А. Тойбай. Даланың дана арулары

Аршагул \"ГО Й БА Й жалгыз туады. Болаткожа жастайынан сергек, намыской, б э й б ш е тэрби есш деп терт улды н б1рлж-тутастыгына кызыга карайтын, ойлы азамат болады. Сонымен 6ipre кереет-i жерш де киянкылыгы да 6ip басына ж е гш и . Б эй б ш е балаларына: «С ендер тертеу болсандар, мен д е тертеу боламын» деп Шубыртпалы, Камбар, Жальщпас атгы елдеп жепм-жеЫ р, юрмелерд1 манайына топтастырып, булар да тертеу болыпты-мыс. Мейрам сопынын улкен улы Куандык ерте уйленш , одан туган алты ул б э й б ш е , токал балаларымен катар ecin , ерте ержетедк Мейрам бабанын п р ш ш п н д е одан туган бес ул ержетш, уйльбаранды болып, эк есш н барында жылкыдан баска тушктен енпй алып у л г е р н т . Мейрам сопы бакига кетш , оныц балаларына, ауыл-аймагына акылшы, береке-б1рл1ктщ уйыткысы болтан, кут б э й б ш е атанган Нурфая анамыз екен. Ол еле-елгенш е е з балалары мен токалдар урпагынын арасына дэнекер болып, 6epiK тутастыкты уагыздаумен еткен деседь Сондыктан да, оны бую л Бесмейрам эрдайым кепйр1мдш к пен ауызб1рл1ктщ мызгымас кеп ш н д ей Kepiuri. 102 4

ДАЛАНЬЩ ДАНА АРУЛАРЫ Халкын коргаган каЬарман бнкештер ТОМИРИС - Т¥М А Р ПАТША Томирис - коне казак елш щ кыз патшасы. Томирис будан 2500 жыл бурын Ж епсу мен Сырдыц бойын жайлаган масагеттер (уйсш дер мен канлылар) тайпасынын патшасы болтан. С ол к е зд е п атакты С партафиз патш а жалты з кызы Томирист4 ерк1н ecipin, «м ен щ MyparepiM» д е п ерекш е тэрбиелеген. Томирис б у к и балалык шатын ат устш де етю зедк Спаргафиздщ кеп жылкысыньщ нш нде аппак тулпары Tipi жанта устатпай кояды да, оны уй р етш алуга епш м беттей алмайды. Осыны керген он бес жасар Томи­ рис белш е оде Mi ж угещ ц мыктап байлап, жылкылардьщ арасымен жасырынып к елш , ак тулпарды н ycTiHe cenipin MiHin алады . А сау тулпар ата ж е н ел ш , у с п н д е п баланы кулатпак болып, менки бастайды. Сауырына катты тимеген тулпар кш кентай кызды айдалага ала ж енеледк Томирис тулпардын жалынан мыктап устаганы соншалык, ат устш д е катып калган калпы нда камшылай тус у д е н 6ip сзт танбайды. Сейтш , тауды айнала шауып, атты эбден болдыртады. Орданьщ алдына келш аятын шалые басып, iuiKe KipreH кызын кеген де патшанын т е ш р еп н д е п л е р сасып калады. Олар ecTepi шыгып, 6ipiHe-6ipi карасады. Томирис ауырып калган екен деп коркады. Томирис экеЫ- нщ колына тулпарды н ш ылбырын устатканда, патш а K03i- не ж ас алып кызына: «MeHiH cyfliicri халкым, ел1мнщ пат­ шасы мен ем ес, осы он бес жасар кызым Томирис болады », - деп жар салыпты десед1 6i3re жеткен анызда. Сейтш , он бес жасар кыз елш е патша атанып, бойжет- кен сон талай жорыктарды баскары п, ж eн icк e д е ж етедк Томирис^н адамзат баласынын тарихына алтынмен жа- 103

Аршагул ТОЙ БАЙ зылган жещстер1 ж етерлж . Ол - ду н и е ж у зш щ жартысын басып алган Иран патшасы Кирмен согысуы. Кир кеп ел д1 басып алган со н таулы, нурлы, келдк орманды казак даласына кез салады . Кир 03iHiH «дипломатиялык» эдюш колданып, Томириске: «М ен саган уйленуд1 ойлап ед1м, бутан калай карайсын?» - деп хат жазады. Ол Кирге: «Олай болса, Сейхун (Сырдария) езенш щ азд ер жак бетшде согысайык!» - деп жауап бередь Томирис eKi мын ж нтг пен алты мын кыздан куралган эскерш апып, 20 мын эскермен келе жаткан Кирмен шайкаска туседк Сотые Каратау мен ¥лытаудын ею ортасы нда басталып кетед1. BipHenie кунге созылган канды ш айкаста Томиристщ карулы Kynii жеш ске ж етш , Кирдщ басы кыркылады. С ейтш , кеп жылдар бойы кен тапамды канта бояп, элемд1 ттркендар ш , ез экесш e3i елт1рген озбыр да опасыз Кир келмеске кетедь КаЬарман кыз Томирис айбынды эскерлер1мен тыныштык орнатып, ел-журттын алгысына беленедт 104 4

ДАЛАНЫ Ц ДАНА АРУЛАРЫ ЗАРИНАНЬЩ ШЕШ1М1 А лбаниянын (Ka3ipri Э зербай ж ан) бш к таулы аймак- 11 тарында «амазонкалар» турады д е се д ь П ом п ей д щ жоры- 1 гына катысып, албандардьщ арасында болган Ф еоф аньщ баян етуш ш е гел ж эн е л ег еЫмд1 скиф рулары аманзонка <j журтымен албандардьщ арасындагы ещ рд1 м екендейдг Скиф ’ : рулары мен амазонкалардьщ арасын М ермадалида е з е ш б е л ш жатыр. Бул ещ рмен жаксы таны с езге зерттеуш шер М етро- j1 до р Скепский ж эн е Гипсикрат Кавказ тауы ныц К еравинский I деп аталатын TepiciiK сш ем ш де гаргарлармен Kepuii турады деп мэл1м д ей дг Жылдьщ он айы нда амозонкалар ш аруамен I айналысады. Жер жыртады, бак егедо, мал багады, acipece, жылкы тул ю н щ камын камдайды, кайратты амазонкалар атка конып ан аулайды н е м есе эскер ойны мен ш угылда- нады. Олар шугыл ic-кимылда, acipece, найза лактырганда кедерп болмас ушш бала кездершен-ак он жак емшектерш сылдырып тастайды екен. Амазонкалар жайында 6ipereft ' nhcip жок- Б1зге жеткен Зарина патшайымньщ ерлпс icTepi ! ж еш нде эцпм е былай ербидг Сак патшасыньщ кызы, М ермер колбасш ысыньщ эйел1 Роксанаки каласынын билеуппЫ. Бул кала галымдардыц пайымдауынша, Сырдария жагалауында орналаскан. Зарина «амазонка» деп аталатын кыздар отрядын бас- карган. Сактар е з д е р т щ салттары бойынша 13 жасынан бастап кыздарын садак ату, найзаласу, кылыштасу сиякты согыс внер1не баулыган. Амазонкалар ездерш уры с алан- ында кврсетпей турып куйеуге шыгуга руксат етшмеген. Парсылар сактардьщ еж елден 6epri жаулары болатын. Узакка созылган согы с е й елд1 эб д е н мез1 кылады. К езек п демалыс кезшде Зарина бастаган амазонкалар анга шыгады. Кала манынан ауларлыктай ешкандай олжа табылмайды. Кулан мен кшктерд! кыздар ездер1 ан аулауды бастаган 105

Аршагул ГОЙБАЙ Ус-прттен тана табады. Жанынан е те шыккан куланды куа женелген Зарина е з тобынан алыска узап кетедг Кенетген оньщ алдынан жау оскер! шыга келедг С ад acKepi сауытын киген, аягына ок кадалган Заринаньщ артынан кугын бас- талады. М идияндыктардын басшы сы сак ханшайымын ку- ып ж етедг Жауынгерд! туткындаган ханзада оньщ басын алмакшы болып кылышын кетере б ер едг Жауынгер ш еп- Hin, карсы шайкаска умтылады, 6ipaK, сол кезде оньщ ба- сындагы дулыгасы уш ып кетш , иыгына толкындаган колан шашы те п л е кулайды. Х анзада е зш щ алдында с у ду кыз турганын керш бастапкы ойынан кайтады. Бул ханзада М идия билеунпЫ Стриангей еда. Ол да сол куш эскер1мен кещ л кетеру уш ш акта шыдкан болатын. Жас ханзада Заринаньщ с уду ж узш Kepin оган е с -т у са з гашык болады. Заринаньщ бойы нда да сондай сез1м оянады. Гашыктар эр халыктьщ е зш е тэн ерекшел1ктер1 бар екенш тусш едг Олар будан былай сактар мен парсылар арасын- дагы жауластыкты жоймак болып сер ттеседг BipaK, олар- ды н арасында 6ip-6ipiHe деген ce3iMHiH бар екенш бшген Заринаньщ Kyfieyi М ермер Стриангейд1 жазаламакшы бо­ лады. Кызганшак куйеу Заринамен кездесуге келген хан- заданы ею мемлекет шекарасынан устап алып Роксанакиге экеледь Бутан Стриангейдщ Зарината берген антын устап, кездесуге эскерЫз Kenyi себеп болады. Зарина куйеуше ею ел арасында от жакпай, парсы хан- задасын ж1бере салуды сурайды. Алайда, Мермер Стриан­ гейдщ е з олжасы жэне жау екенше суйенедг Зарина езшщ патшайым екендйтн пайдаланып, ханзаданы босатута буй- рык бередг Мермер буйрыкка багынбайды, сейтш , езш щ оккагарыньщ колынан каза табады. Сол кезде Зарина ез тайпаластарына отты жанарын кадап турып, ер дауыспен: «М аган ж уздеген ж эне мындатан адамдардьщ eMipi 6ip асып- таскан колбасшыньщ ем1рш ен анагурлым кымбат. М еш п, ол м енщ KyfieyiM болсы н, 6ipaK та, матан бэрш ен д е халкым 106

ДАЛАН ЬЩ ДА Н А АРУЛАРЫ кымбат! Босатывдар парсы ханзадасын!» - деп буйырады. Бутан куэ болтандардьщ тугелдей багынуына тура келедт Ханзаданы босатады. Ол узак уакыт бойы сакгардын ко- накжайлылыгыныц куэЫ болады . Тек елш е кайтарда Зари- надан езш е турмыска шытуды сурайды. Зарина бул етш ш к е 6ip жылдан кешн жауап беруге уэде бередь Bip жыл еткен сон, олар eni мемлекет шекарасында кезде- седь BipaK, Зарина е зш ш турмы ска шыгуыньщ сактардьщ т э уел азд п тн жоталтумен б1рдей болатындытын TyciHin, ханзадага куйеуге шытута KeniciM б ерм ейдь Ол суйгеш уш ш куйеуш курбан етеда. Сондай-ак, Отаны уш ш суйгеш н д е курбан етедй Осылай Зарина батыл патшайым ретш де тарихта калады.

Аршагул ТОЙБАЙ КОЦЫРАТТАН Ш ЫККАН К ¥Т Л ¥К БИКЕ Конырат ханнын кызы Кутлук бике - дана кеюрек, ержурек, акылды адам болган. TepniHi - Конырат елк Жас- тайынан саятка шыгып, м ергендж енерд1 менгерген ол - М аргуз хан дэу1р1нде азды-кепт1 бшнкке д е араласады. Ею кунн1н 6ipitme шыгып туратын уры с кезш де талай рет ерлнс керсетш , Kyfieyi М аргузга сер ж болган, TinTi, коршауды бузы п, бала-шагасын куткарган кез1 д е болды . Кущи тунге жалгап жорыкка да атганды, сондыктан ж урт оны «Тунде алпауыт берш ердщ коргауында журетш , nipinri3 маралдын ьщыласын алган киел1 ана» деп есептеген керш едь Кутлук бике анамыздьщ е з кезш д еп кайран каларлык epniri - сол замандагы сахара халкыньщ сарабдал батыр- лыгы ретш де хатка тушршген. М онгол ханы Амбагайды н ттрщей TepiciH сылып, Керей ханы М аргузды «аголи есекке таны п» а тп р ге н татардьщ Науыр Буйрык ханы ею ханды б1рдей жамсатканына мэз болы п, букш сахараны жалт каратарлыктай улы дуб1рл1 той ж асайды . Тойга М аргуз ханнын эйел1 Кутлук бике де баратындыгын айтып хабар ж1беред1 д е , ш ашуга ж уз еркек кой, ж у з ту бие, ж уз Ky6i кымыз дайындатады . Муны e cri- ген татар ханы куанып, е з тойы нын салтанатына «жауым да жалп ете ту еп » деп бш едг Той етю зипп, хан салтанат мастыгына беленген сэтте Кутлук бике жуз кой, жуз ту биеш ш типатпен той баскаруш ыларга 6epin, ж уз Ky6i кымызды ханга e3i табыс етуге руксат алады. Осы сэтте жуз кубщен толык каруланган ж уз жйтт атып турып, Науыр Буйрык бастаган татар ханын жасауылдарымен жайратып салады да, Кутлук бикеш куткарып шыгады. Epi, eni уш ш жаудан ececiH K enicripin кайтарган ананын сол epniri урпакка еш пес у л п -ен еге болып калады. Бул ерлнс «К ерейдщ эйел1 мынадай болганда epKeri не жанды 108

ДАЛАНЫ Н, ДА Н А АРУЛАРЫ кояды?» - деп жауынын зэресш ушырады. Кдйта шабуга каймыгады. С ездщ тывдайтын адамы, акылдын конатын орны болады. Киел! дала тесш де асыл ce3i мен алтын акы- лы болтан кайран аналар-ай, де се щ ш ! Осы ж ерде еск ер ер л ш , Тутырыл жет1 атасынан хандык узш меген кара кектщ тукымы. 0 з э к е а Куршакуз хан, ба- басы М аргуз хан керейлердщ дэу1рлеген Ke3i едк сонда керейперд1 тана ем ес, е з карамагына монтолдарды д а ба- гындырып, букш алты е зе н OHipiHe SMipiH ж у р п зш , талай тайпаны аузына караткан хандар болатын.

Аршагул ТОЙБАЙ ТАБАНДЫ ТЕРКЕН К АТЫН Теркен катын шамамен XII гасырдьщ орта кезшен XIII гасырдьщ 20-жылдарыньщ сонына деш н OMip сурген. Ол Уран тайпасынын KeceMi Алашы Караньщ баласы Кыран батырдыц кызы, Хорезм шахы Текештщ зайыбы. Шах Текешке багынышты болгысы келмей, Теркен катынньщ oxeci карсылык ж асай бастайды. Акыры, атасы мен куйеу баласынын арасындагы кактыгыс согыска айналган кезде бул урыстьщ токтатылуы жолында Теркен упкен саясаткер- лйс танытгы. Кьшшак эскер купли эл а р ет у аркылы Кыран эскерш щ к езекп кактыгыста ж е ц ш с табуына себепкер болады. Осыньщ нэтижесш де Хорезм шахы есш жинап, тэуел азд ш к е умтылгандарды тыныштандырудын катал тэсш дерш колданады. Теркен epiHe кемектесш кана коймай, экесш женшуге м эж бур етсе де , оны кайткенде д е бурынгыша Сыганак пен Ж ендтщ 6ivieymici eTin калдыруга тырысып бакты. Бутан коса imci Алып Tepeicri атакты Отырар каласынын билеупп- ci eTin тагайындатады. С ейтш , апасы Теркеннщ комелмен Отырардын би л еу ш ю болып туртан кезде iHici «Кайыр хан» деген атка не болады. Осы сиякты атпен Теркеннщ э к еа Кыран да ею б1рдей каланьщ SMipi болтан. Ш ьщгысхан эс- KepiHe беришей, Отырарды коргайтын Кайырхан осы Алып Терек болатын. в й г ш парсы тарихшысы, «ЖаИанды жай- лап алушыньщ тарихы» атты ютаптьщ авторы Жувеинидщ айтуынша: «Олар б е с ай бойы берш мей табандылыкпен ерлш курес ж урпзд1, калын жаумен айкаскан Отырар халкы ашаршылыкка ушырады. Кайырхан бар куппмен курест1 ж у р п зе бердь Каража кажып е з эскерш щ кебш бастап капа корганыньщ «сопы хан» какпасынан шытып жау жагына косылды. Осы какпа аркылы Кайырхан жиырма мын эскер бастап тэты да согысты. Ш ьщгысхан acKepi алты ай дегенде 110

ДАЛАНЬЩ ДА НА АРУЛАРЫ Отырар каласын алды. Кдйырханды долга Tycipin, азаптап елттрдЬ). Теркен катынньщ мемлекет iciH e белсен е араласканы рас, ол е з алдына шах атанган жок, алайда, е з дегенш жузеге : асыруды, ocipece, epi Текеш кайтыс болганнан кейш удете | тускен. Будан сон улы М ухаммед такка отырган туста да осы эрекеттерш жалгастыра бердд улыныц так курбаны болып кетпеуш кездеген Теркен оны коргауды теркш ш щ сенщда азаматтарына м ш деттеп кояды. М уныц 6opi Теркен катын каншалыкты билисп эй ел болганын керсетедк O pi жауынгер д е к у п т TepKiHiHe арка суйейтш болган деген тужырым да j жок емес. М уньщ e3i OMip сурген дэртрш де мемлекет iciHe ара- I ласуындагы ж ур пзш ген эдш д е , катал саясатыньщ мейлш - || ше орынды болганын дэл ел дейдк М емлекет баскарудагы саясатыньщ е р е к ш е л т м е н аты шыккын эйел дер дщ imiHeH 6epiK те табанды билйс neci эйел Теркен катынды зор ш - ! типатпен атаган ж ен. Теркещц «катын» деп айрыкша атпен атаудын M3Hi бар, бул - кене Typiicre хан эй ел iне берш етш KypMerri атак болып саналады. 111

ЖАКАН БИКЕМ Жакан бикемнщ жарык дун ие eciriH ашкан уакыты ша- мамен 1427 жыл. Ол казактьщ тущ ы ш ханы Жэшбектщ с у й ж п зайыбы, Касым султаннын (кейш хан болган) керей руынан. Ел аузындагы ацыз бойынша, Жакам бикем аскан мерген болган. б з ш щ araceci Аккозыны Эбщкайырдыц улы- на узату тойында ж1пттер типзе алмаган жамбыны садакпен дэл атып, м е р г ен д т м ен кезге тускен. Казак хандыгынын н еп зш калаушы е ю ханнын 6ipi болган Ж эшбек султанмен сол тойда танысыпты делш ген, б1зге жеткен деректерде. Ж эш бек хан Жакан бикеммен мемлекегпк icrep ж еш нде удайы акылдасып, кенесш отырады екен. Ондай бас косудан келел1 энпм елер ден так Myparepi саналган Касым султанды да калдырмаган. С ондай 6ip кенесте Жакан бикем жаупардыц ж!берген жалдамалы Kici елт!ру1ш сш щ баласы Касымга лактырган канжарына кеудесш тосы п, казак мемлекетшщ ныгаюына келешекте тендесЫз улес коскан болашак ханды ажалдан куткарып калган. С ол ж ерде ез1 тш ге келмей ж у р т KeTiirri. « Б ел г ш тарихшы М ухам м ед Хайдар Дулати («Тарих и-Раш иди») атты енбеп н д е: «Казак хандары мен султан- дары арасында Касым хандай Kyaipeni ешюм болган емес. Бурындыкты еш ю м елец кылган жок», - дей д ь Казак ханды- гы Касым хан тусында орыс мемлекеттмен дипломатия- лык карым-катынас жасап, батыс Еуропага танылды. ¥л ы князь Василий III тусы нда ( 1 5 0 5 -3 3 ) М эскеу княздыгымен дипломатиялык байланыс орнатты. Казак халкы дербес халык ретзиде Еуропага эйгЫ болды. Австрия дипломаты Сигизм унд Герберштейн езш щ жазбаларында бул жайтты баяндады. Касым хан алгашкы казактьщ заны «Каска жолды» жарыкка шыгарды. Бул зан казак арасында бурыннан ка- лыптаскан гурып-эдет ережелер1 непз1нде жасалды. Сол 112

ДА ЛАН ЬЩ ДА НА АРУЛАРЫ ушш ол Касым ханныц атымен байланыстырып «Касым ханнын каска жолы» деп аталды. Атамекенге б1ржола орныгу жолындагы куресте Э з- Ж эшбек хан улдары Еренж1, М ахмуд, Жаныш, Таныш султандар айрыкша кезге туседа. Ал, осы ержурек агайын- дылардьщ ш пнде батырлыгымен де, акылымен д е дара шыккан - Казак Ордасыньщ болашак ханы Касым султан болады. Ол 1445 жыл шамасында дуниеге келген. Казак Ордасыньщ шацырагы к е т ер ш п ж ана улысты ц б1ржола орныгуы жолындагы курестт кез1мен Kepyi, т е к и урпак Касым султанньщ озгелерден озып туган, езгеш е турпатты кайраткер ретш де калыптасуына эсер еткен. Кол бастауда да, ел баскаруда да еж елп ата-дэстур1н менгерген Касым султан езш щ бар гумырын туган хапкы- ньщ болашагына арнады. Онын ел муратынан бетен тш еп, журт бакытынан бетен муддеЫ болмаган. Казак Ордасын атаконыска орныктыру жолындагы канды урыстарда жеке ерлнтмен танылган Касым сол кездеп тарихи эдебиетте Кыпшак журтынын « б е л г ш султаны, данкты баЬадур1» аталады. Бурындык хан кез1нде жен1мпаз колбасы ретш де кеншен танылады, жорыкта жау бет1нде, шабуылда алда болады. ¥ры с даласында эскери кабшет1мен дараланган Касым султан бейб1т кезде эдш де, бш пр елбасы реттнде журт курметтне бе л е н е дг Кырыктьщ кыркасына шыккан кеменгер Касым 1500 жылдар шамасында казак даласыньщ таксыз ханы, айбарлы эм1рш1с1не айнапады. Осындай казак халкына айбарлы, айдарлы ул сыйлаган Жакан бикемн1н eciMi тарихта мэцг1 калмак. 113

Аршагул ТОЙБАЙ ЖАУЖУРЕК СУЗГЕ ХАНША С узге ханша - Е с т даласындагы казак султанынын кызы. Ш ынгыс ханнын урпагы KemiM ханныц жубайы. X V I гасырда Алтын Орда ыдыраган сон О нгуспк Ci6ip аймагын ж эне Ka3ipri Солтустйс Казакстан облысыньщ жер1н камтитын Е с т , Epric, Тобьш взендер!н1н аралыктарын ерюн жайлаган C i6ip хандыгыньщ курылтаны б е л г ш . Осы Ci6ip хандыгыньщ курамына казактьщ аргын, найман, кыпшак, керей, жалайыр руларымен коса башкурттар жэне ж ергш кп халыктардан хантылар мен мансылар да KipreH. Хандьщтын орталыгы 6yriHri Тобыл каласына жакын, Тобыл езен!н1н Ертаске куяр сагасына орналаскан Искер каласы болтан. Бул хандык ж ер ш деп мол казына, табигат байлыты, ан- кусы юмд1 б ол са да кызыкгырган, o cipece, орыс елшщ, Орта Азия мен Кытайдыц, Таяу Шытыс мьщтыларынын кездерш е б!рден тускен. Онын ycrriHe Бухара, Х иуа, Парсы, Кытай, TypiK, Орыс, Кырым, Кавказ елдер!нен саудагерлер керуеш атылып жаткан. Э й т се д е , е н куштт мемлекет орыс патшалыты болатын. Ресейдщ отаршылдытына карсы улт-азаттык куресте KemiM хан орыстардьщ Ci6ipfli ж эне С олтустж Казакстан айматын жаулауына жол бермей, тойтарыс жасауы нэтиже- с ш д е ж уз жылга деш н ш егт щ й р ш ген д т жазьшады дерек- терде. С ейтш , Р есей патшалыты X V II гасырдьщ басында тана EpTic е зен ш щ бойы мен Зайсанга ж ете алган. Осы кезде Ресейден Ci6ipre жорыкка атганган Ермактын жасагы 1582 жылы Куаш тауында Ci6ip ханы Кеппмнщ эскерлерше туг- киылдан ш абуыл жасап, оны ж ец ш с к е ушыратгы. KemiM е з эскерлер1мен онтуспкке шегш ш, 1598 жылга дешн оры с эскерлерш е табанды карсылык Kepcerri. BipaK KemiM K6Mci<ci3 калган ед1, бул кезде KemiMHiH Орта Азиядагы одактасы Ш айбани эулет1 купап, онын орнын Аштархан 114

ДАЛАН Ы Ц Д А Н А АРУЛАРЫ эулетч баскан едо. Акырында б1ржолата ж ещ лген К еннм Орта Азияга кашып кетп де, 1598 жылы C i6ip хандыгы жойылды. Бурын C i6ip хандыгынын карамагына караган тайпалар казак хандыгына 6ipiifri. KemiM ханнын оры с отаршылдарына карсы 15-20 жылга созылган карсылыгынын екшып 6 ip т у й ш ханнын суш к и жубайы С узге ханш ага катысты. С узге ханш а акылдылыгына коса, Kepiicri келбепм ен д е ханны н суйнстйа болып, к¥Рметке беленгеш анык. KemiM хан С узгенщ е зш е онаш а сарай камал согып берген екен. С узп сарайы бугш де жок. Тобыл каласынан солтус- TiKKe карай тегшржол тартылганда сарай т е п ст ел ш тасталган екен. Д есек те сол сарай орнына б ой кетерген тем1ржол бекет1-Сузг1 болып калады. Одан 1896 жылы С узгенщ сол сарайындагы eMipiH Е рш ов былай бейнелейдк Всяземляпируютлето, Вся Сибирьпируетлето Но навсейземлеСибирской Нетпрекраснее Сузгуна Гдеживетлуна- царица Черноглазая Сузге... Акын Сузгенщ портретш былай жасайды Словнопламяпыщутщеки. Словнозвездаблещуточи. Словно волна дышатгруди Телабелаитаксвежа.. Ел басына кайгылы кара туман орнап, жау шапкан туста С узге каланы бею ш ске айналдыруды кызу колга алады. Кала сыртынан неш е кабат ор кыздырып, оны Ертютщ суык суымен толтырады. К унге ж етерлж азык-тулнспен камтамасыз етудщ жайы алдын-ала жасалады. Алайда, муньщ 6opi узакка жетпеЫ д е айкын едь Коршауда калгандарын да журтшылык сезедг Осынын бэрш болжаган Сузге ханша снд1 айла жасамакка ю р ю ед г Enairi ж ерде, a cipece, 6ip eai ymiH кантепске жол бермеу, халыкты аман сактап калу уш ш 115

Аршагул ТОЙБАЙ урысты бастаушы атаман Иван Грозадан: «Калган кала хапкы мен аздаган жауынгерлерд1 кырмасын» деп етш едь Жау жаты оган келгседа. BipaK, С узге ханшанын калада калуын талап етедЕ С узге ханша муны кабыл алып, киын да болса душпаннын талаптарына келюедЕ Сузге ханша езш колдайтын журттын карсылыгына карамастан, олардын тугелдей каладан кетулерш талап етш , буйрык бередЕ Халкынын кемеге мш ш , Ертгс бойы мен ж у зш кеткенш керш турып, ел1мен акыргы рет коштасканын e3i де сезбейдЕ «ПутьсчастливыйВам» сказала. Грустная Сузге - царица. Обвелавокругглазами И сгрустнулатяжко- тяжко, С приступнойтойбойницы Тиховнизонасошла... Ещ ц отряд тобы ханшанын i3iHe тусш , 1здеу салады. Сузге ханш а халкын кезекп корлыктан куткарганына риза болады, 6ipaK, ж ау колына Tipi туспеуге бекш едЕ Ашылган какпадан лап койган баскыншылар камалдьщ жалгыз коргаушысы Сузгеш i3flen табады. 03iHe-e3i канжар сальш шахит болтан Сузге 6ip калтарыста жатыр екен. Под наклономпихтдушистых. Собрался все казаки И стоятонибез шапок Дваурядникаотряда Насыпаютхолммогильный, - деп cyperreTi Ершов ерлйске суйсш ген баскыншылардын Cy3reHi курметпен жер- леген сэтш . Ерл1кте дастанда осылай аяктапады С узгенщ en i ден есш тапканда, казактар бейж ай калмаган. Атаман катты ею ш ш те калып, ханшаны арулап коюга буйрык бередЕ Ханшаны Ерпстщ бшк шокысы басындагы 100 жылдык карагай Ty6iHe жерлейдЕ Будан сон отряд турактамай, каланы ертеп, кайтып кетедЕ 116

ДА ЛАН Ы Ц ДА НА АРУЛАРЫ К еш ш рек Ермактьщ Ci6ipfli жаулауы ж е н ш д е эр к ездеп деректерд1 жинап, зерттеулп тарихшы П .С оловцев пен акын Петр Ершовтьщ «С узге ханш а» атты дастаны табылып, бул деректер соцгы уакытта казак журтшылыгына усынылган болатын. 1896 жылы И.К орнилов деген композитор С узге деген опера жазган. Опера либереттасы «Тобыл губерния- сынын ведмоствасы» деген жинакка енген. Ал, Знаменский деген су ретин дастан сюжеттер1н кылкалам енер1мен бейнелеген.

Аршагул ТОЙБАЙ АЙТАНСЫК АРМАНЫНЫН, ОРЫНДАЛУЫ Айтансык - Бейбарыстьщ эпкест Ш еш елерш щ аты - Айтолкын. Елге жау шауып, экелер1 урыста еледй Душпан- дар Айтансык пен Айтолкынды экетем1з дегенде Бейбарыс: «А пам мен эпкемнщ орнына меш алындар. Мен мыктымын. Базарга апарып меш сатсандар, кеп акша аласындар» - дейдк Шапкыншылар ею эйел дщ орнына баланы экетедь Ш ынгысханнын 6ip немереЫ Хулагу Шыгыска аттана- ды . iHiciH 1здеуд1 армандап ж урген еж ет кыз Айтансык ер адамдарша кш нш, ж ер кайыскан сарбаздарм ен 6ipre сапка турады . Жеадске жеткен сайын кещлдер1 тасыган Хулагу мен Бату - 6ipi Хазар Кап, Кара теш з сырты, солтустш- пен, ал, 6ipi - осылардын он ту ст т м ен журш Жерорта TeHi3i жагасынан туш суге келгскен. Бату ж е т п , Хулагу Голантаудын ж отасында тещ зге ж ете алмай соккы апды. Соккы берген М ысыр сарбаздары н бастап келген Бейбарыс султан болатын. Голантаудын шыгыска караган еш р ш д е кыргын шайкас болады. Жойкын урыста Айтансыктьщ басына лактырылган айбалта иыгына r a i n , ол атган мурттай ушады. Хулагудьщ сарбаздары eniM iui б оп Kepi ш епнедй Жаралылар мен елгендер де кисап жок. М ысыр эскерш щ колбасшысы Бейбарыс акбоз атка MiHin, уры с болтан жерд1 аралап келе жатып, кинала демалып, 6ip иыгын колымен басып сулап жаткан ж ас сарбазга кез1 т у с ед г Ж у р еп flip еткендей сезГ л едь M efiipi Tycin: «М ына ж й тг п ц OMipiH сактандаршы, тым жас екен», - дейд1 д е е те шыгады. Сарбаздар жарасын танбакшы болганда, еркек ем ес, кыз бала екенш бш генде айгайлап ж1бередн Бейбарыстын алдындагы жауынгер кыз - анасы Айтолкынды epiKci3 eciHe туы редь Осылайша А йтансык in ici Бейбарыспен табыскан екен.

ДАЛАНЫН, ДАНА АРУЛАРЫ КОЛ БАСТАГАН ЕР ГАУЬАР ГауЬар Токтауылкызы - X V III гасырда туган казак халкыныц аты шыккан каЬарман кыздарыньщ 6ipi. Ол Тэуелспздж уш ш батырларша сауыт к и т , кару асынып, жаумен бетпе-бет айкаскан жауынгер эйел. Гayhap Аргын- нын Бэсентшн руынан шыккан эй гш Малайсары батырдьщ туган карындасы, уш жузге уран болган Каракерей Кдбан- байдьщ жары. Жасынан енерл1 api м ергендш м ен, акыл-пара- сатымен атагы шыккан. Жаудын бетш кайтардык-ау деген аз тыныстау сэтш де Кабанбай батыр Кожа А хмет Иасауи гимаратынын алдына жиналган журтты Алшыбек батырдьщ ' баскаруын м ш деттеп, e3i кол жинауга бе т алмак болган екен. | Осы туста колбасш ымен сапарга бет алган су л у кыз ГауЬар алгаш рет кептщ назарына ш г е д ь Кей1н батырдьщ с уш ки косагы рет!нде узак жьшгы жаугершш!к сапарларында 6ip i ж урш , халык алды нда ГауЬар батыр атанып, танылады. Э бден жасы улгайганга д е т и батырдьщ cep iri болып жур1п, кызы Назымды табыстайды. ГауЬар кыздын epniri 1 7 2 3 -2 9 жылдар аралыгындагы i «Актабан шубырынды, Алкакел сулама» канды жорыгы ксзшде afirini болган. Батыр кыз осы согыста Кзракерей Кабанбай, Канжыгалы Бегенбай, Бэсенти1н Малайсары, Шакшак Ж эшбек, Уак Баян, Олжабай, Жасыбай батырлар- мен 6ipre талай согыска катысып, ерл!к керсеткен. ГауЬар батыр калмактармен 6ip согы ста кол карасын кебейту уш!н асау туйелерд! экел1п, ineuiyuii айкаста ж ау шеб1н бузы п, олардьщ кару-жарагын, дуние-мулк!н туйем ен таптатып, жещ ске жеткенд1г! туралы аныз бар. КаЬарман ана талай рет кол бастап карауылга шыгып, вз Отанын баскыншылардан коргаган ел ардактысы. Кабанбай мен ГауЬардан туган Назым да ата-анасына тартып, жасынан жауынгер болып ескен. Ол да казак-жонгар согыстарына

иагул катынасып, «Кабанбайлап» уран тастап, жауга шабар кыздын 6ipi болтан. Жалпы алганда ГауЬар кызга батырдын зайыбы немесе тек балаларыньщ анасы болып калуы да аз мш дет болмас еда. Ал, колбасшынын жауынгер cepiri р етш деп кызметгщ жауаптылыгы мен к а у ш тш п н Ti3in ш ьнудьщ 03i артык болар. Олай болса, ГауЬар батырдын халык тарихында тарихи тулга рет1нде курметке не болуы занды. Кабанбай батырдын аты аталган ж ерде ГауЬар ананьщ да аталуы зандыльщ.

ДАЛАНЫН, ДАНА АРУЛАРЫ СЭУЕГЕЙ САПАР Елек Кобда ездерш щ сагасында отырган табын, тама рулары 1775 жьшдын кыркуйек айы нда ду р ет1п атка конып, ереушдеп шыга келедг Ол тарихта «Кектеипр кетерйпЫ» деген атка ие болды. Bip гажабы сол, бул жойкын ереушге жел берген ел устаган хан да, коныраулы найза енгерген батыр да е м е с, табигаты н эз1к жаратылган, а л о з д е аурушан, 6ipaK, халдына деген с у й ю п ен ш ш п ж1герленд1рген келш- шек Сапар Мэтенкызы болатын. Exi ж уз жылдан бурын болган бул окигага байланысты м э л т е г п мурагат кужатгары растайды. Сапар Мэтенкызы Кобда езенш мекендеген табьшдар отбасында дуниеге келген. Э кес1 М этенш н ел алдында сейлеген сездерш ен байкаганымыз, ол саяси, эскери ic-кимылдарынан ескйпе сауатты, ой-ep ici кен, кез1 ашык Kexiperi ояу ж ан болган. Сапар 16-17-л ер ш амасында е з ортасыныц орташа аукатгы адамына турмыска шыгады. К еп узамай оган эулиел1к касиетгер конайын деп ж урген- де, ауыл арасында «Сапар келш жынданды, жынмен ша- тысты» деген эц п м е ербид1. Ел 1ш1ндег1 мэселен щ астары- на уц1лет1н адылды кариялардьщ аркасында, кеш1кпей элг1 апып-кашты есек те з тыйылады. Кел1ндер1нде эулиел1к касиет пайда болганы н, Сапар ке- лшшектщ кез алдына елестеп журген «кек буданыц» сонын нышаны екенш тус1нед1. Айткандай-ак, Сапар кел1н айтпай бшетш, кермей танитын гажап сэуегейл1к касиеттерд1н ушыгын таныта бастайды . Енд1 агайындары, ел адсакалдары Сапар кел1нн1н айтдан энг1мес1не кулак турет1н болады . Бул кезде Едш мен Жайык арасындагы калмактар Жонгарияга дашпак болып, жол барлау уинн казак даласына астыртын шолгыншылар ж1бер1п отыратын. Сапардьщ куйеу1 капыда солардьщ жолына Ke3irin, ойда-жокта мерт болады . Сапар 121

===Аршагул ТО Й БАЙ казанын артын багып, жыл еткен сон эменгерл1к жолмен кайнысы Жанбалтаньщ етегш ен устайды. Бул туе казак халкыньщ, acipece, Kiiui ж узд щ Пугачев к етер ш еш ен кеш нп канкуйлы жазалаудьщ таксыретш тар- тып, кыбырламак т у г ш сыбырлауга шамасы келмей бугып калган кез1 едь Сапар келш ш ек отбасы, ошак касыньщ 6ipeyai тщ цен емдейтш ауыл арасынын емппЫ ем ес, т н т , дуниеде сирек кездесетш тылсым куд1реттщ Heci д е ем ес, халкынын тагдырына кабыргасы кайыскан, эрщ ен ойлай-тын, акыл кекж иеп кен, тарыккан журтына тзрек болар косем эйел екенш Miне, осы кезде танытты. Сапар табын, тама арасында калыптаскан е з беделш пайдаланып, казак ж ерш бш генш е белш ен таптаган орыс отаршыларына карсы елд1 кетерущ ойлайды. Ж урепнде оты бар жас Kyfteyi Ж анбалта Сапардыч сешмд1 cepiriHe айналды. Ж ас келшшектщ айрыкша кабш еп , катарынан озып туган Keuieni жан екеш курес тактикасы мен саяси багдарламасынан анык ангарылады. Казак халкы Пугачев к е т ер ш е ш е улкен умгг арткан еда. О збы р отаршылдарды 6ip ауыздыктаса, сол жалган патша атанган Пугачев ауыздыктайды де п сенда. Обалы не керек, Пугачев казак халкынын басына бар жаксылыкгы уйш -текть «Жеке дербес мемлекет боласындар, тецдак пен бостандыкка ж етгаземш , TinTi, Нуралы ханмен ж еке сейлескенде, Жайык, О рынбор казак орыстарын да казак хандыгыньщ карамагына беремш», - деп ант етп. бкш и п к е карай, оны ту е iн уге олштщ артын баккан Нуралынын ep e ci ж етпедь Х анньщ аузына караган казак даласынын аткамшерлер1 «ак патшага берген антымыздан атгамаймыз» д е п кайратты елге кол уш ын бермеда, KepiciHiiie, бш ек сыбанып желш нген ерлердщ бетш Kepi кагумен болды. С ей т се д е , ашык, жасырын Пугачев соны на ергендер аз болмады . А лайда, Пугачев елш , кетерш ю тщ жаншылганына 6ip жыл болган едь Сапар келшшек eneyni нэтижелерге 122

ДАЛАН Ы Ц ДА Н А АРУЛАРЫ жете турып аяк астьшан мезгиияз аякталган осы к етер ш сп кайта жандандыруды ойлады . Пугачев атын урандаса онын жасырынып калган cepiicrepi e ce ci кеткен Жайык казак- орыс, аргы 6 erreri калмактар, терю и к те баш курттар, iniKi тараптагы мордва, чуваш черемэстер Пугачевтщ Kemeri карулы косынынын мушелер1 кайтадан атка конады, деп дэм ел ен едг MiHe, Сапар келш ш ектщ ой аукымыньщ к ещ цп осындай болды. Алайда, осынау армандаган ойды жузеге асыру жолында Сапар келшшек лайыкты ем ес, «эйелсщ » деген кедерпге урынды. «Байтал шауып бэйге алмас» • дейтугын керегар пэлсапага тап болды. Осы жагдайда орыс ; отаршыларына карсы елд1 к етер у арманы Сапар келш ш екп тарихта баламасы жок, ен киын да, катерлi авантюрага баруга мэж бур erri. Ол е з nipi кок бука «Кектем1р» атынан эрекет етуге бел буды. Тэуекелге ден койган келшшектщ ел алдында айткан Пугачевке байланысты алгашкы co3i: «Жана патша кайтып оралады. Ол Tipi, оны н орнына дарга асылган баска адам. Ол казак даласыньщ кезден таса алые 6ip туктрш де, жанадан кол жинап жатыр. Кенпкпей осында болады, кутщ дер!» болды. Айтканы айна катешз келш турган сэуегей ем ес пе, opi кулбштелемей анык- каньщ жария еткен с о н , табы н, тама кауымы кайыра, 6ip жуманьщ ш пнде тугел дей атка конды. Осы C03iMeH-aK Сапар келшшек айтканы жазым болмайтын сэуегей лк курсауы- нан шыгып, саяси курескер эл ем ш е аяк басты. С ойтш , 1775 жылдьщ кы ркуйегш де, Сапар «Кектем1рд1н» OMipiMeH тама, табын руларын Крбда бойы нда 1500 кол жиналганы 6epici Орынбор, apici П етерборга эйг1лi болды . Пугачев булггше кол бергеш уш ш ж аппай кылыш ж узш ен еткЫ лген, б1ржола «жуасытылган» казактардан мундай басбузарлык шыкканда кумэнш патша сарайы Орынборга кайта-кайта сурау салды. Орынбор губернаторы Рейнедорп мэселен щ анык-каныгына коз ж етю зу уш ш Сеш тов слободасы ньщ KenecTepi деген жалган атпен сешмд1

Арш агул Т О Й Б А Й адамдары есауыл Г убайдолла Адгамов пен Ракымкул Ыбыраевты табы н, тама ауылдарына жансыз гып яабердь Ол жансыздардын Сапар келшшек «Кектем1р» ордасында болып, кездер1мен кергенд1 кагаз бетш е хатгаган рапорттары Ресей сырткы icTep минстрлйтнщ архивш де ani кунге дейш мукият сактаулы. Орынборга аман-есен кайта оралып, губернаторга берген рапорттарында: «Квктеийр» деген ойдан шыгарылган кияли эц п м е , бэрш icTen отырган жынмен шатыскан, сэуегей Сапар келш ш ек», - деген корытынды тужырым айткан. К етерьш сп бастап кеткен Сапар келшшек кутпеген киындыктарга тап бодцы. Ауыл куш -туш толган адам, жапырылган хальщ, ат i3iH кургатпай келш-кетш жаткан алыс-жакын ж урт екш дер г Bgpi д е «Кектем1рдщ» жарлыгын кутедь А л , оларды кур сезб е н Kepi кайтаруга болмайды. в й т с е , дур бел ен канат ж аймай, ош агында ешкеш . Сапар келшшек Орданьщ алдына шыгып, жиналган журтка «Кектем!рдщ» сэуегей лю н жариялаудан жальщпайды. Осы шамада «Пугачев Tipi екен» деген кауесет Жайык езеш бойында, Астрахан тарапында, Орал заауыттарында, Timi, Ci6ipfle етек алды. Олардын зауытгарында «Кектем1р» ундеу1мен каншалыкты байланысты екенш аныкгау киын, ез беттер1нше туган долбарлар болуы да ыктимал. Алайда, Едш мен Жайык арасында, К аспийдщ солтустш жагалауында П угачевой Tipi калган карулас cepiri Заматаевтьщ, тап осы ш амада, эрекетке кешкеш мэл!м. Ол казактардан улкен эскери мол ттреп барын ж ы р гып шашкан. С ейтш , 6i3 Сапар келшшек устанган стратегияньщ непзЫ з болмаганына, оныц к э н т косемге тэн зор саяси кабшет neci екенше кез ж етю зем{з. Сапар келш ш ектщ кездеген максаггары д1ттеген ж ерш ен шыгып жатканымен, Ордадагы казак арасындагы жагдайы оцай болган жок. 0 з агайындары да, кел1мд1-кет1мд1 е зге ж урт та «Кектем1рдщ» урандарын тывдап болып: «Ещ п KeKTeMipflin 03iH керсет, эй тпесе сенбейм1з!» деген байбаламды куш ейтп. Тылсым кущ рет Heci Сапар келшшек 124

ДАЛАН ЬЩ ДА Н А АРУ ЛАРЫ естен танып жылаган жан азабы аркылы Орда ш пнде, не далада гуж ш деген ды быс шыгарып, уйкелген TeMip шы- кырын еспр ткенм ен, сурагандардын б эр ш е «Кектем1рд1» керсете алмады. Сапардьщ баскасына кабш еп жеткенмен, оган кабш еп жетпедь 1ргедеп баш куртгар б1рде кетюкенмен, айнала 6epin KiciHece табысатын канаттас, карындас ел еда. BipaK, 6ip жылдан 6epi Р есей отаршыларыньщ айтактауымен арага жазылмас жара, айьщпас яак тускен-дп Пугачев кетерш сш е катыскан казактарды жазалау уш ш оларды K inii ж узге айдап салды. Жазалаушы отряд курамындагы башкурттар озбырлыкгы оры стардан д а асырып ж1берд1. 1775 жылдын басында башкурт Батыршаньщ кетершЫ кезш де орыс отаршылдары енда баш курттарга казакты айтактады. Бул туралы Неплюев: «...арасында араздык оты лаулаганы сон- шалык, енд1 олар мэм ш еге келед1 деп Р есей корыкпаса да болады», - деп аса мактанып жазды. Сапар келшшек осындай жагдайга карамастан, ортак жау- га карсы башкурттарды кетеруге тырысты. Бул гске казак- башкурт катынасына араласпаган Сейдалы султанды жекп. Архив ic кагаздарында Сейдалы Султанньщ башкурттарга 1775 жылдын караша айында жазган хатыньщ тупнускасы сакталган. BipaK, баш куртгар тарапынан ундеуге лэм-мим жауап болмады. Сондыкган башкурттарды кетерш ске кушпен коспак б оп , 1776 ж ылдын карлы кысында е ю рет шугыл жорык жасалды. Наурыз айында «баш куртгардын сазайын 6epin, У фаны талкандау упин К обда бойы на да 1500 жасак жиналды. Баскарушылары Досалы султан мен Сейдалы еда. BipaK, Сапар «Кектем1р» атынан узйвд-кесйад жарлык 6epin, жорьщты токтатып тастады. 125

Аршагул Т О Й Б А Й БАТЫР БОПАЙ Бопай ханша Касым теренщ кызы, аргы атасы - Абылай хан. Ол Казакстанда 1 8 3 7 -4 7 жьшдары атасы Кенесары Касымулы бастатан козталысты уйымдастырушылардыц 6ipi болды. Бопай ханша атасынын максат-эрекетш колдау жолында, TinTi, куйеуш, ел1н тастап, бул icxe жанын салып атсалыскан каЬарман эйел. Козталыстьщ алгашкы кундершен бастап-ак ол ез теш р еп н е халыкты топтастыруга кулшына Kipicin, упт- насихат жумысын кещнен ж урпзуд! басты мш дет санады. Тарих бетгерш е б1зге Абьшай ханнын немерес1 Уэли ханньщ улы Касым теренщ а д патшадан казак даласына еркшд1ктщ берш ущ ж эне о нда ешкандай корганыс- бекш ютердщ салынуына ж ол берш меуш талап еткен ет1н1ш хаты бары мэл1м. BipaK, орыстар бек Ы с салуды жеделде- Tin, коныс тебудщ кулашын кенейте туседк Сондыктан да, Касымга тыныыггык бермеуд1 кездеп, оньщ журтына шабуыл жасауды удетедь Осыдан кей1н Касым Кекшетаудан кешуге бел байлайды. Касына Орта ж уз Артын, Керей, Уадтан мьщта жуык отбасын ертед1 д е , Каратаудьщ Созак, Ш у езен1 бойы н ерлей отырып коныс теб ед ь Т у п и максаты - Орта Азия хандыдтарын патшанын отаршылдарына карсы койып, куреске кетеру. Апайда, Кенесарыньщ бул ойын Коданньщ бектер1 сезш далып, карсы эрекет жасайды. Касым теренщ Саржан мен Есенкедщге косып ж!берген 20-га жуык еллисш кырып салады. М ундагы ел кокандыктардьщ корлытынан эбден куйзел1п, Касымнын келу1н iun-ей тш ейдь Алайда, кокан бектерш ен урейленш , Касымнын кезш куртудын амалын 1здест1ред1. Оны Турк1станга конакка шакырып, «кур- метке белеуд1» ойластырады. Капыда долга тускен Касымды саткындыкпен елт1рш тынады. Касым тор е Абылай ханнын касына койыпады. 126

ДАЛАНЫЦ Д А Н А А РУ Л А РЫ Патшага карсы наразылык бивдруш ьлер арасынан А бы- лай ханньщ туын кетерш , Казакстанда алгаш улт-азатгык к етер ш сн бастаушы Кенесары Касымулы десек, оган epin, канды жорыкта 6ipre журген туган карындасы, ержурек эйел, курескер - Бопай ханым болды. Кенесары Касымулы - патша жэне оныц эм1ршшерше деген наразылыгында елш баскарудагы хандык ж уйеш калпына келтзру максатын куш пен гске асыруга бекем KipiceTiHiH айтудан жасканбаган адам. 0 з эскерлерш туган- туыс, жакындарынан жауынгер жасак курап, Абылай хан- нын телецпттерш ен мыцга жуык адамды косып алады. Олар - iHici Наурызбай, карындасы Б опай, Куш ак, М уса, Кудайменде, Ержан, Иса, Султан Дайыров жэне балалары, сейтш , Кенесары бастаган кол жудырыктай жумылып, Сыр- дариянын тем ен и агысына карай бет алып, удере кешед1. С эм еке султан (Бопайдьщ куйеу1 - У эли ханньщ урпагы) ж эне оныц баска да туган туыстары козгалысты б1рден костай алмай, кей1н катысудан м ул де б а с тартады. Бопай ханш а бул icKe мойымай, кайта кайсарлана ту сед ь Алты баласын касына алып, букш мал-мулк1н тугел1мен козгалыстыц муд- дес1не жумсауга бел байлаган эйел уппн будан аскан epnix болуы мумкш бе?! Кенесары ньщ тупк1 ойы - Орта Азия халыктарына арка суйей отырып, Абылай ханньщ eciMiH уран етумен, патша кысымында туншыгып журген аксуйектер мен патшалык кы зметтеп султандарды ц басын 6ipiicripin, олардыц куш1н толыгынан пайдалану. Алайда, Кенесарыньщ бул эрекеп барлык ж ерде колдау таппады. Benrini султандар м ен эк1м- дер арасында ауызб4рл1к сактапмай, козгалыстьщ басшыла- рын катгы толгандырады. Осындай киын-кыстау кезецдерде козгалыстын максат-багдарын 6eKirripyre жанталаса Kipic- кен Бопай ханша гана едк Жорыкта Бопай ез1н эйелм1н дем ей алды на эдш д е бер!к талап коя алатын батыл, айбы нды басш ы екен1н дэл ел дей тусед1. Агасына уксаган суеты да нурлы тупгасын керш «заты 127

Аршагул ТОЙБАЙ эйел гой» деп с е з тастайтын уры кез яапггерге буйрыкты кескш мен ж алт Караганда, олардын Kipepre ж ер таба алмай, саскалактап калатын carrepi аз болмаган. Бопай найзасын сермеп, ж т т т ер ге буйрык бергенде ceci кай батырдан бол- сын асып тусед1 екен. А кбоз атпен шаба ж енелгенде б1рде- 6ip ж ш т батыр эйел дщ шанына in ec e алмай, дал болганы туралы эн п м е юм-юмд1 д е кызыктырмай коймаса керек. Кенесары баскарган кецеске у н е т араласып, онын iшкi ж эне сырткы саясатын белгш еуге орасан ыкпалын ж ур пзш , зор уйымдастырушылык мш деттер аткарган Бопай ханша алган бетш ен кайтпайтын кайсарлыгына алдымен 63i риза болса керек. Онын бу л касиетш хан тукымыньщ канына б т с е н тэкаппарлыгы деуге толык н епз бар. Шын м эн ш де аса жауапты да api кауйтп кимыл-эрекет- тщ унем1 басы-касында журген Бопай ханша сарбаздар арасында е з б едел i мен талант-талабьгаа суйенбесе, iciHiK опта баспайтынын жаксы бш ген. Айтты м-бггп, кест1м-уз1лд1 д е й т н д е й буйрыгы мен ce3 i атылган октай нысанасына деп тим есе, «сен тур мен атайын» деп жутынып журген басбузарлардын бура тартпайтынына KiM кепш?! Кенесарыньщ Бопай басшылык еткен 600 адамнан тура- тын ерекше тобы армияны эскери куралдармен жабдыктау м1ндет1н аткарады. К,озгалыска катысушылардын йпер асы, кару-жарагы, уйымдастыру шаралары да Бопайга жуктел- ген1 осы ндай жорыкта аз жумыс емес-тт. Осылардын Heri3iH курайтын нэрсе - кор жасау. Ол уппн елден зекет жинауды уйымдастырып отыру керек болтан. Оны Бопай козгалыска катысудан бас тарткан окiм-султандарды н мал-мулюн тартып алудан бастаган. М унда куш жум саум ен талас-тартыстын болмай коймайтыны д а б е л г ш . Осындай туста катал талап койып, эскери тэрт1пт1н м1ндеттер1н орындамагандарга жаза колданбаса, журтшылыктын жауаптылыкты сезш е коймай- тынын дэлелдеп, эскери мэжинстерде усыныс енпзген де Бопай болганын тарихи деректер растайды. 128

ДАТЧАН ЫН, Д А Н А А Р У Л А Р Ы Бопай ханша жорыктарынын максаты айкын. Козгалысты куаггамайсын ба -тал ан ась щ , с е з - кыска. С ан жорыктарына байланысты айтары д а 6ipey. Осындай жорыкта Сырымбетке бет алып Айганым ханшанын ауылын талан-таражга салады. Будан сон Кенесары Торгай бекйпсш деп Балкожа бидщ бар малый тартып алып, айдап экетуд1 Бопайга тапсырады. М ундай icri б1рден ш абуыл жасаудан бастамай, эуел1 ол бит KeniciMre шакырады. Кенесары бите ойы н елен м ен айтып тусшд1рмек болганда бидщ Кене ханга (Кенесарыны солай деп атаган) айткан жауабында ызгар жатады. Осыдан кешн Бопай ханша би ауылын шабуга бет алады. Балкожа би «айнала коршаган жау, досы н аз, жауын кеп, 6api6ip enin тынасын» де п тущ л ген тужы ры ммен калады. Кенесары бастаган козгалыстын аукымы букш орта ж уз бен Kimi жYЗдi камтиды. Патша бул козгалыстын л ебш ен коркып, оны зулымды к жолымен бегеуд1 ж оспарлап, акыры кыргыз елш де Кенесары нын басын к ееп р ш тынады. Кене ханнын eaiMi туралы э р Typni алып-кашпа э ц п м е коп. BipaK, дерект! мэл1меттерд1 оры с зерттеулерш ен ж эн е ж азуш ы 1лияс Есенберлиннщ шыгармаларынан керем1з. Дегенмен, халык аузында Бопай ханш анын epniicrepi, ж еке басына байланысты энпмелер анызга айналып таралган. 129

Аршагул Т О Й Б А Й ТОЙКАРАНЬЩ Т0УЕКЕЛ1 Тойкара ханша - Эбш кайыр ханныц кызы, Нуралы ханнын карындасы. Эбш кайыр кызын калмак ханы Галдан Цереннщ орнын баскан баласы жонгар ханы Лама Дорженге кальщдыкка бермеюш болып, келюш койган. Бул e3i патша ею м етш щ аса кауштенетш жауыньщ 6ipm e жасапып отырган айла ecenTi. Тойкара алацсыз, Орынборда кыздар гимназиясында окып ж ургенде, Эбш кайыр хан дуниеден етедк Осы тусга калмак ханыньщ баласы калывдыгына урын келш, Нуралы хан Орынбордагы карындасын жедел турде елге алдыртады. Осындай кауырт болгалы жаткан сыры жумбак эрекеттен хабардар дала генерал-губернаторы Гессен казактын суду кызына гашыкгыгын жасыра алмай, кыз мекендейтш Берте ауданына суыт келш ж етедг Булардьщ бас косуындагы эц п м ен щ туш ш дурыстыкка ш еш шетш Typi жок. Тойкара кыз кеп ойланып-толганады. EKi отгын ортасында калган Тойкара е з басын ел1мге киып, уш журтгын арасында (орыс патшалыгы, калмак пен казак eni) 6iTnec дау-дамайдан кутылу уш ш, улкен тэуекелге барады. Ертешнде ез тесегшде елш жаткан кызды Kepin ел адамдары кайран калады.

ДА ЛАН Ы Ц ДА НА АРУЛАРЫ Абыз аналар АБЫЛАЙ ХАНЫ М Ы НЬЩ КЫРАГЫЛЫГЫ Абылай басынан беркш кагып T ycipreH е к пе-кеп уш ш Каракесек пен Тертуылдан 6 ip -6 ip кклден устап алып, екеуш xipifleit керге салып тастайды. Каракесекген ипккеш Казыбек би д щ HeMepeci Казымбеттщ баласы Жанай екен де , Тертуылдан колга Ботакан туседо. Муны ест1ген ханымы оны карсы алып, тук бшмегендей: «Тере, кеп кепигш калдьщыз, кайдан келдодз?» - деп сурай- ды. Сонда хан Ботаканды ттрщей керге салдырып келгенш айтады. Ханым «Бул Орта ж узден татар дэм1м1з гаусылган екен. Ботаканды керден шыгарьщыз», - дей дг Абылай Kici « i6 e p in , Ботаканды керден шыгаруды буйырады. Б1рак, Ботакан шабарманнын шык дегенш е шыкпайды. Амалы курыган Абылай 63i келш , иыгынан тартып шыгармакшы i болады. Апайда, Ботакан «О лгенде жататугын кер1ме т1рщей жаттым. Осы м енщ елгеш м. Ещ н Tipi болып ж урт кезш е | кер1нгенше елгеш м артык», - деп ызасы бойы на сыймай ; ж у р еп жарылып елш кетедг Бул хабарды ест1ген Орта ж уз ел! намыстанады. Бекболат пен Eflire атка MiHin, Бес Мейрамды жыяды. Абылайды шабуга уш мыц Kici жиылып, ж уруге бет тузептг Бекболат пен Eflirere К ул ж Жэнке батырга Kici ж1бередг Ж энке батыр баласы Жанак аркылы: «Ханын жаулаган калмак оцбаган, ханын шапкан кара онбайды. Бекболат пен Eflirere сэлем де , Абылаймен жарассын, арашашы бол» деген сэлем ш жолдайды. Yui мыц Kici кол iuiiwie Алтай Жэнэтэл1 батыр, А йдабол Олжабай батыр да бар екен. С онда у йде отырып Абылай- ды н ханымы ханга «Д энем е б ш дв д з бе?» - д е й д г Хан: «Н е бшешн», - дептг 131

Аршагул Т О Й БА Й - «Бш м есещ з, Каз дауысты Казыбектщ эруагын шакы- рып, баласы Бекболат атка мшдк Осыдан Абылайдыц басын алмасам, катынын ат кетш е салмасам, кара казанын как жармасам, экем Казыбектщ эруагы ез1мд1 урсын деп карганып, атка отырды. Ашулыньщ алдына турма деген, кеш вдз, кара казанды асулы калпында журтка калдырьщыз. 03flepi келер д е даяр асулы казандагы тамакты йнер. 1шшен дэм таттык кой деп казанды жаруга кимас. Сиыр атаульгаы уш мьщ Kicire азык боларлык eTin журтта калдырып KeTiHi3, батырлары туын кандасын, эбден тойынсын. «Bip кун карны ашканнан кырык кун акыл сурама» нем есе «Аш атасын танымас» деген бар. Кдрындары тойып, сабаларына тусш, Ыздщ хандыгынызга ездерш щ каралыгына кез! жетш токтар» - деггп. Абылай ханымнын айтканына кулак асып, кара казанды асулы калпында калдырып, уш ж уз сиырды ж эне тастайды. Yiu мын Kici Абылайдын кешкен журтын келш басады. Бекболат ат устш ен асулы казанга найзасын шаншып турып: «У а журтым, Абылай ханды кудай тек жараткан ем ес. У й ден шыкканда уш ойы м бар ед1, Абылайдын басын кессем -ау, иэ болмаса катынын ат кетш е салсам-ау, и э болмаса кара казанын ж арсам -ау деген. Кара казанын асулы калдырганы менщ ойымды бш гендш . Канша айтса да кудай артык жараткан жан-ау. М ен с ер у м е ж етпм , ана сиырларды жайратып сойы вдар, аппак майга тойындар. Туларды кандандар. Елин яаберешк, Алла сэтш салса жарасып кайтамыз, осыган турам» - дейдг

ДАЛАНЫ Ц ДА НА АРУЛАРЫ ЛБЫРОЙЫ АСКАК АЙГАНЫМ Айганым Саргаддаккызы Уэлиева 1783-1853 жылдары eMip сурген. X IX гасырдьщ 1-жартысында казак тарихында эйелден шыккан тунгыш саяси кайраткер болган. Ол - казактын уш жуз1н 6ipiicTipyre бар акыл-ой, куш-кайратын аямай ж ум саган Абылайдьщ улы У эл и д щ Kinii эйел1, Шьщгыстьщ luem eci, Шоканньщ эжес1. Ел е т р ш д е улы Ш оканньщ эжес1 болуы м ен д е айтулы i3 калдырган. А йганы м ханы мны ц шыккан жер1 - К удайберд1 Бей1мбет ел1, Атыгай. 0 з экеЫ - С аргалдак, аргы атасы - Ш убар атты Мэл1м кожа. Е с т бойы н мекендеген Мэл1мн1н баласы Саргалдак Кара Буйырда окы п, Ислам д1н1н1ц тэрб и есш алып, 12 пэнд1 тауысыпты. Зиялылыгына бас иген букара халык оны «гайыптан болжайтын эулие» деп те мадактапты. Осы абырой кепш ш ктщ курметше белей, aftriai бид1ц 6ipi атандырып, аукатты да, беделд1 адамдардьщ катарына косыпты. Ол кеп окыганыи к ец ш н е токи отырып, айна- ласына е р б т п , насихаттап журумен катар, катал тэртш пен мэдениетт1л1кт! д е багалай бш ген. Бул Kici е з ауылындагы келшдер мен кыздардын жур1с-турысына ерекше мэн 6epin, оларды устамдылыкка, саналылыкка, Kici сыйлауга гэрбиелеуден жальщпаган. Дана карт тэрбиеш езш щ отбасындагы кыз-кыркынньщ кел1м-кет!мд1 мейм андар мен ж акын-жуык ел адамдарына оры нсыз келб евд еп KepiHe бермеу1не катты бакылау ж асаудан бастаган. Б!рде атакгы У эли хан елш щ дау-дамайы н ш еш уге акыл коспакка некерлерш epTin Саргалдактьщ уш не келгенде Айганымды алгаш кергеннен кулай унаты п, Саргалдакты суйек жангыртуга шакырады. Ол б ул т т е к п акылга к е д щ р т , келнлмш береди Муны тусшген акылды Айганым да эке- шешесшщ отппнпн кабыл алган пей ш н танытады. Ойтсе де, осы жерде cpi жас, api сулу, opi бш мд1 кыз таным- 133

Аршагул ТОЙ БАЙ тусш нтнщ бш к epeciH байкатады. У эли ханнын жасы 59-да. Айганым 16-га жана толган. Осылайша езш ен жас жагынан кеп айырмасы бар ханнын алдына кояр шарттарын басынан ш еш ш алуды уйгарады. Х ан кыздьщ айтуымен баска эйелдерш балаларымен Бурабайдагы мекен1нде калдырады да, 63i Есшге таяу Сырымбет тауына жакын кеш ш , коныс ауд ар ады . У элидщ хандык К¥РУЫ алгашкы жылдан бастап-ак патша ею м етш щ е з деген1н орныктыру саясатын устану багы- тында болды , содан устемднс етуш ш ердщ арасында алауыз- ды к пайда болып, шаруашылыкта куйзелу етек алады. Осы себепт1, У эли хан iniKi-сырткы саясатты ойдагыдай жузеге асыра алмайды. Уэли хан елпрден етер алдында у лкен эйелдерш ен туган улдарынын б1рде-б1реуше хандык бгогасп е си ет етш калдырмапты. Улкен улы Fубайдолла саяси кугында болып, ханнын атамекеш баска балаларына бвлшш берш едь Карашанырагы - Кызылагаш Губайдолла мен оны н урпактарына квшед1 д е , Сырымбет У элидщ Kiuii эйел1 Айганым балаларына берщ ш , С олтустж Казакстандагы аты анызга айналган супу ещрге басшылык ету Айганымнын улесш е тиедк Айганымнын уп-кыздарын бш мда азамат етш шыгару- га ciHipreH е ц б е п - упы Шынгысты Омбыдагы эскери училищ еге орналасты руы , б ш м дэр еж есш е орай кызметке ие eTyi - немерес1 Ш оканды окытуга куш салу сиякты icTepi тек курескердщ гана колынан келетш жумыстар. Ш ынгыстын агартушылык пен гылым жолын куаттауына эсер-ы кпал гана е м е с, оньщ келеш екте когам кайраткерь енерд1 суйетш жанашыр болуына багыт-багдар 6epin, Ci6ip линиялык казактарыньщ эскери училищ есш е орна- ластыру жолындагы эрекеттер1 (Обращ ение ханши Айга­ ным Уалиевой в Кокчетавскому окружному приказу ЦГА КазССР, I, д .6 9 0 , л .2 ) танданарлык дун иел ер. Сонымен катар, А йганы м ордасы ны н сырткы KepiHicTepi мен innd 134

ДАЛАН Ы Ц Д А Н А АРУЛАРЫ жинауындагы салтанаттылык, белм елердеп жиЬаздардын ретплнс тэрт1б1 KipreH адамньщ к е з жауын алып, кенш суйсш тер тазалыктын ул п сш дей едь Осыны тэптш тей суреттеп жазган KepiHicTep эскери ж азуш ы А .К .Г ейнс, Г.Н .П отанин, т.б. зерттеуш ш ер кгтаптарында д а ш ебер сурет- тел едь О сы ндай э се м мекенжайга казактын He6ip э й г ш эннн, куйил, акын, кобызшы, сыбызгышы, сал-сер1лер1 — Б1ржан сал, Акан cepi, Н уркей мен Ш ерке, Ш еж е мен Жанак, Арыстанбай мен Орынбай, Тогжан мен Д оскож а сиякты талай енерпаздарды н атбасын Tiperemiepi б е л г ш . Буларга коса Петербургтен, Ресейдщ баска да эр тупгаршен кыз- мет бабымен келш-кетш журет1ндер каншама?! Солардьщ ш ш д е Шоканмен кызметтес болтан эрш тес достары, эр- турлi гылым салаларынын бш мпаздары казак халкыныц турмыс-салтын, фольклорын зерттеуш шер де кептен келе- т1н мэдени орыннын орталытына айналуы на алды мен А й- ганым анамыздын свдрген ен беп орасан зор. Мысалы, сол достарыньщ кейш Айтаны мньщ о з басы киындыкка т1релген кездершде кемек керсеткендерше айтак болатын кужаттар жетерлк. Олар А.А.Сотников, К.К.Гутковский, А.К.Гейнс, Я.Ф.Капустин, И.Ибрагимов, И.А.Ладыженко, П.П.Семенов Тянь-Шанский, Ф.И.Усов, Н.Н.Ядринцевтер. Анамыз ханым дэреж есш е оп-онай жете койган жок. Уэли ханньщ ara-mmepi мен улкен эйелдершен туган балаларынын ншнен Абайдшда жанжал шытарып, экесш щ тагына иелж етуден зор дэмел1 болтаны анык. Хандык еьпрдщ осындай турлнне тартыска тускен кезш д е п баскан патша icTepiHiH кукытын пайдаланушы э й г ш реформатор Н.Н.С пенарский казак хандыгынын ендйт жерде куруга айналганын байка- ды. Осыдан кешн Казакстаннын солтустж-шыгыс ауданда- рында тунгыш рет оньщ баскаруы мен «C i6ip кыргыздары туралы жарты жобасы » 1822 жылы жарык кердь Жарты кабылданган сон Казакстаннын солтустж аудандарында Ci6ip казактарынын шекаралык баскармасы курылды. Оган Ka3ipri 135

Аршагул Т О Й Б А Й Солтустж Казакетан, Кекшетау, Караганды, Павлодар, Семей, Шыгыс Казакстан, Костанай облысынын кейб1р жерлер1 енед1. Баскарма орталыгы Омбы каласы болып беллленш , мунда oRpyrriK эю м ш ш к орталыктары уйымдастырылып, округ приказдардыц Каркаралы, Акмола, Кекшетау, Аягез калалары мэдени ж эне сауда орталыктарына айналды. Айганым патша у ш м е п тарапынан койылган когамдык- саяси мэселелерд1 те з арада игерш экетедг Орталык Казакстандагы курдел1 проблемаларга тш елей араласып, мацызды рел аткарады. Ресей сырткы icTep министрлиттц Азиялык департамент!мен ж эне Петербургтщ C i6ip коми- теп м ен хаттар нем есе кужаттар аркылы байланые жасап отыргандыгына айгак боларлыктай архив материалдары б!рсыпыра. T im i, С олтустж Казахстан геодезиялык зерт- теу жумыстары ж урпзш ген кездерде оры с галымдары мен инженерлершщ жумыстарына кемек Kepceryi де Айганымньщ болашакты болжай бш ген д ш болса керек. Осыны тус!нген Александр патша Айганымньщ мекенжай туралы накты тшектер1н орындап, арнайы буйрык шыгарып, курылыс жумысынын каражатына б ес мын сом акша белд1ред1. Бутан коса Айганымга арнайы ую м ет тарапынан терт ж уз сомдык акшалай зейнетакы белгшейд!. Патша буйрыгында курылыстын ж едел орындалуы керсетшед1, орданьщ салынуы 1824 жылдан 1834 жылга дей1н созылады. Айганым С ырымбетге езш е арналган кен, зэул1м уй салдыру ж ен!нде Канцевке (Батые C i6ip генерал-губернаторына) ет1н1шпен барган. Ол у йд!н жаны нда мектеп, медресе, меш1т, монша, баска да турмыска аса кажетт1 конак уй, ди1рмен, аткерме сиякты орындарды салдыруды этап керсеткен. Бул тш ектщ орындалганы туралы дерекгер бар (ЦТ И А КазССР, ф ю 638, on. I, д. 7 2 6 . - В к н .х о б р . соч. Ч.Ч.Валиханова, Т. 4 А .-А . - 1985). Э й г ш саяхатшы П.П.Семенов-Тян-Ш анскийдщ «Тянь- Шаньга саяхат» деген мемуарлык итабы ньщ 3-томында: 136

ДАЛАНЫ Н,Д А Н А АРУЛАРЫ «Александр I Уэли ханньщ жеырш е улкен штипат керсетш, кыргыз даласындагы 6ipiHnii уйд1 салдыртып беруге эм!р еткен, эр! Ш окан Уэлиханов сонда туган» деп жазганын керем1з. Бул мекенжай - Ka3ipri К екш етау облысынын Павлодар ауданы «Сырымбет» совхозына карасты мекенде орналаскан. Сондай-ак, А йганы м о ку icTepiHiH багдарлама- сын 63i 6ipre ж асасы п, оны ц барысын у нем > кадагалап, басшылык керсетуд1 6ip с эт бэсевдетп еген . Осыньщ 6opi ой иесш щ б ш м алудыц манызын каншалыкты терен тусш етш д1гш щ дэлел1 бол са керек. Жогарыда айтылган мекенжайдын курылысын ж урпзуде Айганым оныц манызына мукият карап, эбден коз ж егаздк Ен алдымен, Сырымбет топырагыныц малга жайлы, жайылымды, кунарлы, е г ш ш т к к е тш мд1, отырыкшылык турмыска да ыцгайлы болуына катты кецш белд к Оныц мундай э л еум етт к мэселелерд1 icKe асыруы ж ер е ц де у мэдениетш игеруге Ышрген ечбегш щ д е кисапсыз екещнгш керсетедг Бутан айгак ретш деп архивен кужаттардыц аздаган б о л т Шоканныц бес томдык шыгармаларына енген. Осындай тарихи мэл1меттердщ ш ш д еп ен кундылары - BaTbic-Ci6ip Бас баскармасынын генерал-губернаторы Велья- миновке, Омбы бастыгыньщ атына жолдаган кужатгары (Представление Главного управления Западной Сибири и С ибирский комитет. - В кн.: со б р . соч. Ч.Ч.Валиханова, Т. 4, А.-А., 1985, с. 132-133). Муны Айганым Тобылга барып кайткан сапарында 1831 жылы 9 кекекте ж азы п, ж едел ж1берген. Хаттын алгашкы бел1мдер1 саяси мэселелерге арналады. Осы хатындагы батылдыгы м ен icKepniri, жогары- дагылардан талап ете алатын табандылыгы онын саяси кай- раткер е к е н д т н тагы д а 6ip таныткан кыры деу1м1зге б о - лады. Ол - озык ойлы, кереген, дуниетанымы мол адам. Ба- лаларын Ресей калаларына апарып окытуга аса кенш бел1п, алдымен Омбыга Шынгысты аттандырады. Ол Шынгыстын окуына, дуниеге козкарасыньщ калыптасуына багыт 6epin, 137

Аршагул Т О Й Б А Й бакылаудан кол узбеген . Шьщгыспен 6ipre Мухаметкали деген татар баласыньщ окуга TycyiHe д е кол ушын берген. Ол замандагы торе тукымында орныккан и л салттьщ 6ipi - ер адамньщ б1рнеше тщ щ MeHrepyi м ш д етп саналатын. Осы салтгы Айганым отбасында сактап, игт дэстурд1 одан эр] жалгастыра тускен. А намыздын 03i араб, шагатай, парсы тш дерш е коса, оры с тш ш д е жет1к менгерген. Бутан кызмет бабындаты ресми хатгар мен турлипе мэл1метгер б е р ш п отыратын жазба кужаттардьщ ж у р п зш у тэрпб1 дэлел боларлыктай. Сол кезендеп Казакстан жершдеп саяси жумыстар онын катысуынсыз ж урпзш м еген. Казак ж эне орыс тш дерш деп мэл1меттер д е онын тексерушен OTin отырган. Казак т ш н д е п с ш окып, кол койган сон, 03iHiH арнайы MopiH баскан. А л , оры с т ш н д е п аудармасын барынша кадаталап, оз колынан oraepin отыруды дагдыга айналдырган. Жазылтан ж азба мэл1меттер1 мен хаттарынын мазмуны мен стильдш ерекшел!ктерше назар аударып отыртандытын айтсак, оньщ эдеб и мураларына eKi тшде б1рдей жазылтан эр турл1 кужатгар да жатады. Элкей Мартулан зерттеулершде «осындай жазбаларыньщ саны 100- ден асады» д е п корсеткен. F алым булардын K©6i колда бар дуниелер дей келш, кейбгреушщ Шоканнын тандамаларына (1985) косылтанын, б1разынын эл1 д е кол тимеген казына ш пнде жаткандыгын айтады. Айганымнын улкен улы Э б ен (шын аты - Абылай), екшни улы - Эб1лмэмбет (оны Мэнке атайтын), будан сон Ш еген (Ш епе аталып кеткен). Балаларынын iiuiimeri карашаныракка иел1к е т е т ш осы болар дегеш - Шынгыс. Ш ынгыстан - Ж анкожа, Э лж ан атты улдары дун иеге келштг Улы Шыцтыстын келешегшен зор умгг усттнде жургенде С пенарский келер жылы Александр I патшанын 1збасары - inici Николай I-нщ C i6ip саяхатына аттанганын мэл1м етед1. Спенарскийд1н максаты - казак дуандарына Николай I-Hi кызыктырарлык ки1з уйлер т!кт1руд1 тапсырып, патша 138

ДА ЛА Н ЬЩ Д А Н А АРУ ЛАРЫ кещ пш ен шыгу е д ь Айганым бул хабарды ест1с1мен барлык ш еберлерш дер еу жинап, акыл косады. Айганымнын мун- дай салтанат encisyi балаларыньщ келеш еп уппн жасаган эрекет1 едь Кусмурында казак мектебщде окып, арабша хат таныган улы Шьщгыс ж эне баска да балаларыньщ, н ем ереа Шокан- ньщ орысша окуыньщ манызы зор. Шокан Омбыдагы кадет корпусында окыганда оган алдьщгы идеялы окытушылар- мен катар, декабристер, халыкшылдар, петраш евшш ер де дуниетанымыньщ калыптасуына ерекш е ыкпал erri. «Ш окан те з ecTi, орыс жолдастарын басып озды » дейд1 6ipre окыган досы Г.Н.Потанин, 14—15 жастагы Ш оканга мугал1мдер1 «болашак талым д е п карайтын» деу1 кандай баталау?! Айтаным балаларыньщ каншалыкты дэреж еде ескендерь не 6ipep мысал келт1рей1к. Шынтыстан к еш нп улдары - Канкожа белгш1 музыкант, кобызшы, Сакыпкерей (Козыке) талантгы композитор, Акан сер1мен д о с болтан енерпаз. Ел арасында айтылып, копке танымал болтан - «Айкеке», «Топай кок», «Сырымбет», «Кекен1н аманаты», «Айттым сэлем балды зга» ж эне т.б. эндер1 бар. К озы кеден ек1 кыз - Бэдп-улжамал мен М эриэм калады. Бэд1гулжамалга Акан cepi ташык болыпты. Оган арнайы «Лэйл1м», «Актокты», «Жамал кыз» эндерщ шыгарады. «Акан cepi - Актокты» не- ri3i осы нда жатыр де п айтуга д а болады. Ал, улы Макыжан 1855-66 жылдары Петербургте императорлык керкемсурет мектеб1нде окыган. Оны Шокан 1860 жылы Петербургтег1 керкемсурет академиясына орналастырган, сол кезде ол Т.Г.Шевченкомен кызметтес болтан десед1. Оньщ колынан шыккан керкеменер/пн талай ynrici шыгыстанушылардын III Халыктар конгрес1нде жулдеге не болтан. М ахмуд Шокан б ш м алган Омбынын кадет корпусын 6iTipreH, Петербургте окыган. Эскери кызметте поручик дэреж есш алган. Кей1н отставката шыгып, 1905 жылы Орыс революциясынан сон оньщ устанган багыты теревдей 139

A p m ai-ул Т О Й Б А Й тусш , б1рнеше орынга шагым жазуына байланысты eMipi ш иел еню п, i3iHe тусуш ш ер к ебейедг Макыжаннын баласы - Ыдырыс. Одан Шота Уэлиханов туады. Ол - Казакстан Республикасынын белгип сэулетцнс1. 1956 жылы М эскеуде сэулет институтын б т р е д г 1978 жылы Казакстан С эулетш шер одаты баскармасынын тер- атасы. 1 969 -7 0 жылдары Казак ССР М емпекетпк сыйлы- гыньщ лауреаты, Алматы каласындагы Элиби Жангелдин, Токаш Бокин, Республика аланындаты «Алтын адам» ес- керткш терш щ авторы. «А лдабергенов» ескерткш-куппы- тасьгаьщ ж эне Алматы каласындагы «Д инам о» стадионы, Казакстан КП Орталык комитетшщ уй ш , т.б. гимаратгарды тургызуга катысты. Шокантанушылардьщ катарында бел- сенд1 ецбектенуш1 талым. Шьщгыс 03 заманындаты казак котамынын тыныс-Tip- шшнтн жаксы бш ген. Халкынын ем1рш кей1нге тартатын еск1л1кт1н шырмауын катгы сынап отырган кез1 ашык, KeKiperi ояу адам. 1834 жылы Ci6ip бек1н1с1ндеп орыс- казак эскери училищ есш 6iTipreH со н (1 8 3 4 -3 7 ) майор дэр еж есш е кетер1л1п, Аманкарагай дуанынын ага султаны болады. Ci6ip казактарын баскару ж е н ш д еп шекаралык баскармасынын KeHecmici рет1нде Омбыта ауысады. 1860 жылы Кекшетау дуаныны н ага султаны болып сай- ланады. Осы кызмет1нде 1865 жылы отставкага шыгады. Шынгыстьщ казак этнографиясын зерггеуге ciHipreH енбег1 д е зор. Ол б уп салада И.И.И брагимов, А.К.Гейнстерге акыл косып отырумен 6ipre, олардьщ еД ш ппм ен кукыктык ж эне статистикалык мэл1меттер 6epin, сондай-ак, гылыми мекемелер, жеке галымдарга деректер де жинап, кемек керсеткен, Л ады женский, Н.Ф .К остылецкий, Г.Н.Потанин сынды жеке галымдарга деректер жинастырудагы кемеп де кепке белгш . 2018 жылы Айганым анамыздын туганына 235 жыл толды.

ДА ЛА Н ЬЩ Д А Н А АРУ ЛАРЫ ЗЕЙНЕП Ш ОРМАНКЫ ЗЫ Зейнеп Шорманкызы Уэлиханова шамамен 1819-1892 жылдары ем1р сурген. Уэли ханньщ к ел ш , Шьщгыстын зайыбы, Шоканньщ анасы. Э к е а эй гш Ш орман би мен шешеЫ Топай бэйб1ш еден М уса, М устаф а, И са, Эбугали (Эужан) деген улдары болады. Тунгышы - М ухаммед Канафия кейш оны Ш окан этап кеткен. 0 3 i тект1 ж ерден шыгуымен коса, мэртебел1, халыкка сыйлы хан ордасы на келш боп Tycyi д е квп н эрсеш ангартады. Зейнепт1 А йганы м ханш а ез1 калап, кел1н eTin туЫ рген. Барлык салт-дэстур1мен алган. KefiiH балаларын, эЫ ресе, Ш оканды тэрбиелеп eci- руге кеп м эн берген. С ол ж олда улан-гайы р енбек ciHipreH ене, балаларына аяулы эже бола бш ген. Сол улы ананын ризашылыгына белен1п, ыкыласын алуы Зейнепке онай шаруа болмаганы айтпаса да Tycmiicri. Шоканнан бастап балаларын жан-жакты енерге, окуга бей1мдеуде Зейнептщ poai аз болмаганы дэлелд1 жайт. Зей­ неп ез1 жастайынан суп у Баянауыл тещ р егш щ табигатына суйсш ш , эн салып, сез1мталдык пен ерк1нд1кте еск ен , елен д е шыгаратын енер!н1н болгандыгы тавданарлык емес тэр1зд1. О л «А хау жаздьщ кун1 майдай», «Bip бала», «Bip кел1ншек», «Ауылым конган Баянньщ баурайына» (кей1н турл1 езгер1ске уш ырап айтылып ж у р ), « Э й , эй , б е п ем » тагы баска да эндерд1 айтып, балаларын элдилеп, кулактарына ciHipe берген. Балаларын дарынды, талантты, енбеккор етш тэрбиелеуге зор енбек свдр ген , коп балалы, кад1рл1 ана. Зейнеп - атакты М усаньщ апасы. Ш ынгыспен узак жылгы ом1ршде жет1 ул, б е с кызды тэрбиелеген кад1рменд1 cepiri. Шоканньщ суш кп анасы Зейнеп кайтыс болганнан кейш, 1892 жылы Шьщгыс Бэтжан деген эйелмен бас косады. 141

Аршагул Х О Й Б А Й БОКЕЙ ОРДАСЫНЫ Ц ХАНШ АСЫ - ФАТИМА 1815 жылы бил1к басына келген Бекей Ордасыньщ баскарушысы Ж эщ-ip хан ерекше тулга болтан. Казактар мен Бекей Ордасына керш ш ес губерниялар арасында курметке белен1п, сен1м1не ю рген Жэнг1р 1823 жылы хандыкка не бодцы. Орал каласындагы хан е т т тагайындалган салтанатты рэс1мнен кей1н, Ж эн п р муфти М ухамеджан Гусейновтьщ кызы Фатимата уйленед1. Еуропаша тэрбиеленш , б ш м алтан Жэнг1р эйел алуга келгенде е з эдет-гурпы н устанады. Оныц б1рнеше эйел1 болады. Д егенм ен, ен суйшткл Фатима ханша ед1. Ол е те су ду тана ем ес, сонымен катар, б ш м денгей1н1н жотарылыгымен д е ерекш еленедк Атакты татар муфтшнщ кызына Уфа каласындагы экесш щ уй1нде еуропаш а 6iniM берщцк Бойжеткен француз, нем1с тш щце сейлейтш, жаксы билейт1н, пикет ж эне шахмат ойнайтын ед1. Фатима баска гылымдардан да хабардар болатын. Ол нэз1к эр! би1к талгамды эйел болды. 1826 жылы ж азда Ж энпр хан зайыбымен Николай 1-н1н тэж кию салтанатты жорасына катысу уш1н Мэскеуге шакырылды. Акьшы бар, кайратты эйел болтан Фатима ханш а Николай 1-ге тэж ки н зу жорасына е зш ертш баруга ханды кенд1рд1. Ханым орыс императорыньщ эйелш е унап калады ж эне ол ханньщ занды жалгыз эйел1 ез1 екендшше сенд1ре бш едк Географиялык жагдайыньщ ерекшел1ктер1н1н аркасында ж эне Р есей империясынын дамыган аймактарына ауматы жагынан нетурьшым жакын болтандыктан, 1шк1 орда Казаксганнын баска аудандарынын халкына каратанда, Ресейд1н экономикалык ж эне элеум етпк мэдени eMipme жи1рек катысып отырды. K eneci 1827 жылы бекейл1ктер ем1р1нде манызды рел аткарган, сыйлык алмасу рэЫм1 erri. Жэнг1р хан император Николай 1-ге эдем1 безенд1р1лген ки1з уйд1 сыйта тартты. Ал, император болса Жэцг1р ханта 10 142

ДАЛАН ЬЩ Д А Н А АРУЛАРЫ асыл тукымды айгыр ж1бердг Император эйел Александра Федоровна 1829 жылы Фатима ханшага бразилиялык топазбен безещ црш ген алтын бас киш сыйлады. Кейш де император эйел б1рнеше марте эдем1 кымбат сыйлыктар ж1бер1п турды . Х ан н екер ш щ офицерлер1 кызмет бабы идаты сапарлардан оралганда «астанадан ханшага арналган сэнда эйел заттарымен толтырылган ондаган чемодан, бумалар мен жэппктер экелш отырган». Орыс эскерш де кызметте журген нем1стер, орыс шенеушктер1 ж эне баска да замандастары, мысалы, ресейл1к атакты ж азуш ы Аксаков, Ф атима хан- шанын тангалдыратын эсем кшм-кешектерш егжей-тег- жешп тэпт1штеп сипатгаган. Фатиманын аркасында эйел кшмдер1 езгер1ске енш , евден е тускен. Олар татар мен орыс кш мдершщ арасынан шыккан гажап улгшер болган. Фатиманын Ж эщтрмен н ек еа ханнын интелектуалдык ой-дуниес1не д е айкын эсер erri. А на т ш н ен баска, Жэщтр татарша, орысша сейлед1 жэне жазды, парсы, араб, француз тш дерш бшд1, дэл жэне тарихи гылымдардын да улгшерш танып, аксуйектерд1н енегесш уйренд1. 1826 жылы эскери инженер Тафаев пен Ж эн п р д щ жобасы бойы нш а хан yfti- н1н курылысы басталды . Бул 1шк1 орданьщ тургылыкты халкына отырыкшылыктьщ ynrici icneiTi болды . Ж эн п р уй1н1н жаны нда пайда болган ауыл бара-бара Бокей хан- ныц бас ордасы на, хандыктын саяси-экономикалы к ж эне мэдени орталыгына айналды. YfiiHifj 6 ip белм есш д е Жэнг1р эр халыктьщ эр уакыттагы кару-жарагын, сондай- ак, отбасыньщ дэстур л ж кундылыгы icnerri багалы заттар мен буйымдарды жинаган. Кей1н1рек ол, ягни, 1828 жылы «Кару-жарак палатасы» деген атпен Казакстандагы алгашкы муражай болып ашылды. Осы уакытган бастап Ж эц п р хан Ордада меш1т, мектеп, пошта байланысы ж эне аурухана салу жумыстарына мурындык бола бастады. Жэнг1р мен Фатиманын некесш уйлес1мд1 одак д е п айтуга болады . Оларды н м1нездер1, 143

Арш агул Т О Й Б А Й мавдаттары ж эне талаптарымен катар Орданьщ тэрпбш ныгайтудагы рухани 6ipniri д е 6ip-6ipiH e лайыкты болды. Бул эйел онын тек жубайы гана ем ес, Tiperi де бола б и ш . Ж энпрге бэйбипе болган Фатима, оны ц касындагы ез орнын еш юм ге бермеген. ©Tin жаткан жылдар да, ханньщ жас эйелдер1 де, Ж энпрдщ кайын атасы болган Карауылкожа да Фатиманын жубайы на деген ыкпалын шектей алмаган.

ДАЛАНЫ Н,Д А Н А АРУЛАРЫ АКБУЙРАНЬЩ МАХАББАТЫ А кбуйра - атакты Едаге б и д щ u ieiiieci, каЬарман ана. С уш ндш руынын Т ел ебай атты х а с батыры X V II гасырдын тусында Ташкент манындагы 6ip шайкаста Беглербектщ колына туткын болып ту с ед ь С онда ж ур ш Сары атты кызметшгамен достасады . Сол досы аркылы Беглербектщ кызы А кбуйрам ен таны сы п, екеуш щ к е ц ш ж арасады . Bipa3 уакыт е т ед г Т елебайды елге кайту ойы мазалайды , 6ipaK, ол Акбуйраны киып кете алмай киналады. Б1рде А кбуйра Телебайга ж ук и болып калганын ce3flipin, оньщ аманында елге кайтуын сурайды. Ондагы ойы axeci буларды ел!м жазасына буйыратыны хак, сондьщтан да, буп катерден Телебайды сактап калу. Телебай к е н п а келмещц, Акбуйра мен Сарыны тастап кетуге кия алмайды. Осы с е б е т з , ж олга y m ey i 6ipre шыгуга келгседь ¥ з а к жолга 33ipniK ж урш жатады. EKi-уш кундйс серуенге шыгатын сылтаумен зы м-зия ж ок болып KeTin капмак. Т ел ебайды н eniHe жетем1з деген ш енймге токгалады. Булар узак жол журш , ел ш етш е келе бере Акбуйра босаны п, ул туады. Оны н атын Еламан кояды. А рада 6ipa3 уакыт еткенде, Акбуйранын дуниеге екшнп улы келедг Онын атын Eflire кояды. Бул атакты Eflire, «Ерд1н куньщ eKi ауыз с е з шешедЬ> дейт!н бала би, букш казакка э й г ш болады. Акбуйранын каЬармандыгы бйршнпден, казактьщ туткын батыр ж н тп н е epin к е л г е н д т api д у н и еге Eflire сиякты да- наны экелу! депм 1з келедг А кбуйра сиякты Kaflipai анамыз- ды курметтеп, басына ескертк1ш орнату урпактарыньщ алдындагы парызы деген ойдамыз. 145

Аршагул Т О Й Б А Й ТЕМ1РД1 Т 0РБИ Е Л Е ГЕН ТЕККЕНЕ 3 Теккене - Аксак Тем1рдщ нагашы апасы. Анасы Сакып- жамалдыц ciw iici. Т е т р д щ туган iuemeci Сакыпжамал жуки кезш де туе кередг Т усш де осы баласы жылан боп туып, сол жылан кез алдында улкейе келе айдаЬар кейшне енедь А лды мен туган анасын, артынша сол кездеп Сырдария билеуш йл Тогулыкты жутады. Бул TyciH келшшек кездейсок уйш е келген жолаушы карияга жорыткызу уш ш баяндап бередь Кария icriH мэн- жайын байыптап акылга салмай, б1рден саткындык жасап, арам пигылымен болтан окиганы дер еу Тогулыкка жетюзедь Катал хан эйелд1 жалма-жан алдыртып, вз колымен iu iiH жарып, мазардын imiHe кемуЫз тастайды. Осы KepiHicTi кез!м ен Kepin турган Сакыпжамалдын сщ - Jiici Теккене жет1 айлык Tipi жаткан баланы кеудесш е кыс- канда, омырауынан с у т шыгып, ол баланы асырап-сакгап калуга бел байлайды. Теккене сол баланы мэпелеп ecipefli. TeMip OMip бойы Теккенеш «ш еш ем » деп журедь Алайда, ескен соц мэселе айдындала туседа. Ясы даласындагы Кожа А хм етгщ е з uieuieciHiH cyfieri жаткан осы жер Тем1рдщ кш- д1к каны тамган жер. TeMip кейш кайтсе д е «Анамнын елген жер! мен кшдш каным тамган ж ерге ескерткш орнатамын» деген уэде берген екен. £ 146

ДАЛАНЫ Ц ДА Н А АРУЛАРЫ VJIbl Ж АН - ¥Л П А Н ¥лпан - тарихи тулга. X IX гасырдьщ ортасы мен XX гасырдьщ басы нда eMip сурген. О сы к у н п С олтустш Казак- стан облысыны н С ибан елш е ю р м е кырык yftni Курлеугг руыньщ кызы. 0Keci А ртыкбай баты р м ен uieu ieci HeciG eni- нщ жалгыз перзентг Жасынан еркекшора болып тэрбие- ленген. ¥лдарш а кишш, ер балалармен тебелесш , ат ку- лагында ойнап ескен. БеЫкте айттырылып, кальщ малы алынып койган Kyfteyi М ырзаш тазга тим ей, казактьщ атастыру эдетш е карсы шыккан. © зш ен кырык жас улкен Есеней бите шыгып, оньщ байлыгын халык мулш етуд1 максат еткен. Осы ниетпен Есенейм ен бас косып, оны акылымен билеп, айтканын штетш отырган. ¥лпан кектемде Есеней елш е келш болып туседг Той думай е те салысымен кой м ен туйенщ ж абагы ж унш кырку басталады. Осы кезде алты ауыл Сибанньщ женм-жеЫ р, кедей-кеппик эйелдер1 Улпанга келin, алакандарын жаяды. 5 ip ey xyni жасайтын ж ун, 6 ip ey кш з басатын ж абагы , вида 6ipeynepi аркан есетш кыл сурайды. ¥ л п а н мын кой м ен ж уз туйенщ жабагы ж унш сураушыларга т еп е таратып береди Панасыз ж еп м кыздардьщ басына отау Tiicripefli. Ушнде жасауы ж ок Kefi6ip ж ас эйел дер ге туйеге арттырып, жасау ж1бертедг Осыдан бастап Улпанньщ ел iuiiitae «мырза келш» деген атагы шыгып, халык жаксы Kepin кетеди О сы окигадан кешн ¥лпан куйеуше жанадан наз айтады. - Сен ел баскарган бимш деп ппренесщ . Ал, халкын кайыршы б о п кетшти Kefl6ip кедей ж азда жайлауга кеш е алмай, журтта калады екен. Keniri жок сорлылар калай кешед1? Кымыз тургай сиырдьщ cyriHe зар уйлер кеп. Сен екеум!зде мьщгырган мал бар. Ертен елгенде жуздеген жылкы, мындаган койды ез1м!збен 6ipre керге алып кетпеймгз, калады гой шашылып, устаганньщ колында,

Аршагул Т О Й Б А Й •пстегеннщ аузында кетедь Одан да Tip i кушипзде солар- ды н GipcbinbipacbiH жагдайы ж ок халыкка е з колымыздан у л есп р ш берсек, елдщ сауабына калмаймыз ба? Халыктын куанганын керу де ганибет емес пе, жолбарысым?! - дейдх Есеней акылды эйелдщ бул niKipiHe ден кояды. Ойланып отырып, оган былай деп жауап береди - С ен халыктын камын аркалаган ак нарсьщ гой. Кайырымды icTepiH fli кергенде мен ceHi iniiMHeH Акнарым - Акнар! - д е п атаганмын. Бул ш ю рщ де дуры с, Акнарым! Ел баскарган енд1Н Есеней сен бол, елдщ Есеней! бол. Мен саган Есеней деген е з атымды коса берем, Акнар-Есеней! Екеум1зге кункерюке 6ip белек мал калдыр да, калганын халыкка тарат. Е ю ттзгш, 6ip шылбырды берд1м колына! Осыдан KefiiH ¥ л п а н Есенейге е ц б е л ciHreH 4 0 уй кедейге неше жылгы eH6eicrepiHiH ececi yuiiH эр уйге 1 кулынды бие, 2 козылы кой, олардын жайлауга кеш уш е 6ip-6ip туйе б ер п зедх Бутан деш н малшылардын ешкайсысы Есенейден енбекакы алмайды екен. Будан былай Есенейдщ эр койшысы 63iHiH багымындагы эр 100 койга жазды куш 1 кой, кысты кун! 2 кой, жылкышылар э р 2 0 0 жылкыдан 1 жылкы алатын болады. Сол куннен бастап ¥лпан муны булжымас зан етш калыптастырыпты. Осылай, ¥л п а н Есенейдщ малый ею е с е азайттырады да, оны н ececiHe Сибандардын мапьга он есе к ебей т лр ед х Э р уйд1н ipreciHe ж уйрж ат байланып, бар уйд!н сабасында курпш деп кымыз nicinefli. ¥л п а н 6 ip сапарда би куйеу1мен 6ipre Тобыл каласына барып кайтады. С онда агаш тан салы нган оры с уйлер1н Kepin танданады . Кыста адамды тондырмайтынын, ж азда коныр салкын келенкеде болатынына кызыгады. Орыс моншасына T ycin , ракаттанады. Содан кей'н куйеу1не тагы да: - Б1зд!н казак кысы-жасы ки1з уй д е отырады. Кысы-жазы T yriH re туншыгып, Ke6i кексауга ушырайды. Кыскы суыкка шыдамай балалар meTiHefifli. Ендеш е 6i3 д е орыс у л п а м е н 148

ДАЛАНЬЩ ДА Н А АРУА А РЫ сыстап шыгатын агаш уй салдырайык. Касына моншасын coca орнатгырайык. Жазда жайлауга кшз уймен шыгайык, - цеп наз айтады. Ер Есеней бутан да келюедг ¥лпан ездер1мен 6ipre озгелерге д е касында моншасы бар агаш у й салдыртып, ауылдардын кыстауын поселке тэр1зденд1рш, 6ip ж ерге топтайды. >Kecip эйел, жет1м кызы бар отбасына агаш уйд1 03i салдырып бер едг Есеней елш ш еп шабуга, е п н салута уйретедг Сахарада ш еп шабатын тем ip машина 6ipiHiui рет Есеней ауылында болады. ¥лпан ез уш нщ касынан медресе салдырып, ауыл балаларын окытгырута Kipiceni. Осылайша ¥лпан Сибан елш е кут-береке болады. Ауылды алга бастырып, мэдениетке жетелейдг Сонымен 6ipre, ¥лпан казактын есю рген эдет-турыптарына да езгер ю ю р п зед ь Ауыл эйелдерше куйеушщ, кайынагасыньщ, атасынын атын атамауды койдырады. Келшдерд1 улкен у йдщ терш е шыгып отыруга уйретедт Keft6ip келш дерге ел билеген айбынды Есенейдщ атын оньщ кезшше ататып, онымен катар отыргызып, шай ш ю зе д ь ¥л панны н ыцпалымен Есеней келш дерш е жещ л-желш эзш д е айтып коятын болады. 0 л ге н ж е с 1р эйелдщ мал-мулшке neniri ж ок, ал, ез басы эменгерлшке байлаулы болса, ¥ л п а н бул тещлзд1кп жойып, жешр эйел куйеуш ен калган мал-муп1ктщ уш тен exiciH e не, эмещерл1ктен азат деген тужырымды занга сн пзуге усынады. Букш C i6ip казактарына ¥ л п а н аспандагы жарык жулдыздай сэуле шашады. Алайда, Сибан елш щ бул жулдызы узак уакыт жаркырай алмайды. Тогыз жыл тесек тартып жатып, Есеней кайтыс болады. Осыны пайдаланып, елдщ болыс-билер1 ¥лпанньщ басын дауга т у а р е д г Оньщ малый талап алып, езш эменгер р е т т д е Е сенейдщ есер im ci Еменэлте бермек болады. Осы ниеттерш жузеге асыру унпн олар 6ipHeme ж ерден тузак курады. О зш щ даналыгымен ¥л п ан бул тузактардан да кутылады. BipaK, жалгыз кызы Биб1жиЬанды (Б1жшен) узатып, колына куш1к Kyfieyi етш 149

Аршагул ХОЙБАЙ Kipri3in алган жас болыс Торсан барып тур Faн залым болып шыгады. Оныц устш е со кы р ш ек болып, кенегген Б1ж1кен кайтыс болады. Б1жшен елген с о н Торсан ¥лпанны н бар малый, дуние-мулкш е з атына жаздырып, оны 63i салдырган агаш уйден куып шыгады. Бул корлыкка шыдамай, ¥л пан у iuiin еледо. Казактын улы жазуш ысы Габит M ycipenoe емпршщ акыргы кезш де « ¥ л п а н » деген деректькеркем роман жазьш жариялады. Бул роман 6i3 айтып отырган ¥л пан анага арналган. Жазушыньщ туган атасы M ycipen осы романдагы бас кешпкердщ 6 ip i Е сенейдщ досы , ал, M ycipenTin afieni Шынар ¥л панны н ж ан cepiri. ¥ л п а н елген д е жазушыньщ улы э ж е и Ш ынар б э й б ш ё оны ак жуы п, арулап, е з колымен Ж ер-Ананьщ кушагына тапсырыпты. ¥ л ы жазушы осыньщ бэрш ез романында керкем тшмен шебер жетюзген.

ДА ЛАН Ы Ц ДА НА АРУЛАРЫ Т1ЛЕУК;ОР А Н А КАРКАБАТ Каркабат - шежЁре деректерЁ бойы нш а, аргын Ёинндеп j бесм ейрам д е п аталатын ЁргелЁ бЁрлестЁктщ туп атасы I Мейрам сопыньщ екшпп эйель Ел арасында кен таралган ; аныз-эщтмелерде Каркабат М ейрам сопыньщ бэйбшесЁ j Нурфаянын шаныракты ту й есш е м ш ш келген KyTyuiici, калмак кызы. Каркабат Kiuii ж уз алшын елш щ калмакпен болтан 6ip ш айкасында долга тускен туткын кызы екен, Нурфая узатылтанда оньщ жасауымен 6ipre келген. Каркабат суйюмдЁ, акыл-ойдан да кенде емес, эЫресе, | кунделштЁ oMip таукы метш кетер етш куатты, кажымас | кайсарлыгы да мол болган. Каркабаттьщ жалтыз упы j Болаткожа М ейрам сопыньщ кенже баласы. Оны ата-анасы бетшен какпай, еркш ecipefli. Ана мешрЁмш керген бала айтканынан кайтпайтын ежет, эдш д е адал болып ержетедп БэйбЁшенщ бауырында ескен терт агасына ырык бермей, м енде терт еу боламы н д е п е л д е п жетЁм-жесЁр, кЁрмелердЁ манына топтасты ры п журЁп, аталарыньщ, Ke6iHece К уан- дыктьщ алты улы ньщ зорлытына к ен б ей , оларды кесекпен I атдылап журЁп «каракесек» атанып кеткен де ге н энгЁме де бар. Э р ине, анасы Каркабат баласына акылын айтып, ага- ларымен эркашан тату болуы н уагы здай отырып, «ЭркенЁн ecciH , шырагым!» - дейдЁ екен. ТЁлеукор ананьщ тЁлегЁ орын- далып, Каракесек урпагы ocin-eHin, ЁргелЁ ел болы п, одан билер, абыздар мен эншЁ-куйшЁлер д е шыккан. Казан TOHKepiciHe дейЁн Сарыаркадагы Каркаралы у езш де каракесектер жиырма бес болыс ел болган. Олар Бес- мейрамньщ ЁшЁндегЁ еч ЁргелЁсЁ саналган. А л , Каркабат ана аты букЁл каракесек руыньщ уранына айналганы белгЁлЁ. Соган Караганда Каркабат тегЁн адам болмаган. 151