А. Тойбай. Даланың дана арулары

ДАЛАН Ы Ц Д А Н А АРУ ЛАРЫ мен Мэншук соя кезде 18-деп жастар екенш 6i3 тарихтан бшем1з. Олардьщ майдандагы ерл1ктер1 б1рнеше кггап, кинофильмдер аркылы 6i3re - кейш п урпакка ацыздай болып ж етп. М емлеке™ йз батыр кыздарын м эц п есте калдыру уш ш туган жерлер1 м ен Алматы шаЬарында ескертю ш терш тургызып, ескелен урпакка тагзым етер касиетп орынга айнапды. Казак ер-азаматты калай сыйласа, кызын да солай сыйлаган. Т ом ен е т ек п д е п кемггпей, кажет кезш де арка суйей бш ген. Сонды ктан д а болар ... «А талар заманы казак кызын еркелетпей ecip fli...» - деген Г абит M ycipenoe: «Ортада от, жабыкта кырау, ты ста сыкырлаган сэры аяз. Отбасында бурсен каккан Kspi мен кызыл сирак бала гана. Азамат ат ус тш д е, малда. Казак кызы д а - азамат, о д а сонда. ...Казак кызы ак мамыктьщ устш д е, б ой кутумен ержеткен жок. Кыс аяз сорып, жаз ыстык nicipfli оны. Bepix астында 6opi бар, жар астында жау. А л , эк ег п , ж ау ж е т п - уйкы сергек, ойьщ - сак. Садак - белде, найза - колда, эр азамат - жауынгер, соньщ 6ipi казак кызы еда» деп жазады. И э, соньщ 6ip i казак кызы едк С оньщ 6 ip i... Куртка, Карлыгаш, Бопай, Ботагоз, Наркыз, Сапар, кеш еп Элия мен Мэншук, Кэмшат пен Хиуаздар. Олар ен бастысы елш , жерш, Отанын су й е бшда. С ол махаббат оларды галамат ерлжке жетеледь Жазушы айтпакшы, олар мамыктьщ устш де бой кутумен емес, ат устш де азамат катарында ecri. 219

Аршапул Т О Й Б А Й КАРЛЫ ГАШ ТЫ Ц КОС КАНАТЫ Ш ыгыстьщ кос шынары Элия мен М энш уктщ ерлит - к езщ е ж ас алып мактанатын, кеуденд1 рух кернеп, кеюрегщ- д е намыс оятатын ерлйс. Е ю тагдыр, аяулы гумыр. Жиырмага да толмаган ер1мдей мерген кыз Элия командиршен айырылып, жаудьщ к а р т а бораган огынан ж ер бауырлап калган жауынгерлерге уран салып кетер се, к е л е а 6ip май­ дан даласында п ул ем еп ш М энш ук жараланган жауды беттетпей, кырды. Элияныц сонгы ce3i: «Отан ym iH алга!» болса, М энш ук «Гитлердщ кай эскерш кырып тауысасьщ, позицияга ауыстырып, куш жинайык» - дегенге кенбей, сол жотада жалгыз калып, каруластарына: «С ендер бара бер в д ер , мен сендерд1 коргай турамын» - деген екен. Бул Мэншуктщ сонгы айткан ce3i. Азия республикаларынан согыста кару устанып, жаумен айкаска тускен 5 0 0 кыз-келшш ектщ арасында кос казак - Элия мен М энш ук кана К енес Одагынын Батыры атанды. E xi орьмдсй кыздьщ кыска д а м эцгЫ к гумыры ен егеге толы. Рас, ержурек кыздардьщ жер бетш деп сурген eMipi, керген жарыгы аз. Ширек гасырга да жетпейдк Сондыктан да, кос шынар туралы дерек те кеп емес. Д есек те, вшпес енегеге толы кос тагдырды ap6ip ж ас есю н н щ ж урегш де тэрбиенщ тем1рказыгы, о т а н с у й п ц т к , шынайы патриотизмнщ , елд1, жерд1 с ую дщ нагыз ynrici ретш де, ата мен ананы, халыкты, туган жерд1 курметтеудщ eHereci ретш де калдыруга тшсшз. Бул ул т тутасты гы н, ел ш й н д е п 6ipniK ri, халыктын бейбгг TipfliriH, урпактьщ кемел болашагын ойлайтын, кыскасы, ул т ymiH жаны ауыратын эр казактьщ мураты Ьэм м1ндеп болуы raic. бйткеш , Элия мен Мэншук - тэрбиенщ дщ геп боларга лайык аяулылар. Элия мен М энш ук карлыгашТьщ кос канаты сиякты, екеу1н д е белш -ж араты н еш тене жок. 0MipnepiHiH д е кеп тусы уксайды . Exeyi д е ата-анасынан ж астай калган. Exeyi д е туган уйлерщ де еспеген, Элия нагашысынын, Мэншук 220

ДАЛАНЫ Ц ДА Н А АРУЛАРЫ агасынын т э р б и е а н д е болган. К еш ннен eKeyi д е балапар уй ш де тэрбиел енген, eKeyi д е майданга е з epiicrepiM eH агганган. Ауылдарынын арасы алые ем ес. Bipeyi Актебенщ Кобдасында eM ipre келсе, екшгш а Оралдын Ордасында туыпты. Элияныц э к е а HypМ ухаммед аукатты, бай саудагер бол ­ ган, жана у й м е т кыз соцы нан калмаганнан кеш н партияга да OTinTi. Мэншукт1ц экеЫ Ж ещ саш Саратов универси- тетш 6iTipreH, кез1 каракты, зиялы адам болган. Осы жактан «Ойыл - Эулиеата» деген газет ашкан. Алашордашылар- мен байланысы бар екен, тубш е сонысы жетштг Мэншук медучилищ енщ 1-курсын 6iTipreH жылы е з ерю м ен майданга аттанган. 4 рет суранган хаты жауапсыз калгасын, бесш ппсщ тура Сталиннщ езш е арнапты. «М енщ экеме жабылганы - жала. Мен оны дэлелдеймш » - деген екен. Оралдагы № 2 7 мектеп, М .М эметова eciMiMeH аталса, Актебедеп № 27 орта мектепте Элия мен Мэншуктщ мура- жайы бар. А ктебедеп гуманитарлык колледж Элия Молда- гулованьщ атында, ал медицина колледжше Мэншук Мэметованын eciMi берш дг B yriH ri жастарды отаншылдыкка, ултжандылыкка, тэрбиелеудщ басы кеш еп еткен асылдарымызды, аяулы перзенттер1м1зд1, тарихи тулгаларымызды, батырымыз бен билер1м 1зд1 у л п ету, соларды курметтеу, улыктау, балаларга тем1рказык етш керсету парыз. Осы ретге Элия м ен М энш ук - ен егеге жутынып турган аяулы ару - гумырлар. Айта берсе, осы уакыт аралыгында жасапган жумыс кеп. А лда да жасалатын ж умыстыц аукымы кец. Эйткеш , Элия мен Мэншук epniri ani талай урпактыц тэрбиесш е енеге боларга лайык. Казакта « ¥ я д а не керсен, ушканда соны шерещ» деген сез бар. Бугш 6eciicre жаткан урпак Элия мен М энш уктщ epairiH естш весе, ертец когамныц отансуйпш , ултжанды, ер рухты боларына кумэн жок. Ал, енеге болар батырлардыц е р л ю н паш eriri, тэрбиенщ дщ гс п н е айнал- дыру - баршамыздыц мшденм1з. 221

Аршагул \"ГОЙБАЙ ХИУАЗ ДОСПАНОВА Орал каласынын орта м ектебвде окып журген Хиуаз- ды н бар ой-киялы - сол кездеп ушкыштардын элемд1 тан- дандыртан галамат ерлйс ic ie p i болатын. Олар - Солтустпс полюс аркылы Америкага аялдамай тура барып конган Раскова, Гризодубова ж эне Осипенко сынды ушкыштардын epniicrepi еда. Х иуаз да бала кезш ен ушкыш болуды армандады. Мек- тепт1 6iTipreH сон аэроклубтагы кыска мер31мд! курсты тамамдады . С одан с о н М эскеудеп Жуковский атындагы эскери-эуе академиясына туспекпп болды. Комиссия муше- лер1 кабылдамаганына карамастан, Хиуаз бет алган жолынан кайтпады. М эскеудеп медицина университетше окуга туей. У ниверситеттеп оку жылыньщ 6ipiHiiii жартысы аякталар туста «М арина Раскова эйелдердщ полкш жасактайды екен» деген хабарды ести сала, дереу сол жерге жетш улгередк Училищеге кабылдайтын комиссия торагасы Раскованын e3i болып шыгады... Mi не, жолы болы п, кектен 1здегеш жерден табылгандагы куанышын айтып ж етю зу киын. Х иуаз сол 6ip с эт п eciHe тушртенде кезш е жас алмай айта алмайды. Бул туралы к1табында да жазганы бар. Хиуаздыц бул училищеге Tycin, оны аяктап шыгуынын 63i ерлжке пара-пар десек орынды. У чилищ еде талай сынакта о л полк командир1мен 6ipre ушады, майданнын алдынгы шеб1нде сан рет жауынгер- лж тапсырмаларды ойдагыдай орындайды. 1942 жылдын кектемш де алгаш рет уш кыш эйелдер полю майданга шабуылга атганды. Ушкыштарга м1ндеттелгеш: тым бшкте ем ес, том ендеу уш ып отырып, жаудын сотые техникасына дер кез1нде дэлме-дэлд1кте соккы 6epin, жою. Солтустж Кавказ, Кырым, Украина, Беларусь, Польша мен Германияда болтан шайкастарда тапсырманы м у л т ж а з орындап, алгыс- тарта беленгеш Хиуазды нагыз ерлжке шындай туседк 222

ДАЛАНЬЩ ДА Н А АРУЛАРЫ Жауынгерлш тапсырма алып, уршыктай ш рш ген «ПО- 2» ушагымен аспанга ушып шыккан алгашкы шабуылы KyHi бугш ге д е й т е сш д е . М аксат - Славянская стансасы н- дагы душ пан аэродромына шогырланган жаудыц колы мен техникасын жою. Бул жерде сактык та, шапшандык та, ен бастысы бомба тастауда мергендш, дэлдак кажет. Жас ушкыштар Екатерина Пискарева мен Х иуаз Доспанова сайын кырандай шуйлптп, душпанньщ дэл тебесш ен тастаган бомбам ен жау бею ню ш щ быт-шытын шыгарды. 0 з аэродромына ушып келгенде кыздарды тус-тустан кут- тьщтаган кен и да дауы стар естзлд!. А л , кыздар тун1 бойы уйыктай алмай, езд е р ш щ ен алгаш­ кы шабуылдарыньщ ap6ip сэтш ой елегш ен е т ю зш , тан атканша KipniK шмель Будан кейш д е осы секций талай ш абуылдарга шыкты. Ок пен оттын ортасында тэж1рибе жинактап, Хиуаз шыныгып ширыга тусД . К ен ес Одагынын Батыры, эскадрилья коман­ дир! Марина Чечнева езш щ «Карулас курбыларым менщ » атгы ютабында Хиуаздьщ штурман реттндеп ш еберлю жайында: «Доспанова е з самолетш белгшеген багыт-нук- TeciHe тура к ездеп, е з аэродромына да жанылмай д э л келш отыратын» деп теб1рене жазган. Гвардия лейтенанты X .Д оспан ова 1944 ж ылдын кекте- м1нде Кырымга жаппай ш абуыл басталганда, жау корга- нысын бузып, Севастопольге беттеген. Полктщ б1рнеше экипажы Керчь бугазынын устш ен ет1п, жаудын крейсер- лер! мен эсминецтершщ Азов тещ зш е ету!не кедерг! жасау тапсырмасын алады. Оны мултшйз орындаудагы каЬармандык керсеткен! уш !н Х иуаз 2-дэреж ел! «Отан согысы», Кызыл жулдыз ордендер!мен, «Кавказды азат еткен! уппн» медал!мен марапатталып, ага лейтенант дэре- жес!не ие болды. Кавказ койнауында болган канды шайкаста Хиуаз ауыр жараланады. Сол кезде тапсырманы орындап, Tipi калган жалгыз ушкыш Х иуаз керш ед!... 223

Аршагул ТОЙ БАЙ КаЬарман кыз согы ста басынан аятына дейш е з полммен 6ipre болып, Берлиннщ манындаты Нойе Бранденбургте турганында Ж ещ с хабарын естида. Р ейхстаг кабыргаларын- да ез колтадбаларын калдырып, туып-ескен жерше оралады. А лды мен Батые К азахстан облыстык партия комитетшде енбек ет1п, одан Алматыдагы жогары партия мектебше окуга шакырылады. К еш н КОКП Орталык комитет! жанындагы Жогары партия мектебшде (1956) окиды. Оны 6iTipiciMeH Казавдтан Л КСМ Орталык комитетшщ хатшысы болады. Осы кызметшде жургенде мен Зейнолла М укашулы, комсомол органдарында Х иуаз Кайыркызымен кызметтес болтан ед1м. Ол кезде мен Кекшетау облыстык комсомол ком итетш де, хатшылык кызметш аткаратынмын. Сонда Хиуаз Доспанованьщ бш к адамгерш шк касиеп, ез ортасы ндагы бедел!, « ж е е те жауапты карайтыны, б1рбеткей м1нез1 мен турашылдыты, м эсел еш принцип™ койып, оны талап ететш жактарына су й сш е карайтын едш . Эл1 е сш де, Х иуаз Кайыркызынын м эдениетп, бйпмда, кызметше сай оры нды KniHyi, eKi тш де б1рдей сейл еп, жумыстаты езш е д е , баскаларта да катты талап коятыны тажап еда. Жкерл! басшылытымен коса, елге аса камкор болып та журетш. Бул кызметшен жотарылап, Казак КСР Жотаргы KeHeci Тералкасыньщ хатшысы, содан сон Казахстан Компар- тиясы Орталык комитетшщ тылым ж эне мэдениет бел1м1 MeHrepymiciHiH орынбасары больш кызмет icrefli. КСРО Жотарты KeneciHiH депутаты болып б1рнеше рет сайланды. К ур м етп демалыска шытарынын алдында Алматы калалык партия комитетшщ хатшылыты кызметш аткарды. 224

ДАЛАНЬЩ ДА НА АРУЛАРЫ Тщантымен танылган тулгалар КАЗАКТЬЩ Б¥Л Б¥Л Ы Казактьщ KepHeicri am iiici К улэш Б эйсеш това - асылында Казакстанда аты анызга айналган тулга. Н е бары 4 5 жаска созылган кыска гумырында ол жулдыздай жаркырап, халык- тьщ суш спенш ш пн е белендг Э нш ш щ улкен жетют1ктер1 1933 жылы М ем лекетпк музыкалык студия койган «Айман - Ш олпан» комедиясынан басталады. Осы койылымда Кулэш басты релд1 ойнап, Республика журты оны й eciMiH жана кырынан таныды. Танып кана коймай, оган халык «казактьщ булбулы» деген ат бердг Ал, 1934 жылы энпи ресми турде Казак КСР-ыньщ енбек Ыщрген артис1 атагын алды. Е.Г.Брусиловский жазган 6 ip im iii казак операсы «Кыз Ж1бектщ» койылуы казак музыка мэдениетш де улкен тарихи окига болды. Ол уакытта багдарламага бул халык эуен1 Е.Г .Брусиловскийдщ е н деу ш д е деп керсетш етш . Bi- ршпн казак операсыньщ эуен1н (оган 50-ден аса халык эн1 мен Kyftnepi Kipfli) OipiHiui орындаушылар ездер1 тандап, ipiicrefli. Э р ине, олардьщ арасында К улэш та бар. М эскеудеп казак ен ер ш щ онкундш ш де (1 9 3 6 ) Кыз Ж1бек бейнесш сомдаган Кулэш тындарманды тангалдырды. Бул тургыда б е л г ш оры с 3Hmici, КСРО халык а р т и а , М эск еуд еп Улкен театрдьщ соли сi В.Б арсова: «М ен, ерекш е аскак api ж ещл д е кум1с сьщгырлы, кустын сайраганын елестететш дауысы бар энцлш атай алмас ед1м, ал, Кулэш Бэйсештова болса 03 децгеш н де асыра мактауды кажет етпейтш «казактьщ булбулы» атагын иелендй» - деп е з niKipiH бйш рдп Онер шыцында гангаларлыктай ж етю т1ктерге жеткен, булбул дауысын не бары 24 жасында мойындаткан Кулэшка Кейес 225

Одагында алгашкылардын катарында КСРО Халык apraci атагы тагайындалды. Кулэш Бэйсештованын дарыны кеп кырлы. Ол драмалы спектакльдерд1 айрыкша орындаушы, республикамыздын тунгыш кэслби д ен гей деп концертик ж эне опералык казак энппст Казак халкы К улэш аркылы дун ие ж узш щ клас- сикалык операсы мен кептеген халыктын музыкасын таныды. Замандастары дун иеж узш к мэдениетке танылуы- мызды Кулэш атымен байланыстырады. Онын дауысы казак даласындай кец д е бш к, ултгык накышы айрыкша болгандыктан, орындаган эндер1 казак хапкына жакын api TyciHiirri едг Кулэш тщ ен ер саласындагы н е п з п шыгармашылыгы - операга байланысты. 9 н е р бастауында танымал орын- даушылар - Курманбек Жандарбеков, Каныбек Бэйсештов, F арифолла К¥Рмангалиев> М анарбек Ержановтардьщ eciMiH атасак, солардьщ in iiH fle Кулэштьщ орны ерекше. Ол тек драмаларда басты партия орындаушы гана емес, acipece, ултгык спектакльдерд1 жандандырып, жасаушысы болды. Ka3ipre деш н халык ж ады нда К улэш сомдаган Кыз Ж1бек. Хадиш а, А кж уш с, А ж ар, Сара бейнелер1 калды. Omni гастрольдерге ж ш шыгып, кептеген мемлекеттер- де эуел етш эн салды. К онцертпк репертуарында казакгын халык эндер1 м ен ду н и е жуз1 халыктарынын эндер1 н е п зп орын алды. Кулэш тщ осындай сапарлары аркасында дуние жуз1 Кззакстанньщ бай мурасы мен танысып, ел1мвдщ мэр- Te6eci аскактай тустт. Онын букш элемге танымал ардакты eciM i ултымыздьщ улылыгы мен м э щ т л т н щ символындай кастерл1 болды . Кулэш Бэйсештованын енбегш ею м ет жогары багалады. КСРО Халык apraci (1936), КСРО М емлекетпк сыйлы- гынын е ю мэрте лауреаты (1 9 4 8 , 1949) атагы берщщ. К.Бэйсештова б1рнеше рет Казак КСР Жогаргы Кенесше депутаттыкка сайланды, М емлекетпк сыйлык тагайындау 226

ДАЛАН Ы Ц ДА Н А АРУЛАРЫ комитетшщ M yuieci болды . Казактьщ театр когамыньщ уйымдастырушысы ж эне теракты баскарушысы кызметш аткарып, Екшпн ду н и еж у зш к б е й б т н ш к п сактау конгре- ciHiH жумысына катысты. Казад булбулыньщ eMip жолына кыскаша токталсак, Кулэш (ГулбаЬрам) Жасынкызы Б эйсеш това 1912 жылы туып, 1957 жылы ем1рден озды. Халкымыздын белгш эншнл лирика-калоратуралык сопрано дауысты, казак опера енер ш щ н е п зш салуш ылардьщ 6 ip i, котам кайраткер1. Туы п-ескен жер1 - Караганды облысынын Ш ет ауданы. Кулэштщ энш ш к енерге беш м диип жас кезшен-ак байкала бастатан. Онын бойындагы кабшеттщ ушталуына эн мен куйте жуйр1к экес1 Ж асынныц д а sc ep i зор болтан. Ж ет1 жылдык мекгепт1 6iTipreH с о н К улэш Казак педагогикалык институтына T ycin , мундаты керкеменерпаздар уш рмесше белсене араласады. Кала жастарынын онер байкауларында эн ш ш к дарынымен кезге тусед1. С одан 1930 жылы Казактьщ тунгыш драма театрыньщ группасына кабылданады. Кулэш сахна енер1н1н кыр-сырына кызыга д е н койып, кеипк- пей-ак театрдын белд1 артистершщ катарынан кер1не бас- тайды. Ол аз уакыттьщ ш ннде Б.Майлинн1н «М айдан» пьесасында Пул1шт1н, Н.В .Гогольдщ «У йл ену тойындаты» Агафия Тохонованьщ, М .Тригердщ «CyHryip кайытындаты» Клаудияньщ, К-Бэйсештов пен А.Ш аниннщ «Зэуресш деп» Зэуре, М .Эуезовт1н «Ецлйс - К ебегзндеп» Енл1кт1н релдер1н ойнап, сахналык ерекше кабшетсмен танылады. Образдар- дын табигатын тап басып тану, ол таныганын ем1рлк шы- найы шеберлнспен жетк1зе биту, эЫ ресе, туа б1ткен эн ш ш к каб1лет1 кей1пкер болмысын аша T y c y i д е Кулэшт1н сахна енер1 уш ш жаралаган жан екенш эй п л ей туседк Кулэш 1933 жылы жанадан ашылган музыка студиясына кабылданады. Жогарыда айтканымыздай, алгаш рет Казак музыка театрыньщ шымылдыгы 1934 жылы «Айман - Шол- пан» (М .Э уезов, И.В .Коцы х) музыкалык комедиясымен 227

Аршагул ТОЙБАЙ ашылганда, Кулэш басты релд! улкен шеберлшпен ойнап, А йман бейнеЫ аркылы Казак кыздарыньщ ар-намыстан жаралгандай парасатгы болмысын шабытпен сомдаган. Будан opi Кулэш тщ гажайып к абш еп мен дарыны Б.Майлин мен И.В .Коцыхтьщ «Ш угасындагы» - Ш уга, Е.Брусилов- скийдщ «Кыз Ж1бек» операсындагы - Ж1бек образдарын сомдау барысында одан api жаркырап ашыла туседг Бул рел дер аркылы оны ц бойы ндагы энш ш к-ар тистж кабшеттщ гажайып мумюндйстер1 барша болмысымен KepiHic тауып, казак сахна енерш щ соны табысы ретшде журтшылыктын ыкылас-штипатына б е л е н д ь Ол жана каз баскан казак сахна е н ер ш щ шын м эн ш де TipeK тулгасына, уйыткысына айналды. А з уакыт аясында Е.Брусиловский- ДЩ «Ж албыр», «Ер Таргын», «А лты н астык», «Гвардия алга», «А .А .Зильбердж «Бекет», И.Н.Надировтын «Терен квл», А.Ж убанов пен Л .Хамидидщ «А бай», М.Телебаев- тын «Б1ржан - Сара», Д.Ж .П учинидщ «Чио-Чио-Сан», П.И.Ч айковскийдщ «Евгений О негин», А.Р убинш тейннщ « Д ем он » опералары нда ойнап, басты вокалдык партия- ларды оры ндап, кайталанбас хас ш еберл1пм ен танылды. E ip -6 ip iH e уксамайтын керегар образдар, HipiM-кайырымы эр алуан вокалдык партиялар К улэш тщ кеп кырлы, алуан сырлы дарынынын аркасында алмастай жаркырап ашылып, эстетикалык эмоциялык куаты мейлш ш е тегеуршд1 образдар галериясы жасалды. Кулэш Бэйсештова концерттж эннй ретш де д е дун и е ЖYзiнe танылган кайталанбас дарын иесь Казакстандыктар улы 3HmiHi кашанда ардактайды. Онын курметш е Кулэш Б эйсеш това атындагы Казак КСР М емле- кетпк сыйлыгы тагайындалды. К.Б эйсештованын ес1м1мен Алматыньщ 6ip Kenieci ж эне арнайы музыкалык мектеп аталды. Жьш сайын Казакстанда К .Б эйсештова атындагы вокалистердщ байкауы етю зш п турады. «Казак булбулы» атанган энпн eciM i республикамыздын жана астанасынын опера театрына да бершген. 228

ДАЛАНЬЩ ДАНА АРУЛАРЫ БИ 0Н ЕР1Н Щ ЖАУЬАРЫ Шара Жиенкупова халкымыздьщ кайталанбас, мьщ жыл- да 6ip туар дара биинск Ол 1912 жылы Алматы каласында дун иеге кел1п, 1991 жылы кайтыс болды . Шын аты - Гулшара. Ол 1924-30 жылдары КазПИ-д1н (каз1рп КазУПУ) тарих факультетш б т р г е н н е н кейш Казак драма театрында жу- мыс ютедг Беш мбет Майлиннщ «М айдан» пьесасында ен алгаш Пул1ш бей н есш сомдады . Оны ц сахнадагы алгашкы рел1 осы лайш а басталды . Будан кей1н М ухтар Э уезовтщ «Енл1к», «К арагез» бейнелерш ойнады. 1934 ж ылдан музы- калык драма театрында (каз1рп А бай атындагы О пера ж эне балет театры) енбек етп . М унда ол М .Эуезовт1н «Айман - Ш олпан» музыкалык драмасы нда, Е.Г.Б русиловскийдщ «Кыз Ж1бек», «Жалбыр» «Ер таргын» операларында халык билер1н орындады. Ш ара казактын тунгыш улттык балет1 «Калмкан - Мамырда» 1938 жылы Мамырдын партиясын билед1. С ондай-ак, «Амангелд1» кинофильм1нде Балымнын рел1н сомдады. Биш1н1ц ем1рбаянына б у д а н api тер ев дей т у ссек , ол Верный каласыньщ (Ka3ipri Алматы) Keneci Баймолда Жиенкуловтьщ отбасындагы он тертшип бала. 1934 жыл- ды н 13 кантарында К азакстандагы ж ана Мемлекетт1к музыкалык театр сахнасыньщ шымылдыгы «Айман - Ш олпан» койылымымен ашылганда есте калар ен жаркын сэт - «К елш ш ек» казак 6 n i болган ед1. Оны ойластырып, койып, орындаган - Шара Ж иенкулова. Бул казак би ене- piniH басы болды. Шара Жиенкупованы казак журты би енер1н1ц «жауЬа- рына» тенейд1. Ол казак балет ен ер ш щ нег1з1н калаушылар- ды н 6ipi. 0MipiHiH сонына дей1н биш ш ер тэрбиел еп, казак би enepiniH кекж иепн кенейтп. 229

Аршагул Т О Й Б А Й F А ЗИ ЗА - Э К Е А Т Ы Н А Л А Й Ы К Т Ы Б О Л А Б1ЛД1 Еазиза Ахметкызы Ж убанова 1927 жылдьщ 2 желтокса- нында А ктебе облысы, Мугалжар ауданыньщ Жанатурмыс ауылында, eciM i тек казакка ем ес, элемге танымал, казак музыкасын зерттеуни, кернекп талым, afirini композитор, дирижер А хм ет Жубановтьщ жануясында дун иеге келген. Аса корнект! галым-фольклорист, академик Жубановтьщ отбасында тэрбиеленген Fазиза бала куншен халык му- зыкасыньщ сикырлы элем ш е каныгып ecTi. Оньщ шыгар- машылык жолына oiceci А хм етгщ кайраткерлщ icTepi, гапым- устаздыгы эсер еткеш айтпаса д а TyciHiicri. Еазиза 1954 жылы М эскеуд1н П.И.Ч айковский атындагы мемлекетт1к консерваториясынын профессоры Шапорин- нщ класы бойы нш а факультативт1к, 1957 жылы аспиран- турасы н 6 iTip fli. Ж убанованьщ кэсшт1к тургы дан калып- тасуы на элем ж эне оры с классикалык музыкасыньщ ыкпа- лы зор болды . Ол Ш апоринн1н ж е т ек ш ш п м е н шынайы композиторлардын калыптасу мектеб1нен erri. Кырык жылдан астам уакытка созылган шыгармашылык кызмет1нде F -Жубанова сонына жанрлык жагынан эртект1 бай мура калдырды. Казактьщ профессионалды музыкалык онер1нде жана жанрлардын тууы на ciHipreH ец беп орасан. Еазиза кептеген симфониялар мен ораториялар, поэмалар мен сюиталар, шагын шыгармалар, эндер, спекгакльдер жэне кинофильмдерге музыка жазды. Атап айтсак, 1960 жылы «Далага тан нуры », 1965 жылы «М ухтар Э у езо в туралы аны з» атты ораториялык шыгармасын жазды. А л, 1971 жылы «Ж1гер» симфониясы н дун иеге экелсе, 1973 жылы «Енл1к - К ебек» операсым ен ен ер суйер кауымды куантгы. Оньщ шыгармаларынын арасында 1972 жылы «Батырлык поэмасы », «Татьянаньщ хаты» ораториясы кещнен танымал болды . С оны м ен катар, казак халкыньщ эндер1 мен Азия 230

ДАЛАНЬЩ ДА НА АРУЛАРЫ халыктарыньщ (араб, ауган, кытай, монгол, т.б.) эндерш ендеда. Кай жанрда жазса да Г.Ж убанованьщ барлык шыгарма- сы философиялы к те р е в д Н м е н , TypiHiH тосындыгымен, азаматгык, ас как эуен м ен ж эн е фолыслорлык дэсгу рм ен , ажырагысыз б1рлшмен ерекшеленедь КСРО ж эне КР Халык apinci, Халык каЬарманы 0з1рбайжан М эмбетов жубайы жайында мынадай жылы леб1зш 6uiflipinTi: «F азиза м ен щ ем1р1мде ж ар ретш де, балаларымньщ анасы ретш де кымбат болуы м ен катар, е н ер д е п э р т т е с ретш де д е багалы. Б1з М эскеуде ж урш табыстык, терен байыпты туснпстткпен 6ip-6ipiM i3fli багалай бшдйс. Екеум1здщ алгашкы дуниеге экелген туындымыз - Ш ахмет К¥сайыновтьщ «EpTic ж агасында» спектакль М ен режиссермш, Fазиза спектакльдщ музыкасын жазды. Алайда, алгашкы кадамымыз сэт и шыкпады. С эгп шык- пауыньщ 03i 6i3re улкен сабак болды. С эт п дунием1з Кзлтай М ухамеджановтын «Белттрж 6epiK асты нда» пьесасы болды . Бул туындыга М ухтар Э уезов риза болып, батасын бердь Содан бастап е н ер д е п жолымыз ашылды д е се к , артык айткандык емес. «Э н канатында, «Жаушы кинфильмдершде коян-колтык атсалысып, керерм ендер кещ лш ен шыктык. Газиза екеум1здщ кудай берген терт баламыз бар. Fазиза маган адал жар, балаларымньщ суш кп анасы бола бшдк ен бастысы е н ер д е п канаттас, э р т т е с cepiriM болды . Нурсултан Эб1шулы кейде: «Сенщ бшкке кол ж етю зт жургенщ Fазизаньщ аркасы гой», - деп эзш дейдь М ен муны мойындаймын. Колдагы бар алтынный Kanipi д е болды , 6ipaK, дун иеден еткесш Kaflipi буры нгы дан арта ту с п » . Артына осы ндай музыкалык мол мура калдырган казак- тын 6ipTyap талантымен ж уздесш , сухбаттасу бакытына ие болганымды айтпай кетуге болмас. Умытпасам бул 1983-84 жылдар шамасы, карашанырак Казак теледидарынын музы­ ка редакциясында кызмет icTen ж урген к е л м . Эл1 еЫмде 231

Аршагул ТОЙБАЙ мен сол кезде «Ш абыт» з л ы ен ер адамдарыньщ OMipi мен шыгармашылыгы жайы нда 6ip сагаттык хабарлар топта- масын дайындап жургем. Кезекп хабарым академик Ахмет Ж убанов болатын. Газиза Ахметкызы ол кезде Курмангазы атындагы мемлекетпк консерваториянын ректоры болды. Газиза Ахметкызына алдын ала байланыста болып, хабардьщ жазылатын кунш айтып, келш м ш алдым. Газиза Ахметкызы ете м эд ен и егп , сыпайы, салмакты акырын сей- л е й т т адам екен. Сол хабарда тек экес1 жайы нда ем ес, ол KiciMeH 6 ip r e кы змет ж асаган эрш тестерц достары туралы да ете мазмунды тарихка толы б1ртутас дуние дайындап керерм енге усындык. М узыканттын карапайымдылыгы сондай, артынан экем туралы толыкканды осындай дуние туган екен деп 63i хабарласып маган алгысын айтты. Шы- нында сол кездер1 композиторлар Латиф Хамиди, Кудыс Кожамияров, Борис Ерзакович, т.б. катысып, Казакстаннын енд1 тана еркендей бастаган жана турпатгагы мэдени eMipiHiH кекж иегш KeHirri. Аталган музыканттардьщ казак халкынын музыкалык аспаптарынын басын косып, 6ip-6ipiMeH ундест1р1п улттык оркестр куруы аса елеул! тарихи енбек. 0 к е жолын куган Газиза да осындай улы эке, улагатты галымга лайыкты кыз бола бшдк Онын шыгармашылыгындагы елеул1 е н б е п н щ 6 ip i - экеЫ А хм ет Куанулынан калган «Курмангазы » операсы н аяктауы болды. Галымнын енбек жолына келеек, ол 1962-68 жыпдар аралыгында Казакстан Композиторлар одагыньщ терайымы, 1973 жылдан бастап Курмангазы атындагы Алматы мем- лекетг1к консерваториясыньщ ректоры ж эне профессор кызметш аткарды. Ж убанова - е зш улагатты устаз ретщ де таныткан тулга. Онын шэк1ртгер1н1н бэр! ец б еп н акгады, олардын катарында елге танымал тулгалар - Е.Серкебаев, С.К абирова, Б.Д элденбав, Т.М ухамедж анов, т.б. бар. Газиза Ахметкызы консерватория ректоры ретш де улт­ тык кадрлар - музыкант-орындаушылар мен музыкатанушы- 232

ДАТЧАНЫН, Д А Н А А РУ Л А РЫ лардын калыптасуына ыкпал е т п . Оларды н 6ipHem eyi элем - Д1к атакка ие болды . М ысалы, А .М усаходж аева, Г.Мырза- бекова, Г.Кадырбекова, Ж .Э убэю р ова, Т.Э бд1рашев ж эне тагы баскалар. Жубанованын ыкпалымен музыкалык мекгептер курылып, фольклор ж эне композиторлык шыгармашылык мэселелер1 бойынша диссертациялар коргала бастады. Г.Ж убанова езш щ талантын барлык жанрда таныткан шыгармашьшык диапазоны кен композитор. Онын музыка- сы республикадан тыс жерлерде, ягни, шет мемлекетгерде де кещнен танымал. Композитор унем1 isflemc уст1нде болды. F.Ж убанованы н музыкасы аркылы казак музыка мэдениет1 баска халыкка танылды. Ол - «Батырлык поэмасы» сим- фониялык поэмасын, «Жп-ер» симфониясын, «Ещик - Кебек», «Жиырма с еп з» операларын, «Ак кус туралы аныз» бапетш, кантаталар, романстар, эстрадалык музыка, театр мен кинога арналган музыкалар жазды. Олардын барлыгын музыкалык ойлау ж у й есш щ б1ртутастыгы, нактылыктан жалпыга б1ртшдеп кешу, вокалды орындаудан аспапты оры ндауга ауысу, сез1мнщ к е р н е к ш п , такырыптык материалдын ашыктыгы, улттык бояу, аукымдьшык, эпика- лык кецдйс ж эне музыкалык образдардьщ карама-кайшы- лыкты м ш ездерт6ipiicripefli. КСРО ж эне Казахстан Республикасынын халык артиа, Казахстан Республикасы М емлекетж сыйлыгынын лауреа­ ты, профессор Fазиза Ахметкызы Ж убанова - кэаби улттык 0HepiMi3fliH дам уы на, оны н ер к ендеуш е улкен у л ес коскан улы композитор. 233

Аршагул Т О Й Б А Й ¥Л ТТЫ К САХНАДА КАРАК03 Р0Л1Н АЛГАШ СОМДАГАН АКТРИСА Зухра ата-анасынан ерте айырылса да, бала кезшен енерге беш м болып ecefli. 0 зб е к кызы болганымен казак типнде ете жаксы сейлейтш талантты бойж еткеннщ шыгармашылык жолы еткен гасырдын 1922-23 жылдары Ташкентгеп оку- агарту институтында уйымдаскан ойын-сауык ушрмесшен басталган. Ол Кызылорда каласында 1926 жылы ашылган алгашкы казак кэЫби театр сахнасы нда, кей1ннен 1929 жылы театр гимараты Алматы каласына ауысканда М .Эуезов атындагы Кдзактын Мемлекетт1к академияпык драма театрында 1931-32 жылдарга деш н енер керсетед1. Осы жылдар ш ш д е Атабаева театр репертуарындагы курдел1 спектакльдердщ барлыгында басты релдерд1 ойнады. Зухра Атабаева 1926 жылы Кдоманбек Жандарбековтьщ режиссурасымен койылган М ухтар Эуезовтщ «Каракез» трагедиясындагы Каракез бейнесш езшдйс таным-тусь н1г1мен нанымды шыгарган. М .Эуезовтей хас шебердщ м у с ш д е у ш д еп баппен ернектелш , сэн1 кел1скен Каракез - феодалдык дэу1р деп айттыру, атастыру дэстурш е карсы шыккан жас ару. А ктриса осы феодалдык дэу1рдщ дэстур кыспагынан жаркын ем1рге умтылган кеюпкердщ гашыгына деген адал махаббаттын, кецш куй эмоциясын шынайы беред1. Bip жагынан к е ц ш каламаган Нарша, эж е сез1 - кар- гыс, ек ш ш жагынан адал махаббаттан туындаган куштар- лык сез1м К аракез-А табаеваны психологиялык куйзел1ске туЫ редг Ж ан-жагынан кыспакка ту сш , не icTepiH бшмеген ж ас арудын Сырымды су й е турып, Наршаны курметтеу1 мен махаббат отына ертене турып, букш елге карсы шыга алмауында актриса ерекш е эмоцияга б е р ш п отырды. 0 c ip e ce , койылым сонындагы жындану кернйсш де кейшкер психологиясын б1рде э л а з , н эзж , енд1 б1рде каткыл дауыс- 234

ДАЛАН Ы Ц Д А Н А АРУЛАРЫ ун1мен байланыстырган актриса ойыны керерменге ерекше эсер еткен. Бул - оньщ кэЫби театр сахнасында орындаган апгашкы рел1 бол са, актриса улттык сахнада К аракез рел ш алгаш сомдаган. Ол Каракез х а р а к т ер ен нэзпспк, батылдык, сыпайылык, акылдылык, 1зетгйпк тэр1зд1 турл1 кырын ашкан Зэмзэгул Ш эршова, Х абиба Елебекова, Ж эмила Шашкина, М еруерт ©текешова, Шынар Аскарова ж эне тагы баска актрисаларга жол салып бердг Сондай казак театрыньщ алгашкы актрисаларынын 6ipi Зура (Зухра) Калибек Куаны шбаев, Серке К °ж ам кулов, И са Байзаков тэр1зд1 бар eMipiH тек сахнага арнаган сацпактармен катар театр енер ш щ киын д а ауыр жолына арнай бщ цт ЗухраАтабаеванынбастыэр1 курдел1релдершщ б1р1-1926 жылы Серке Кожамкуловтьщ режиссурасымен сахналан- ган М .Эуезовтщ «Бэйб1ше - токал» пьесасындагы байдьщ кызы Д эм еш тщ б е й н ес ь Актрисаньщ iu ixi интуициясы К ецес ек1мет1 курылып, те н дж к е кол жетк1згенге дей1нг1 ез махаббаты жолында бостандыкка умтылган казак кыз- дарыныи жиынтык бейнесш , олардыц психологиялык куйзелшш нанымды ж етю зуге мум ю ндж берген. Сонымен катар, Ж .Ш анинш н «Аркалык батырында» - Каракез, Б.Майлиннщ «Майданында» — Пул1ш, «Ш ахтасында» - Зейнеп, С.Сейфуллиннщ «Кызыл сункарларында» - Ма- гира, Ж .Аймауытовтьщ «Ш ерниязында» - Ж эмила, Гоголь- дщ «Ревизор» комедиясында - Агафья Тихоновна, т.б. кейшкерлерд1 сомдап, ерекш е талантымен кезге туседь Актриса Ж .Ш аниннщ «0л1м нен ум1тке» спектаю йнде Зейнеп релш ойнап, езш щ жан-жакты 1здешс1мен шыгар- машылык табы ска кол жетк1зд1. ¥ л ы Казан мерекеЫ карсанында калага келген ауыл кызы Зейнеп - Атабаева Кызыл туга, жалынды с езд ер жазылган лозунг-урандарга таныркай карал жур. ¥зы н шапан киш, аркасына дорба асынган казак эйел1н!н болашакка зо р у м т , катал дэсту р курсауындагы казак кыздарынын азат eMipre деген куштар- 235

Аршагул \"ГОЙБАЙ лыгы актрисанын бет-ж узш щ кубылуынан, сэуле шашкан жанарынан байкалады. Жан-жакты 1здеш спен жарыкка шыккан мундай психо- логиялык толганыс-теб1рен1(л мол бейнелер театр енерш щ алгаш калыптаскан киын к езещ ндеп Зухра Атабаеваньщ турл1 характерл1 кейшкерда ж асай алгандыгыньщ дэлель Ол - театрда узак уакыт ечбек етпегешмен, енерге деген с уш сп ен ш ш п м ен , шыгармашылык цденнйм ен улттык сахнада елеузн i3 калдырган тулга. 236

ДАЛАНЬЩ ДА НА АРУЛАРЫ М ЭЦГ1Л1К М АХ А ББАТ БИШ1С1 Казактын улттык би ен ер ш щ алгашкы карлыгаштары Казак КСР М емлекетпк сыйлыгынын лауреаты, Казак КСР- ынын халык артиЫ Ш ара Ж иенкулова, Казак КСР-ынын енбек ciHipreH артистер1 С ара К еш ербаева, Заурбек Райбаев, Нур- сулу Тапалова, Алмас Бекбосынов секида таланттар непзш салып, ipreiacbiH калаган А бай атындагы Казак м емлекетпк академиялык опера ж эне балет театры бул кундер1 eciM flepi ен ер суй ер кауымга кещ нен мэл1м дарынды санлактармен толыкты. Солардьщ 6ipi Казак КСР-ынын халык apraci, букш - одактык конкурстардын ЖYЛдeгepi - Раушан Бэйсештова. Раушан театрга куш кеше келгендей едь Ойлап караса, содан 6epi жиырма жьшдан аса уакыт eriirri. Осы уакыттын iiuinae «Ж и зел ь»,«А кку келЬ>, «Уйкыдагы ару», «К убы л кус», «Бакшасарай кауызы», «Ромео мен Джульетта», «Спартак», «Дон-Кихот», «Пульчинелла», секицц, т.б. классикалык шыгармаларда басты релдерд1 сомдап, улкен енер бш гше кетерщць Жан ж урепщ й баурап алар аскак романтикага толы сикырлы ыргактар, жастыкка тэн ойнакылык пен ем 1рсуй пи тк, трагедиялык ж эне кайармандык ерш ш пафос Раушан жасаган сан Typni образдардьщ езгаднс дарапыгын танытады. Тур мен мазмуннын 6ipniri эсем ундесш , кейш- кер психологиясын терен ашады. Д уние жуз1 театрларынын сахнасы нан туспей келе жаткан Аданньщ кос бел1мд1 б а л еп н д е п «ЖизельдЬ> армандамай- тын балерина жок. Оны н журекжарды куанышьгаьщ да сыры осы нда ед1, е зш щ cyfiiicri p e a i, шыгармашылык тапантынын таразысы - Жизельд1 бил еуге асыгып келедь Bip сэтке тына калган зал iiuiH музыканын тегеуршд1 толкынымен махаббатка, бакытка толы жастык жалыны жайлап KeTri. Ш ыгармага еткен гасырларда француз дере- внясында армандарына жетпей айырылыскан кос гашыктын 237

Аршагул ТОЙБАЙ асыл ce3iMi аркау болады. Ж изель эртсстен бай тэж1рибемен катар, улкен орындаушылык шеберл1ки д е кажет етедк Мше, Ж изель ду н и ед еп ен пэк ж ан, пер ш тед ей таза перизат. Оныц жаны сулулыкка, eMipre щ кэр. Славяндардьщ ecKi нанымы бойы нша некелесу кунш е жетпей ем!рден кеткен калывдык туннщ 6ip м езгш ш де оянып ж уредк F ашытынан айрылып, ауыр кайгыдан есен п р еген А льберт беш т басына келш, суйгенш ен KeiuipiM сурайды. Музыка осы туста азага толы куйден 6ipTe-6ipre сэулел1 сарынга уласады. Альбертгщ басындагы кайгы-мун 6ip сэтке сейинп, Ж изель оянады. Осы сэттеп Жизель-Раушанньщ бакыт сэулесш ен бал-бул жантан куанышты жуз1 шабытгы би ыртагымен уйлесш , керермендерд1 ерекше эсерге беледь Раушан жасаган образдардьщ психологиялык шепнмдерк оны сахнада орындау MOHepi жагынан болсы н е те курделк жогары профессионалды к шеберл1кп талап етед1. Керер- м ен д1 галамат сулулыкка ж етелеу, музыка сазымен сезд1 де, энд1 д е , жалпы кещ п куйдщ барлык сэтш бш к компонент- терш е сыйгыза бш у - шынайы талантгьщ тана колынан келмек. Ол сомдаган Чайковскийдщ «Акку ки п » балет1ндеп мевдреу орман коршатан кущ трт келдерд1 мекен еткен сулулык пен махаббатгы н символы акку Одетта, Typi 6ip, Tineri бетен кара ниет Одиллия бейнелер1 е те тартымды. Ба- леринаньщ ж енш тулгасы, кимыл-козталысы би поэзиясьпга уласы п, ен ер атты э се м д ж э л ем ш деп аккудай елее береди Раушан техникасы Tereypinai бю ш тана емес, театр сах- насында отыздан астам образды уншз тшмен журектерге жетюзген сыршыл солист. Асылы, енерд1 ер1стететш ен бас- ты касиет енбекш шдйс, в д ен г ш ш к болса керек. Кайталанып журген релдерден жана шепим табу, ондагы ез колтанбавды керсету - таланттарга тана тэн касиет. Раушанньщ Жизел- ш, Одеттасын, Одиллиясьш, Китриш, Баршагупш, Раймон- дасын ешюммен тец есп ру мумган емес. Казак ССР-ыньщ халык apTHci Шара Жиенкулова: 238

ДАЛАН Ы Ц ДА Н А АРУЛАРЫ «Раушан бойындагы енерге куштарлык енерл1 шанырактан басталды. Кулэш eciMi естш ген сэтге менщ гула бойымды куаныш кернейдг Казак топырагында бурпшс жарган театр eHepiHiH алгашкы булбулы К улэш бол са, би карлыгашы атанган Раушан д а 6i3fli куантып ж ур. К улэш екеум1з ем1рде д е , енерде д е жакын едпс. Раушанньщ енерге деген куштарлыгын Кулэш оятгы деуге болады. Кулэш маркум Раушанды жанынан 6ip сэт калдырмай, театрга жетелеп алып келш , киындыгы м ен кызыгы мол артистпс ем1рдщ бар сырын сэби журегш е куя бщ щ . Кулэш кез жумганнан кейш, Раушан республикамыздьщ 6ip топ талантты балаларымен 6ipre М эскеу хореографиялык училищесше атганды. Онда Елена Николаевна Ж емчужина секиад дарынды педагогтен тэл1м алып, бал ет ен ер ш щ кыр-сырына каныга т у е й . Ол езш щ елгезекппм ен, ец бек суй п ш т тм ен аз уакыттын ш пиле би техникасыны н курдел1 элем ентгерш м енгеруге талпынды. Табигатынан зерек, е з дегенш е жеткенше тын- байтьш кайсарлыгы педагогтар назарын ерекше аударды. Галина Сергеевна Уланова, Майя Плисецкая сиякты кер- нект1 балериналардын ен ер ш зор багалап, ез1 д е солардай болуды армандады» - дейдг Б тш н щ алгаш би билеп, енер керсете бастаган куннен- ак ерекше к е ц т аударып, кейшнен шыгармашылыгынан айрыкша орын алганы - испан такырыбы. Раушанньщ айту- ында, аса 6ip жан-тэшмен берш п орындайтын релдерш щ 6ipi - Минкустьщ «Дон-Кихот» бал ей н деп Китри - жаны жайсан, испан халкыньщ жаксы касиетгерш бойы на ciHipin ескен кыз. Раушан бейнелеген К итриден испан кызыньщ жалын аткан ыстык махаббатын айкын сезш ем й : Р ауш ан - Китри жарк eTin сахнага шыга келгенде, талант тугырында тулеген ен ер м е с т е ш ек й з риза боласы з. Ол 63iHiH гажайып кимьшдары аркылы ap6ip релш ерекш е кер1ктенд1рш , турлещцрш, кубылтып турады. Бэйсеййованын м упйкйз жасаган керкем д е мэнерл1 кимылдары керермен ойынан дэл 239

Аршагул ТОЙ БАЙ шыгып, керкемдш элем ш е уласы п жатады. B ip сэт Раушанмен 6ipre ойнакы Китри болып, Базелый ж ур епщ збен берите суй есв. Сондай нэзнс жанньщ суйгеш уш ш неден болса да тайынбайтын батылдыгына иланасыз. Бул - енер KyaipeTi. 0 н е р м е с т е керермен к е н ш н е н шыгудан артык бакыт жок. У чилищ емен кош тасарда, Улкен театр сахнасында Раушан Китри образын жасау аркылы мемлекетгж сынактан уздпс е т п . Театр терш де салтанат курган тунгыш рел, тунгыш бейне оны ц енер ш е сэра жол ашты. 1968 жылы осы партияны орындап, М эскеу каласында еткен Буюлодактык балет эртю- TepiHiH байкауында ж улдегер атанды. 1976 жылы ен ер суйер кауым, ягни, он б ес жылдан сон, М эскеуде Улкен театр сахнасы нда ездер1 канатын катайтып ушырган m aK iprrepi- нщ шывдалган талантына куэ болды. Ол тагы да Китрщп билеп, туган жерше табыспен оралды. Э р балеринанын езш дш ж ум ы с тэсш ! болады. Раушан уш ш 6opi д е рел ге дайындалудан басталады. Тьщгылыкты дайындык, дагдыга айнапган би элементтерш кайталау - денетп бабында устаудьщ шарты opi керкем образды дуние- ге экелет1н тылсым куш, теплген тер, адал енбек, ол уинн табыстын кайнар кез1 болып есептеледк 0p6ip спектакль - балерина уипн улкен сынак, улкен жауапкерш ш к. 0p6ip образ сен1н eMipre деген кезкарасьща, кекейге туйген ойларына, ж ан дун иеннщ парасатгылыгына, жан-жакгы байлыгына байланысты. «Колым боста к1тап окыганды, суретш ш ердщ кьшкаламынан туган енер туын- дыларын, табигат KepiHicTepiH тамашалаганды жаксы ке- рем 1н» - дейд1 Раушан. М азмун мен ой 6ipniriH беру ушш кескш демеге (живопись) унш уге тура келедь Осынын 6spi 6ip арнага тогысып, сахнада образ сомдаганда ен сешмд1 суйен1ш1не айналады». Театр табалдырыгын аттаган талантты жаска Казак КСР-ыньщ хапык apraci Инесса Ивановна Майская секш и салауатгы педагог тап болды . Театр сахнасы нда талай тарлан 240

ДА ЛА Н Ы Ц Д А Н А АРУЛАРЫ талантгы тулеткен тэяарибел1 педагог, к ш п п ет л жан Раушан бойындагы уш кынды д а ep6iTin, 6niicrepre канат самгатты. Бул кундер1 Раушанньщ e3i д е устазды к етедь Ол тэрбие- леген Казак КСР-ыньщ ецбек Ы щрген apTHci А натолий Васюченко бул кундер! М эск еуд еп Улкен театрдьщ 6Hiuici. Ал, Владимир Семенов болса, Ленинград каласындагы Опера ж эне балет театрыньщ бипнсь Ол кундер1 табы ска масайрап, ш ектелш калмай, бар купли салып, аянбай енбек ету, тер тегу, жана туындыларды дуние- ге келт1рущ е зш щ ем1рлйс шыгармашылык принцип! санай- ды. Музыка сиякты би де е з халкыньщ мш езш , сезш он, арман- киялын би ад р едл Сонды ктан да , кайсыб1р б ал ет болмасын, оньщ эрдайым табысты болуы халыктык элементгерге непз- делуш е байланысты. Сондай улттык репертуардагы соны туындылардыц 6ipi - жас композитор Алмас Серкебаевтын «Аксак купан» балетл Бул балеттеп Баршагул образына Раушан улкен дайындыкпен келдл Педагогтарыньщ акыл- кецестерш е д е н койып, ултгык б ш м в д щ , улттык 0HepiMi3- дщ эсемдйтнщ , керкемдйтнщ кыр-сырын таньш, бш дл O p6ip penfli орындау барысында балерина бидщ музыкага толы кайталанбас жаца элемш ашкандай болады. Казактын улттык балетш тугызу упнн классикалык шыгармалардьщ уздйс улгшерш ш ебер игерш, казак керерменш щ и гш гш е айналдыру жолында талай уйкысыз тун еттл ¥зак !здешстен сон, образга барар жолдагы бар киындык артта калып, eMipre Баршагул келдл —Каралы хабарды ест!рткен жанны н кем еш не коргасын куйып, кез1н ж ою га ант еткен Жошы хан булыгып отыр. Хан каЬарына ш к к ен калыц тобы р ш пнде балауса кыз Баршагул де бар. Оньщ муцлы кездерш е, нэзйс денесш е хан жандайшаптары тш те карайдьл Коркыныш пен урей билеген Раушан - Баршагул бейкунэ коргансыз куйге енедл Bip сэт колына домбыра устаган Кербугы топты жарып шыкканда Баршагул шарк урып, шагала куйге енедл Зулымдык, 241

А р ш а г у л ТОЙБАЙ зорлык е к ш ш е к ен д т н , ал, жаксылык халыкпен мэнллж жасайтынын балет идеясы паш етедг Раушан Бэйсештованыц каз1р шыгармашылык таланты- нын толыскан кезг Ол сомдаган кайсыб1р образга назар аударсаныз да жайдары, жаркын асыл сез1мдерд1 ардактаган ару кыздар мен аналар бейнесш кездест1рем13. Жас композитор Серж Еркшбековтщ Жещстщ 40 жылды- гына арнап жазган « М эц г ш к от» атгы б а л ет ш д еп ана бей- Heci Раушаннын сонгы жылдардагы тагы 6ip шыгармашы­ лык жецйл. С ахна тер ш де Белгйлз солдат басындагы маз- даган мэцгинк от. Сахнага Отан согысында баласы курбан болган ана шыгады. ¥ л ы н а н айырылган ананын кайгысында шек жок. Онын аза туткан жоктауы жан-журепщзд1 солкыл- датып, те б е куйкацызды шымырлатады. Ei3 б а л ет а кере отырып, онын ен бойы нан асыл арман, еш п ес умгг, жазьшмас жан жарасын, eкiнiш кe толы у н е ст и ш з, сонымен катар, мэщп умытылмас бакытты кундердщ куанышын да сезш е- Mi3. Ананын ш екы з кайгы-каЫретше н ем есе бейбгг кунде- ri баласынын бакьггын кызыктаган куанышты кезендерше селкос карай алмайсыз. Оптимист анамен 6ipre онын жещ- n ic i м ен ж ещ сш е, кайгысы мен куанышына, махаббаты мен сагынышына ортак боласы з. Талантгы бинйнщ кимылы, iiHKi толганыстары, ж ан ce3iMi шыншылдыгымен е р ж т баурайды. Бэйсештованын «анасы» керермендерд1 ерекше толганткан улкен сахналы к сом тулга болып шыкты. Раушан гастрольдж сапармен Польша, Югославия, Швей­ цария, Дания, Португалия, Германия Федеративтж Респуб- ликасында болы п, талгампаз Еуропа журтшылыгын казак ен ер ш е кол соктырган балерина. Казак енер ш щ epin ae акку болып калыктаган Раушан Бэйсейггова сынды жандарды халкымыз эркашанда кастерлеп, макган тугады. Раушаннын «Халыктар достыгы» ордеш мен марапатталуы, Казак КСР- ыньщ халык артис1 атагын алуы - оны н ен ер ш е бершген лайыкты бага. 242

ДА ЛАН ЬЩ ЛАНА. АРУЛАРЫ «ГУЛДЕРД1» ГУЛДЕНД1РГЕН ГУЛЖ И ЬАН ГулжиЬан Fалиева «Гулдерд1н» тана ем ес, казак мэде- ниет! зэру болтан б1ркатар жана ж анрды ц н е п зш калаган енер иесг Казакстан Республикасыныц халык apraci, казак енерш щ кернекп кайраткерлершщ 6ipi. 1917 жылы Алматы облысынын 1ле ауданында д у н и еге келген. Ол 1938 жылы М эскеудеп ГИТИС жанындагы театр студиясын 6iTipin, Казак драма театрыныц актрисасы болтан. ГулжиЬан Галикызы 1941 жылы орталык киностудияны баскарып, одан кешн 1946 жылы казактын Мемлекеттш Жамбыл атындаты филармониясында, ал, 1962 жылы Казактын М емлекетпк «Казакконцерт» концерт-гастроль б1рлест1г1нде казак эйел дер ш щ арасынан шыккан тунтыш керкемсез u ie6epi кызметтн аткарган. 1 9 6 5 -7 8 жылдары «Казакконцерт» жанындагы Республикалык эстрада-цирк студиясыньщ директоры api керкемд1к жетекш1с1 болып, Казак цирк1н курута кеп ецбек ciHipreH тулта ед1. «Гулдер» ансамбл1 казак жастарыныц эстрадалык енерге кызыгушылыгын арттыру нэтижеЫ нде 1969 жылы Алматыда Казакстанныц халык apraci ГулжиЬан Галикызымен 6ipre, енер ге жанаш ыр Keniperi ояу, кез1 ашык, зиялы азаматгар- дьщ аркасында дуниеге келген керкемд1к ужым. Ансамбль курылган куннен-ак керермендер ж урегш де ерекше орын алды. Ансамбльд1н непзш эстрада-цирк студиясын б т р г е н жас талантты энш1лер мен биш1лер курады. 1973 жылы ансамбльге Оцтустш-Шытыс Азия елдершде концерт беру усынылды. Бул, сол кездеп жас ансамбльге деген зор Miидет ед1, э й тсе д е , уж ы м мушелер1 бу л концерт- терд! улкен абы ройм ен орындап кайтты. 0 p i карай К убаниц астанасы Гаванада еткен X I студент-ж астар фестивал!н1н лауреаты атагын алып келгеннен кей1н ансамбльге нагыз 243

Арш агул Т О Й Б А Й танымалдык к е л т ж етп . Ансамбль казакстандык керер- мендер мен жастардьщ нагыз суюкткл мен мактанышына айналды. А нсамбль е л М зд щ эстрада жулдыздарынын барлытына дерлйе, улкен eMipre жолдама беретш ен ер аланы болды. Онын долел i - Гулжан Талпакова, Сара Тыныштыгулова, Рамазан Елебаев, Кайрат Байбосынов, Кдпаш Кулышева, Кудайберген Султанбаев, Роза Рымбаева, Сембек Жумага- лиев, Асан Макашев, Нагима Ескалиева, Макпал Жушсова, М айра Нуркенова, Бакыт Ш адаева, Ж ещс Ыскакова жэне тагы баска кептеген ен ер майталмандары осы ансамбльдщ тулектерь Онын атын терткул дун иеге жария е т п . Казакстан Республикасынын халык артис1 ГулжиЪан F агтикызы казак мэдениет1 зэру болган б ip катар жана жанрдын н епзга калау- шы гана ем ес, eHepiH т э щ р в д ей сыйлап, ту еткен кайталан- бас ен ер Heci. 03iHiH ж ем гсп е н б еп мен ерекше талантынын аркасында казак эстрадасыны н тарихьгаа атын алтын эрш- пен жазган ерекше дарын Heci. Сондыктан да, онын орасан зор е н б еп н 6yriHri урпак ешкашан естен шыгармасы анык. 244

ДАЛАНЫ Ц ДА НА АРУЛАРЫ 0 Н ЭЛЕМ 1НЩ ГАУЬАРТАСЫ 1980 жьшдардын ортасы болу керек, Казак теледидары- нын Музыкалык хабарлар Бас редакциясында енбек етпм. Сол уакытга «Ш абыт» деген атпен онер адамдарыньщ бейнесш ашатын хабарлар топтамасын дайындадым. Сонын кезекп 6ip хабары н Биб1гул А хметкы зына арнадык. А паймен телеф он аркылы Kenicin, у й ш д е жолыгуга уйгардык. У эд е- лескен уакытта оператормен 6 ip re келдйс. Казак эн е н ер н в д шьщына ш ыккан, аты элдекаш ан анызга айналган эн элем1н1н гауЬартасы Биб1гул Телегенова ж айы нда к1тап та жазылды, кино д а туЫ ршдк каншама улы каламгерлер1ипз калам тербед1. М е т апайдын сондай атак-данкына карамай, е те карапайымдылыгы тэнт1 erri. Eciicri улы Т олеген ашты, ар жактан «терлепндер» деген дауыс естщ ш , ас уйде тамак дайындап ж ур екен, 6i3 абды рап калдык. Апай «К елвдер, жаксылап тамактанып алындар» деп мел- fliperin nicipreH палау мен шайын б е р д г Ары карай жумыска Kipicin кетт1к. Ондагы айтпагым, ол KiciHiH э н ш ш п м е н катар, адами касиетт, парасаттылыгы имандылыгы тугае ерш ген 6ip бутш дун иедей екен. С ол жолы анасы М а х и н у эж ейм ен таныстык. О л KiciHiH айтуынша, осы отбасыньщ бес баламен суттей уйып отырган шанырагын шайкалткан нэубет жылдарында отагасы А хмет халык жауы ретснде тугкындалып, ату жазасына кесшеда. Эжемгз еткещ н еске алып: «Он-солын танымаган шиеттей баламен анырап, бас иемнен айырылып кала берд1м. Осылардын 6ipeyiH аузыма тютеп, 6ipeyiH аркама KOTepin, баска тускен баспакшыл деген дей , С ем ейдщ е т комбинатында ж ум ы с icTefliM. Сонда керкеменерпаздар уш рмесш де эн салып, Мэскеуге деш н барганым бар. М ен халык эндергн шыркаганда Биб1гул жолда калады» деп кулдг Э ж ейдщ сол бейнеЫ еЫмде таска баскандай калыпты. Ж асына карамай кайратты, соншама 245

Арш агул Т О Й Б А Й киын кезендерд1 басынан етш зсе д е жасымаган алтын курсак ананын Ж1гер-кайраты ю м ш д е бол са тангапдырары анык. Биб1гулдей дарынды, талантгы кызды ecip in Казак атын элемге таныткан энпп сыйлаган анамызды Kepin, эцпм есш тындаганым мен уш ш улкен бакыт. Бибйул Телегенова - КСРО жэне Казак КСР Мемлекеттж сыйлыктарынын лауреаты, КСРО Хапык артиЫ, казак эн орындаушылык мектебшщ жаркын е к ш , тамаша энш ш к мектепт1н жолы мен д э с т у р т жалгастырушы, кумю кемей энш ш ерийздщ 6ipereffi. Ол 1929 жылы 16 желтоксанда С ем ей капасында дун иеге келген. Экес1 А хм ет скрипкада ойнап, анасы Махинур коныр дауысымен тамылжыта эн салган. Осындай енерл1 ортадан ескен Биб1гулдщ Tini де энмен шыкса керек. Жастайынан эн шыркаган кыздьщ энпп болып калыптасуына ушкан уя, вскен ортада тьщдаган эндер1 ерекше эсер етед г А насы ауыр турмыс кажытканда эдем1 коныр дауы сы мен отбасы, ош ак касьшда, отырып казак халкыньщ «Караторгай», «А к кайын», «Ертгс», «Карлыгаш», «Камажай» сынды, т.б. эндерш сызылта шыркайтын. Бул эндер Биб1гулдщ асыл анасынан алып калган мурасы icnerri. Осы казак эндер1 кэс1би энш1 болып калыптасып, улкен концертик сахналардан енер керсеткен кезде де репертуарынан туспеген тамаш а туындылары болып калды. Ел1м1здщ басына тускен ауыр жылдар энш ш щ жастык шагынын eHmiciHe r a in , оньщ болашак тагдырына да ауыр i3 калдырады. Оньщ ж е н ж асында экеЫ тагдыр тэлкепне ушырап, «халык жауы» санатында усталды. Бутан ж ас та болса, бас болу сынагы буйырды. У йдеп ж ен баланын улкеш Бибйул енбекке ерте араласып, анасына суйенш бола б1дщ. С емейд1н е т комбинатында 13 жасынан жумыс icren, кункерютщ ауыр бейнетш е шиетгей бауырлары мен ауруш ан анасынын камын жегенд1ктен тезед ь Ж умыс ютей журш эн ш ш п м ен квркеменерпаздар уш рмесшщ белевши муш есш е айналады. 246

ДА ААН Ы Ц ДАНА. АРУЛАРЫ Биб1гулдщ к э а б и э н ш ш к ен ер eciriH аш уына со л кездер1 Семей каласындагы жер ауып келген белгип жазушы, езш щ жеке студиясын ашкан музыка пэнш щ окытушысы Галина Иосифовна Серебрякованы ц ыкпалы е те зо р болды . Kiiu- кентай кара кыздыц бойы ндагы талантын таны п, оньщ бола- шагынан улкен ум1т кугкен у стазы бар акылын аямай Бибь гулд1 кэЫби э н ш ш к к е баулып, канат б т р д ь Ж ас кыз бойы н­ дагы эн айтуга деген куштарлык, талпыныс бул кезде жана сатыга квтершш, аз гана уакыт ш ш д е ол итальян компо­ зиторы Д ж .Вердидщ «Риголетто» ж эне «Травиата» операла- рынан Джильда мен Виолеттанын арияларын, И.Штраустын «KeicreMri эу ен д ер Ь шыгармаларын уйр енш , журтшылыкка кеншен таныла бастады. Осылай дайындыктан кейш ел аузына iniHe бастаган ж ас энип 1948 жылы Республикалык орындаушылардьщ олимпиада байкауына катысуга Алматы I каласына ж олдама алады. Байкауга Л .Хамидид1ц «Казак вальсш», С.Туликовтьщ «Ш аттык вальсш», И.Ш траустын «Кектемг1 эуендер1н» дайындап, олимпиадада жешске жетед1. Ерекш е лирикоколоротуралык сопрано дауысыньщ молд1реген тазалыгы т эи п еткендап соншальщ, комиссия Myuieci жас композитор Бакытжан Байкадамов Биб1гулд1 консерваторияньщ дайындык курсына энш ш к окуга тусуге упттейдг Сол жылы ол 7 кпастык бш м1мен Курмангазы атындагы Алматы мемлекеттж консерваториясыньщ ж еке эн салу бел1м1н1н дайындык курсына кабылданады. в н е р д е п алгашкы жы лдардан бастап Биб1гулд1н кэЫби I э н ш ш г п тавдаган шыгармашылык жолы сэтт1 бо л а койган жок. Консерваториядагы устазы оны тусш бей, сананы тур- мыс билеген кезенде жануялык OMipiHiH киюы кашып, эдем! д е ушкыр естш етш дауысынан айырылып калады. Кей1н арага 6ipep жыл салы п тэж1рибел1 устаз Надеж да Николаевна Самышына класына ауысканнан кешн Биб1гулдщ Алматы- га аркалап келген арманынын шет1 KepiHin, кисайган кепи тузеле бастайды. Жогалган дауысы берж устаган «вокал- 247

Аршагул ТОЙБАЙ ды к ди ета» аркылы калпына келед1. Ягни диапазоны ша- гын, оры ндаганда дауыска куш салмайтын шыгармалармен 6ipTe-6ipTe 03iHin бурынгы калпына келш , бурынгы бояу- бедерш табады. Энпи дауысы кэЫби тургыдан беки тусш, e3iH in калпына келуш щ нэтиж есш де 1951 жылдан бастап Б ибйул Казак радиосыны ц туракты aHiuici болып жумыс ютей бастайды. Ж ас эннннщ кэс1би тургы да оскещ цгш таныткан улкен жещ ске консерваторияны б т р е т ш 1954 жылы кол жетюздь Бул Л енинград каласында еткен энпплердщ Букшодакгык конференциясында консерваторияньщ улкен залында эн шыркаган Биб1гулдщ 03iniH толыкканды э н ш ш к бабына келе бастаган кез1 болатын. Атакты К.Б эйсештованыц концерт­ и к репертуарынан орындалган Л.Х амидид1ц «Булбуп» эш- мен 6ipre Дж. Вердидщ «Риголетгосынан» Джильданьщ ариясы залдагы э н ш ш к енер ге кулагы ту р ж барша кауымды дурл1кттрш, энш1 вокалдьщ м ум ю ндптн толыгымен шы- найы корсете алды. Улкен ж еп стж деп саналган бул бащ ау орындаушыньщ бойындагы энш ш к келбетййц эр алуан кырын ашып бердо. Сьщгырлаган кумютей мелд1реп комекейден шыккан эдем1 д е нэзж уш , музыканы жан ду- ниес1мен терец сез1ну1, энш ш щ бойындагы ani ашылмаган кырларынан хабар бергендей болды. Консерваторияны аяктаганнан кей1н 1954 жылы Абай атындагы академиялык опера ж эн е балет театрына энпп болып кабылданып, аз гана уакыт ж ум ы с icTe y бакытьша ие болды . А лайда, келес1 15 жылына (1 9 5 6 -7 1 ) Казак мемлекеттж фнлармониясыныц э н ш ш п буйырыпты. Жас энпи Курмангазы атьшдагы академиялык улт аспаптар оркестр1н1ц ш акыртуымен ж еке энпп ретш де гастрольдж сапарларга шыгады. К айда барса да халыктыц ерекше ыкы- ласына беленд1. Академиялык халык аспаптар оркестргащ 6ipa3 жылдар бойгы жеке эшш ш болып дун ие жуз1 мен Республиканын 248

ДА Л А Н Ы Ц Д А Н А АРУ ЛАРЫ тукшр-тукшрш аралаган гастрольдк сапарлары эншшщ орындаушылык ш еб е р л тн уштап, халкыньщ суш кпсш е айналдырды. Э р алуан сахнада куй талгамай жасаган е ц б еп елеш п , Б иб1гул Телегенова казактын «бул бул кызы» атанды. К эа б и сахнаньщ «булбулы» атанган атакты Кулэш Бэйсеш товадан кейш узак ж ыл бойы бу л атакты иелен- ген энпп езш щ тамаша енер1мен зал тола керермендерш жинады. Ол улкен бикпкке кетершдь Репертуарында эн- ш шщ дауысына куйып койтандай конымды казак халык эндер1 кеп болатын. Атап айтканда, халык oaaepi мен халык композиторларынын елмес туындылары, «Илигай», « Ш и т езен», «ГауЬартас», «Жиырма бес», «Баянауьш», «Bip бидай арпа», «Жалгыз арша», «Bip бала», «Бурылтай», «Айнамкез», «Г экку», Л .Х ам и ди дщ «Б улбул», «Казак вальса», Е.Г.Бру- силовскийдщ «К ос карлыташ», М.Телебаевтьщ «Еске алу», С.Мухамеджановтьщ «Кектем вальс!», «Тербелед1 тьщ да­ ла», Н.Тшендиевтщ «Кел, еркем, Алатауыма», М .Ержанов- тьщ «Куанамын» тэты баска эндер1 ерекше сез1ммен жога- ры керкемдж денгейде орындалды. Энш ш щ айтуынша, орындайтын шыгармасынын туп-теркш ш е терец у ц ш п , тьщгылыкты зертгеп барып тындарман талкысына шыгару кэаби энш ш кгщ децгеш н корсетер касиеттер. 9 p 6 ip шы- гарманыц е зш д ш ш ыгу тарихы, кайталанбас татдыры болады. Сол туындыньщ купил элемш е, журек согысына терендеп, бар болмысымен сыналай ене алган суреткердщ колында сан мындаган ты ндарманньщ ынта-ыкыласы мен алгыска толы кушагы бар. Энпп казактьщ халык эш н, ха­ лык композиторларынын эндерш , кэЫби казак ж эне элем композиторларынын классикалык туындыларын эсем дауы- сымен, тереннен шыккан ж урек сез1м1мен те п л те шыр- кап, карапайым тындарман м ен курдел1 шыгарма арасын жалгастырган тамаша орындаушылардыц 6ipi. Энш1 1967 жылдын 6 маусымында «К С РО халык артисЬ> KypMerri атагына ие болды . Казакстаннын халык артис1, 249

Аршагул ТО Й БАЙ Казакстанньщ, КСРО-ньщ М емлекегпк сыйлыгы, Енбек Кызыл Ту, Л енин ордендерк т.б. марапаттардын барлыгы осы ужы м да жургенде б1ршен кеш н 6ipi келщ жатты. Биб1гул Телегенова музыка ен ер ш щ дамуына елеул1 ул ес коскан ерен е н б еп yrniH бурынты КСРО П р ези д ен тш и 1991 жылгы 21 желтоксандагы № У П 3122 Жарлыгымен «Социалист1к Енбек Epi» курметп атагын иеленген ен сонгы белгип тулгалардын 6ip i рет1нде тарихта калды. Энш ш щ улкен театр сахнасы на деген куштарлыгы устемд1к курып, 1971 жылы Б.Телегенованы Абай атындаты Казактын мемлекетпк академиялык опера жэне балет театрынын жеке am nici erri. Халыктын купагында езшдйе бояуы мен жаггалып калган энш1н1ц у ш опера сахнасынан толымды опералык партияларды орындаумен жана кырынан ашыла бастайды . Опера сахнасы нда эннн езш щ дауысына арнап жазьшгандай лирикалык кейшкерлер галереясын сомдады. Олар Е.Брусиловскийд1н «Кыз Ж 1бепнде» - Ж1бек, Е.Рахмадиевт1н «Алпамы сы нда» - Гулбарш ын, Е.Жубанова- ньщ «Ещ ик - К е беп н д е» - Ецлйгпц, т.б. партиялары болатын. Казак опера театрынын сахнасы нда Кыз Ж1бек партиясын орындап, тарихта i3 калдырган орындаушылар курамыньщ iu iin ae алгашкы алыптар катарында аты анызта айналган Кулэш Бэйсеш това, Ш абал Бейсековалар денгейш ен орын алды. А ру Ж 1бекп ез1нд1к кайталанбас келбет1мен еткен гасырдьщ 1970-80 жылдары сахнага экелш керерменге кауыштыру бакыты Биб1гул Ахметкызына буйырганы да ерекш е табыс. Ж1бектщ бойы ндагы нэзиспк, сабырлылык, биязылык, т.б. с е з 1мдерш щ шынайылыгы энш пнщ бойында молынан табылып, Ж1бекттн влм естей сулу да, сыршыл, нэз1к образы керермещ п тэнтт е т п . Энш1н1н оры с ж эне батыс кэс!би композиторлык мекте- б1н1н классикалык опера шыгармаларын орындаудагы жо- лы д а жем1ст1 болды . Орындаушылык мэнерш де терен Ьэм шынайы сез1м шр1мдер1 мол энпи Н.Римский-Корсаковтын 250

ДАЛАН Ы Ц Д А Н А АРУЛАРЫ «Снегурочкасында» - Снегурочка, Д ж.Вердидщ «Риголет- тосында» - Джильда, Дж.Россинидщ «Севилья шашта- разында» - Розина, Доницеттидщ «Дон Паскуалесшде» - Норина, А.В.М оцарттьщ «Д он Жуанында» - Церлина пар- тиялары тывдаушысынын бойын ерекше сез1мге белеген тамаша жумыстары саналады. Ш эю ртаз устаз болмайтыны сек ш и Биб1гул Ахметкызы 1979 жылдан бастап Курман- газы атындагы Казак улттык консерваториясыньщ устазы, профессоры кызметш аткарып, казак сахнасы ньщ б у гш п тандагы кептеген эншшерш дайындауга енбек свдрдй Улт­ тык орындаушылык мектептщ дэстурш жалгастырган эн- ш ш щ сахнадагы ж асаган образдар элеьн казактын болмысы мен табиги калпын куйкылжыта шынайы бере алгандыгымен ерекшеленетш кайталанбас кубьшыс болатын. Эш ш-устаз 03iHiH осы ерекш е орындаушылык элем ш ш эю рт бойына дарытуда аянбай тер Terin , 6 yriH ri тавда республикамыз бен алыс-жакын ш ет ел сахналарынан танымал болган энип- лердщ мактанышпен айта журерл1ктей устазына айналды. «Ю НЕСКО ш еш Ы м ен оньщ eciM i X X гасырдьщ ен танымал жиырма эйел ш щ т ш ш н е е н п зш д г О нда «О л дун ие ж узш деп 50 жастан кешн колоратуралык сопрано дауысымен эн айтатын эйелдщ 6iperefli» деген сездер бар екен. Бибшул Ахметкызыньщ эн ш ш к кыры, сахналык гумыры б1рнеше он жылдыкка уласып, сексен жастан аскан шагында да сэгп жалгасын тауып келедг 251

Аршагул Т О Й Б А Й КЬЦ Щ А Л А М Н ЬЩ С УЙКЕП 0T K E H Э Р 131... F алымбаева А йш а Fарифкызы, Казакстаннынхалыксурет- iu ic i, КР Ш .У элиханов атындагы М емлекегпк сыйлыктьщ лауреаты, «Курмет белг-ici», Енбек Кызыл Ту ордендерш щ иегерк Онын eciM i Республиканьщ курм етп Алтын кггабына жазылган. Казахстан ен ер ш дамытуга коскан улеЫ уш ш «Тарлан» сыйлыгымен марапатталган. Айша Еалымбаева 1917 жылы Алматы облысыньщ Ецбекип казак ауданындагы Есш ауылында дун иеге келген. Алматы керкемсурет училшцесшде (1943) жэне Буюлодак- тык мемлекетпк кинематография иниститутында (1949) окыган. Айша Еалымбаева «Махаббат туралы аныз», «©жет кыз», Шокан У элиханов ж еш н д е «Оны н заманы эл1 алда», «Бул Шутылада болган ед1» дей тш фильмдердщ коюшы суретш1с1. «Казактьщ хапык ки1мдер1» (1 958) альбомыньщ авторы. Республикалык, Одактык ж эне Халыкаралык кеп- теген кормелерге катыскан. Онын туындылары Казахстан, Т М Д ж эне алем нщ кептеген ел д ер ш д еп жеке коллекция- ларга койылган. Казак е нер ш щ тарихына Еалымбасваньщ шыгармашы- лык ом1рбаяны шын мэн1нде алтын эрш пен жазылган. Ол тарихтын кай бетш аш саныз да , алдыныздан Айша Еариф- кызы сомдаган тамаша образдар шыгады. А йш а F арифкызы жарык дун иеге кел1Ымен-ак айы оны- нан туган адам. Онын туган ауылы Алатаудын бектер1ндеп табигаты тангалардай жерде орналаскан. Кш з уйдщ iiuiH- д е п алуан туске боялган ою орнект1н, 6ip-6ipiHe жарасым тапкан эр буйы мны н, эр заттын 03i жаны вды нур шуагымен жылыткан сулулык элем ш щ тутас 6ip элеми к е щ с п п тэр1зд1. 1смер эж е А йш ага ж ас кун1нен е з колынан келгеннщ бэрш уйретп. Тунып турган табигат тамашасы мен жылы уянын сулу ыргак, эсем бояуы 6ipre-6ipTe болашак суретш1н1н жан 252

ДАЛАН ЬЩ ДА Н А АРУЛАРЫ дун и есш меп-мелд1р, тугае 6ip туны гы мен баурап алды. О дан сон бул гажайып дуние, сикырлы сурет оньщ полотнола- рында бейнел1 KepiHic тапты. «М урата калматанньщ 6spi каукарсыз дуниелер» деп Фридрих Ницш е айткандай, б1здщ мирас еткен дер1м 1зд щ 6spi тандаулы туындылар. Татдырдьщ тандаулы кызына енердщ кущретш жарат- каннын 03i сыйлаган. Онда да тек кенепке жатар кеп бояуды тана емес, куй кеюрек тыныстар кен дуние айналасын да эдем1 жараткан. бн ер д щ 03i «болмыстын колдан шекш сок- кан калыбы» д ей т ш м в д е сондыктан. Ал, Айша Fалымбаева е з элемш щ сол болмысьга журектщ жылуымен элдилеп, шеюмей-шертпей аялап, оны куншуак пен келенкенщ нур сэулеЫ тунган алуан тустерден дестелейщ . Айша Галымбаеванын керкем полотноларындаты образ- дар журек жылуын жер бетш деп барша -прш шкке сыйлап тургандай. Ал Айшаньщ болмыс б т м ц жылы жузд1 кез- карас, биязы, ж ум сак у ш м ен жылы C63i адамдардьщ осы - нау жарык дуниеге деген куштарлыгын оятады. Оньщ бейнелеу е н ер ш д еп образдарыны н MeftpiMi, inKnpjiiri мен ерекше сомдалуы KiM д е ю м н щ ж ан д у н и есш е шаттык пен жарасымдылыктьщ сазды эуенш сыйлайды. Ж умыс к е зш д еп шабытты шактын кел1Ым1 д е керемет! Ойнакы spi ж еп-ж ецш . Кылкаламнын суйкеп откен э р i3i, эр тынысынан б1рде арудьщ нур шуакты ак ж узш антарсаныз, б1рде ж упар n ici мурынды жарган алманын кып-кызыл томпитан буш рш немесе, гулдердщ жапырагында жеп- жещл ойнак салып журген ак сэулеш кереЫз. Муншама жасампаздык ymiH жанынды сала тер теккен каншама енбек, каншама уакыт кажет. С ондайда егер сэт1 т у с е калса кыл­ каламнын уш ынан алуан бояудьщ сан турл1 Tyci - данал ыктыц даралыты танылады. Оны еткен гасырлардын арманшыл- дары киялдатан. Онда сурепш нщ колынан келмейпш бол- майды, киялдьщ 63i Tipinin, ci36eHeH сырласа бастайды . Айша Галымбаева тумысынан кескшдемеип, дуниенщ 253

Аршагул ТОЙБАЙ бар келбетш айнытпай айкын к ор ед г Айналасын коршаган карапайым ем1рдщ е з ш ещ н езгертпей керу - сан алуан тур де п сансы з заттардьщ атауыньщ езш ен д е кеп кесюш мен келбетш, сулбасы мен сымбатын, кызыгы мен кылыгын танып кере бш у дегеш щ здщ 031 жаратканнын тек суйген кулына сыйлаган ерекше дарыны. Сонау жастык шагыньщ озш де Айша Fалымбаева баян- даум ен катар (Ш опан. 1949) арманшылдыкка бой урды (М енщ аулам. 1949). Есейе келе суретш ш ж кек1рек кез1н кещ спк пен адамнын, барш а т1рл!к дуниес1н1ц 6ipiMeH 6ipi, езд1 ез1 сырласуы, аралас-кураласы, толкымалы тынысы тэш з етет1н болды . Сондыктан да ол кейде, сол сэтте езге «кей1пкерлермен» тш катысуга кабш етп 6ipfli-eK m i кескш- дер;п гана бел1п керсетед1. Б1рак, накты айкындалган тусы тутастыктын жасырын толымды тулгасына сштеме жасай- ды . Сондыктан да образдьщ бейнелену1 шекс1з, алайда соньщ 03i ci3re картинадан тыс калган элемнщ сыры мен мэн1н TyciHfliprici келет1н тэр1зд1. А йш а Галымбаева кинонын кэс1би c y p e n n ici, демек, кар- тинага кинематографтын кез!мен карайтыны сезс!з. Онын туындыларындагы композициянын сахналык жанр емес, TinTi натюрморттын ез1нде козгалыска тунып туратыны сондыктан. Буйымдардьщ 6opi 6ip-6 ipiM eH rnirin, жеп-женш ортаньщ ез1 кез келген улкен-к1ш1 затгарды MempiM шуагы- мен аялап турады. TinTi кещсыктщ e3i суретипнщ эстетика- лык окигага катыскан баршанын арасындагы ыргакты жэне турл1 TycTi байланысты 6in aiprici келген ce3iM толкынына толы. Уй буйымдары, жемютер мен гулдер жэне адамдар- ды н 6sp i б1ркелю эсем . C e6 e6 i, олардын 6api 6ip KeHicriK, 6ip ыргактын д у н и е а гой (Кызыл апорт ж эне табак. 1994). С уретш ш щ жан д у н и есш д е 03iH коршаган айналаны тусш етш б1рден 6ip ж ан жалгыз 03iM д е п тусш етш танга- жайып туй с1к бар. Оган коса озш «бейнелеу аркылы гулдщ, ды быстьщ, ун д ес т ж пен ию тщ рухани мэнш TyciHeTiH» 254

ДАЛАН Ы Ц Д А Н А АРУЛАРЫ (Бодлер) енер адамымын деп санайды. Жан дуниесш щ соншама сез1мталдыгы ж эне аскан дарынынын аркасында суретпп галамга деген поэтикалык туйснстщ жана гана кез ашкан соны тусына жш -жш тап болады. Затгардьщ сол сулулыгын жанадан кайтара ашып, олардын арасындагы туйснстш байланысты орнаткысы келетш тэргздь Э д е г г е п салыстырмалар м ен уксастыктардын кенетоз ка- быгы аршылып, кайтадан тагы 6ip жаналык ашылгандай болады. Сол кезде кыздар гул жайнап, кун шуагы аймалайды, ж егш и жемю ш седг 0н ер ге деген мундай соны козкараска елжпеу, сез1м дуниесш щ мундай мелдарлитне мешрленбеу мумкш емес. Айша Гарифкызыньщ картиналарындагы карапайым да курдел1, нышанды ж эне агынан жарылатын анкау ком- позициялардын бэрш е табигилык пен турашылдык мшез тэн. Суретнйнщ 03i айналасынан не керсе сол калпында кенеп бетш е Kemipin сала салгандай к ерш едт А лайда, алас урган коп эсердщ арасынан тандаган кубылысты аршып алып, талгам таразысына салып, багасын 6epin, оны айкын да сеш мд1 элем дж улп ге ж етю зу унпн рухани шабыт, кажымас енбек кажет. Н ем есе, табигат кубылысыньщ сол сэтш калт ж!бермей тап басуьщ шарт. С онда акын « з г е «суретпп 6i3re сиреньнщ , талып жаткан cypeTiH, салып берд1 кезбе кез» деп тап басып, эдш багасын айтады. Айша Галымбаева тагдырдьщ e3i еркелеткен, узак жыл бойына оган езгеден ерекше кере бшу, сезш е бш у кабшетш аямай сыйлаган аяулы жан. Оны ц болмы с б т м ш д е кез келген суретпп армандайтын асыл касиеттер - ш еберлж пен даналык, жан дуниесш щ картаймайтын жастыгы бар. Окулыктарды актарып, минут сайын эр дерекке, эр натура- га елендей карайтын кездщ 6api баягыда артта калган. Суретшшщ жас кездеп жаза басудан, толайымдап толгайтын куд1ктерден арылып, жасампаздыктьщ жазык дангылына тускел1 кай заман. Оныц поэтикалык идеясы мен кесю нде- 255

Аршагул ТОИБАЙ м е тш ш де келю пре жазудьщ унд ееп гт гажайып жарасым тапкан. C yp en u i кылкаламыньщ эр сш те м е а техникалык шеберлш пен сез1м куатына толы. Ал, алуан т у с п бояу мен нур сэулен щ e3i дунияуи ж эне руханият элемш щ арнайы ж1берген ак перш тесш дей . Ол адам жанын поэтикалык эсер мен пэк сез1мдерге б елеуге каш анда эз!р. А йш а F алымбаеванын бакытты c y p e n u i екеш акикат. Оньщ алдында ем1рдщ езек п сюжетгершщ куштеп таете салуы на кенбейтш мэнплнс такырыптар мен идеялардьщ ecir i айкара ашылган. F аламдык жаратылыстын 031 кудйрет, кушагында журш суйш ш , тамашасына табынуга ку прл1ктщ KecipiHeH уакытыц жете б ерм есе д е табигатка жетер сулулык жок, ем1рдщ 63i кызьщты, ал, адамдар да 6ip есептен бул OMipre тектен текке келмеген деп куй кеюрекке ой туйетш эр п енде уппн Айшанын образдары эркашан айшыкты да тартымды. 03iHin шеберханасында гул шогы кезге кеп тусе бермесе д е , суретш ш щ кайта-кайта сала беретш cyfiiicri cypeTi - гулдер, гулдер тагы да гулдер... Олар художниктщ коз алдында емес, сазгердщ кегарегш кернеп, ендьенш тегш п, жарыкка шыккалы турган эсем эу ен тэр1зд1 оньщ iuiKi жан дуниесш де. Осынын 03i кеп киналмай-ак табан астында суырып салар шыгармашылык еркгадйске мол мумкщщк береди М ундай шабытгы шакта cypenui колы кас кагым сэт ойлануга мурша бермей, калт етш кате ж1бермей, жылдам да ж енш жоргалайды. Заттьщ формасы м ен аты айкындала бастайды, алайда бул натюрморттар гулдердщ кескшш суретгегеннен repi, оньщ идеясын бейнелейдг Сексеншпп жылдардан кейш п салынган натюрмортгарда енердеп ен кунды дун и е - eMipfli шынайы сезш у бар. Оньщ «Жайнаган гул шогыры» (1999) улкен бактын шине eHin, сон да жогалып Keryi д е м у м к т е д г Ол шогырды сан бел1кке бе л ш алуга да болады , таги сонда да оньщ эркайсысы дун иенщ тугае ж эне гажайып сулулыгын бейнелейдг Соган 256

ДА Л А Н Ы Ц Д А Н А АРУ ЛАРЫ карап турып е н ер д щ «кецш ге rypni ой салар» (А бай ) эсер туйЫ пнщ ш еказд!гш е кайран калмаска лажын жок; мшеки, мынау бояу - бул жарык ду н и ен щ тангажайып Tyci; ревдер - дщ арасында сэл-пэл айырма бар - бул кун шугыла, ак сэуле, немесе, келенкенщ жанга жайлы салкыны. Айша Fалымбаеванын бул еипрден алмаган сыйы, ардакталмаган атагы жок шыгар. Алайда солардьщ ара- сындагы ен бастысы оньщ картиналарын тамашалаган керерменнщ кеюрегш де куй болып шертшетш сулулык пен куаныш, адам жанына сондай щкэр дуниеш сыйлаган шыгармашылыктын жасампаздык кудареп.

Аршагул Т О Й Б А Й ЖЭМИЛА - ТУРАНДОТ 3 Ч ех республикасы нда А дам кукыгы ж эне аз улттар министр! болып казак кызы Ж эмила Стехликова тагайын- далганы белгип бодцы. Чехтар оны бул б1здщ «Турандот» деп элпештейд! екен. « D a u g h te r агылшын т ш н д е кыз деген с е з болса, ягни, Турандот - Туран елш щ кызы деген угым. Турандот деген с е з Ti36eri Еуропада XII гасырда таралган сиякты. Туран елш щ кыздары кажырлы, кайратгы, icKep, жумыска шапшан, еж ет ж эне езгелер унпн е з жанын пида етуге даяр туратын ержурек недель Турандот туралы 6ipHeuie аныз эц п м е бар. Соныц 6ipi Братиславо каласынан естш ген эц п м е XII гасырдын ш ш де Прага каласыньщ дангылымен уш ат шеккен 6ip куйме келе жаткан екен, неге екен! белпш з аттар уркш ала ж енелед!, ат айдаушы Ti3riHre ие болаапмай, кулап ту сед ь Уркек жылкылар бар жылдамдьщен кеш еш бойлап шабады. Каперсi3 кет!п бара жаткан адамдардьщ аяк асты болган окигадан урейлер! уш ады. Халык жан-жакка бытырай каша ж енелед!, кашып улгермегендер! ат астына T ycin жатады. Bip мезегге айкай- ш у жым-жырт болады. Кездер!н ашып караса ат уст!нде 6ip талдырмаш ж т т ттзпнд! куш пен тартып жылкыларды токтатыпты. Оскырынган жылкылар тогш нпнщ буйрыгын мойындап тура калыпты. Жакындап кел!п караса бул жнтг ем ес, талдырмаш кыз болып шыгады. Оны 6ipeynep уйд!н ею нш ! кабатындагы балконнан cenipin ат устш е конганын K e p im i. Бул осы у й д е туратын аксуйек адамньщ асырап алган кызы екен. BipHeiue жыл бурын Кырымньщ кулдар базарынан саудагерлер кызды сатып алып, оны сол аксуйек адамга сыйга тарткан екен. Оньщ т ш н ешк1м тус!нбейд!, кайдан шыкканын еш ю м биш ейда. Туганынан е те зерек, акылды 1 258

ДА Л А Н Ы Ц Д А Н А АРУ ЛАРЫ кыз тез арада Еуропа т ш м ен катар мэдениетш д е уйренш апады. Балконнан cenipin тусш куйындатып бара жаткан аттын YCT>He Дэл конып, оларды токтату Еуропа кыздары- нын колынан келмейд1, ол тек кана Туранньщ кыздарынын гана колынан келед1 деген накты п ш р б1рден журтшы- лыктын ойы на келген. Осы ндай турл1 тапкырлыгы м ен пара- сатынын аркасында кыз ж урт мешр1мше беленш , бегде елде ханшайым атанган екен. Аты анызга айналган Турандотгы сол замандагы акындар елецге косып, эншшер эуен жазган. Сонын 6ip айгагы эй гш Италиянын композиторы Пуччи- нидщ «Турандот» аггы атакты операсы эл1 кунге де й ш ду н и е жуз1 халыктарыньщ сахнасы нан ту сп ей келе жатыр. Тарихка у ц ш п карасак, кез1нде Еуропаны жаулап алган Еундардьщ патшасы Аттила жасактарыньщ арасында кыз- дар да болган. Сонды ктан еуропалыктарга Туран eni кыз­ дарынын ерж урек екеш буры ннан б е л г ш . Туран eni кай кезде д е ержурек батыр кыздарга бай болган. Сак, скиф патшасы Тумар ханым Персияньщ женшмейтш эскерш тас-талкан етш , патшасынын басы н алып, аксуйектерш колга TycipreH. Бул окига 3 мын жылдай бурын болган. Екшпи дун иеж узш к согыста казак кыздары Элия мен М энш ук ерлермен б1рдей согысып, каЬармандыктарымен кезге тусш , согыстагы ерен ерл1ктер1 ymiH К енес Одагыньщ Батыры атагына и е болды . Буларга пара-пар келетш баска ултта ержурек кыздар болган жок. Б цдщ айтайын деп отырган Жэмиламыз - осы заманньщ Турандоты, ш ет елде кажырлы енбепм ен кезге xycin, улкен кызмет аткаруда. Ж эмила 1962 жылы 6 акпанда Алматы каласында туган. ЭкеЫ мэдениет архитекторы - Алмас Баймуханулы Ордабаев. Ол «Кеш пендш ер» кинофильм1- н1н ту а р ш у ш е бел сен е атсалыскан, «Казак оюлары» Ki- табыньщ курастырушысы ретш де елге танымал. Анасы Рауза 0бд1хамиткы зы С ем баева - галым. А насы ны н экеЫ, нагашы атасы Эбд1хамит С ем баев е з кез1нде узак жыл 259

Аршагул ТОЙБАЙ боны Казакстаннын оку-атарту министр! болтан. «¥яда нен1 корсен, уш канда соны ш ерсщ » деген халык мэтел1 текке айтылмаса керек. Т ек и , зиялы ортада тэрбие алтан Ж эмила бугш де ею халыктыц мактанышы болып отыр. Жэмиланьщ eniH сагынышпен еске алуы, оньщ ш ет елде ж ур се де е з халкын ардак тутып к а д р л е й т ш шын ж ур еп- нен шыккан сездер ш ен айкын с е з ш п турады. Жэмиланьщ «Азаттык» радиосында айткан ce3i: «М ен Отанымды eciMe алтанда ен алдымен сонау юшкентай бала кез1мдеп езенге шомылып, атка MiHin ойнатан ауылымды катты сатынамын, сол юш кентай ауыл Каракорымнан мен улкен OMip жолына шыктым» - дейда. Каракорым - Казахстан ж эне Кыргызстан шекарасында орналаскан юшкентай ауыл. Осы ауылда Жэмиланьщ э к е и мен атасы туы п-ескен. Жэмиланьщ ата- анасы кызмет бабымен кенес заманында М эскеу каласында турган. Жэмила осы жерде медицина институтын 6iTipin, дэрцер-психиатр мамандытын алды. Жотары оку орнын аяктатан сон, енбек жолын Мэскеуде бастады. 1989 жылы чех азаматына турмыска шытып, сол елге коныс аударды. Бул елде алгашкы кездер1 Хомутово каласындаты жергишсп емханада дэршер-психиатр болып жумыс ютейдг Кешннен Прага каласына кеигп, сол жыл- дар да тылыммен айналысты. Жануясында eKi баласы бар, кызы Кэмила - 18, улы Алан - 12 жаста. Ж эмила табанды 1зден1стер1 мен енбектерш щ аркасьга- да улкен жетзслкке ж е т п . Кэс1пт1к шеберл1кке талабы ете кушт1, Еуропа ел1нде жур1п осынш ама улкен кызметке кете- piay нагыз кажырлы казак кызы Жэмиланьщ колынан келш отыр. Бул тутан халкы ушш улкен мактаныш. Ж эмиланьщ саяси eMipre б е т буртанына сонгы он жыл- ды н шамасы. Калалык кенесте сайлау OTin жаткан кез, Ж эмила езш щ б1рнеше жолдас, жас эр1птестер1мен eri- HimTepiH 6uiflipin шенеун1ктерге келед1. C e6e6 i, ездер1 туратын каладаты 6ip тарихи алацды автотурак жасаута 260

ДАЛАНЬЩ ДА Н А АРУЛАРЫ карсы екенд1ктерш биш ру. Бул icTepi ж узеге аспай калады. Олармен сейлесуден бас тартады. Ж эмила катты ашуланган жолдастарына жакында е зш щ сайлауга катысатындыгын, сол жерде калалык кецесте осы мэселеш кетеретшш айтады. Осы сэтт ер де Ж эмиланы н улы далалык е р MiHe3i мен бойындагы жйер1 алга умтылдырган болса керек. 1998 жылы киындыктарды ж ене отырып, сайлаушылар компания- сын уйы мдасты ры п, epiicri кандидат рет1нде «Реликт» деп аталатын б1ржкен когамды к уйы мны н терайы мы болды . Бул уйым елд1н солтустж-батысындагы шекаралы аймак- тарындагы чех ж эн е нем1с халкы кене тургындарынын м эселеам ен айналысады. Уйым 2000 жылы Жасылдар партиясыньщ белсендш ер1мен 6ipiicri. Ж эмила тор т жыл калалык кецестщ Mynieci болды . Калалык кенест1н депутаты рет1нде когамдык уйымдармен б1рлесе отырып, б1рнеше экологиялык ж эне курылыс жобаларына катысып, оларды жузеге асыруга атсалысты. А л, Жасылдар партиясында сыган халкынын кукыгын коргаумен айналысты, бул Еуропадагы езект1 проблемаларды н 6ipi е д г А йта кетел1к, Ж эмила ез1н1н дэр1герл1к кызмет1нен д е кол узген ж ок, Усти-над-Л абем атгы калада университетте коршаган орта психологиясы ж эне мэдени антропология пэнш ен студенттерге дэр1с окытады. Сонымен катар, ез1н1н бш1м1н шындаудан да жалыккан емес. Брно каласындагы Масариков университетш щ док- тарантурасында окуда, ещп кызмет бабына байланысты окуын Прага каласына ауыстырмакшы. Жэмиланын саяси мансабынын ecyi Жасылдар партия- сыньщ есу1м ен катарласып келед1. Ж асылдар партиясы Чехияда 1990 жылы курылды. E xi жылдан кей1н «Жасыл- дарга» парламенттен уш оры н тид1. 2 0 0 6 ж ылдын куз1- нен бастап Ж эмила Стехликова Жасылдар партиясы тор- агасынын орынбасары болды. 2007 жылдын кантар айынан Одактык (коалиция) ук1метте А дам кукыгы ж эне а з улттар министр! болып тагайындалды. Ч ех ук1мет1нде Ж эмиладан 261

Аршагул Т О Й Б А Й баска уш эйел министр кызмет icTeitai. Б ш м министр! Дана Кухтова, Корганыс министр! Власта Паркинова жэне М эдениет министр! Х елена Треиггикова. Ж эмила Стехликованьщ жана кызметш е тын ойлармен KipicneHiH «П раг пост» газет! жазды. А л , Ж эмила уш ш жу- мыс игер!лмеген тын ж ер сиякты. Ж эмила Чехияда жогары м!нбеден аз улттардын мэселелер! ж эне сыган гетголары- нын дискриминацияга ушыраганы жайында айтуда. Жэми- ланьщ OMipi м ен кызмет! жайындагы толыкакпаратты «А зат- тык» радиосы онымен сухбат ж ур п зу аркылы хабарлады. Б!здщ мемлекет!м!з Казакстан Республикасында дискри- минациялык мэселелер кер!нбейд!. Казакстанда туратын барлык улт екш дер ш щ кукьщтары тен. Казак халкы даркан журект! ел болгандыктан, епномге ж эб!р керсетпей, барлык улт ею лдер! ерк!нд!кте OMip суруде. М емлекет!м!здщ кез- деп отырган саясаты халыктар досты гы мен ел тынышты- гы, сондыктан, м ундай 6ipniri мен ынтымагы мыкты елде дискриминациялык мэселелердщ болмауы ™ ic. М инистр Ж эмила а з улттар кукыгын коргау уш ш ди с­ криминацияга карсы антидискриминациялык занды кабыл- дау туралы зан жобасын усынды. А з улттар мэселес!н ше- ш етш areH iriK мекемелер курып, ен алдымен сыгандар м эсел ес!н шешуд! алга койып отыр. Кез1нде Еуропага жаксы атагы шыгып, эйгш ! ханшайым болган Турандот болса, бу- riH r i тацны н Еуропадагы ханшайымы казак кызы - Жэмила. 262

ДА ЛАН Ы Ц ДА Н А АРУААРЫ Б¥РЫМДЫЛАРМЕН БАЙЛАНЫСТЫРЫЛГАН АТАУЛАР Даласы - дастан, таулары - тарих казактьщ касиетп жер1 кен-байтак шалкар келдер1мен, арынды езендер1мен, М0л д1р булак-бастауларымен, аскаралы алып тауларымен, жасыл ж елекп орман-тогайларымен, жазиралы жалпак даласымен, т.б. ерекш е сипат алып жатыр. MiHe, булардыч 6spi д е б е л г ш 6ip атаута ие. Зерделеп карар болсак, осынау атаулар гасырлар койнауында урпактан урпакка уласып келе жаткан асыл мурамыз, когам eMipiMeH бгге кайнаскан халкымыздыц тарихы мен сыры бар бул атаулардьщ кай- кайсысында болмасын ултгык зердем1з бен мшез-кулкымыз, бтм -б о л м ы с ы м ы з туны п тургандай. Bip кездер1 ж ер гш ю п халык у к т еп , аялап койтан атаулар журектерге уялап, кан- шама уакыт етсе де, кастерлей айтылады, тасырлык мурата айналады. Оларда упан-гайыр елкеш мекендеп келе жаткан халыктьщ шеж1ре-тарихы, турмы с-ттрш шп, эдет-гурпы, салт-дэстурк кунделнсп кэсш терш щ Kepinicrepi, турмы с куш , табитат KepiHicrepi м ен ерекшел1ктер1, ж ер жагдайы айкын зердел енш , бейнеленген. Кдндай 6ip атау болмасын соншалыкты дэлдш пен, нактылыкпен койылган. Сондыктан болса керек, к езш де халкымыздьщ б iртуар перзент1 Ш окан У элиханов коне тур ю салт-сана, эдет-гурпы ньщ кайматы бузылмаган казактарда ем1рдщ 6ip саласын камтитын тарихи окигалармен байланысты ж ер-су атаулары, адам аттары, тагы да баскалары есте сакталып, атадан балата жалгасып жататындыгын айтып кеткен. Кез келген жалкы eciMHiH тууы да , калыптасып дамуы да тарихтын койнауында етед к Халык TipmmiriHe, оны н материалдык ж эне рухани дуниесш е, т ш н д е п атау- лардьщ байыргылыгына немесе баска тш ден алынуында, жалкы ес1мдердщ калыптасуы мен дамуына эсе р eTyuii экстралингвистикалык ж эне лингвистикалык факторларга, 263

Аршагул ТОЙБАЙ бэрш е тарих куэ. Жапкы еЫмдерге тарихтьщ катынасы - олардьщ адам ем1р1мен жан-жакты байланысты болуында. Бул тек тарихи дамудьщ алташкы кезещ нде-ак кауымньщ каж еттш п н ен туып, соган катысты болады. Ж ер-суга, елд1 мекенге ат беру ypflici - е зш щ улттык жэ- не тщднс элемен-rrepi бар, уздоклз ж урш жататын халык шытармашылытыньщ басты 6ip np oneci. Казактьщ геогра- фиялык атаулары е те мэнерл1 ж эне поэтикапык сарынды. Орыс жазуш ысы К.Г.Паустовский: «Атаулар халыктьщ ез елш поэтикалык эсем тш мен безенд1ру1. Олар халыктьщ мшез1, онын тарихы, онын турмыска б еш м дш п мен ерек- ш ел ш туралы баяндайды » - д е с е , б ел гЫ оры с географы opi этнограф Н .И .Н адеж дин: «Топонимика - Ж ердщ тип, ал Ж ер - адам зат тарихы географиялык атаулармен жазылган к1тап» - де п топони м дер дщ манызын е те жогары багалаган. Т ш деп атаулардын барлыгы 6ip мэнге ие болса, олардьщ шытуына байланысты турл1 окигалар мен сол жердщ табигаты, халыктьщ тшдйс KepiHici айкын керш едг Осыган орай, кыз, эйелге катысты атаулар да ж етк ш к п . Казак халкы ертеден кыз балага аса мешр1ммен караган. Ата-бабамы здан 6epi кыз баланьщ тэрбиеся мен оган деген карым-катынас еж елден 6epi ерекше болтан. Кыздарын бай- салдылыкка, меш р1м дш кке, сыпайылыкка, ибалылыкка, ешкашан ар-намысын таптатпайтындай намысшылдык пен кайсарлыкка, батылдык пен батырлыкка, имандылыкка ата- бабамыз ерте кезден тэрбиелеген. Кызын конагындай кутш, асылындай ардактаган казак халкы оларта кештщ басын бастатып, ел арасында еркесшдей керген. «Кыз ессе - елдщ керга» деп кыз баланы жылатпай ecipreH дана халкымыз, болашак урпактьщ тэрбиеЫ осы нэзпс жанды аруларымыз- ды н колында екен1н б и н т а . Ел арасында кыздарын е з аты- мен атамай, оларды элемнщ бар сулулыгына тенеп, елнтм, маралым, коныр козы м, мелд1р!м, аймандайым, кегерппш м, лэйл1м, карлыташым, кулыншагым де п еркелетш ататан. 264

ДАЛАНЫЦ ДАНА АРУЛАРЫ Кызын кызгыштай коргап, укш еп, аялап, уйдщ терш ен орын берген халкымыз, элбетте, жер езен, кел, булак, жайлау, мекен, еткелге дейш кыз, ана, эж е угымымен байланыстыр- ган тарихи атаулар молынан. Бул атауларды коюдын да себептер1 бар-ды . 0 p 6 ip атаудьщ ез1 ж ай койыла салды деудщ 03i акылга конбайтыны анык. Ел арасындагы акын, шешен, сулу, дана кыздардьщ курметше, б1рде ж ердщ ескен самал жел1 кыздын салган эш н д ей болы п, табигаты тама- ша, баурайында жем1с1 албыраган, койыны байлыкка толы, кекпен таласкан бипс-бш к таулары, саркыраган езендер1 мен шалкыган келдерш е кызга байланыстыра ат койып, ерке кыз, иманды эйел, к асиетп аналарымызга деген курметтер1 екенд1п н е ш убэм1з жок. М ысалы, «¥л ы к ы з», «Кы з эулие», «Кызкеткен», «Кыземшек» деп т1збектелш кете беретш атаулар казактьщ кен-байтак ж ерщ де кептеп кездеседк А.В.С уперанскаяны н айтуынша, op6ip атау - тар ихи, ал, топонимиканы тугелдей тарихтын айнасы деуге болады. Осыган байланысты кыз концеггпсше топтастырылган атау- лардьщ езш дж сыры мен мэш бар. Казак тип сан гасыр бойы Typni окигалар аркасында сан алуан езгер1ске ушырап отырганы бар. М ысалга алар болсак, А йкы з атауы коне тур ю тш шде «ай» (этноним) ж эне кыр (жер бедер!) мэш ндеп соз!нен шыккан атау. Кыр (гыр) формаларыньщ кыз (гыз) формаларын кабылдау зандылыгы. А л , А йгы з атауыньщ прототип! Айкыр, ягни, ай кыры м эн д ес т1ркес е к е н д т н байкатады. Казактьщ кен жазиралы даласындагы кыз угымына байланысты тау, е зен , елд1 мекен, кырат, кел атауларын жинактастырганда мынадай топтарга белin карастырсак болады. «Кыз» концеппйсте байланысты койылган атаулар: К ы зем ш е к - тау. Алыстан Караганда шалкалап жаткан кыздын омырауына уксас болганы на байланысты койылган атау. Бундай атаулар казак ж ерш де кептеп кездесед!. 265

Аршагул Т О Й Б А Й К ы збел - Костанай облысындагы туйетайлы белдщ аты. Кыз C03i TypKi тш дерш де «ды р» деген магынаны биццредг Кызбел атауы Кырбел м эн ш де п топоним болуы мумюн. К ы зауы з - таудын ангары, аузы. Т ен тек к ы з - Шыгыс Казахстан облысы, Шьщгыстау кыраттарындагы тау. К ы зэул и е - Караганды облысына карасты ж ер. Сол кезде аталган ж ерге баксылык к а си еп бар кызга байланыстыра койылган атау. Ж етщ ы з - Аркадагы кырлы даланын, сол дала аркылы агатын е зен н щ атауы. Т урю т ш н д е кыз (-гыз) формалары кыр (-гыр) формаларымен ауыскандыктан магынасы Жеть кыр дегенд! бщ щ редь А л ты к ы з - С ем ей облысындагы K iuiiripiM кыркалар. К оне T yp n i т ш н д е алт - «аласа» + кыз//<кыр - аласа «кыр» м эн ш деп атау. К ы р ы к к ы з - тау. «Кырыккыз» дастанындагы анызга сай койылган атау. Табигат KepiHiciH «кыздар бейнесш е» балау, эы релеу бойы нша койылган халыктык атау. К ар ак ы з - мекеннщ , Tyri таймайтын отгы даланын атауы. TypKi т ш н д е карак ж эне кез сезд ер ш щ K ipire пркесу1нен калыптаскан атау. К еле-келе Каракыз тулгасына айналган. К ы зай - мекеннщ , этникалык топтын кене атауы. К ы засу - асу (Шыгыс Казакстан облысы, Тарбагатай ауданы). «Кыздардьщ асуы» деген магынаны 6nmipeni. К ы зтоган - мекеннщ атауы. Халык анызында «кыздар казган тоган (арык)» деген магынаны 6mflipefli. TypKi т1лдер1ндеп ротацизм зандылы- гы (р дыбысыньщ алмасуы) бойы нша кыр//кыз тулгалары ауыспалы тур де колданыла 6epefli. Сонымен катар, Кызкен1ш, Кызкеткен, Кыземшексай, Кызкарасу, Кызкудьщ, Кыз-тамы, Кызтоган деген атаулар бар. «Катын» концепт т не байланысты цойылган атаулар: К аты нтау - тау (Ж онгар Алатауыньщ 6ip cineMi). К ене 266

ДА ЛАН Ы Ц ДА НА АРУЛАРЫ турю т ш н д е катын+тау «каткыл тау» деген магынаны бщ щ редг К а т ы н а д м р - ады рдьщ аты. К ен е ту р ю т ш н д е катын- адыр: «катып калган» н е м е се « б е р ш болган ады р» деген сездермен м эндес атаулар. К аты нказган - тарихта болган эйел адамньщ су тапшы- лык к езв де e3i тауып казган булагы. Б еск аты н - Караганды облысындагы таудын атауы. К ене тур ю т ш н д е беш ж эн е катын сезд ер ш е н калыптаскан. Катын формасы сын тулгасындагы «катан» м эндеп сез. Б айкаты н - Бетпакдаланьщ шыгыс б е л т н д е п такыр. К ене тур ю т ш н д е бай (калын) ж эн е катын (кат-как) сездерш ен куралган. К аты н к ал а - орта гасырдагы каланын атауы. К аты нкопа - казйрл кездегт колданыста болатын мекен- нщ атауы. «Келш » концеи Iiciiie байланы сты койылган атаулар: К оск ел ш - мекен. К ос ж эн е келш (келш-кеттм т у р ш д еп кос сезд щ 1-сьщары) сездершен Т1ркескен кене атау. К е л ш т е б е - т е б е, елд1 мекен. (Кызылорда облысына карасты ауыл). «Келш там » м эн д ес атау. «Ж иы н т е б е» угымында. К слш там - мекен (Жезказган облысындагы кене ма- зардьщ атауы). Т урю т ш н д е «келш » ce3 i атау тулгадагы келу e TicT iri н е п зш д е калыптаскан грамматикалык форма. «Жиын жер, элдею мде келш-кетш жаткан там» магына- сында колданылган. 267

Аршагул Т О Й Б А Й Аудаомалар Аршагул Тойбай белгШ mypm 3epmmeymici Бахрие Учок монографиясын аударып, оныц вм1ршен цатар, ецбектерт де крзац оцырмандарына таныстыруда. Бахрие Учок ор­ та гасырлардагы эртурлг мусылман мемлекеттертде патшалардыц, мемлекет басшыларыныц, султандардыц тацтарына ие болган, сондай-ак,, орынбасар, регенттер болган мусылман эйелдертщ oMiprn зерттеген. Монография дерекквздерге нег^зделген жэне мунда, квптеген бгрегей, цызыцты терминдер гылыми айналымга енг1з1пген. БАХРИЕ УЧОК Доктор Бахрие Учок 1919 жылы Туркияньщ Трабзон каласында дун иеге келген. Ол Орда каласында бастауыш ж эне орта б ш м алып, кешн Стамбулда (Кандилли) эйелдер лицею н б т р г е н . Б.Учок М емлекегпк консерваторияга жэне университетгщ тарих бел1мшес1не кабылдау емтихандарын с э т п тапсырды. С одан кей1н ол Анкара университет1нде профессор Фуад Кёпрюлюд1н курсында тш , тарих жэне география факультет1нде сыртгай окып жур1п, тур1ктер мен исламнын ортагасырлык тарихын зерттеген, ал, кон- серваторияда пр оф ессор Э рнст Хаяньщ вокал сыныбында окыды. К ос оку орнын табысты б1т1рген Б.У чок Самсун лицей1нде уш жь,л бойы тарих пен музыкадан сабак берд!. С одан сон пр оф ессор Д ж ош куна Учокка турмыска шыкканнан кей1н Анкарага коныс аударган. М унда ол лицейде 11 жыл окытушы болганнан кей1н Анкара уни- верситет1н1н д ш iniMi факультет1нде ассистент болып ка- былданды. «И слам мен ридда тарихындагы алгашкы жал- ган пайгамбарлар» такырыбында диссертация коргады. «М усылман мемлекеттерш деп билеуш1 эйелдер» рефераты 268