987

1ЛИЯС СЕНБЕРЛИН

I

АЛТЫН ОРДА Б1Р1НШ1 К1ТАП

Б1Р1НШ1 Т АРАУ Ксреге канат дала б у р к т кез ушында калыктап жур. Ш ам и лей булты жок, айнадай ашык кек аспанда баганадан 6epi дэл тебесшде айнала ушкан кыран жер­ ле TypFaH Б ату xaHFa осы тустан тулм , элде коян, не 6ip бетен анды кез1 шалып калып, соны ацдып журген- дей керп ш . Эйтпесе дала б у р к т бостан-боска 6ip жер- д 1 шарыктай бермесе керек-Ti. Бату хан e3i турган те- беден томен карады. Еш 6ip ап не кус кезге туспедь Тек, кундыз 6epKiHiH ycTi бухардын кызыл мауыты бар- кытынан Нп'лген жэне сондай шшкентай ыкшам шапан кигсн бес ж асар кенж еа Барак тебе баурайында ойнап жур. Ж усан аралас каудыц арасынан шег1ртке куып томпан-томпан етедк Элем 6ip мезст тылсым тапкандай маужырап тур. Л уп еткен жел жок... Кез ушында кыран ол1 калыктап жур. Н е т керд1 екен? Неге туспек? Бату хан акырын кура'нд». Ол енд1 А к Ед1л д т сол жагасын- да ж аткан астана Саран-Батуга' кез аударды. Эсем кал а. Bip кезде e3i шапкан Херман Кибеге2* уксаган алтын кум безд1 салтанатты шаЬар. Тек Херман Кибе- ден кеп шарын. Муны да емен мен карагайдан кырнап, сырлап, ак тастан кашап, сылап TypFbi3F3H сол орусут жершен окелшген ecipefi шеберлер... Осы 6ip алтын мен камшыныц кунпмен орнатылган тамаша кала эркашан Сарай Бату шайары Астраханнын (Хаджы Дарханнын) сол- туст1к жарында жуз кырык кнлометрдсй жсрде, Ед1л взенпмн куншыгыс жагасында турран осы кунГ! Селитренное каласынын орны. 2 Херман Кибе (монголша)— Киев каласы.

да Батудын мадтанышы, дуанышы едд Бжелден кшз унмен ад шатырда ескен кешпел! елдж баласы болган- дыктан е з ж ж осындан эшекейлк мэрмэпл! кент т ур п .13- ганына imTeft мэз-мейрам едд Буны Б ату мадтаныш eTetiii жэне тары керкейте тусуге думар екенш де жа- сырмайтын. Сонау кала ортасындары монгол шаманда- ры рнбадатханасынын кайды д ал п ад шатырларын саф алтынмсн жаптырран. Б аска елдерд! тонап зкелген ал- тынын аямаран. BipaK 63i алты ай ж аз бойы бул сарай- ларда 6ip кун турып керген емес. К^шкентайынан уй- ренген кешпел! ел д ж эдётж е салып, дала сыртындап>1 жасыл ойпатда ад шатыр тшюзд1рш сонда туратын. Некерлер! де хан шатырын доршай кш з уй Tirin, coFaH кешетж. Хан шатырын езге ж урт хан ордасы — Ад Орда дейдд О сыдан шырарып, сонау К,ыпшад даласы - нан бастап Б ату acKepi барран кунбатыстары Ж ерорта тещз!мен шектесж жатдан мадиярлар жерже дейж созылран тусты А д Орда хандыгы деп атаран. Ал, Сарай даласынын алыстан кунмен шагылысдан алтын кумбез- держе карай орусут князьдары буран Алтын Орда деген ат KoflFan. Б ату Алтын О рда кж дж даласы Сарайды Ж ерорта TeHi3iHin жарасындагы елдерге барып дайтдан аттанысынан кейж салдыра бастаран. MiHe, осы сэ у л е гп iuahapFa K63i тускен сайын Б ату хан 6ip жасап далатын. t Ал бул жолы ейтпек тупл , к е к ш дургыр селт етпед! де. ©йткеш, дуниеж т т р е н т к е н айбынды Б а т у хан да- 3ip жазылмас сы рдат едд А т ж алын тартып мж гелд Хорватта былтырры датты ж арадаттанганы болмаса, 0м1рбади ауырып керген емес. Биыл ж ылан, hfhh i 255 жылы... елу ею ге ж ана шыдданында, жыл басынан осы кеселге ушырады. Кесел болганда дандай?! Бар бадсы- балгер, сонау Бардат, Иран, Румнан алдырран дэржер- Дэ РпУ 'ф тер еш ем ктей алмады. Кеше рана ж ас буданы м\\'Й131нен устап тудыртып, д улата алатын дуатты е д 1. А л д аз1р куннен-кунге сенуге айналган май шам тэр1зд1‘, езжен-ез1 таусылып барады. Буны кешеп балуан дене- ш , арыс кеудел! элемнж тен жартысын ж аулап алган Б ату хан деп kim айтар? К,ымызы б1туге айналган саба тэр1зд|, куннен-кунге солып, мулдем еше тусуд е. Муи- дай сумдыд кеселд1 м м керген! Осы ж деттж тары 6ip диындыры: осылай б 1ртждеп сенет1нж бжгещигжен бс, езгеге дызыд, алтын соулсл1 жарыд дуние Б ату xaHFa д ар ад далгандай. KyMic жул- дыз тот басып кемесшленш, жайнаган гул суыд сорып

семгендей. Ештенеге кен Ы сокпайды, сштенсге кызык- пайды. Ал будан жиырма торыз жыл бурын? Онда... онда... журек те баскаш а согатын, тамырдагы кап да баскаша агатын. Д уние OFaH кекжнегше кезщ жетпсс 6ip манг] 61'тпес куаныш тэр|‘зд1 KepiiircH. 1Шркш ©Mip! Калай жылдам eiin кеткенсш! Э ксс‘| Жошы дуние салып, доныз, ягни 1227 жылы бук1л Ж о- шынын алып улысына бул не болганда жиырма уште екен. Содан да 6epi жиырма топлз жыл етштИ Жиырма TOFU3 жылы жиырма топ>13 кундей-ак кыска Kepiiuu OFaH. Ж ауды жецген ар урысы — улан-асыр 6ip мейрам, ар шауып алган ел1— басына шыккан аскар тауы ед1 foh. Ал к а з 1р солай тапкан алтын элем1 тот баскан ба- кырдай кер1нбейд1. А ж ал жылжып жакындап келе жат- кан улы жылап Tapi3fli. Бундай да е м 1р болады екен-ау! Ypeft куш бурын заре-кутын кашырып, Б ату эзер-эзер демш алды. Аспанда жалрыз кыран ал! калыктап жур. Бес ж асар кенж еа Бар ак шег1ртке куып, a.ni томпан- томпан жуг1руде. Б ату осы етектеп баласына карап едк онын табыт боп к ата бастаган боп-боз бетшде, оты жогалып сенуге айналган сургылт кез1нде кенет 6ip болмашы шырай пайда болды. Барак Батуды ц ен cohfu куанышы. Ак Орда ханы- нын 61'рнеше ойел1, терт улы болтан. Ен у л к е т Сартак. Одан KeiiiHrici Токтыхан. YiuiHiiiici Аюхан. TepTiHiuici Улакшы. Булардын 6api ер жеткен. Ен Kiiuici Улакшы да ж ау Tycipin, ел баскармаганмен де, кыздарга кез салып, бэй пге тусуге ж арап калган. Булардын 6apiHiH де аналары «Тэварихи-и гузида-ий нурсэт-нэме» шежы peci апткандай, мусылман дж ш д ег1 К,ыпшак кауымына ж ататын К,онырат, Мангыт руларынын кыздарынан. Тек улкен баласы Сартактын шешеД гана ойрат бекзадасы- нан шыккан. Б ату хан езге елд1 кандай шабура кумар болса, сол слден ж ас токал ал уга д а сондай ынтык келген. Демек, бул ун л ен уш н барш ол тек тесек ж анарту деп б1лген. ©3i унатса жарайды, кыз кек ш н е карам аган. Кайары- нан бук1л элем TiTipereH Батута еш кыз баласы карсы келмеген. Осындай ж агдайда ол кырык ж еД ге жеткен. Mine, сонда барып 6ip гажайып OKHFa болды. Бату дегенше кенбсген Хорваттагы 6ip шайарды шауып кайтып келе жаткан-ды. Ж ол калын агаштын арасынан ететш. Жа-

нында узекг1лес cepiKTepi, ноян-батырлары, сонынан шубырран некер, жауынгерлерг... Б ату кенет калым акаш арасында саны р аукулак Tepin журген 6ip ж ас кызды керген. С у nepici Tapi3fli, узын кызрылт алтын сэры шашты. Коркыныш уяларан урейл1 кездер1 кек- пснбек аспандай. Д ен е 6iTici де езгеше. Т эш рдш 03i адамзатты кызыктыру ymiH апп ак мэрмар тасынан му- шелерш эдеЙ1'леп куйрандай. Б ел1 де уз1лгел1 туррандай ж ш -ж М ш ке. Бату хан бурын да шапкан елшщ талай сулуларын керген, 6ipaK мундай кыз nepiiiiTeci бурын-сонды кезш е тускен емес. TipmiaiKTe толкуды, коркуды эдет етпеген Б ату хан- ныц тас журег1 кенет д1р еткен. Бал араларын устаган ормандары ж алгыз уйл1 кем- nip-шалдын кездерш щ карашырындай сактаран осы ж алгы з кызын ол ордасына алып келген. Эке-шешесж Tipi калдырранын Б ату кыздарынык телеу|' санаран. Адам баласын кад!рлеуд! бжмеген Алтын Орда ханы осы кызды жанындай ж аксы кердк А л адам баласын ардактап вскен хорват кызы, бую л Алтын Орда кожа- сы Б ату ханды унатпады, суймедк Бостандырынан айырганы ymiH жек керд!. Зорлыгымен дегенш е кенд!р- reHi ymiH OFaH кектене карады . Талай рет кашпакшы да болды, у да iuiyre барды. BipaK кунд!з-туж андыган те- aenriT, дэйекнп, арнаулы сахи-каты ндар1 сш мумкшд|'к бермедр Акырында, торыз ай, торыз кун толганда, ол осы Баракты тапты. Бар ак шыр eTin жерге тускен сэт- тен-ак хорват кызы енд1 eMip cyprici келд|‘ . ©лг!с! кел- мелк Ж ат ел О рдасыидагы жалгыз улы ушш е л г1а кел- медк ©лмеймш деп жанталасты. Б|'рак жазмыш деген кырсык оным дегенiH кабылдамады. Ж олдасы туспей, эйел 6ip кун киналып жатып, дуние салды. Артынан барып Бату эйелш бала таппаран кунш!л токалынын 6ipeyi елт1рткен|'н бшдй Киналып жаткан эйслгс шакырылран болгер катын ханныц токалы берген алтын дж дэлар мен кейлектж ж !бек м атага кызыккан, баланык жолдасын Tycipy ушш ж ас босанган беншара- ||ын ксудссшен темен карай смпай-сылаудыц орнына, алкым жарын ыскылаган. Бала ж олдасы ж огары кете- р!л1п, сорлыга дем алрыздырман, журег! кабынып елген. Кучык бэрш Б ату сонынан 6 |лд1. BipaK сонау елер- 1 С а х н - к а т ы н д а р — лpi кузетнл, api кызмстиН онелдер.

дсй унаткдн хорват кызын ел'шнен еактам алмай кал- ганына жылардай бон вкжд1. Bip улкен урысга утылган- дай жапа шектк Демек, бу да канды балак Шьщплс ханньщ neMepeci емес пс, 6ip катын уш ж кзшлнгы ci- л iMTiri шыгып «ах!» ура бередк тез-ак ала бетон тымыр- сык сэры уайымнан айырылды. Ж азмыш дсген 6ip бэтуасыз дуние, ала бултты аспан Tapi3Ai, басына кай тусынан кун жарьтыныц, не булт келецкеспнц тусетжш бж мейсж . А л Барак болса тым жас. Юмшц кесапаты, niмиin шарапаты тистимн 6iлу киын. Ж аксы керген эйелжен айрылган Вату одан тугаи баладан да айры- лып калмайын деген ойга келдк Датынына штелген кастык, баласына штелмесше kim к е т л ? Сондыктан да ж ас нэрестенж сыртынан кырагы кезж сала журген. Сейлсй бастаганнан-ак кейде алдына алып отыратын д а болган. Сол сэтте ж узж де 6ip болмашы ш уак та жылт ете калатын. Будан бурын жорыктан, курес-та- ластан, ел баскару эрекеттершен езге улдарына т1пт! кец1л белмей келген. Ал ж ет1м калган кенжесже кэд!м- пдей ыкыласын аударды. Эйтсе де, осы 6ip элжуаз, бо- лымсыз сез1МН1Н 63i де оны Баракка yfiperri, 6ipTe-6ipTe жаксы кере бастады. Оныц ycTiHe бала да ескен сайын ш ешесже уксай тустк Ж анарына нур толган кеплд1р ,кез, сэры шашты. Ж аралгалы балаларыныц бетжен cyfiin кермеген Б ату кейде бунын мандайынан шскейдк Сол мезетте нэрестенж nici колкасын атып, eciHe ше- шесж тус!редк Ал ашуланса, ренжке Барак аумаган uieujcci, кайсарлана калады. Осыньщ 6api Батуга кай- тып оралмас 6ip eTin кеткен куанышты елестеткендей болды. Осы куаныштыц мурасы Tapi3fli эй гЫ хан ж ас iiDpecTCHi енд1 шын журектен жаксы кере бастады. Осы улым ecin, ез1‘мнж тагыма отырса екен деген тэкаппар ханда кенет атасы Шынгыс ханнын есиетж е карсы ой да тугаи. Атасы е з ж ж afiri.ii жасысында: «MeniH ур- пактарым ездер1 женген монголдардан бетен журттардан алган катындарынан туган балаларын ез тактарына мурагер етпеулер! керек. Адам касиет1 ана сутш ен ке- ледк Мундай мурагер эке тагына отырганнан кешн, ана елж е тартып кету! мумкш» деген. Осы ойы ата жасысы- на карсы болганмеиен, картайганнын б е л п а ме, ауырга- нынан 6epi Батуда улгая тускен. Бул муратынын орын- далмауы на жасыпыц жстпеуж бжгенджтен бе, eimi ол ой жанын ж епдей жеген арманга айналган. Сол арманнын lieci ш епртке куып журген мынау сэ ­ ры шашты, кызыл мауыты шапанды бес жасар Б а р а к - 10

Сол арманына жете алмайтынына кез! жётш, бей- маза ойдан кутыла алмай капа болып отырган мынау аке... Б ату xaHFa кенст тары б 1р кубы ж ы к ой келдТ Шо- шына калды. Кып-кызыл шапан KHin ойнап журген ба- ласына кез тастады , ceflTTi де дэл тебесш де талмай калыктаран кырамра карады . Тебе ycTimieri 83i отырран казан тастан Бату кенет асыга турегелдк BipaK улгер- медр.. Кез ушында шыр айналган дал а бурш т 6ip мезет кереге канатын жннап алды да, темен карай, кулаган тас Tapi3fli, кулдилай aFa TycTi. «Bepi кел, 6epi кел!» дсп Б аракка карай ж уг1рген оке терт-бес адым аттады, CipaK улг1рген жок, алып кыран темен карай шуй!лген бойы зулап кеп, Батуды н дэл кез алдында, Баракты 1лш алып каннен-каперс!з канаттарын кай та жайып, кек аспанра карай самрай женелд1. Алыстап бара жаткан кара бурю т пен кызыл шапан- ды баласынан кезш алмай кекке карап тш тетп, Бату хан катты да калды. Тек куларына Барарыныц шырыл- даран даусы жсткендей болды. Адам TipiutairiH шыбын курлы кермегсн, дуниеге келгел1 ж ылауды, 6ipeyai аяуды, коркуды бм м еген, кан- ды айкас, жан Typuiirep кыррындардан ж урег! эбден муГиз боп катып калган Б ату хан, елнипн кандай жан ауыртар керемст ауыр азап екешн жана укты. Ж ок, жалрыз ел1мд! рана емес, жазмыш сынды т а с бауыр мыстаннын да не екешн тусш дк Ж уздеген мын адам- нын тардырын «Кырып таста!»— деп колынын 6ip а л - теу1мен оп-онай шеше салатын Б ату, садарынын 6ip тартуынан калмайтын самурык канат кара буркЬке купи жетпедь Баланы калткысыз ж аксы керудщ не CKeniH Tycine бастг.ранда, аж ал, кара бурш т боп кеп, ец кенжесш алып кетп . Миллиондаран адамньщ тардырын шеше алса да, 6ip баланык тагдырына араша тусе ал- мады! Кандай Kyfliperri болсац д а, жазмыштан KyuiTi емес екенсщ! Мсйлщ кудай бол, мейл1 Бату бол, тар- дыр-ажалга эл!ц жетпейд1 екен! Бату ызадан жарылып кете ж аздаган. B ipan дэрмен- ci3 е к ет и б 1лгеннен кейш кайтадан сэры уайымра са- лына TycTi. Балдырран ж ас баласынын денесш кара бур- Kir тырбиран, пмиген болат тыриактарымен парша-пар- шасын шырарып, каны сорралаган ж ас етш сэры ауыз балапандарына асатып жатканын кез алдына елестетсе, тас журек хан Бату кабыргасы кайысып, 6ip орнында

отыра алмай кетедк Тагы 6ip сэт ойлана калады. Ба- ласынын атын шу дегенде Орусут, не Кыпшак коймак- шы болган. Тек сонынан барып Барак атаган. Енд1 Mine, алгашкы аттардык 6ipeyiH коймаганына екжш тур. Егер Орусут, не Кыпшак, десем Барагым узак жасар ма ед1 деп ойлайды ол'. Кенет онын кез алдына осыдан жиырма жыл бурым еткен 6ip сумдык сурет тура калды. Батуды ц e3i баскарып келе ж аткан монгол кэннк- тэне21 косынына тау елж щ 6ip шагын 6eKiHici узак кар- сыласкан. Ерлер1 Teric кырылып, тек эйелдер! мен ж ас балалары калса да, бекшю тургындары бер1лмеген. У зак коршаудын аркасында, акырында азык-тул!ктер1 эбден таусылып, олар енд1 аштыктан кырыла бастагап. С.онда да карсы эйелдер бе к М с какпасын ашпаган. Бшк ж артастар коршаган б е к М с — кыстакты монгол- дар ала алмаган. Осы кезде куз таяп калган. Эбден лажы таусылган хан кулы кка кешкен. «Егер ержтерж- мен бер1'лсецдер, балаларына тимейм1з» деп елнй ж!берген. Балалары уипн сорлы аналар 6eKinicTin ecirin ашкан. 1шке юрген монголдар тан калган. Мунда бар болтаны ж уздей гана эйел бар ексн. Bapi де арып-ашып жудеген, эбден ашыккан. Эзер-эзер кимылдайды. Bipait, ж ауга деген кек, балаларына деген, Отанына деген ма- хаббат ж уректерш е от берген, ен cohfu демдер1 б<ткен- ше каланы коргам ак болтан. Кез алдарында монгол- дардын балаларын елт!ргешн Keprici кслмеген. Одан да эрекет icTen, айкасып курбан болуга бел буган. Осын- дай ж агдайда Батудын «балаларына тимейм1з» дсген ce3i жеткен. Балаларын калдырады деген, хан сезже сенген. Сенбеске де амалдары ж ок едь Лаж сы з как- панЫ ашкан. BipaK Бату уэдесшде турмаган. Каланы ала алмай кеп к ш р ш , 6ipa3 жауынгер1'н жогалткан ызалы хан, эскерже эйелдерд! катар Ti3in койгызып, кез алдарында балаларын монголдын имек жузд1 алдас- пандарымен шапкылатып елт1рткен. Аналардын сондагы жан турипгерлж айкайларына бул булк етпеген. Ж еню буы кел боп аккан аналардын кез жасына, кайгы-кар- гысына кещ лж TinTi белд 1рмеген. О ларга бар 1стеген жаксылыгы — exiprcH эйелдер даусы эбден мазасын алган шакта ездерж де шапкылап елт1руд1 буйырган. 1 Жана TyFaH баласына монголдардыи женгсн жауынык cciMia кою достур| де болтан. Кене монголдардыи угымы бойынша ондай бала кеп жасайды-мыс. Баланыц вз жасына экеснпц женгсн жа- 2 Кэнлктэне (монголша) — гвардия. 12

Mine осы сурет кез алдына елестеп Kerri. А л Батуды ц сондагы жауыздыгын керген ж ур т Ш ынрыс хан эл1 елмеген екен деген. КейСпреулер кан кум ар Ш ынрыс ханнык жаны cnai Бату бейнесше енген екен деп жоры- ды. Сондай элемд1 шошыткан Б ату хан 6yriH 93i шошып тур. Сондагы жуз эйел Б ату тардырра еш тене де штей алмаган. А л naaip Б ату д а кар а бурки- тардырра ештене де icTefl алмай, бордай опырылып, куйреп калган. ©м!*р— талас, KiM к уш и — сол ж енед1 деген Mine осы! Адам баласынын таласы бетпак дуниеде алма-кезек ту- cin осылай eTin ж атады . Еш уакы тта д а бгтпейдк 6iTyre THic емес. Хан кенет бойын жинап алды. Ж ок , бул кайры уш ш жаралран жан емес, журтты кайрырту ушш жаралган. Ж аура кепн ж 1бермей уйренген Б ату енд1 к ар а бурки-* тен KeriH алмак болды. ©3iHe карсы келген, 93in мукат- кан адамды табанынын астына 6ip салмай к е н ш кен- нпмейтш хан, бул жолы д а сол дардысына коштн К,ан- ды канмен ж ууды эдет еткен муШз ж урек, бул жолы да калт кетуден аул ак едн К,ара бурк1тт1 ез колымен бауыздап, ыстык канын ур ттаса BapaFbi Tiptoin келетш- дей сезшд|‘. Хан Б ату тары acnaHFa карады. Кереге кан ат алып бу р ю т тары кез уш ы нда калык- тап жур. Кыран Kepcin деп баласы Tapi3fli устш е кызыл ма- уытыдан шапан Kiiin, кылшылдаран канды ж уз акбере- нш колына кыса устап, ертешне тебен ш басына тары келш отырды. BipaK кара 6ypKiT енд1 туспедн Букья элемд! жаулап алуды, барындыруды мурат еткен Бату ханнын ewuri бар Tiaeri, бар арманы тек кар а бурш'т- Tin езш е Tycyi рана болды. А л кыран, с е т и де т 1легщ орындалмасын дегендей, тебе басындары кызыл ш алан­ ды адамнын ycTinen шыр кебелек айналып, кез ушында калыктап уша бердк уша бердк Алтын О рда тарында отырран Б ату e3iH алгалы келген осы кеселден eiwi afibiFa алмайтынын б1лген. Тек бул бэтузшз дуниеде канш а тур а алады, cOFan Faiia K63i жетпегбн. ©зш емдеуге монролдын улы ханы М енке ж 1бергсн TiGiT Aopirepi осыдан 6ip ай бурын елшен жу- рер алдында: «Мэртебел1 Алтын О рда ханы, ci3.ii бул кеселден Ti6iT eMi ж аза алмайды. Д енедеп' суды н жи- ырма белшепнен 6ip белшектейи калган да адам дунне салады. Курыскан кен Tapi3ni Kici б 1ртшдсп барып бо- йындары суы таусылуга айналганда кезш жумалы. Б у ­ гаи ештене де 1'стей алмайсын. Слздщ де каныцыз кою- 13

ламып баралы екен. Аз турасыз ба, квп турасыз ба, тек жазмыш Сплел!» леген. Буны карт flopyiui Алтын Орда ханына онашада айткан. Бату Aopirep ce3iti бвлмсген. Соцынан да са- бырсыздык кврсетпеген. Алыстан келген xapi емшпп тарту-таралгысын мол 6epin, елж е кайтарран. Д ору1ш журш кеткеннен кейж де ешшмге сыр ашпатан. Бурын- гыша хан сарайында эдеттег1 калпында Орда жумысы- мен шугылдана берген. Баска журттан келген елш!лерд! кабылдаган. Ж уы рда влед1 екенмж деп коркып, Орда Ti3riHiH босатып ж 1бермеген. Барлыры вткен уакытта кандай тэрт1пте болса, сол калпында журш жаткан. А л Батуга кеселден Kepi, е зж ж елетж ж куш бурын бжгеш батты. Сонын кайгысынан кешег! арыс дене шуй- шмдей болуга айналды. Атасыньщ кез1ндей, Kipniк как- пай карайтын, каЬар шашкан, мызгымас кысык кез1, енд1 шел баскандай тумандана тустк Сейтсе де ол Орда TapTi6iH бузбаган. Тек туе ауа некерлерж шубыртып, ен cyfiiKTi кенжес) Баракты, 6ip кезде езше улы атасы Ш ыкгыс ханнын 1стегенждей, ерж ж алдына отыргызып ап шайарыныц сыртына шыгуды эдет еткен. А к Е д ж д ж кырка тусын- дагы 6ip бш ктеу тебенж жанына келш атынан тусетж . Нвкерлер1 хан ойын бузбайык деп еш ж уз — еш жуз елу кадамдай кейж шегжж, тебеш коршай, кузетж алыстан тура беретж. Ал Б ату баласын ез| ершмен ой- натып коя 6epin, тебе уетж деп казан таска отырып алып, ойга кететж... Не ойлады? 0M ip туралы ма, ел|'м туралы ма? Атак, бак уш ж , 6ip гана Ш ынрыс урпа- гыныц атак-багы уш ж элемд! кан сасытып халыкты койдай к ы р т н Б ату енд1 е зж ж шыбындай жанын калай куткарарын бжмей ой теш зж е шомыла ма? Элде Tip- ш ш к Ш1р'к|'нд1 кия алмай, кайры -каарет мухитынан ететш жол таба алмай, кур жудеп отыра бере ме? Ж ок, жок, TinTi олай емес. ©лепш де, одан кутылатын жол ж ок екешн де бж етш ауру хан, бос киялдан Kepi алда- ры 6Mip туралы ойлануда едь Ж ок, ез eMipi туралы емес, ез колымен шанырарын кетерген Алтын Орданык алдагы камын ойлайтын. Кандай акыл, есиет калдыр- са ypiM-бутары оны сактай алады, мэцг!-баки кулаттыр- майды? Сол Алтын Орданы билеген ypiM-бутары кайт- се айбарлы куш бола алады? Адам дуниеге 63i келедк 63i кетедк YpiM-бутактыц д а ез тардыры, ез Tipuiwiri бар емес пе? Сейте тура, ypiM-бутак ушж куш бурын элек болудын кандай к а­ жет! бар? и

Ж ок-ж ок, TinTi олай емес. А тасы Ш ьщрыс хан: «Мен дуниеден eni-ак нэрсеш арман е тп м . Bipeyi — атак- данкымнын все беруш , ал екшийс! — ypiM-бутагымньщ ез!мдей эйгШ api ел-ж уртты н aMipiuici болуын» Fana кексед1м деген, ж ок па едк Сол атасы карт Боракулдан: — Бул жалганда саран не кымбат?— деп сураган. — ©Mip!— деген Боракул. — Оны немен д элелдей с^ ?— деген Ш ьщрыс хан. — Мен к а з 1р улы м эртебел1 Ш ьщрыс ханнык арка- сында, улы Орданын шанырарын устап турган торыз уылдырырынныц — торыз ерл1гщн1н 6ipi болдым,— д е ­ ген Боракул.— Улы ханнын вз иырынан алтын юреукел! тон кид1м, 6ipiHeH-6ipi аскан отыз су д у катын алдым, алдымда билейтш улысым, быкыган малым бар... BipaK картайдым, тер1мнен кер1м жакын калды. А л егер кудай маган, Meni баяры саган косылардан бурынрыдай мал- шы болып журген таз калпыма, б1рак ж ас калпыма кайта туа’рейш, мына атак-бак, дэреж ещ и киып кете аласы н ба?— десе, мен сез айтпай кенер е д 1м. ©М1'рдщ кымбаттылыгы мше, осындай. — Д ур ы с айттын,— деген Ш ьщрыс хан,— т 1риплштен кымбат ештене жок. — Ал езin де сейте алар ма ед|‘н?— деп сурган одан сонда Боракул.# — Ж ок, мен ейте алмас ед1м,— деген ойланып Шын- fhc хан,— саган бэрш тастау оцай, атак-бакты да, дэ- режеш де... ©йткеш, сенщ артыцда ypiM-бутарыц ж ок кой. А л маран олай icTeyre болмайды. Тер т улым — терт жиеИангер1, эр немерем — эр елдщ ханы, шеберслс- piM де ат жалын тартып Mine бастады. М енщ дацкым енд! солар аркылы кан ат жаяды... А л ез1ме eMip сурап алганмсн ypiM-бутарымды осы кунплерж дей атак-бак, дэрежегс жетюзе аламын ба? Тек ез басым ушш тана емес, солар ушш де куресш , алысып-жулыскан жокпын ба? Ж ок, ейте алмайды екенмш. Менщ сурап алмак eMipiM, оданда ypiM-бутарьшныц иплш т1 eMipiHe айнал- сын. Сонда олардьщ эр жещсшеи, эр алга б а с м н ады- мынан мен кайтадан туамын. YpiM-бутарым eMipiMniii жалрасы. Егер олардьщ данкы мэнп елмесе, мен де Mauri жасаймын. А дам га будан зор тш ек бар ма? YpiM-бутак деген MiHe осы. Бату осындай ой устш де отырран кундердщ 6ipi.4,T.c, кек жузшде алып кыран пайда болды. Эрине, бул жек- 1 Ж ис li а н г с р (фарсы т!л!) — олем neci дегсн свз. 15

сурын кустын езшщ тагдырына амналатынын б т с е , эл- декашан оны куртар едь Bi.nren жок. Анбарлы Б ату буны бм дн 6ipau колынан дым кел- медк BipaK хан кенжесшщ елгешн Tipi жамга айткан жок. Сан халыкка купи жсткен Бату 6ip каракуска куш! жетпстенже корланды. Душпаным табалайды деп айт- пады. 0 зге ж урт Барак кайда деп сурамады. Дегенмен, кенжесшщ ж ок болып кетш, ал ханнын Кызыл шапан к и т жападан-жалгыз, кунде туе ауа тебе басында отыруынан ж урт 6ip сумдыктын болганын сез- д к BipaK сумдыкка етене боп е™ e.nin кеткен Орда TeHiperi Батудан ештенс сурамады. CypayFa бата ал- мады. Хан e3i айтпады. Ж уртты тан калдырган тагы 6ip морсе бар едк Жошыдан туган он же™ улдын ен данктысы да, айбарлысы да осы Бату. Будан дэрежес! де, атагы да сэл темендеу атасы Орда мен iHici Берке. Ал Жошынын езге балалары — acipece 6eciHiui улы Сибан мен он ушшип улы Кутлык TeMip жай катардапл ом ак1 иелер! едк Тек урпактары барып сонынан олар- дын атактарын шьтарды. Даш™ Кыпшак жершде Бату Ак О рда туын кетергенде, езше бершген ¥байра-Субай- раг улысында — К ек О рда хандыгын курган Орданык 63i, iHici Батудын келенкесшде жургендей болатын. Эрине, Жошынын баска улдарынын 6api де ел баскар- ган, алдарына мындаган мал салган, эр кайсысы улан- асыр 6ip байтак ж урт, 6ipaK хан дэрежесше кетершме- ген. М ше, осы Жошынын он жет! улынын |'шжде ен данктысы да, айбарлысы д а Бату. Бутан дэрежс, атак, бак жпгынан Шынгыс немерелержен бул туста Телеш'к кос арланы — Солтустж кытайдын патшасы Кубылай мен Кавказ, Эзербайжан, Рум, Иран, Баидат Ильханы К улагу Fana пара-пар келер. BipaK булар да Шыгыста- гы Корасаннан, Батыстагы Херман Кибеге дейж алып жаткан жок. А к Орданын aMipi журш турган жер епз- д щ талысындай болса, езгслердш карамагындагы ай- мактар койдын, api кеткенде тайыншанын Tepiciimefl. Эрине, дэреже жагынан Теленщ тагы 6ip баласы Мен- ueHi жэне Ж агатайдан тугаи Куйж™ де умытпау керек. Шынгыс ханнан KefliH Угедей, Угедейден кейж Кушк, Куйштен кейж Менке улы хандык Каракорымнын га- плиа отырган. Ka3ip Каракорымда Мецке. Ал ж урт тац калган жэйт мынада едк Шынгыс урпагынын iuiiH.ne ен тэкаппар батыры осы Бату. Шыкгыстын данкты 1 Омак (ыопголша)— аймак. KyHri Ci6ip. г V6afipa-Cy6afipa нсмесе I6ip-Ci6ip •

езге урпактары ел шапканда да, жаура карсы аттан- ганда да, косындарын ездер1 Ордада отырып, не май­ дан ш ебш н арт жагында турып баскарса, бул эркашан д а 03i эскерш ш ек алдында болатын. Ал Алтын О рда сарайында отырранында устш е ж1бек, юреуке, кундыз, •горка киш кврмеген. Бэз-баяры ата-бабасы ндай ж аз туйс жун шекпен мен кулы н Tepicinen штелген тайж а- кысы, кыс тобылры курен тоны мен каскы р irniri устш ен туспеген. Басына ж аз ак тш нш н TepiciMeH квмкершген кыпшакы берж , кы с ел! ж ущ и кар са к тымак киетш. BepKi рана Кыпш актж!. Сейткен Б ату кенет сырты ал- кызыл мауыты кундыз бер ж пен алтын зерл! алкызыл мауыты букар бешпетш киюд! шырарды. Ж эне бурын кан майданда каидай iop.ai, айбарлы болса, О рда iminAe, дос-ж арандарыныц арасында езш сондай ина- батты сыпайы устайтын хан енд! кшт взгердк Суп-сур бон капы кашып, кабагы Kip6in тартып, журтпен ж ен д1 сейлеспей койды. Бурынрысынан да бетер ашулы, ун шырармай, тек 31лд1 тур!мен-ак касындарылардын ен- cecin басып, апшысын куырып 6iTTi. Ханнын сыркат екет'н журттын 6epi де бшетш. Сон- дыктан мунын 6api ауруынын KecipiHCH Fofi дед! ма- цайындагылар. Тек олар Алтын Орда иесшш кунйнк таянраиынан хабарсыз едк Сондыктан олар Батура «элКак айырып кетер» деп умггтене карады . А л «не болар екен?» деген коркынышты суракты ya 3ip, некер, ноян, колбасшылар 6ip-6ipiHe сыбырлай айтты. Д ауы с- тарын катты шыраруга батылдары бармад'ы. Б ату тур- ран жерде ешюм даусып катты шыгарып керген емес. вйтуге каКылары да жок. Ал Бату эдет1 бойынша тебе басына келш кунде отырады. Кыран да хан устшен калыктауын тыймады. BipaK Б ату хан Ордасы жайлы ойлануды умытпа- лы. ©лер куш таяу калганы хак. Урпактары на кандай еснет, кандай акыл калдырмак? Dip куш ол Тайж ш ут бэйбннесшен туран ен кенжес! Улакшыны шакырды. Бул узы и бойлы, ат ж акты, кыр мурын, э д ем ш е келген бала ж 1г!т. Монролдан repi иран елйпн бозбалалары иа уксас. Эрине, Улакш ыдан repi Б ату так Myparepi улкеи баласы Сартакты шакырраны жен болар едк Бiрак С артак каз1'р О рдада жок. 0 3 i ауру болганнан KefiiH, К ара коры мг;i шакырылран. Куры лтайга Сартакты жК берген. Ал Бату ханнын cyfieniuii Улакшы таза монгол болса, С артак христиан дАшнде \" i i Ж 'н о oainiit-y*i.ici.i

HUH шетшен плркеу тургыздырган. Мусылман дж ш деп кыпшактар «Сартак Батуды к нэсирони дш ш деп туткыч энелшен тугаи. Монгол т1лектес болсын деп емшектеп куш ндеп каганаты жарылмаган ойрат катынынын ба- уырына салган екен. «Карына тартпаганнын кары сын- сын» деген, С артак шеше сутжен аса алмай Konip д Ы к е к iPiп uiipKey орнаттырып жур» деген сез muFapFaH. С ар ­ так ж урттын есепн айгактагысы келгендей узын бойлы сэры шашты, кек кез Kici едк Э л п свзд1 ecTircH Бату: «Мусылман бола ма, Konip бола ма, маган 6opi6ip, тек оке тагын сактай бьясе жарады» деген де койган. Шынгыс хан жасысы бойынша оке тагына улкен улы отыру керек те, шанырак Heci Kimi баласы болура тшс- Ti. Б|‘рак, бул тэртш унем! сактала бермеген. Шынгыс урпагы каскыр уялас, Kyuirici жснед! де, o.ici3i улкеи- кпш'сшс карамай жем болып кала бередк Б iрак., ат жалын тартып мжгенше монгол Ордасында тэрбие ал- FaH атасы Шынгыс ханнык жасысын булжытпай орын- дап уйренген Б ату Сартакты ез тагына отыргызбак едк Сол себептен де оны улыс iciMeH таныса TycciH деп К аракорымга ж 1берген. А л Улакшыны шанырак Heci MyparepiM деп ез!не ж акы ндау устайтын, езгеге айтпа- ган квп сырын будан жасырып калмайтын. Бул жолы д а солай болды. — А т жалын тартып мшуге жараганнан ксГпн хан урпагы ж ас болып саналмайды, сен де ер жетш кал- дын, улым,— дед! Б ату тебе устш деп. таска отырраннан Keiiin.— Мен де елуден астым, opi жазылмас сыркат- пын. А ртына карап «неш icTeAiM, н е т 1стей алмай кал- дым, icTereHiMHin бэрi ойдапядай шыкты ма, шыкпады ма»,— деп кез Ж1*берш ойланар керек. А л сен болсан, ш анырак Heci — кенжемс1н foi\"i, отыр, энпмелесешк. Улакш ы oKecinin нускауымен онын он жагынан жал- пак тастын устж е малдасын кура отырды. Экеп езше он ж агы нан1 орын бергенше Улакшы iniTeft кетерш п калды. — Б ур к1т балапаны уяда нс керсе, ушканда соны 1лед1,— дед1 Бату, onriMeciH алыстан бастап,— мен экем Ж ошыдан Kepi юшкентай кез!мде атам Шынгыс ханнын торбиесж де болдым. Ж етж е жеткен|'мде ерж щ алдына отыргызып алып, ол маган монгол лашкарларынын ко- лынан кырылган журтты н майдан даласын керсететж. А л мен, эрине, монгол нояндарынын кисык кылыш, 1 Ошактын, не уй Meciiiin он жагынан отыру — квне монгол дос.-ypt бойынша курмстт1 орында отыру болып табылады. 18

киска шокпарларына кызыратинмии. Ерлжтерже тонн болатынмын. «0з1м де осылардан ж уртты кыра omctiii батыр болсам ип ед!» деп кумартатынмын... Ал кеиде ол маган акыл-есиет айтатын. Сол есиеттсржж, ocipece, ym eyi — OMip деген кара тунде менж жолымды керсе- тет1н жарык жулдызым — TeMip казырым болды... Су- рапыл сапарларымда сол уш еси етж жанымнын азыгы eiTiM. Б1рде ол маран.— «Топ и гл ж олбары с баскар са, кундердщ кунждс топ ит жолбарыска айналады. Ал топ жолбарысты ит баскарса, акырында барып элг1 топ жолбарыс ит боп кетедЬ,— деген. . А л маран ерген шапкыншылар алты басты айдаИар ед1. Оны б аскар у онай емес-Ti. Сондыктан мен унем1 ж олбарыс бол уга тырыстым. Сондыктан ба менщ со- нымнан ерген ноян, баЬадур, жауынгерлер1м жолбарыс тэр 1зд1 канды ауыз, ерж урек, елермен болды...— А л, тары б 1рде Ш ыцрыс ат)ам: «кара халы к корыкканын сый- лайды, дэржтейдй Егер дуние ж узж е атын калсын де­ сен, сш к1мд1 аяма, ж уртты кыра бер. Негурлым халык- ты кеп кырсан, сорурлым данкын все тусед!»,— деген. ¥лакшы элденеден кысылгандай жергс карады. — Неге басын салбырап KeTTi?— дед1 Б ату.— Элде Букенжи казынын айтканын ecTin пе едж? — Иэ,— дед1 Улакшы басын квтермей. Ж ылан, hfhh 1221 жылы монгол косындылары К,ора- сандагм 'Гератты алрашкы коршаран жолы шайардыц казысы Бахиддин Букенжи колга тускен. Шынгыс хан казынын б1лг1рл1гже риза болып, е зж щ касынан тас- тамаран. Тэр ж 1машысы аркылы одан мусылман элем ь н1н, турк1 тукы мдас елдердщ жайын, эдет-рурпын, салт- санасын унем1 сурап отыратын. ф Bip кун1 Ш ынрыс хан: «Мен салам ат кеп халыкты кырдым, сондыктан данкым дуние ж уз1нс кетед1. TinTi, ешк1мд1 калдырмасам, атагым бугж гщ ен де аса тусе- д 1»,— деп сер1ктерше мактанады. Осы свзд1 ест1ген к а ­ з н шыдай алмай: «¥лы мэртебел1 хан ием, егер жаным- ды cayFa етет1н болсаныз, а з д ш ж анагы се з1н1з жайын- да мен де ез1мнщ 6ip ауыз ойымды айтар ед1м»,— дейдк «Айт,— дейд1 Ш ыцрыс хан,— тимеймж». «Егер эскер1н 1з бар халыкты кырып тауысатын болса, онда с1здщ хан ием, атарынызды м м дэрштейд1?»— дейд1. Б ала ж 1г1т Улакшынын есж е тускен1 осы эцг1ме ед1. — Ж ок, сен элем иес! Ш ынрыс ханнын Букенжи казыга кайтарган свз1н ест1меген екенсщ ,— дед! Б ату 19

¥лакшыга.— Еспсен, буйтш жерге карам ас едщ... «Мен ceHi акылды, керсген Kici деп жур ед1м,— деген каЬар iieci Шьщгыс хан,— ал сенщ жацагы сезще Караганда, мен ойлагандай емес екенЫц. Дуние жуз!нде ел билеп отырган хан жалгыз мепмin бе? Ал мен монгол атынык туягы тиген жерге дешнп журтты гана кырдым. Дан- кымды мен тэр1зд1 ел билеп отырган езге журттар анызга айналдырады. ¥рпагынан урпагына таратады. CefiTin, атагым мэнп елмейди деген. Бату сол ойланып калды да тагы сейлеп Kerri: — Халык деген катын тэр1зд1 умытшак недель-- де- д 1 ол.— Байынан таяк жеген кай катынды керд!н eMip боны кектескен? Сол сен кыргаи халыктыц урпактары- нын ездер1-ак кайтадан ecin ел болганында, бабасын куртканынды алдымен 63i умытады. Э льак каталды- гынды ерлшндей дэрштей туседь Д ан к деген Mine, осы- лай келед1. — Ал yuiiHiui рет далай 1 каган бабамыз мынадай есиет айтты,— дед1 Бату аздан кешн.— «Ж ауыца кандай катал болсац-, досына сондан мешрбанды бол. ©3ine жаксылык icTercHre жаксылык icTe. П лесе, койныцдагы катынынды ки»,— дед1 ол. Бату хан «кыран ал1 Kepin6efi ме?» дегендей аспанга кадала карады. Кереге канат кара буркгг кекте калыктап жур екен. Оиы ¥лакшы да кердь Б 1рдемеге тусшгендей aseciHiu бетше урке карады. Б ату хан ундеген жок. — Мен атам Шыкгыс ханнык алгашкы CKi еснетш кандай бер!к устасам ,— дед! ол аздан кейш,— уилниН ecueTiii де тапжылтпай орындауга тырыстым. — BipaK, ci3 улы бабамыздыц icTerenin 1стен алган жоксыз гой. — Ио, мен койнымдагы катынымды еш бiр досыма берген жокпын. Атакты Бату да далай каган Шьщгыс хан бола алмады. Меркит пен Найман хандарын елДрш, Шьщгыс хан оларды 93IHC багындырган кезшде, Керей улысынын билеуипа Ж аха-Гам бу exi сулу кызыньщ 6ipi Ибахан- бепмд1 Шьщгыс xaHFa косып, сонын аркасында esi ажалдан аман калган. Кызыньщ CHiuici eTin кос-кос жылкы, казына-мулж, exi ж уз кун ергсн. Сонынан Шынгыс ханга кайтадан карсы шыккан. Шьщгыс хан- 1 Д а л а й — монголша шекЫз кен деген магынада. 20

нын досы Журшетай-ноян Ж аха-Гам буды алдап колга Tycipin, басын алган. Осы Ж уршетай-ноян бунын ал- дында Керейлердш де колын женуге кемектескен. Жоне сол уры ста Ш ынрыс ханяа а л те ге н кылышка 93i карсы умтылып, ханды е л 1мнен аман алып калган, Ж урш етай- дын осы ныльты на риза болган Ш ынрыс хан: «Кас болсан, касыка — Дайын тур казып кор. Дос болсак, досына — Етщнен ет кесш бер,— деп, сулульты н а да, акылдылыгына д а карам ай кой- нындагы катыны Ибахан-бепмд! дуние-мулшмен, epin келген eKi ж уз кущ мен Ж урш етай га берген. Эке мен баласынын сез етш отырраны осы окира едн ¥лакшы OFaH тагы сейледь — Ш ынрыс бабамыз эйелдерш тек ойынан шыккан достарына рана 6epin коймаран... Кэш тай-ноян Ж урш е- тай емес ед! Foft... — Из, ондайы да болтан. ©йткеш, сенщ бабаннын к е к се ге т бш'к eni яой. Оран 6api де келшть 0 khf3 былай болтан. Керей мен Т а й ж ту т рулары алысып ж урген туста ¥р ут aMipuiici Кэютай-ноян мен М анпдт aMipmici К,у- йылдар-ноян Ш ьщрыс хан ж апяна шыккан. Ш ынрыс ханга косылды дегеш болмаса, Кэютай-нояннын xaHFa втк!31п койран ештенес! ж ок едк TinTi, Уан ханмен ж ау- ласып журген кездершде, 6ip кыргын айкаста, карсы жагына куш! жетпей абыржып TypFan Ш ынрыс одан «не icTey керек?» деп кенес сураган да, Кэютай-ноян атынын жалын сипап турып калган. Еш акыл бермеген. Сол урыста Куйылдар-ноян улкен ерлш керсетш, Уан ханнын эскерш женуге жол тапкан. Бертш келе Шынрыс улы ханга айналганда, 6ip Kyui уйыктап жатып жаман туе кередь 0ri3fli жутаты н кара ш убар эпжылан буны орап алган екен. «Егер койнын- дагы катынынды бермесен, е з й ш ж утамын» дейд!' ол. Хан кара терге малынмп, кысылып оянады. Коргсн туске, баксы-бэлгердщ айтканына cenrim шаман дшш- д еп Ш ынрыс хан TycTi езшш е жориды. Койнымда KiM жатыр екен деп караса, эл! тесек кызыры кетпеген, жа- кында рана алган Ж ан габ у эм1ршш!ц кызы — кербез токалы Эбнке-бепм жатыр екен. Хан оны оятты: «Ccni алгалы кенш м куанышта, жаным ракатта едн енд1 сен ренж!ме, жана 6ip жаман туе керд1м, сеш 6ipeyrc бс-

pyiM керск»,— дсйд1. Хан се зж щ gki болмайтынын бы с- TiII Эбнке-бепм : «Осы 6ip ж аксы кундср1м1з д т ескерт- Kiiui болсын, онда маган Кенетай атты дастаркан дэйек- ш|'м мен кунде в31М кымыз iuiin жургсн алтын кесемд1 ки!*— дейдк «Жарайды» дейд! Шынгыс хан, сейтед1 де сы ртка: «ой, кайсын барсын?!» деп айкайлайды. «Мен бармын!»— дед1 сол куш кезек OMipmici болып жургсн Кэш тай-ноян. «Уйгс Kip» деп буйырады Шынгыс. Кэш- тай-ноян уйге KipremieH кейш «Мына, катыным Эбике- 6criMAi саган сыйга берд1'м»,— дейдк Ноли шошып ке- тедк «Коры кпа,— дейд1 Ш ынгыс,— мен шынымды айтып турмын». Осылай ол койнындагы кербсз токалы Эбике-бепмд1 бар дуние-мулшмен, ж уз кун, кызметил эйел, еркектер!'- мсн Кэш тай-ноянга берген. Эбнке-бепм не десш, аркасында жаткан кос буры­ ми» енд| кеудесш е Tycipin1 ж ана куй еуж е epin кете барган. Алтын Орда ханы аз уакыт ундемей калып, кайта- дан сейледк — Ж а у журек атамыз д а керген TyciiieH корыккан болар,— дед! Б ату сылбыр. Улакшы сэл жымиды. — Элем ш к жартысын аляаида flip етпей, 6ip тустеп корыкканы калай? — Алдагы арманын улкен болса, ж ас шагында адаи efliMfli онламайды. А л сол арманын орындалып, жасын келген кезде аламга калган eMipi е тс кымбат.— Бату ауыр курсждк— иэ, адамга не жетпссе сол багалы... Улакшы ер ж урек эк е сж ж де e.niMнсн коркып отыр- ганын eiiai тусж дк Будан 9pi сурак беруге бата алмады. Ce3;ti кай тадан Батуды н ез1 бастады. — Ел багындыруды атадан 6i3 уйренд|'к, ал ел би- леуд1 б!зден сендер уйренуге тш спсш дер,— дед! ол,— сойтссндср гана Ш ынгыс ypnaFbi oMipiui болады. — Сонда,— дси Улакш ы,— Ш ынгыс атам ешшмнен, езж ен бурынгы откен жнИанкездерден ештеце уйренбеп пс? B i3 келе ж аткан жол онын e3i салган сэра жолы ма? — Иэ, бул онын 03i салган жолы,— дед1 Бату,— 1 Кене монголдардын гурпы бойынша ойел куйеуге шыкканнаи кейш шашын exi белin аркасына салады. Онысм — осы кос буры- мыныц б|'реушдей, цент eMipiMiiiii жартысы ccnixi дегеш. Ал бу- рымдарын хеудесше Tycipyi — куйеушеп айырылгапынын белись2 22

жайнап турган калаларды, кулпырып турган бау-бакш а, eriH-жайларды, бэрж -бэрш кул-талкан eiin жойып, ел- журтын кул eTin, ол жерлердг монгол малы eceTiH жамылымга айналдыру — бул онын кекейтесп арманы e;ii. Сол максатты орындаушы 63iM, 03iMHin урпарым, кала бердк монгол ел! деп тус!нген. Сол ушш ол монгол журтын 6ipiKTipep 6epiK тэртш орнаткан, жолында KiM турса д а аямаган. Б 1зге де соны есиет еткен- А л сол армандарын орындау ушш ол езжен бурын еткен жи- йанкездердщ кейб1р акылды iCTepin д е кабылдаран. 031- нс улг! еткен. — Ол кандай icTep?— Улакшы кызыккандай ынгай керсетт!. — К,ытай окымыстылары оран Ескенд!р Зулкарна- йыннын калай сорысканын, e3i T3j>i3Ai элемн!ц тен ж ар- тысын калай алганын айткан. Ёскешир Зулкарнайын- нын эскер!нде б!здерд'!кшдей катын-баласын тиеп сонда- рында журген акурыгы — Keiui болмаран... Бук!л acKepi- мен 6ipre ж алгыз рана эйел ж урген. О д а езш щ cepiri, тарихшысы, KeHecuiici Птало.мейд!к катыны екен. BipaK, Ескенд1р Зулкарнайын ж аулап алган ж ер1 македондык екен!н б!лд!ру упин, ocKepi кай ж ерге жетпес!н, сол тус- ка кырыкка келген ж ауынгерлерш Teric шептен босатып, калдырып отырран. Олар сол арада уйленген, уй салган, македондык -тэрт1пт! орнаткан. BisA ty улы атамыз д а Ескенд1рдщ осы эд1сш кабы л еткен. Бул д а кандай жауынгер! болмасын ол кырыкка толса, acnepi келген жерге оны тастап кетш отырран. Тек Ескендйр Зулкар- найындай емес, бар катын-баласымен, дуние-мулюмен, олар жана жерге орналаскан сон монгол тэрт!б!мен, Шыцрыс атамыз ж аулап алган ж ерш монгол ж ерш е ай- налдырран. ©з!нен бурынгы тэртш , дэстурден тары 6ip уй р е н г ст — кытай шеж{реш>лершщ айтуымен мемлекет кур у anici ед1. Рим патшаларындай, Ш ырыс елдер!нде болмаран, «Торыз ерлш »' деп аталган Орданын ен жо- FapFbi акылшы кецесш курган. О рда шацырарын устап турган езш алтын баканы десек, торыз ep.niri — торыз ку- Mic уыры болран. Бук!л mohfo.t журтын 6ipiKTipin, Шьщ- рыс ханды хан кетеруде бул торызынын en6eri, е р л т аса ерекшс екен. Сондыктан бул торыз Tiperine, торыз акыл- шысына торыз ерлш деген ат берген. Бул торыз ерлш тш , хам ордасында 6ipirln акылдасатын кундер!нен бетен,1 1 Тогыз ерлшке жалайыр Мухли, шурши Мертен, арулат Ба­ турин, сулдут TopFaii Шире, урянхат Желмо, Оссут Жебе, онрат Кара лиру, Жерге» Боранкул, татар Шнбц Хузур KiprcH. 23

еркайсысынын oMipuiiciMCH жеке кездесетж куш , мезгЬ л1 болран. Б ул торыз ерл ж тщ берген кенесш Шыцрыс хан булжытпай кабылдап отырран. Ж ане бул торыз ер- лж тш тобына терт iHici, торыз улы, уш кызынын 6ip де 6ipin Kipri36ereH. «бзш мен жындас, ез ет-суйегщнен ж аралтан жан езщнен акылды болмайды»,— деген. Ва­ ту тагы ундемей калды. t — Кене самурайлардын заны бар екен,— дед1 ол ке- нет сенлеп,— езжен дэрежеЫ, атагы, байлыгы жогары турмаган адамды самурай жекпе-жекке шакырмайды екен. Ш акира калса, ол самурай болып саналмайды екен. Атамыз LUbiHFuc хан езж ен темен адаммен ж ау- ласкан емес. О ндайлар кездесе калса, 6ip нояны аркы- лы елт!рте салран, ал кебж е, ондай KiciHi езж е дос етуге тырыскан. Сенен темен турран адам, езщ жанына батырар киянат штемесен, сешмен кас болудан repi дос болуды ылейд!,— дейтж. Эрине, багынышты ел дос бол­ майды, оны камшымен дос ету керек. Б ату ойына б1рдеме тускендей, кенет сез!н догара койды. — Улакшы,— дед! ол, б1ртурл1 кобалж ып.— Орда Б ар ак орланнын ж ок болып кету! туралы не айтып жур? Баракты бурш т алып KeTinTi дейд! ж урт,— дед! Улакш ы осы суракты кутш отыррандай б1рден жауап кайтарып,— элемнщ купи жетпеген Б ату ханга 6ip кара кусты н куил ж е гп , «кеп асканга — 6ip тоскан» деген осы д а дейд1 кауым... Бату суы к сезден шошып кеткендей, канын imiiie тартып сурлана калды. Кенет жан ce3iMin баска 6ip ой басып кетт1. Мумкш бул ой оныц басына дэл к а з1р ал- гаш рет келген шырар. «Сонда калай болтаны,— дед! Б ату.— Сондары сумдыкты керген ана кузетш! ж уз жК riTTi мен боска элт!ртке|пм бе?.. Шындык алмас кездш— кап тубш де жатпайды деген осы ма?.. М енщ жазылмас кеселге шалдыруым, ен ж аксы керген улымнын анандай бон аш бурш тке жем болуы — oari ж уз ж !г!ттш кан- дарындай жазыксыз тепл ген кандардыц обалы ма екен?» Bipaic кеюректе элдекалай тутана калган осы 6ip ой са ул еа заматта сене калды. — Сосын?— дед! ол Улакшыга сэл бурыла. — Сосын... Баракты н ел!м1- улы атасы Шыцгыс хан- нын есиетж бузгысы келген Б ату ханнын ж азасы дейд! журт.

Бату ундемей калды. Аздан кейш барып: — Иэ, ол солай,— дед! селкос. — К алай?— Улакш ынын даусы катты рак шыкты. — А та данкын ecipe алса, хан тарында баланы н кай- сысынык отыртаны, улкеш ме, Kiuiici ме, 6api6ip емес пе... Ж ок, менщ катем де, кунам да баска нэрседе. — Неде?— д ед1 Улакшы, бул жолы езш -ез1 устай ал- май даусы сэл катты рак шыкты. Бату Улакшынын даусы катты шыкканына мэн бер- ген жок. Кылыштай кылшылдаран кез1 болса 6ip capi, ал каз1р... терш ен Kepi жакын калган шарында шаны- рак Heci MyparepiHen «Сенщ даусы н неге катты шыкты?» деп сурарысы да, р е н ж т а де келмедг «Келешек буны- Ki рой, e3i бьпмесе, амал не...»— дед! ол 1*шжен. Б ату ce3iii кайтадан бастап Kerri. — Ш ынрыс хан урпагы атакты атамыз курган со- нау монголдын улы хэндырын керкейте т усуге парыз- дармыз,— дед1 ол тары кенет баяу сейлеп,— ал монгол apyaFbi, Ш ынрыс хан apyaFbr жорары турсын десек, хан тарына жаулап алран елщ нщ кызынан туран баланы отыррызбауымыз керек,— ол сэл ойланып калып кайта сейлеп кетт|‘ :— Ана с у п деген бар. О ндай хан, би лгкко- лына эбден тиген кезде, 6ip куш болмаса 6ip KyHi экеЫ жаулап алган анасынын елше буйреп бурып кету1 мум- KiH. О рда куйреу! осындайдан басталады ... М енщ кунам д а, катем де осында. Осындай ж э й т п быте турып, элде- калай экелж MeflipiM Tycin кетш, жауымнын; кызынан туран балага, кун дердт куншде болса да, Алтын Орла тардырын тапсыруымды ойларанымда. Осы кунэм ушш эд1легпк деген эзэз|'л кыран к ус болып келш менщ ка- темд1 тузедь # — Егер Баракты н ел 1мш э д щ ети шсипм д ессш з, хан нем, онда усп щ зге кызыл мауыты KHin теб е устш де сол эд1легпк ж1берген кыранды неге кутш отырсыз? — Meni эдщ еттщ корраны деп юм айтты саган ?— дед1 Бату, кендей курысып калган бет Tepid жыртылып кетердей сал-сал бола калды.— Дуниеге ез п л еп н жур- ri3eM деген Kici эдщ еттж дегенд! еске алмауын керек. Ш ынрыс ypnaFbi ондай эла здж тен элдекашан кутылран. Ал элемд! билеймж десен кезщнщ карашырындай сак- тайтын 6ip куш бар. Ол — кек. К е к а з адам д а 6ip, илен- пш саз балшык та 6ip. Оны еш ммге Ж1'бермеущ керек. Адам ба, ан ба, кус па... К епщ и кайтара Силу— куш п- лж тщ б е л п п ... Буны сен де умытпа! Улакшы юлт жумсара калды.

— Д аусы м катты рак шыгып кетсе, ж азага буйырма... Бату эдеттепсжен анагурлым жумсак сейледь — М аган к а з 1р сен катти сейлейсщ бе, ж ум сак сей­ лейсщ бе,— 6api6ip...— кенет ол сершле тускендей кв- ршдц— мен ceiii 6ip мэселе туралы шакырып ед!м. — Не жайында? — Квп кешшпей мен елемш !— д ед 1 Б ату б 1рсуд! сойылмен урып еткендей турасын айтып.— Мен влген куннен бастап сен in агац С артак хан тагы на, ал сен орда кара шацырагы yfline не боласыц, сырласайын деп ед1м... OaeciHiH «К ара ш аныракка сен не боласыц» дегеш, эринс, Улакш ыга aFaH С артак хан тагына оты рады дс- ген сезден квп кунсыз ёсттлдь Свйтс.е де Батудыц «вле- М1'н» детеншен шошып кеткендсй сыцай KepceTTi. — К айдагы свзд! айтпацызшы, хан нем... — Бекерге киналмай-ак кой,— д ед 1 Бату,— KiMre болса д а экеден repi, ез бары жакын. CaFaH д а солай. Но! К ел пр свзге кеп эусстенбе! Мен жайындагы свз осымен 6iTcin. А л саган, айтатын уш всиет|'м бар. KiM б 1лсд1, кундердщ кунш десен де Алтын О рдага ие болар- — Ты цдап отырмын, хан нем...— д ед1 Улакш ы ж уз! кенет алабуртып. — Алдымен, атамыз Ш ыцгыс ханга М ацгы стау ше- шецн1'н не дегенш бш есщ бе? Бм м есец, айтайын. Бая- гыда cKi жылан дуниеге келш тк Bipeyinin мыц басы, б]р куйрыгы, eniHUJiciHiH мыц куйрыгы, 6ip басы болыпты. Bip Kyui галам ат боран сорыпты, ycKipiK аязга айналып- ты . Мыц басты жыланныц 6ip басы inre Kipeftin десе, cKituni басы OFan карсы шыгыпты, ал yuiim ui басы бетен ж акка тартыпты. Акырында, мыц бас 6ip-6ipiHe квнбей суы кка урынып, жылан ycin елш тк А л мыц куйрыгы, 6ip басы бар жыланныц, мыц куйрыгы б1рдсй 6ip бастыц дегенж е KeHin, терец шге Kipin, жылан суыктан уа м е й аман калыпты. К ара халы к деген эл п мыц кунрык то- р!зд1 6ip баска — xaHFa багынса, дегенш с ж урсе, ел бо- лады. Ал монролдыц толып ж аткан урулары , Шыцгыс урнагы , э л п мыц басты ж ы ландай imineii акылды 6ip б а с тауы п, соган багы нбаса, сонын деген1мен ж урмссс, эркайсысы канш а мыкты болса д а 6ipjiiK таба алмай, э л п 6ipiHe-6ipi квнбеген мыц басты ж ы ландай, кастары- ныц колынан бостан-боска влед1. Сондыктан саган ай- тар 6ipiHuii еси еи м : монгол руларыныц, Шыцгыс урпа- гыныц 6ip.fiirin сакгай б ш ц д е р . Сейгсецдер сендер де62 26

жанагы 6ip баска 6aFHHF3H мын куйрольге карсы ал- ор мезплдс де куигп боласы цдар. \"п acKepi 6ip Кенет Улакшы жанында ж аткан садарыталганда- созды. Аспандагы кара буркгг темендей тускен ека<,ып- — Тиме,— дед! Б ату,— a3ip Tipi ж уре турсын. К,ыран Б ату сезЬте тусш гендей, кайтадан кекке к а­ рай шарыктай женслдк — Екшип есиетЫ з кандай?— дед! Улакшы. — UJbiHFbic атамнын. буйрыгы бойынша м е н т акем Ж ошы жаулап алып, билеп келген Д э н т К ы пш акЖ ош ы улысыныц шацырарын устап rypFaH алтын баканы бо- лып келген. Сол Д э н т Кыпш ак журтыныц 6ip тамаш а макалы бар екен,— дед! Бату айтайын деген есиет!н алыстан бастап,— бул ел: «Малды тапкан акылды емес, сол малды ecipe б!лген акылды»,— дейд!. Атамыз Шьщ- рыс хан монролдын ж уз руы мен ж аулап алран кырык ел!нен ез!н!н улы хэндырын курды. А л онын жиЬанкез терт баласы — Жошы, Ж агатай, Угедей, Теледен тара- ран мына мен— Б ату, Кубылай, К ул а гу ж эне б 1збен узец- п л ес М едке, KyfliK, О рда, А ры к Буры, Алтай, Кайду, тары баска немере, шеберелер! косылып осы Улы Монгол хан- дыгын тек кана кушейт!п койган жокпыз, ул гай та, e ci­ pe б!лд!к. Кубылай Кытайдагы Ю ань патшалыгын, К у ­ лагу Эзербайжан, Ираннан бастап Бардат каласына дсй!н созылран илхандар хандыгын курды. А л мен бол- сам, атам Ш ынрыс пен экем Ж ош ы ж аулап ал ган мы- нау Д э н т Кыпшак даласынан асып, орусуттын бук!л OnTycTiriH, Кырым, Кавказды карам агы ма караттым. Жарропа.ньщ жер ортасы саналатын Мадиярлар астана- •сына д е т и бардым. Атамыздыц торыз куйрыкты к ара сулдесш1 желб!ретш, Жагропаныи жер ортасы санала­ тын Мадиярлар астанасына дейш бардым. — Егер Угедей атамыз дуние салмаранда, ci3 одан да api eTiii, сонау HeMic, француз, швед ж ерлерш е д е же- TeTin е д М з рой. Б ату акырын мырс-мырс кулд!. Д ауы лпаз уетш е тар- тылган терщей, табы ттай боп ceMin калган бет! жырты- лып кетердей, тары эж !мделе калды. „— Жарропадан кей!н кайтканымды сен д ес о - лай ойлайсыц ба? Бул егер Улы хан Угедейдщ ел!м|'мен байланысты болса, онда Ш амга дей!н барган К улагу 1 С у л д е — монголша жалау. Шыигыс ханпын тогыз куйрыкгы ак жалауымып сагасымыц ycritie акбоз айгырдын жа.пын байлаган. Соидыктан ак жалау атанган. Ал согыска, манданта аттанарында жалауы ызбарлы, суык болу ушш оган кара айгырдын жалын бай- лаган. Vpuc жалауы сондыктан кара болгаи. 27

косындарын неге Kciiiii экетпед1? Азгантай эскер1мен 03i Каракорымга аттанды да, Кит-Бугы ноянды басшы етш, бар косындарын Мысырды мулдем ж аулап алуга сол TypFan ж ерлерж де калдырды. М аган да сейтуге бол- майтын ба ед1? Ж аул ап алган М адияр, Польша жерж де косындарымды тастап в31М аз эскермен Каракорымга неге кетпед1М? Жок,, ейтс алмадым. ¥лы хан Угедейдж елгенш сылтауратып, бар колыммен Kefiin шепшим. Касым да, досым да, осы кунге дей1'н менж кемin кай- туымды Угедей ханнын е.>нмгмен байланыстырды. Bipan себеп баскад а едк — Неде ед1?— Дед! эк е сж ж бул бм м ейтж 6ip терец сырды ашкалы турранын сезш , соны тез1рек ecTirici кел- ген ¥лакшы. Вату 6ip курЫши де, ойлана свйледй — К еп ж урт MeHi, мадиярлар ж ерж ж аулап алу уш1Н гана Едктден е тл дейдг Ж ок, арманым тек мадиярлар ж ерж де гана емес е дт Одан api де барм ак ед1м. Ма- днярлардын жазык даласын косындарыма аялдама-бе- Kinic eTin, TinTi элемд1 ш улаткан Римд1 д е ш аппак бол- гам. Сондыктан Heri3ri крсындарыммен е з 1м сонау хуну колбасшысы Этнлла журген сэ р а жолмен Баты ска ат- тандым. ByflipiMi3flen соккы 6epin ж урмесж деп Поль- шага Сибанньщ немереш Байдар султанды, Чехняга улы хан Угедейд щ он ceri3 ж асар neMepeci К айду султанды, Б ул ор1 ж ерж е Ж ошыныц ез1ме унаган ш ебереа ж ас Норайды бас eTin, эркайсысына 6ip туменнен кол 6epin, отыз мын ж ауынгерл1 аскер ж 1берд1М. Эрине, бул елдердщ барже де, орусут онгыларына2 Ж1бергендей, KyHi бурын елшйпер аттандырдым. «0 з epiK- TepiiiMen маган багын» де;им. Багынбайтындарын бж е- TiiiMin. Сейтсе де бул елиллср, Ш ьщгыс атамыз: Кез1м бол, дуниеш Teric керепн, Кулакым бол, бар элемд1Teric естнтш,— деп Ш иш Хутуг-ноянга антканындай, булар сол елде не болын ж аткапы н керш, б ш п , ecTin келеНн mchih кез- кулактары м е д i. Э а'р есе, кез т 1ккенш, кулак, тосканым мадиярлар мемлекет1 е;и гой. Bi3.ain алдымызда, тауык, ягни 1237 жылы осы арадан каш кан Кыпшак ханы К о­ там кырык мын ocKcpiMeii Мадиярлар патшасы TepTiumi Беланын колтыгына Kipin, сол apaFa орналаскан. Бул б 1згс карсы тур а алар c.ney.ii куш елт. Meniii елинлер1м, ' Б у л о р — осы Kyuri Болгария. ’ ОII г — Кытайдыц «ваш » деген сезшен алынган, мошолша

«королей кушейтедЬ> деп корыккан, корольге карсы ал- пауыттардын кастыгынын аркасында, мадияр эскер1 Dip тунде кыпшак ж ауынгерлерш щ кеб in кырып салганда- рын, Котан ханнын ©3iH бауы здап елНргендсрш, Кып- шактыц аман калган он ceri3 мындай жауынгерлер! жол- дарындары слд! кан жоса ете кыра эрман карай, Балкан тауларына 0Tin кеткенш айтып келд!. Сейтш мен ма- диярлар мен кыпшактардыц маран карсы тур ар од ар ы - ныц быт-шыт болтаный бы д!м . Сондай-ак, 6i3fli келе кояды деп ойламаган жзне ез кушше эбден сенгси Тер- тшнл Бела патша маран карсы од ак 1здеген орусуттар- ра да косылрысы келмеген. Субетэй, М екке, К уйш , О рда, Кадан, Байдар, П ешек, Бурындай, К,айду баскарран ме- HiH ж уз отыз мык колым Херман Кибе ж ерш е к 1ргендс, Чернигов онрысы М ихаил Всеволодович мадиярлар ко- рол!не барган. «Кызынды менщ Ростиславыма бер, тес урыскан куда болайык, ceftTin мына келе ж аткан апат- ка карсы шыгайык» деген. Тертшпп Бела кызын д а бер- меген, одактас та болмаран. Сол -rapi3Ai Галиция онры- сы Романовичтын д а усынысына мойын бурмаран. Бул онрымен де куд а тусуден, одактасудан каш кан. Осылай орусут пен мадиярлардын б 1рлесе алмараны- нан мен хабардар ед!м. А л 6i3re карсы турарлы к куш! бар нем1с рыцарьлары мен Д ания, Ш вед ел! б!здщ му- сылмандарпа карсы eKeHiMi3,ii 61Л1П, монролдарды араб- тардыц устемд!г!не карсы ж умсайтын куш деп дэмелсн- д!. ©здер! 6i3 тимеген Новгород пен П сков ж ерлерш е кресш!лер агтанысын уйымдастырып, оларды багынды- ру арекет!не KipicKeH. М ундай немш императоры Еш'нш! Фридрих пен Ватикан папаларыныц арасындагы ала- кезд!л1'к, 6ipiH-6ipi жек керуш!л!к б!зд!н муддем!зге жзрдем болды. CeftTin 6i3 мадиярлар жерш е аттандык. К,арсы кел- гендер!н аямадык, кырып-жойдык. 0 з корольдер!н жек керетш мадияр алпауыттары Белара жзрдем бола алма- ды. Король канша куш жинаганмен, монролдыц кисык кылышы мен кыска шокпарына шыдамады. К ал а уетш е каланы жаулап, 6i3 мадиярлардын ж ерш е Kipe берд]'к. Ж аз ортасы болмай, сиыр, hfhh 1241 жылы 6i3 буя ел- AiK астанасы Эстергомды алдык. Бул шаИарды жену 6i3- ге онайра тиген жок. К ала CcKinici ете мыкты екен. Бекйпс бузаты н отыз машина мен он мындаган эскерд!ц куш|'мен эзер шрдш. ШаИар тургындары ен акыргы ундер! ешкенше карсы- ласты. Bi3Ain д с шырынымыз аз болган жок. Каланы 29

алдык. Тек ортасындагы 6ip-eKi бекнйс-хисарлар рана калды. Бул кезде Байдар, К айду баскарран монгол тумеи- д ер 1 Польшаны да KaiiFa бояп ж аулап алура таянган-ды. А л Булор мен Мадиярлар 6ipflecin кетпесш деп сол жак- ка Ж1‘берген Угедей ханныц ортаншы баласы Кадан мен Норай баскарран нояндар мен монгол косындары, Га- личпнадан Трансильвания аркылы eTin, Булор мен Мол- давня жерше тумсык ripen улпрген. MeHin вз косында- рымнын 6ip канаты Славак калаларын шабура KipicTi. Польшаны алган Байдар, К айду шыгыс чехтардын же- piHC сядь М унда эр шаршы шакырым, эр монастырь, uiipKeyfli ж аулау орасан киындыкка TycTi. CoFaH кара- май, санак уш!и елпрген адамдарыныц сол кулактарыч Kecin алып, монгол жауынгерлер! алга умтылды. Б 1рак, менщ жарлыгым бойынша Байдар мен К айду api карай Баты ска бармады. Чех корол< Воцлав жннаран кырык мын колмен беттеспей, мешн эскерлер!ме келш косыл- ды. Мше, осындай Мадиярлар мен Польшанын карсы- лырын женген кез1м13де Каракорымдагы М онролдыи улы ханы Угедей кайтыс болды деген хабар келдк Уге- дейдщ орнына бетен ханды сайлайтын Курылтайга Ш ыцрыс урпактары Teric жиналуы THicTieAi, м енш де баруым керек. Осыны сы лтау eTin бар косындарыммен Е д 1л бойына KefliH шепнуге бел будым. Б ату аспандары куска карады. Кереге канат кыран aai калыктап жур. «Талмайтын кандай мыкты efli?»— дед! ол ш ш ен . Кенет оран 6ip ой келдк «Бул элде ма­ ран 6ip ешщкен к ус па?» Б ату вз ойынан тез кайтты. «Адамы аз болгандай, eH,ii маран кектеспеген тек кусы калып па ед1?» — Ж аул ап алган жер де, шауып алган ел де жеткЬ л ж т 1 e.ai,— д ед1 Б ату сезш ж алгастырып.— Б ф а к бу- ларды женд!к деген кур аты Fana болатын. Bi3 алган мемлекеттердщ кейб1р патша, онгылары барынганмен, халкы карсылырын токтатпады. Gcipece, орусут ел! кун- нен-кунге Kypecin удете тусть Оныц ycTine Мадиярлар ойпаты, Мутан даласы Tapi3Ai, атты эскер1мнш шеи ко­ ры етемш деп ойлаганым болмай шыкты. Ж ан-жагы- мыздан кетерщген карапайым журттыц тынбаган сок,- кысыпан, алыстан келген монгол acaepi куннен-кунге тоза TycTi. Эдет-рурпы 6i3re ук сас Кыпшак, Хорезм да- лаларын, багындыру 6ip capi екен де, онгыларыныц бас- тары 6ipiKnei\"i ж атса да, жалпы журты тэуелаздш П 30

арман еткен ор усут ел1 T9pi3fli батыр халы ктар м ен ка- ласына каласы ыктасып жаткан Мадияр, Польша, Ьу- лор ceniafli мемлекеттерд1ч журтын бакындырып устау, Timi бетен ш аруа болып шыкты. Егер монгол колдарын ксиin шепнд1рмегенде, Ж агр опа елдерж басып т ур м ак туп л , артымыздагы ор усут ж е р Ы ч де к а у ш п екенж сез- д 1м. Буны Ногай баскарып калган Болгар мен М ол д а­ вия е л М ч келен жылпл к е т е р ш и аныктады. T y 6 i осы- лай ербитжжен кауштенш жургешмде, Угедейд!н дуние салганы, маган ты ге тиек болды. — Сонда,— дед1 Улакшы,— Букы Шыгыс халкы, К авказ Р ум корыккан монголдын кисы'к , кылышынан орусут, мадияр, булор журты корыкпаганы ма? — Шыгыс халкы, Кавказ, Рум, елдср! корыкты ле­ генд! саган KiM айтты?— Б ату баласына тандана кара- ды.— Рас, Kei16ip ел баскарып отырган адам дары ба- гынды. BipaK, жер, суынан бетен т ы е п ж ок халы к, еш- уакы тта д а б 1зге ерммен бас шп керген жок- О лар мон­ гол жауынгерлер1мен еле-елгенш е алысып eTTi.— Б ату сэл ойланып, кайтадан сен ледг— Кыпшактын батыры — Бошпан туралы еспген ш бар шыгар? Ол, e3i тэр 1зд|', б1зге еш ер ж урек ж т т т е р ш ертш алып, не штемедгё Мындаган жауынгерлер1м1зд1 е л п р д к Малдарымызды айдап экетть Ж уртты б улж ш ы ж ке шакырып, Орданы ч берекесж алды. Акырында Менке eKi ж уз желкен кеме- мен букы Е д ы бойын ж узш eTin, эзер дегенде ж асагы - мсн e3iH колга туп р д к «Басынды и, пзец д ! бук!» деген М еккешн буйрыгына «мен саган шек дегенге шеге ка- латын туйе емеспж , ж ауым а т1зе букпеймж!» деп каса- рысып турып алды. Аш уланган М ечкеш ч 6ip нояны оны кылышпен к ак жарып елпрген . Ж !г!ттер1 де т еп е койдай бауыздалган. 'Соган карамай калы ч Кыпшактыч кара- пайым журты — жылкышы, койшы-колачдары 6i3fli жаксы Kepin отыр ма? К ит етсе булж шыгарып, еш алу- га кумар. а А л шынын айтсак, бар киындык о р усут ж ерж ба- гындырып отыруда ед1. Bi3 ор усут пен Ш ыгыс Ж агро- naFa аттанар туста бунда б 1рнеше онгылыктар мен Н ов­ город пен Псковтын алпауыттары баскарган eKi курам а тайпа1 бар екен. Ал кураманын еч улкендср1 орусутты ч TepicKefl шыгысында Владимир, Суздаль, кунгейжде Галицко-Волынь онгылыктар болатын. Бул ек еуМ ч д е, сондай-ак улы Владимир oHFbuibiFbina багынатын Нов- 1 Т а й п а — бул жерде республика деген магынада. 31

город курамыныц орусуттын саяси ем1ршде орындары улкен едк ocipece кунгеш мен батысында Мадиярлар мен Польша мемлекеттер1мен кабысып жаткан Галицко- Волынь онгыларыныц мацызы ерекше екен. Ал 6i3 озР м1здщ тауы к, яш и 1237 жылы басталган аттанысымыз- да торт жылдыи пшиде, Ж ерорта тещз1не ж етпк. Сырт кар аген адам га 6opi ойдагыдай тэр1зд1 едь Гя'рак, олай емес-ri. О р у сут ж ерше, Ш ыгыс Ж агропа ел- дерш е атганарда мен бул журттарды н мемлекеглк ку- рылыстарын, ел болып 6ipiry дэстурлерж , эскери купли, шаруашылыгын 6apin-6apiH куш бурын тексергем, ой га салгам. Сонда естен шыгармайтын 6ip жагдай бар едь 0.1 жагдай: Шыгыс Ж агропа елдерше Караганда ору­ сут корганысы мыкты екен жэне Польша, Маднярлар- мен салы стырганда м емлекеглк б!рлест1г! орусуттар- дыц олардан анагурлым к у п т болыпты. О русуттар еш мемлекетке багынбаган, бетен патшалыктардыц кара- магына багынышты болып юрмегеп. А л 6i3 ж аулап ал- ган Булор мен Мадиярлар мемлекеттер1 жайында буны а Гнута болмайтын едь Е ж елп орусут сонау коне заман- нын кезшде де езше 6ipneiue халыкты багындырыпты. K a3ipri улы орусут, Kiuii орусут, ак орусут болып белш- ген осы славян елдер1 осыдан ею' Facbip бурын коне ор у­ сут халкы делцнптк Бул ж агдай олардыц жалпы 6ip мемлекеглк дэстурд1 сактауынын непзш салыпты. Ал Ka3ipri онгылардык алауыздыгы, 6ip,necnecTiri, бул эр алпауыттын, «ортак опзд сн — онаша бузау» дегсн саясат- тан туган жэйт екен1даусыз. Ж эне шынын айтсак, бу- лардын Ka3ipri алауыздыгы Польша онгыларыныц алауыздыгынан к у п т емес. Тек 6i3, монголдар, арала- рына ipiTKi салып, сол алауыздыкты кушейт|'п отырган. Д ем ек, бул мыкты, журтты к д эстур 1 де коп, 1ргел1 ел. Сондыктан орусуттарды багындыру уш|'н 6i3 уш жарым ж и л согыстык. Онда да кую бупнге д е й т Tcric таба- пымызFa салып быкен жокпыз. А л Шыгыс Ж агропа мен О ргалы к Ж агропа елдерш 03iMi3re багындыру yiuiii6ip ж ы лга ж уы к капа уакы т керек болды. Егер барыс ягнн 1242 жылп,! Оломуце каласыпын жанында чехтардан тонтары с алганымызды есепке коспасак, 6i3 Шыгыс ж эне О рталы к Ж агропа мемлекеттер1нен жеш'лш кор- ген жокпыз. Ал ор усут ел1не келеек... К,аз|'р ол 1шген тынып, куш жинап жаткандай. К,ырсан да, шапсак да коркар емес. Ыз шамкай Рязань ж ер1нен шыккан Евпа- тий Коловрат батыр жайында естш пе ед1н? Ол орусут- тын колга туспес мын ж е л ж уз ер ж ш т н жинап алып, 32

repicKcii-uibiFbic ж агымыздагы 3CKepiMi3re не 1стемед|? Bipi мынга татыды. ¥рланып келген бары стар тэр 13Д1, кайдан пайда болганын бьле алмайсын, кутпеген жерш- нен uibiFa келш, scKepiMi3fli бы ж -ты ж CTin, устатпай кете барды. К анш ама ноян, ж ауынгерлер соларды к ко- лынан каза тапты! «Буларды н канаттары бар, 6ipeyi мынды, ал eKeyi 6ip тумен эскерд! ж е н е д Ь деген олар жайында ацыз да бар. Ж ай жауынгерлерд! былайкой- ранда, монролдардын ерж урек нояндарынын ездер1 де коркып калган. Барынган ел осындай бола ма? Ж ок, орусуттар багынуды TinTi ойлап отырган жок. Чернигов онрысы Андрей 6i3flin acKepiMi3re бермеймш деп кара- магындары бук1л жылкысын баска ж акка айдатып жй бергешн саган 6ipey болмаса 6ipey айтпады ма? Ж ок, карапайым ел емес, TinTi орусутты н онгыларына да се- нуге болмайды. Атымызра шоп, 3Ci<epiMi3re азы к-тулш ж етю зт турмакшы болган Болох жершщ боярлары капдай куйге ушырады? Монролдарра жэрдем 6epeTin болган екенещ деп Галнцко-Волынь онрысы Данийл Р о ­ манович 6i3 тимеген боярлардыи казына-мулкш талады, жерш шапты. Осындай кв те р ш с бурын Тверьде де бол­ ган. Чернигов, Галнцко-Волыиь онгылары рана м а.оран Боян мен Ж ен у баскарран Един бойыныц болгарлары, Качир-Улке ерткен алан аламандары , кы пш ак кошпен- fliaepi косылды. Д эл осы кезде, ит, ярни 1238 жылы М у­ хамед Тараби дем берген Бухар дикандарынын наразы- лы ры басталды. Ондагы айкаста он мыннан аста.м мон­ гол эскер1 курбан болды. Кавказдары лезгин мен чер- кест1 вз!м!зге барындыруга ж1берген эскер|'м|'з кандай куйге ушырады? Р ас, онда сен туган ж ок ед|'н, т а у х а - лыктарын жене алмадык. BipaK бар мэселе 6ip халык- т ы ж ену, женбеуде емес кой, жалпы монгол усгемди-|нс барлык елдщ карсы екешн айтамын. * MiHe, осындай ж ардайда 6i3 Ж арропанын дэл орта- сына ж етпк , api карай аттан бак т уп л , ж ана айттым гой, сол алган жер1нд1 басып калатындай б1зде к у а т бар ма ед1? Ж ан-жарын каптаган ж ау, сэл мулг!п кетсек болганы, бас салура дайын турады. TinTi, epKeKrepin бы- лай койганда, эйелдерше дейш жастыгын жастана елуге бар. Бушл Мадияр жерш алсак та, олар калын орман- TOFaftbiHbiH imiHe Kipin алып, 6i36eH алысуын 6ip токтат- кан х<ок. Оларра карашекпендшер! косылды. Эл! е с1м- де, Чернхазе деген ж ерде маднярларша Л ан ка, 6iauie- Куралай сулу деп аталган коркем кыз ж асагы эскёр1м1з-

гс коп кастанды к 1стедк Акырында Субетэй баЬадурдын косыны сол ж асакты эзер дегенде куртты. К,оршауда калган э л п К уралай сулу ж ау колына туспеймш деп найзанык суш р ушына кеудеш'мен кулап жан бсрген. Субетэй байадурды д буйрыгы бойынша, 6ip жауынгер! кыздын басын к е с т алып келген. К уралай сулу десе куралайдай улксн кезд1 6ip керемет сулу жан екен. O.ni бастын в31 6ip сурет. Адам K03i киып басын кесср жан смес. Bipaie сорыстыд аты — сорыс, жаудын аты — жау. Mine, осындай ж ау елдерде сорыстан эбден мукалган Алтын О рда косындарын тастап кетуге болатын ба efli? Онын устш е естер1н ж аца жиюра айналган, б1здердп1 кандай ж ау екешм1зд1 eHAi тусшген Ж агропанын елде- pi бастарын 6ipiKTipyre езара соз ж ур пзе бастады. Амал жок, мундай жардайда Орда кушш куйрет!п алмас удин, косындарыммен Е д м бойына шегшуге мэжбур болдым. ¥лы хан Угедей ел1м! неге сы лтау ед1 дегешмд! уктын ба? — Уктым,— дед1 ¥лакшы,— сонда маран айтар скш- ип есиет1|из... — Ka3ip...— Б ату аспандагы кыранра тары карады. Улакш ы онын козшен «сонау кок аспанды шарыктаган кыран кустын канатынын cpnin сермелуше кызыккэн- дай 6ip орасан от кордг — Каз|’р,— д ед1 Б ату кайтадан.— Екпшп есиет1м дейсщ бе?.. C o3iMiiin басында айттым Foft, Кыпшактыд «малды тапкан акылды емес, сол малды ocipe бмген, уксата б 1лген акылды» деген уткыр c©3in. Сол айткан- дай-ак, жауды шапкан, женген акылды емес, сол ж ау- ды озими дегенше KOimipe б1лген, устай бшген акылды. CaFan айтар eKiumi акылым: жешлген ж ау сенщ касыд, оны устай 61'л. Улакшы 6ip мезет оклада калды, б1рдемеш сурамак болды да, К1лт токтады. Экеспи’д эл1 сейлеп 6iTncrciiiii сездн Б ату онын жалгай TycTi. — Bi3 осыншама коп жерди елд| алдык. Бул атамыз Ш ынрыс ханныц баласы Ж ош ы га б о л т бсрген tofi>i?- мыц mohfo.i шанырарынын колынан келетш жец!с емсс ел!. Рас, б|‘зд|‘ц шабуылдарымызга Каракорымнан тагы д а 6 ipa3 аскер косылды. BipaK 6api де мынадай галамат дуниеш бойсындырып, бауырына басуга ж еткш кс1з едк Ш здщ нег!зг! KyuiiMi3 03iMia ж аулап a.iFan елдер1м1здщ Kyuiin ез купившее айналдыра алганымызда едк Ол ушш 6i3 не 1'стедп<? Барыпышты ел1м1зге унем! камшы ж ум сады к. Тек 6i3re колж аулы к болрылары келгендерн 34

не FaHa Бухардын ерж -меМ зж берген баладай етш ал- дан б 1лд!к. Ж опе карам агы мы здагы елдерд1 enire беле аддык- Ру басшыларын, би, багырларын эскер, аймак басшылары егпк. Бай манаптарын Ордара жакындат- тык, кейб1реулер1мен кыз алысып, кыз 6epicTiK. Осын- дай басшылары аркылы жалпы журтты, жаксы, жаман- ra белж, жаксылары аркылы жамандарын — букарасын 63iMi3re багындырып устадык- — Сонда... 6i3 e3iMi3 оларра айналып бара ж аткан жокпыз ба? — Солай да болар. Кумнан тас жасай алмайсын, аздан кеп жасай алмайсын, ал олар кеп кой. Кепт1ц дем! — кержпен б 5рдей, кек тем!рд1 д е балкы тады. Bi- рак Алтын Орда (Н здт ашсак — алаканымызда, жум- с а к — жудырыгымызда. Шокпарын мыкты болса, кшз казы к жерге юредр Мейл1 олар корыксыи, ypinciH, бэ- pi6ip б!зд1н дегешм1збен ж уред1 Fofi. А л саган айтарым- карамарындары елд1 барынды- рып устау окай емес. А л унпнип акылым, осы екшни есиет1ммен байланысты. — Тындап турмын, хан нем. — О русут ж ерж е аттанбастан бурын 61зд1'н улы ата, экелер1м1з М ауараннахрды, Корасанды, I6ip-Ci6ip- Д1, TepicKefl Кытайды, К,ыпшак даласы н, К авказды шап- ты. Алла-тарала дуниеш жаратканнан 6epi мундай сум- дыкты eiuкiм керген ж ок в шырар... «Татарлар аяуды бшмедр Эйел, еркек, ж ас бала деп карам ады , Teric кыр- ды. Буаз катындардын карнын жарып iiuiHAeri сэбиле- piH бауыздады...» деп жазды сол тустагы дшнил ар аб саяхатшылары. Иэ, 6i3 каныпезер кагал едж . Осы ка- талдыксыз атамыз Ш ынрыс хан, кен даласы нда 6ipi- мен-eipi кырылысып ж аткан монролдын жуздеген руын 6ipiKTipe алмас едк ©згесж койганда улы атамыздын осылай монгол ел1 атты мемлекет курганынын e3i не турады! Монгол тектес ypiM-бутары онын бул ж аксылы- рыа умытнас. Иэ, атамыз Ш ынрыс хан катал болды, журтты кырды, жойды. Bi3 де, аргындагы урпактары сейта'к. ©йтпесек, езге елдерд! жене де алмас ед1к, ба- ■ ындыра да алмас едж, кылышымыздан кан тамдырып ешк1мд! аямасак, бетен ж урт б1зден корыксын дедж ! 1\\орыкпаран ел барына ма? Бунымыз акталды. у лы колбасшылар Ж еб е мен Субетэй, К,оян, ярки 1219 жылы Эзербайжан мен Грузияны кан га бояп, алдау-

мен т а у арасындап.] Д ербент 6eKinici аркылы Герккей Кавкиздыц жазык даласы на шицти. Монролдарра осы арада Keuiin ж урген кыпшактар мен ер журен алан eai карсы турды. К,ыпшактарды «6i3 арайын елм!з, сендерге тимейм)з, алан ж уртына ж андарыц ашымасын» деп тары алдап алан мен олардыц одагын буздык- Кыпшактар ез жайына Kerri. Аландарды кырдык. Оларды жайрасты- рып болганнан к е й к кыпшактардыц ез|'н бас салдык. Кырымдагы С уд ак даласы на деш н алдык- Соцынан эке- Mi3 Ж ош ы : «Ауасы ж упар ацкыран, суы балдай, кек шалрыны ж ардай, дуние ж узш де мундай тамаш а жер жок» деген он тустж ж айлаулары на, ор усут е.гпмен шек- Tecin жаткан К,ыпшак даласы на KipAiK. Каш кан кып- шактарды opi карай куы п барып, осы жылы монголдар алгашкы рет орусуттарды кездесп рдГ; Бул туста орусут-кыпш ак 6ip-6ipiHc кыз 6epin, кыз алысып эж ептэу1р жакындасып калган екен. Б 1зден же- ц!лген Кыпшак ханы Котан езш щ куйеу баласы батыр атанган Галицын онрысы М стислав М стиславович Уда- лойра Kici салды. «Б уп н б1зд щ даламызды алса, ергец сендердщ жерлер1цд! алады» деп эскери кемек сурады- Котанныц куйеу баласы орусут онгыларынын басын ко- сатын Херман К ибеде Курылтай шакырды. О русут он- рылары «монголдармен ез жер1м!зден repi, баскан ы цж е- ршде айкасканымыз дурыс» деп б1збенен cOFbicyFa дайындала бастады. Бунин, бэрш б 1здер ор усут ж ерж е сауда-сатты кпен бары п -к елт журген шырыс саудагер- лер1 — б 1зд щ тыцш ы-саккулактарымыз аркылы ecTin ж аттык. Ж ебе, Субетэй ездерш щ ежслг1 э д к ж е салып, opycyrrapFa «Б1з сендермен емес, кыпшактармен сорыс- пакпыз. Олар сендерд! талай шапкан. Сендерд1ц каста- рынды — кыпш актарды кур туга ю ркпендер» деп nici хпбёрд). BipaK орусут онрылары бул кулы кка кенбедц coFbicnaK болды. Б ату тары аспанга парады. Кыран сол калпында эл1 ушып ж ур. Ж ан агы 6ip элдекалай келе калган ойдан хан арыла алмай-ак койды. «Жок, бул не Кызыл затка, не маран еш»— дед! ол iuiineii. — К орты к1 аралы тусынан Y3i2 ез.эдЩ ц бер ж игана еткен орусут колы кыпшак косындарына косылды,— дед! Б ату кыран туралы ойынаи арыла алмай,— алгаш- кы айкас монголдарга сэтаз сеюлдендт Ж ебе, Субетэй баскарган косындары кейш uieriHAi. О русут-кы пш ак

колдары куып бердг ЖетГ-сеп'з кунде монгол ж асакта- ры Азау1 тешзше куятын Калка езешне ж егп . Орусут- кыпшактар монголдарды шын кашып бара жатыр екен деп ойлады. Бул жауды осылай алдап согатын тэсШм^э екенш бшмейдг 0 Сейтш , кой, hfhh 1223 жылы, кекек айынык отыз 6ipi кущ осы К алка езенш щ жаГасында монгол колы- мен орусут-кыпш ак косындары айкасты. Эрине, 6i3 ж ендш. Bi3 кеп едш . Ж эне каш кан ж а у ­ ды куамыз деп эскерлерш шубалтып алган орусут-кып­ шак колдары монголдарга тетеп бере алмады. Майдан- да олар «кашканга — катын да батыр» дегенд1 ескер- медк эскерлерш тастай eTin туй ш тускен жок. Онын ус- TiHe ор усут бекзадаларыны н алауыздыгы д а 6 i3re аз ке- мек бермеген. Бул айкаста орусут-кыпшак косындарын ж усата ж ендш. Котан хан калган кырык мын ж ауынгерлер1мен армен карай кашты. О русутты к се п з онгысы ел д ь Эр он адамнын 6ipeyi-aK елше кайтты.Тек Херман Кибеден келген колдан он мын жауынгер1 монголдардын колы- нан каза тапты. Ж еб е мен Субетэй будан кейш Е д ш бал- гарларын шаппак болып едк олар онай ж енпзбед к эр жерден андып турып, б^здщ эскер1м!здш арт ж агынан THin, б|рталай жауынгерлер1м1зд! кырды. А м ал жок, KeftiH ш епнуге тур а келдк Кып-кызыл шокты баспай, оныц кызуы бэсендеген кезде, тап берудщ e3i акылды айла. BipaK, 613 бул жолы кыпшак ж ерш т е п е ж аулап алдык. Бурын Ж ошы acKepi М ауараннахрдын орта шен( жэне тем енп ж агы мен куншыгыс аумагын басып алган болса, ал 6i3 кун батысына туымызды тштш . Куйрыгы мен басынан айрылган айдаЬардын ортасы ндапл дене- ci не <стейд|? Тулап керш ед1, шепнген жолымызда, мон- голдын бузау бас шокпарымен еш-уш nepin-nepin ж1бе- pin едш, сылк ете TycTi. Э кем13 ен алдымен Ордасын Кыпшак даласынын тен ортасы ата мекен ¥лытауды ц ipreciHe, Сары кенпр езенш щ бойына tikti. Ш ынгыстыц езшен кейшп баласы Ж агатай, женген журтын, кап ж оса етш кырса, бул, сулш тэр1зд1 кы пшактык жанын ауыртпай соруга KipicTi. Ж агатайды н О тырарды, Бухар, Самаркантты калай киратканын, халкын калай кырга- нын керген кыпшак, e iu i Ж ищы/д амалсыз б а с иди Рас, олар сонынан да талай рет бастарын кетерш керш ед1, б ф а к басынан билш, денесшен куаты кетш калган ел, 1 Азау — Азов Tcni3i. 37

мандайымен жарды ypFan 6eKipc балыктай ecenripen, бэлендей сес керсете алмады. Бар колынан келген! жа- 11ын сауралау болды. Енд! Ж ошы олардыц макдайынан урмады. Керек ж ерж де бауырларынан сипап, тым Minc3 керсетш бара ж атса, кайын сойыл мен тобылгы камшы- ныц астына алып, бую'л дауымын ез ел| етуге тырысты. Алты айдан кеМн. улы Ш ынрыс ханныц ©3i де аттан ку- лап казд_ болды, Бэтуасыз дуниеден кГм етпегенТ^элемд! тГИреткен Ш ынрыс хан да e rri. Bipax, ол e3i елер ал- дында улкен баласы Жошынын карамарындагы жерд1 enire бел!п кетп . Хорезмнщ жартысы мен К,ыпшак, да- пасын маран бсрдТ А л Кыпшак жершен сонау монгол да,- ласына деш н созылран езеши, орманды Убайра-Субай- ра елкесш мен!ц арам О рдага тапсырды. Он жыл етпей ол UlanFfai Тара каласын хан сарайы eTin, К ек О рда хан- дырын курды. А л мен осы жиырма уш жасымда Ак Орда'.туыи кетердш. ь ес ш болып калган екен. Кунш'н енкешп бара жат- канына екжгендей Бату тары куреждь — А к Ордацыз Алтын О рдага айналды Fofi,— дед! Улакшы. — Иэ, 6ip кезде атамыз Ш ынрыс хан Ордасын да ж ур т Алтын О рда деп атаган. Енд1 б 1здщ Ордамызды Алтын О рда дсйд1, ал кыпшак, бую л карамагымыздагы шыгыс ел! эл1 А к О рда деп жур. ©З1'ме де А к О рда дс- ген ат унайды... А к О рда атамыз Улы Ш ынрыс ханныц топлз куйрыкты ак жалауы нык бейнес1 тэр13Д1, маран каси етп керiыед!. Тек оран nip ж уктырмай сактай б!лу керек. Алтын жургеи жерде опасыздык та журедь Ал­ тын О рда деуге Ty6i ол опасыз бола ма деп коркам... Монгол нояндарынын жын-шайтанра, аруакка, сеп- riiii, ырымшыл келетж ш Улакшы ж аксы б iледi. BipaK эксспин мундай ж ок нэрседен ссскеш мпаз скенш ecTi- меген. Онын улг! c©3iiie тан калды. — Д оцы з жылынан, hfhh 1227 жылдан eiii жыл к е й т болтан Курылтайда,— де;й Бату сезш кайта бастап,— жана елдерд1 жаулап алу жолдары каралды. Осыган сэйксс Хазар-Коспи даласы на карай Субетэй мен Кек|‘дой баскарган монголдын отыз мын аскер! шыкты. Сол жыл- дары бушл Кавказ enipi жаулап алынды. Едж балгар-1 1 Орда деген монголдын уй, кен сарай магынагындагы ордас деген сиrtineн алынган. Шынгыс ханныц ак кшз уйш, ак ордасын монголдар мемлекетгержш кшдт. тем|р казыгы деп с наган. Со- дан Лк Орда, Кек Орда, Ллтын Ордалар мемлекст деген TyciniKxe

лары шабылды, оныц гажайып астанасы ¥лы Бул гар ка- ласы куйрст!лд1. Баш курт, морду Саксин1 ж ерлер! де тоналды. А л монгол эскер М н Баты е елдерд! ж аулап алу мэ- се л е а жылкы, ягни 1235 ж ылгы болган ¥лы Курылтай- да шецн'лдь Бул жолы б у к 1л балгар, ор усут мемлекет1н б 1ржолата К аракорым га багындыру ici бар Ш ынгыс уриагына мшдеттелдк Косындардын бас колбасшысы— лашкаркаш-н бузурыгы eTin мен белп лендш . Курылтай шеш!м1 бойынша эр хан yfti бул аттаныека езппц 6ip колбасшы улын косатын болды. Эр хан yflinin карама- гындагы жауынгерд1ц оннан exeyi менщ эскер1ме б е р тд ь Сейтш менш кол астыма ж уз кырык мын жауынгер жи- налды. Хан урпактарынан ез колдарымен ж анадан Орда, Куйш, Bepi, Байдар, Кайду косылды. Осы жер кайыскан колменен келес1 жылдын, hfhh кой жы- лынык аягында 6is Шыгыс Ж агропага аттандык. ¥лы Ш ынгыс ханнын тогыз кунрыкты кара туын ж елб1р е т т , келес1 меш1н жылынын аягында орусут жер1не к1рд1к. Б ату сонау колы сьщеи Ш ыгыс Ж агр опага карай козгалган бакытты. айбарлы кундер! есше тускендей, ш тей толкып ундемей уза к отырды. — Иэ, бул 6ip гажайып кезендер ед1 Fofi,— дед! Б ату элдсн уакытта, адам баласынын кез жасы кел болган, алып дала кан сасы ган сондагы сумды к жыл- дарды кез алдына кайта елестетш, куангандай 6ip шат- ты унмен,— мен эскер1мд1 б1рнеше косынга белд1м. Bip тармагы Е д 1лден етш Суздаль ж ерш е беттедь Екшил белег1 кунгей тустан Рязань онгылыгына карай ж урдк Одан api карай Мэскеуд! алмак. А л 6ip тармагы Тань езеншен е т 1п Рязань опльты на жататы н Воронеж кала- сын шаппак болды. Кыскасы, ез1це белг1л1, осы уш жыл соплстын 1ш1нде 6 i3 орусут мемлекетшш бук1л кунгей жагын жаулап алдык. Херман Кибе, Мэскеу, Рязань, Воронеж, Владимир, Суздаль, Чернигов сек|'лд1 улкен калаларынын тас-талканын шыгардык. Тен Псков пен Новгородца кыс Tycin кетш, кала бузатын каруларды жетк1зе алмайтын болган сон, бара алмадык. Осылай доцыз hfhh 1239 жылдын басында Баты е Ж агропаны н шекарасына ж етт1к. Эрине ж е н к б 1згеон ай га тускен жок. Смолен тэр1зд1халкынын 6ipi калмай кетермген кей бскш ктерл| ала алмадык. О ндай бекш к-ш аЬарлар- ды тастап кет1п, бетен калаларды шауып отырдык. К,ор- С а к с н н же р i — Едш мен Yai езендержщ темени шен1.

шауымызда калган эл п калаларды езшен-ез! б|'зге ба- FHiiFaHAaii етик. Сонынан барып амалсыздан карама- рымызга Kip^i. Б1здщ сондагы ep.niriMiSfli сонынан со- fuc болган жерд1 аралаган 6ip румдык карт: «Осынша- ма адамды кыра беруге монгол нояндарыныц ж уреп к а­ лан барган? Ж ол боны уйЫ п жаткан Kici.aepfliH ба­ сы...» деп жазыпты. Б ату мырс-мырс кулдь TaFbi табы т 6eTi жыртылган- дан бон ож1‘ мделе калды. — «Монгол нояндарыныц ж уректер1 калай барган» дейдь Егер муратын сол адамдарды кыру болса, журе- п н щ оган бармайтын Heci бар? Mine, осы кыргын ке- зпгде Кырымга аттанган эскерд! баскарып бара жаткан К уш к eneyiMi3fliH арамызда 6ipiMi3fli-6ipiMi3 аямастай ешпенд|'к туды. Э к е а Угедей улы хан. Ал e3i... ер кеш- рек, кызба жан од!. Бурый ж ау жсшп бэлендей кезге т у с т кермеген. с Сонысына карамай, 6ip-eKi ж еш ске не болып eai, мс- 1пмсн бак таластыра кеттк Сонынан, он 6ip мемлекет пен халыкты жешп, елге кайткалы жатканымыздагы улкен той устш де лэшкаркаш-н бузурук ретшде шарап куйылган xeceHi ен 6ipiHiui боп мен кетергешм yuiin, Bepi мен Куйпк маган б 1рден бас салды. Bepi: «Б1збен тендесш бэр1м1зден бурын свз сейлеп, шарап iuieTiH Ба- туды н кандай какысы бар? Б 1збенеп катар Tycxici келе- TiH бул сакалды катындарды жыгып салып, табанымыз- бен таптаганымыз жен болар!»— дедк К уш к оган косы- лып: «Кэнекей, бул катындардын кеудесш е койып агаш жаранык! КерсетеГпк кекесш!»— дедк Ал улы атамыз- га eu6cri cinreH Елчндей нояннын баласы Аргусун: «1Шрк|‘ндсрдш кайкиган агаш куйрыктарын тузетксн дуры с болар едЕ»— деп солар жагына шыга келдь Ж ауг а ш апканда 6ipMi3. Ал атак-бакты белуге кел- гсндс, ор кайсымыз тебе-тебе елм!з. Р ас, Угедей хан ез баласы К уй ж л осы кылыгы yiuin катты жазалады . Ж а- гатайдын улы Bepini экесше тапсырды. А ргусун да ти к- Ti жазасын алды. Bipaic... 6ipaK... Ж э, елген адам жа- йында каз1р сейлеп керегг жок. Ж аксы сы да, жаманы да вз1мен 6ipre Kerri foA... Б ату тагы ж огары карады . Кун CKinaire таяп капты. Ж ан агы эз1рде к ектеп кыран квршбей к е т т ед|‘, кай- тадаи панда болыпты. «Cipa, меш киман жур-ау!». деп онлады ол. Кенет т у п кукылдана калды. Онын ecine Кырымды алган жолгы 6ip карт тешзшЬпц ce 3i тусть «Кемедс елетш адам болса, соны ce3in, Kici жейтш 40

жайын балыктар элг! eaiKTi кутш кемеден калмайды деген. «Мына бурю т те менщ кешшпей в л е тш м д ! б ш п , ел 1мт1г1мд1 кутш ж ур ме?»— дед1 Б ату ш т ей , кснет жу- peri жаман ауырып кетш. Bipan сол сэтте ол e3iH-e3i кайта ж убатты ,— Ж ок, ж ок, ел1мт1к жейтш кара кус емес, бул кыран foA, маган 6ip туспей коймайды. Тек эттен ол тускенде кепмд! кайтарар менде куш болса жарар ед1». Дуниею элдеюмнен кызгангандай Бату енд! жан- жагына шелдей карады. «Ражап! Элем бккен кандай тамаша! TinTi кигы к келмейдк Осы уакы тка дейш калай муны кермей келгенмш. Б ул жалганныи бар бакыты ж ауды жену, елд1 барындыру, алтын так т а отырып езге- лiн тагдырын шешу деп ж ургеш м тек e3iMfli-e3iM ал- дауым ба ед!? Э лде мен шын кажыдым ба? Содан ба табигатты н мына моншак T9pi3fli кврюне кызыгып отыр- ганым?» Батуды ц ойын Улакшы бел|'п ж !бердь — Иэ, ci3 Ш ынгыс атамнын данкын асыруда аз ж ак- сылык icTereH жоксыз. Т э т п ойын баласынын бузып ж!бергенш е Б ату ш тей ренжш калды. Ол тары кулгендей болды. Катпар-катпар ож1мдер1 б1леулене т усл . — Ж аксылыкты айтады-ау... Ж уртты кан ж оса eTin кыру, калаларды ертеу, жаксылык боп па?!— Ол кенет ойлана калды. Кайтадан кезшде 6ip сус пайда болды,— жок, сен дурыс айтасын. О л жаксылык,- Монгол ханды- ры ymin жаксылык! Монгол ерлМн элемге ofiri ететш жаксылык! ■ *- Саган айтатын yuiinuii есиеДм ,— дед! Б ату кай ­ тадан, ею коз 6ipin-6ipi шукымасын деп ж араткан нем ортасына мурын койран. А л сен ею кезд! 6ipiHe-6ipiH шокытып кой. О р у сут сею лд! улкен халыкты, онын кол кусыратын адамдарын, онгыларын 6ipin-6ipiHe карсы коя 61л. BipiH — О рдага ж акы ндат, еюнийсш — алыс- тат. — Сол уш!н С артак пен Александр Невскийд! анда' е тл р дш бе? — Окига былай болран. К уй 1к э к е а Угедсй елгеннен xefliii, онын тарына отырысымен ж атса-турса мею курту- ды ойлады. К,ол астында ж уз мыннан астам монролдыи ержурек жауынгерлер! бар. Мундай жардайда маган орусут онгыларын ез1ме к ас етудщ neperi ж ок едк Ею жакпен б1рдей куресу эрк1мге де киын. А л Александр1 1 А и д а — бауырлас болу деген сез. 41

Невский де осындай ж ардайда болагын. Ом yiuiHuiI Fa- сырдыи басында, христиан д!н1ндег1 орусут пен грекке Батые Жарропадары, католиктер кресинл дши аттаные- ка шыккан. Тышкан, hfhh 1204 жылы Стамбулды алып, латыштар мен эст1лерд1 ездер1н1ц басыбайлы кулдарына айналдырран. Содан кей1н орусуттарды да сондай куйге жетк1збек болтан. Б iрак. олардыц алгашкы аттанысыпан ештене шыкпаран, тары тышкан, hfhh 1240 жылы олар- ды Александр Невский Н ева езеш нщ бойында куйрете женген. А л, сиыр, ярни 1241 ж ылры Польш ага аттаны- сымызда Легнице каласынын тубш де 6i3 де нем1с-поль- ша рыцарьларын аямай жецдш. Б 1рак куш тер1 азайса да католиктер тары кол жинап, келес1 барыс жылы кай- тадан opycyTTapFa карсы аттанды. Александр Невский тагы оларды Ч удь кол1н1н у с т 1нде ондырмай куйреттк Б1рак «жырылрэн куреске тоймайды» дегендей кресш1лер ор усут жер1не кайтадан шабуылра шыкпак боп дайын- далып жаткан. Dip жарында 6 i3, ек1нш1 жарыида немic рыцарьларымен Ливон О рден1, мундай жардайда, эри- не, Александр Невскийге де аман калар жол 1здеуге тур а келдк Б 1з бул туста орусут ж ер1н шабуды токта- тып, салы к сала бастаранбыз. Ал немш рыцарьлары ору- сутты тек кул етуге тырыскан. Мше, осындай ек1 оттыц ортасындагы ¥лы oiiFbi Александр Невский мен Андрей- д щ OKeci ¥лы oiifh Ярослав т 1л табы спак боп Карако- рымдары улы хан Куш кке барран. BipaK Ярославпен Oipre Саррап 6ip боярдын eceritie cenin KyfiiKTiH егей шешес1 Туракина ханым Ярославты у 6epin елт1рткен. Буны ecTiren Александр Невский мен Андрей Я росла­ вович б 1рден К уй 1ктен кол узш , мен1н жарыма шыкты. Ал маран К уй1кпен куресуге бул одак ете керек еди ЛЛ1не, осы туста с е т и аган Сартакты Александрией а нда етт1м. — Содан кешн С артак христиан д ш 1не к1рд1 ме?— дед к— Енд1 ол вле-елгенше сол дш де кетпек не? — Эрине, маран д 1н дегенн1ц 6api 6ip. Сондыктан да С а ртак ор усут дш ш е Kipe ме, ал ш!м Берке мусыл- ман бола ма — ешкайсысына да карсы емеепш. Тек KayniM бар. — Ол кандай Kayin? — Христиан Д1н! мен мусылман fliHiiiw арасында Konip жок, 6ipiHe-6ipi карсы д 1н, 6ip KayniM менен kciuh Берке мен С а ртак екеу1 ж ауласып кст1п ж урмесе жарар ед1. О ларды ц ж ауласулары Орданы э л а ретед ь А л Орда алс1ремеу уш ш бэр1н!ц б1рл1г1 керек. 42

— Ол мумк!н бе?— дед! Улакшы вз!н1н кумэнд! ойын жасыра алмай. — Мумкж емес,— дед1 Бату, ейткеш дш алтын так­ ты ч ya3ipi. Ал алтын такка ек еу М н 6ipeyi-aK отыруы керек... — Эке тэты — С а р т а к т ш рой. Улакшыныч бул ce3i Батура унам ай калды. «Мен елмсй жатып, эк е сж ж тэрын агасы на бергеш калай». Сейтсе де Бату езЫ ц кунж ж таянранын еске алып, одан api ренж1’медь — Иэ, жол С а р т а к т ш ,— дед| ол баяу.— М енке Tipi турса Алтын Орда тарына соны рана бек!тер. ¥лы хан танина 6 i3 оны боска отыррызбасак керек-Ti. Bipatc хан тагына отыру бар да, отыра ал у бар. Ш ынрыс хан ата- мыз eni миллионная сол аскан монголмен бук1л элемд1 барындырам дегенде уш нэрсеге сенген. Bipimuici — мыц кол — мын ру монролды 6ipiKTipe алатынына, ж аулап алатын елдерж щ 6ipiKneflTiHiHe, екiншiе i — монгол жа- уынгерлержж мыктылыгына, ержуректш не, табандылы- рына, yiuiHiuici — бетен елдерд1 тонап алган мол байлы- Рына сенген. Сол байлыкты ж ана елдерд! ж аулап ал у уипн TeMip TapTinTi ж эне тэж !рибел1 эскерлер кураты - нына шек келт1рмеген. А л осы кунге дейш кеп елден саны аз монролдын, Ундштан мен Ш амды ж эне араб тубепнен бетен букьл Эзияны, Ш ырыс Ж арропанын жартысын ж аулап алганына досымыз да, касымыз д а тан калады , 6i3AiH байлыгымыз себепкер болды дейдк сондай-ак жеч1С1М13д! coFbic журп'зу эд!стер!м!здж ерек- uieairiHeH, артыкшылырынан, ж аналыгынаи деуийлер де бар. Ал ymiHiui 6ipeyaepi Шынрыс хан орнаткан тэр- TintiH, эскери тэртж тщ каттылыгынан кередь Бунын 6api дурыс. Осынын 6api болмаса, быкыран ер журек халкм бар орусут журтымен, сондай кеудесш окка тос- кан кыпшак, болгарды монгол жене алар ма ед!? Эрине, жене алмас едк Дегенмен, б!здщ же>иам1'здщ басты ce6e6i — 6i3 шабатын елдердщ мундай сорыска дайын емес е к ен д т н д е едк Bi3 Ш ынрыс ханра— 6ip адамра ба- FbinpaH ел едж. А л езгелер каншалыкты калы птаскан патшалыктар ед1 десек те, туткиылдан тиген ж ау га ел билсуиллержщ алауыздыгы куштерш шорырландырура жол бермсдь Сондыктан да жутура келе ж аткан алты басты айдаЬар Tapi3Ai монгол эскерлерш щ алдында езгелер кежектей калтырады... — О русуттар мен кыпшак, болгарларды булай деу

киын болар... Олар б!здермен жан аяспай согысыпты FOft. — Оны сен кайдан бы есщ ? — К арттар осылай дейдг 0ткен заманды б м у айып- ты ма? — Эрине, айып емес. Ата-бабацнын каИарлы шежГ рес1н, бхлу керек-Ti. Агаш жорары ескен сайын тамыры теменге кете туседГ Сондай-ак хан урпары Ордасынын болашарын ойларан сайын, бабаларынын откен кушне терендей 6epyi абзал. Акылды мурагер улысынын еткежмен келешеНн салыстырып, Ордасынын K,a3ipriciH куш ейтедь— Б ату сэл тодтай калды да кайтадан сой- лед!.— Иэ, орусут, кыпшак, болгарларды былай кой- ранда грузиндерд1 айтсайшы! Bapi де ер халыктар. Ал кыпшактардын ж ау ж урекДп атам заманнан белгш . Bipaic, солардын 6apin 613 жендш. Калай? Халыктын кур батырлыры эл! ол ж ау жене алмайтын куш емес. Оран карсы айла, кулык-сумдык бар. Ец алдымен сол ерлжД баскара б1лу керек. М ы салга грузиндерд1 алайык. Бу- лар б!здерден б 1рнеше ж уз жыл бурын iprc тепкен, Орда курган ел екен. Ж аратай аскер! келместен ж уз жыл бурын осы елдш улы патшасынын 6ipi грузиндердщ 83i Д авил курлысшы деп атаран a firm aMipuiiaepi кыпшак- тардын атакты ханы Кунчектщ кызы Туран-Токтарра уйленштй Содан eid ел арасы ете тэ ту бои, Кунчек Д а ­ вид курлысшыра терт тумен аскер берштк Давид патша грузиндер!н косып, Ордасын коррайтын туракты улкен аскер курыпты. Сол acKepinin аркасында Д авид патша кур гана ел!н коррап коймай, ез! аттаныска шырып, ж ерж басып алган сулжыктарды д а 1 жсцген. Осы патша К авказ таулары арасын шын-куздарды ка- шап, Осман тур|'ктер1мен ш екаралас ж ерж е Варзня де­ ген тас шаИар салган. «Сол шайардын ю'рер какпасы- ныц алдында элп' патшанын Георгий деген баласымен, оный кызы — «Ж олбарыс Tepicin жамылран батыр» дастанындары патша-кыз Тамардын тастан кашалган бояулы cypeTTepi тур» деп келген ана жылы б 1здж ж!пт- тер. Ж ур т Георгиймен Тамардын киген кшмже, тур, бейнесже карасан, сез жок, олардын кыпшактармен жакындыктары бар екеш анык деген эл п ж1г!ттер. Р ас на, ж ок па, бул маган беймэл1м дунне. BipaK, грузиндердж кыпшактармен срте кезден дос- 1 Грузиндердщ сулжык,. баскынишларыи .жсрлершен кугви 1118— 1120 жылдардагы болган согыс.

таскандары хак. А л 6i3 оларды ч сол достыктарын да буза бьлдж. Сондай-ак, Херман Кибе теш р е п н д е п ору- сут онрыларынын д а бастарын 6ipiKTipMeAiK. Осымен байланысты менщ саган айтатын yiuiinui акылым — багынышты, не шабатын елщ нщ эл-куатын, кеш л куй- лсрш бШп отыр. Бастарын 6ipiKTipMeyre тырыс. Ал бастарын 6ipiKTipMey уш ш колыннан келетш кандай ш а­ ра н болса аяма, колдан, MiHe, сондыктан С а р т ак пен Александр Н евскийдт анда болуын коштадым. Алек­ сандр Н евскийдт ж ау екенш бшген сон, будан баска айла калмады. — А л Александр Невский буран калай карады? — К,аны 6ip ор усут журтын шауып ж аткан монрол- дарды KiM езш е дос санайды дейсщ ? Ж ан а рана айт- тым Foil, ол амалсыздан Сартакпен анда болды деп. Мен де 6i3re тш мд1 болран сон угылыма р уксат етНм. Александр Невский мен Сартакты н достыры ерт келе ж атканда 6ipre кашкан каскыр мен каблан тэр 13Д1, ерт кауш жоралса-ак 6ipiHin-6ipi тамарынан ала тусуге бар. Ж ок, кейб)р орусут онрыларынын 6i3re жакы ндасулары н достыктан деп ойларан адам — акымак адам. вйткеш , к1м-к1мге д е эрю мнщ туран жершен, ескен мекеншен кымбат не бар?! TinTi, элденеге бола таласы п кал сац да, ce3iM-TyflciriHin, намысын 6ip болран сон, 6ipiHHin колынды 6ipiH шауып тастай алмайсын. А л, ел1 уш ш жа- нын пида етуге келгенде — ор усут журтымен тенелер ел cipa да жер бетшде ж ок. TynTiH тубш де б 13д ш жугенЫз кеткен озбырлырымызра олардын енбектеген жасынан, енкейген кэр ю н е дсшн кек алмай тынбайтын ерж урек- Tiri мен кадалган жер!нен иманынды кезге керсететш emeTTiri тоскауы л кояма деп те куджтенем. 0p6ip орусут- ты керген сайын осындай ой мендей берсдь А л a3ipre ез1м1зге касты к ойламаса болды д а деп токтам ж асап отырмын.. Мшеки, мен саган уш турл1 акыл айттым. Bipi — бабан Ш ынрыс ханнан калган енеге. Е к ш и п а — атак Жошы хан колданран тэсш . YuiiHinici — мына ме- Hin, экен Б ату ханнын 6yriHri эрекетк Осы уш еу1м!здш 1стегендер!м1зд! ктесен д ер — Алтын Орданды кулатпай- сы пд ар . Бату кателескен едк Алтын Орда тэр1зд1, озбыршыл, киянатшыл, кур сойыл мен камшынын кунпмен мемле- кст курып, e3i онын жаназасын куш бурын окыран-ды. Мундан халык коштамаган, тек уакытша эскери устем- flirine сенген, корамдык eim ipriiu Kyiui еркендей алмай- 45

тын ханды ктык eMipi уза к болмаса керек-Ti. Вату, шы- нын айтсак, шала-ж ансар бала тудырран едь.. К ун батута айналган. ¥лак,шы кет!п калган. Батып бара ж аткан куншц кызтылт сэулесш е шомылран Вату хан анадайдан Кызыл канга малынып ж аткандай, ерек- ше козге тусе д ь Алым кыран o.ii кек бетшде калыктап жур. Батудын Ордасына кайтатын, кыранныц уясына карай ушатын кездер1 элдекашан болтан. Bipaic, бупн булар 6ip-6ipiniH ацысын акдып калган. Exeyi де кез- десер шактарынын таяганын сезгендей. Сондыктан да хан Вату тапжылмай отыр ма? Кыран олде аш па, элде уясындагы сэры ауыз ба- лапапдарына xyni бойы ештене апара алмаранынан ба, В ату ханнан б1рдеме дэметкендей. Ол кетпей, бул да кетстш емес. Тек кереге канатын анда-санда 6ip сермеп темендей туседь Кыранныц езше жакындап келе жатканын кез! кер­ месе де, В а ту ханныц ж ур еп сездн ©зше таяй тускен ажалдын канжар тырнактары аркасына xipui-xipiu ка- далып жаткандай денеЫ Typuiirin ол 6ip сэт enxeilin те калды. Бунысы нес!, алгалы келе ж аткан аж алдан ко- рыкканы ма? ©зше ал теген алдаспаннан М1з бакпайтын тас журек Вату ханды жалтыз кара кустын сусы жешп, раеымен коркып кеткен! ме? Ж ок, В ату хан кыран кан- дай, алрыр болса д а одан корыкпанды. Тесекте, куннен- кунге семш, ynci3 жата бсргенше, ол кектескен жауы- мен бетпе-бет айкасып елуге бар! Т1пт1 солай елуге кумар! Кыран «6opi6Ip ceniK колыцнан ештене келмейд!» деп мазактагандай Батудыц дол тебесшен канатымсн сипай 6ip eTTi. Хан басын кетсрд|'. К енст кебшдей бет1 аппак бола калды. К ара 6ypKiTTin 6ip айтындары ж 1бек баулы ал­ тын балдакты кез1 шалып yaripfli. Кусты ,енд1 таныды. Б ул балапанынан e3i ecipren, сан мэртебе каскыр алган кыраны екен. О сыдан eki жыл бурын В а ту осы кырапымен кан- сонарда, кептен 6epi алдырмай журген, шаткал арасы- нан б1рде K03i шалып калган кекж ал каскырды аулауга шыккан. Малга шауып, жолаушыны талап ханныц эбден шымбайына тнген каскыр шаткал срнсуш ен 6ip р еткы лт еткен. В а ту томарасын сыпырып, б у р х т н ушырып ж 1- берген. Bip nexepi дауылп„азды 6ip-ei<i мзртебё MFLin та калган.

Аузымен кус тштейтш жуйрИ мен каскыр кершген туска Бату да шапкылап жеткен. Буршт каскырды алып та улпрген екен. BipaK кептен 6epi 1ле алмай журген кыран, кусбеп - нin келуш кутпей, каскырдын, пара-парасын шырарып жгёерш, канын сорралатып ыстык журепн жеп те улге- pinTi. K a3ip тек усп н д е тояттап отыр екен. вштескен жауыныц журегше вз колымен канжарын сала алмаганына ы заланган Б ату атынан ceKipin тусш , каскыр устш де конып отырран б у р ю т п тобылгы сапты камшысымен тартып-тартып ж1берген. Канды кез кыран ш анк eTin алабурты п, квкке сам- Fafl женелген. Кыран содан кайтып оралмаран. ...Ол еши Батуды ц тебесш ен 6ip сипап eTin кек ас- панка самкай бердн «Кастаскан досыцнан жаман ж ау жок,— деп ойлады Б ату,— LUipKiii-ай, досынмен дос бол, касынмен к а с бол. Доспен кастаспа, каспенен достаспа» деп Улакш ыра ай- та алмай калдым-ау». Сейткенше кыран кереге канатын жинап алып, темен карай кулады. Бату ак 6epeHiH 6ip-aK а л т е п ул п р дк Екшнн а л т е у - ге ол1 жетпедк Bip канаты киылып тускен алып б у р и т санк етш барып анадай жерге кулады. Ж алняз канатымен 6ip-eKi рет жерд| сабалап кездер1 кып-кызыл боп Батура карап тына калды. E ki канды кез кездест1. А к беренш кектескен досынын кеуд ес1не салып, един адугл Батудын Kyrni жетпедь Кенет талмаусырап eci ауы пкетп. Эзия мен Ж агропаны н тец жартысын т тр к е н тк е н айбарлы хан ертещне дуние салды. Досы жылады, душ- паны куанды. Тек, хансын ба, карасы ц ба,— 6эр!|пн б 1рдей акырры Teceri мешреу кара жер т а с кушакын аша бердй _ “ Ш ыцрыс урпагы кай д ж и н ыкпалында болса да монголдардын дэстурже кылау туармеген. Бул жагы- нан, acipece Ж аратай мен К уж к ерекше орын алган. Осы ею ханнын кезжде «егер мусылман aFHn жаткан сумей дэрет алса, сол aFbin жаткан cyFa туншыктыры- лып ел п р ш н н , ал егер малды бауы здап ж ейтж болса, сол адамныц e 3i бауыздалсын!» деген зац да шыккан. Сондай-ак кай д ал ад а елмесж , монгол хандары 47

ата-бабасы туран, есш -енген жерше койылура micTi. Ocipccc, бул тэртш, бетен елдерд1 жаулап алган Шык- рыс урпактары нда катты сакталы п колген. Осы дэстур Б атуга да колданылуга ттс тт едь BipaK Каракорым мен Сарай арасы тым ш алгай, о ж акка апаруга еш елш шыдай алмайтын болгандыктан, Каракорымга Батудык тек табытын апараты н болды. Сол уш1Н CKi табы т ic- телдк BipeyiH ьиши кара жылцы мшген, кара кшнген eui ж уз жауынгер, шлне Батуды к кымбатты кару-жара- гыи салы п, монролдардын улы даласы на карай беттедь А л екшнп табытпен Батуд ы к 03iH ж ерледк Монгол дэс- Typi бойынша т л е н кек кшнген бекзадалар, iiuin алтын- мсн кап таган т ут ас еменнен штелген табы тка салынган Б атуд ы к денесш , т 1р1сш де асынган кымбатты алдаспан, кан ж арл ары мен торасун-ш арап, кымыз i шксн алтын, к у м к ыдыстарымен 6ipre, 6ipey болмаса 6ipeyi каб1рше салыпран казы на-мулкш е кызырып, не Tipichme ж эб1р корген кастары ел1‘ денес!и балагаттап ж урмесш деп Еди1 ж арасындапл калы к торайлы тобеге конды. TaFbi да монгол тэрт1б1 бойынша ycTiHe мазар, не кумбездг сарай орнаткан ж ок. Тек Ka6ip устш е ж ас талдар eri.a- дк Bip-eKi ж ы лдан Kefiin бул талдар бойлай ecin, орман- Fa косылып кеттк K ciueri э й г ш ханнык 6efiiTi енд1 кастары туп'л достары д а таба алмайтын калы к тогай- дык арасындапл бел гю з жерге айналып, 6ip жолата ж ок болды. Д ем ек, осы куйге жеткенше бул орманга еш юмд! Kipri36eflTin арнаулы кол — твлекп'т жасагы турды. А л С а ртак экесппк влгенж Ыррыз е з ен М н бойына ж еткснде e c m i . Ж асагы ндагы К ой акка христиан рурпы бойынша ж аназасы н ш ыгартып, кейш кайтпай К,ара- корымра карай журе бердк М унда келгеннен ксГмн mohfo.t даласы нык улы ханы Мокке, экеа'ш к влгенше карамай, болайын деп жаткан Курылтайга ж еткетне оте риза боп, будан мемлекет icin бнлейтш шын кайраткер шьшады екен деп Сартакты Алтын О рданы к ханы CTin 6eKiTTi. Сон ау Шыгыстан Баты ска деш н созылып ж аткан Алтын О рданы к жер1 аз болгандай, жерше тары жер косып бердь EKIHIU1 ТАРАУ С а р т ак Алтын О рда ханы болып тарайындалран коян, я гни 1255 ж ы лды к кысын ш аЬарындапл хан са­ рай!,шда откТздР Х ай ордасьШа тш елсй карайтын н еп зп

журггарды н ен Ke6i — кыпшак, болгар, Тер1скеи К а в ­ каз, Саксин, Кырым елдер! мен Хорезм хандыры. Bipey- лер!нде бул жылдары тыныштык боп, ал екжцйЫ, кыскы кезде байланысуга тым алые жаткандыктан,— Сартак куз тусе-ак, взге icTepin былай койып, д ж и мэселелср- мен шурылданган. Ж эне !ргелес отырран о р усут князь- дер!мен карым-катынастарын ныгайту жумысына Kipic- кен. Тауы к, ярни 1249 жылы о й гш князь Александр Невскиймен анда болганнан 6epi С артак христиан дж ж есшен тастаран емес. 0й ткеш , шешес1 д е насырэни дж ж - дег1_Керей руынан шыккан едь Ж эне ж астай таобиелеу- iuiлер! де осы д ж н ж адамдарынан болатын. Сол себептен де карамарындары О рд а адамдарын д а оган енг1збек боп, Легницеда туткы нга тускен нем1с uie6epi Госсетке, барыс, ярни 1254 жылы Сумеркент шаИары туриан арал- дын карсы жарынан, Е д 1л езен ж ж твменг1 баты с caFa- сына ш1ркеу салдырып алган. А л #С артакты к ез О рдасы Ед1Л мен Т ан езен ж ж ортасындары далада, Едж ден уш кунд1к кыпшак жер1нде болатын. К ыпш ак елше келеек, бул ел мусылман кауымына ж ататы н. Сонды ктан uiip- кеуге ж урт агылып бара коймаган. Б 1рен-саран хан урпактары рана шокынран. Баласыны н бул кылыктары- нан хабардар Б ату — оран кой демеген. Bip ретте бала- сы анда болган Александр Невскийд1ц е л ж ж келешег! кушт1, улкен ж урт, туб1 будан да куш еш п кете ме деп к ау тте н ген хан, Сартакты н бул д ж ге KipreHiH ж ек кер- меген. Ал шындырында, Сартакты н шокынды деген кур аты едк 0 зге журтты шокынуга уг1ттемеген, e3i хрис­ тиан д ж ж тапжылтпай устайтын Kiel боп т а кетпеген. А та-бабасы баксы -балгерд1, ш амандарды рана тэш р туткан монролдын ат уетж де вскен ж1г1тже толып ж ат- кан ауыр ережелер1 бар д1нге б1рден т1зе б у гу киын ед1. Онын у с т 1не Сартакты н христиан д 1н1не мулдем б е р ш п кетпеу1не тары 6ip себеп ол отызрэ жеткенш е алты катын алган. Екеу1 монгол руларынан, yuieyi кып- шактан, 6ipeyi алан кызынан болатын. Алтауы да бала тапкан. BipaK_6ipeyi де турмаран. О рда манындагы му- сылмандар «эйелдерж ж yuieyi мусылман, eKeyi будда д ж ж де, ез1 христиан д ж ж е Kipin шокынды. Сонды ктан буны карплс атты. Экеш мен uieiueci eKi д ж д е болса, ондай адамдардын баласы турмайды екен. EKi туйе суй- кенсе, ортасында шыбын елед!', христиан мен будд а ку- дайлары мусылман кудайымен балага таласканда, ку- дайлардын 6ipeyiHin болмаса 6ipeyinin Kapi THin, сэби 49