А. Тойбай. Даланың дана арулары

Аршапул Т О Й Б А Й К Е J11Н-БА Я Л Ы Н Баялын, Баялун - шамамен 1275/80 жылдары дуниеге келген. Византия ханшасы, Алтын Орданы 1290-1312 жыл­ дары билеген Токта ханныц (Токтага, Токтай, Токтагу) тугаи iHici Тогырылдьщ (Тогрылша, Тогылык, Толыша) зайыбы. Тогырыл кайтыс болган сон оган Токта ханныц ез1 уйленген. Токта ханнан кешн Алтын Орданын тагына отырган Токбуга да, одан кеш нп Алтын Орданын билеуппс! Озбек хан да Келш-Баялынга уйленген. Оны 0 тем 1с ханныц туган анасы д е й д г О збекп кш кентай кезш де Токта ханнан жасырын турде Ш еркес тауына туыстарына ж1бертедг C e6e6i, Токта хан тагыма таласады деп букш туыстарын кырып-жоя бастаган. Баялын осы дан корыккан. Келш-Баялынныц алгашкы куйеу1 Тогырылдьщ езш туган iHici болганы на карамастан Токта хан елт1рткен деген де дерек бар. Картайган Токта ханныц сары уайымга салынып жатка- нын керген Келш-Баялын: «Х ан ием , неге киналып жатыр- сыз?» - деп сурапгы. Токта хан: «Калай киналмаймын, жалгыз улым Елбасарга бакталас болмасын деп, ез урыгымды e3iM толык куртып алдым. А л , орнымды басады деген жалгыз улымды кудай менен бурын алып кегп. Ещп журтым мен тагымды бетен 6ip ey иемденетш болды-ау, деп киналып жатырмын», - дептт. С онда, Келш -Баялын Токта ханды iHici Тогырылдан О збек атты баланыц калганын, оны 03iHiH жасырын турде Ш еркес тауындагы туыстарына ж1бер1п, аман сактаганын айтып жубаты пты -мыс. OreMic кажыныц бул дерег1н1н се- HiMci3 екенш айту керек. Баска деректерд1н б эр ш де Баялын 036eicriH анасы ем ес. Сондай-ак, араб бастаухаттарын- д а О збек Баялынга уйлен у yniiH мусылман зангерлер(н1н арнайы руксатын сураганы туралы айтылады. Ойткеш, 50

ДАЛАНЫ Н,ДА Н А АРУЛАРЫ Баялын 0 з б е к ханньщ е гей m em eci бол ган-м ы с. BipaK, бул жерде 6ip т у с ш т л з нэрсе - Алтын Орданын баска хандары егей шеш елерш е эм енгерлк жолмен (левират) мусылман зацгерлерш щ eui6ip араласуынсыз-ак уйлене берген. Kefi6ip деректерде Келш-Баялын 0 зб е к ханнын егей m em eci де болмаган д ея т ел ь Алгашкы куйеушен баска Алтын Орданыц уш б1рдей атакты хандарына эйел болган Келш-Баялын ханы мны ц сулулыгы ерекше ж эне e3i аса акылды болган.

Аршагул Т О Й Б А Й Щ КЭР-АЙ Ы М Н ЬЩ Т1ЛЕГ1 А л т ы н Орданын тагына жацадан отырган Токта хан так курметше алты алашка д у р в д ет ш той жасайды . Сол тойда б1здщ Т эщ р д ш ш д е п ата-бабаларымыздьщ бурыннан келе жаткан дэстурл1 сапт бойынша жиналган журтгын алдында тогыз б1рдей супу кыз майданга жалацаш куш нде шыгып, енер сайысына туседь Оларта койылган шарттар б1рнешеу болтан. М ысалы, садакпен жамбы ату, казыкка байланып, шегш жаткан туйенщ буйдасы н кол ти п зб ей , TicneH nieuiin алып, ж етелеп вту, асау аттьщ у с п н д е копке деш н куламай отыру, т.с.с. Осынын б эрш сайыска тускен кыздар тыр жалацаш куш нде орындап, ш т ер ш д еп жещмпазы аныкталады. Так курметше болтан осы арулар сайысында 1цкэр-Айым жещске жет1пт1 Ойыннын шарты бойынша Хан жещске жеткен кыздыц уш тшегш орьгадауга мш дегп. 1цкэр-Айьм тойдан аз тана буры н так уппн болтан тартыста Токта ханм ен сотые ашып, ж ещ лш , колга тускен атакты колбасшы Нотайды ц кызы екенш осы ж ерде ecKepryiM i3 керек. Кыздыц туган жылы шамамен 1274-1290 жылдар. Жещске жеткен 1цкэр-Айым «6ipiH ini тш егщ кандай?» - деген сауалга: «Х ан маган уйленс1н», - деген талап кояды. Бутан куана келюкен ханныц екшип сурагына: «Х ан вз кайын атасын 03i олт1рмес. М енщ тугкында кол-аягы байпаулы жаткан экемд1 босатьщ ыз», - дейд1. Отан да келшкен хан ymiHmi тш егщ кандай дегенде: «Э кем нщ аман калганы мен уш ш зор куаньпн, баска тш еп м ж ок», - деггп. Бул ж ерде кейб1р бастау хатгарда 1нкэр-Айымды (сам о­ званец) в зб е к ханга катысты, оны Токта ханнан жасырып, Кавказ тауы жакка етк1зш ж1берген-мыс делш етш Келш- Баялынмен шатыстыратын деректерд1ц д е кездесетш ш айту керек. Сондай-ак, ата-бабаларымыздьщ осынау салт-дэстур1 Токта ханнан кешн такка алдамшылыкпен кол жетк1зген 52

ДА Л А Н Ы Ц ДА Н А АРУЛАРЫ т е п ш ш а, т ер е тукымына катысы ж ок адам екеш кейб1р зерттеушшер тарапынан аныкталган. в зб ек хан зорлыкпен ен п зген ислам дш ш щ уЗД'кс>з кудалауына карамастан бертшге дейш аман-есен жеткен екен. Ага султан - Кунанбай SKeci в с кенбай биге ас бергенде д е майданга жаланаш кыз шыгарттырганы туралы ж азба маш м ет 6 ip молданьщ колжазбасы аркылы белгш .

Аршагул Т О Й Б А Й Ацызга айналган ак жаулы.ктылар АЛАН ПАТШАЙЫМЫ - AKKAFA3 «Казак» ce3i кашан пайда болган? Э л ем нщ эртурл1 елдерш щ тарихшылары, этнографтары, жазушылары exi га- сыр бойы осы с езд щ мэн-магынасын ашуда 6ip niKipre келе алмай келедг Э р ине, казактардын еж ел п коне халыктар- ды н 6ip i екендйтнде олардыц дауы жок- Казактар ж еш нде VI, VII, Х -Х Ш гасырлардан сакталган жазба енбектерде айтылатынын зерггеуиплер аныктаган. Сондыктан оган гы- лыми кызыгушылык та жогары. Б1з окырмандарга «казак» сезш щ шыгуы туралы жана нусканы усынып отырмыз. Оньщ авторы - Хажиден Султанов. Ол 03i - flopirep, елкетанумен, оз халкынын тарихын зерттеумен айналысады. Оньщ nixipi мынадай: «...1991 жылдьщ желтоксаны нда мен Краснояр ауданы, Д осанг селосы нда туратын ез1мн1н бурынгы кызметтеЫм, досы м , П.С .Дубягинде конакта болды м. Ол зейнетке шыкканга де ш н узак уакыт бойы обага карсы бол1мшеде зоолог болып ютедь Эрдайым археологиямен кызыга эуестен1п, коне затгарды жинаумен айналыскан. Петр Степанович маган сол 6ip кеште «Кызгылыкты ж эйттер» деген ютапты тарту еп п : «Окып шык, мумк1н, кызыкгы б1рдене табарсы н» деген болатын. Бул КСРО Fылым академиясы Археология институты галымдарынын макалалар жинагы болатын. Кггапта, 6i3flin е ш р де журген, археология экспедициясыньщ бастыгы В.В.Дворниченко- нын арнайы колтанбасы бар. М ен барлык макалаларга коз ж уп р тш шыктым. Олар мамандарга ж эне кен окырман кауымга арналган, окуга киын болса да , А мазонка туралы жазылган 6ip макала м е т кызыктырды. Автор Римнщ, Византияньщ, Грецияньщ, Парсыныц, Русьт1н еж ел п та- 54

ДАЛАН Ы Ц ДА Н А АРУЛАРЫ рихшыларынан мысалдар келирген. Б вдщ заманымызга дей ш п алтыншы гасырда Арал ещ рш де алан тайпаларын билеген Аккагаз патшайым туралы баяндалган. Кгтапты окып шыгып, оны иес1не кайтардым. Eipax казак т и ш е сай айтылган Аккагаз eciMfli патшайым ойы мнан кетпей койды. Орысша - Аккагаз, казакша - Аккагаз. Егер е ж е л п аландар ак кагазды б т с е , онда, олардыц жазуы да болганы гой. Элем бойы нша кагаздын пайда болган жер1 - Кытай д ел ш едт Б1здщ flayipiMi3re де й ш 6ipiHmi гасырда, дем ек, заманымыз­ га д е й ш п алтыншы гасырда ¥ л ы 5Юбек жолыньщ бойы нда OMip сурген халыктар кагазды пайдаланса, оган тавдануга болмас. Бул - 6ip. Екшпн тужы ры м. Тарихшы К.Салгаранын: «К ай кезде де, халыктардьщ тарихы билеупп патшалар мен хандардьщ еам дер1м ен , icTepiMeH, ел коргаган батырлардьщ ерлйс icTepiMeH, енбектер1 урпактарга жеткен дан а гуламалардын ешмдер1мен тыгыз байланыста жазылган» деген пш рш е орай, мен ез1мше ойга калдым. Мындаган салт атты жауын- гер Патшайымньщ eciMiH жауынгерлш уран етш : - Ак-ка-газ! - деп айкайлап' жауга шапканын коз алдынызга к ел п р щ з. Душпанга бул сез калай жету1 ж эне эсер eryi мумкш. Мумкш - «газак», «касак» шыгар. Расында, тайпаларга, халыктарга олармен кершшес карсыластар атау бередк Сол к ездеп А рал е щ р ш д еп аландар Аккагаз eciMiMeH аталган да болуы керек. А ландардын кейш тарихта - аланша, алаш атала бастауы ж еш н д е ол кезде м енде жeткiлiIcтi мэл1меттер, дэлелдер болмады. Казактар Ka3ip д е ездер ш осылай атайды. Казактармен ж ш кактыгыскан калмактар да , казактарды - «каска» деп атаган. Жазылуы да, айтылуы да, б1рдей. «А к» ce3i казактар уппн кастерлр ейткеш , оны е зге тустен белек тавдап, ол аркылы in m ж ан ду н и ен щ тазалыгын, сулулыгын мецзейдь Сондыктан «ак» журнагы кептеген атау-ес1мдерге жалганып отырады. М ысалы, А ктебе, Актау, Акмола, Аксэуле, Акжан, Аксулу. 55

Аршагул \"ГО Й БА Й Айтпакшы, Ш ыгыстьщ алгашкы flspirepi, казак кызы - Аккагаз Д осж анова 1921 жылы Ташкент университет1н1ц 3 медицина факультетш б1т1рген. Ш абандоз амазонкаларды алсак, буп дэлелденген факт. Жыл санауымызга дей!н Донны н, Кубанн1н те м е н п сагаларында, Кара тен1зд1н бойы нда аналык бил1к устемд1к еткен тайпалар ем1р сурген. М унда эйелдер, TinTi, м емлекетпк мэселелерд1 шешуге араласкан. Олар эскери жасактарга басшылык еткен ержурек жауынгерлер болтан. А рхеологтар каз1р д е , осылардын дэлел1 рет1нде тарихи казыналарды аныктауда. 0 тк ен жылы француз археологы Вероника Шильцтщ бастамасымен Ресей мэдениет м и н и стрл тн щ колдауымен алгаш рет «Амазонкалардьщ алтыны» атгы коне муралардын кермес1 уйымдастырылды. Д ем ек, турк1 тайпаларыныц ш ш д е ш абандоз кыздар болтан. Э йел адамды улыктау казактын ер адамдарына тэн касиет. Олар уш1н ана, апа-карындас, жубайы , кыз бала касиетт1 саналады. Кандай кезде болмасын, эйелд1н жолы улкенге саналтан. Халкымыз казак tiniH - ана т ш деп аскактатады. Буп гасырлар бойы бойга с1нген касиет. М е т ц ой-пшрлер1м гылыми н епздеуд! кажет е т п . Аталтан к1таптагы амазон- калар туралы макалалар гылыми болжамдарды дэлелдеуде бастапкы материал болар ед1. Б1рак, 90-жылдарды ц басында калыптаскан жатдайлар бойы нша мен буп идеямен толыктай айналыса алмадым. Отан коса, П.С .Дубягин узак наукастан кей1н кайтыс болды. Кейшнен мен онын туыстарынан сол ютапты беруш сурады м. Ол табылмады. М ен, Карабалык ауданында экс- педицияда ж ум ы с icTen жаткан В.Дворниченкомен кез- десы м . Ол макаланын авторы Т.В.М ирошина екенш , 6ipaK, онын Археология институтынан жумыстан кеткенш, кайда туратынын бш мейтш ш бщ щ рдк Б1рак, археолог эйел макаланы эз1рлеу кез1нде француз талымы Э.Ш аваннын енбектерш пайдалантанын айтгы. Сонымен б1р1нш1 мьщжыл- 56

ДАЛАН ЬЩ ДА Н А АРУЛАРЫ дыктын басында каз1рп Казакстан аумагын ж эне Каспий тецш ещ рш мекендеген халыктар туралы материалдарды зерттей бастадым. Шындыгын айтсам, улы галымдардын, жазушыпардьщ енбектерш окып отырып, кептеген кызыкты жайтты биццм , Ka3ipri заманнын бш уге куш тар адамдары- мен кездеспм. Аландар - квне сармат тайпаларынын 6ipi болып табы- лады. Олар туралы еж елп тарихшы Страбон (б.ж .д. 6 5 - 2 1 ) «олардын бэр! аландар деп аталса да, эр халыктын вз ерекше атауы бар» - де й д ь II - IV гасырлардагы Рим империясы- нын картасында («К ене Рим тарихы». - Мэскеу, 1981) аландар ею жерде: А зов пен К аспий тен1здер1 аралыгында ж эне Каспий тещ зш щ шыгысынан Аралдьщ солтуст1г1не дейш орналаскан. Ал, X I-X II гасырлардагы картада асылар (ассалар) аландар, касогтар (черкестер) - солтуст1к Кав- казда, Каспий мен Арал тещ здерш щ аралыгында - кып- шактар орналаскан. М урат-Кани «Кдзактардын «вне та­ рихы» атты кггапта аландар м ен асылар V I гасырга дей1н Арал вщ рш де ем1р сургенш жазады. «Асылар» - деп кушейе келе аталса, аландар да, куш ейген кезде, осылайша аталган. Нем1с тарихшы сы Ф .Ш траль «А стар - А зо в тещ зш е е з атауын берген» - д е п этап керсетедк Ka3ipri уакытга астардын урпактары ногай руларыньщ (ас, караас, култас) ж эне Kimi ж у з казактарыньщ арасы нда (ж аппас, маскар, таз, ысык) кездесед1. Кей1ннен алтындар, содан сон - «казактар» аталган, Арал евдршщ аландары кене тур1к т1л1нде сейл еген баска да тайпалармен араласкан. Сол ж ер гш к п кене тайпалардьщ Tuii алтыншы гасырда тур1ктерд1н шапкыншылыгына дей1н белгип болган казак Tini болуы керек. Аккагаз патшайым- ньщ eciMi ж эне кун! б у п н г е дей1нг1 колданыста кездесетш с езд ер осынын дэлел1. Ш.Кудайберд1улынын «Тур1ктердщ, кыргыздардьщ, ка- зактардьщ ж эне хандар эулеттершщ шеж1рес1» деген ен- 57

Арш агул Т О Й Б А Й бегш е назар аударайык. Ол барлык турю тайпаларыньщ бурынгы заманда б1рдей уксас ж олмен дамыгандыгын жазады. К ене Typiicrep ж урпзген согыстардьщ, керпи ха­ лыктарга шапкыншылыктарыньщ, iuiKi алауыздыктарынын Heri3i - баскаларга е з у с т е м д т н орнату болган. Олардын заны бойынша, езгелерд! ж ою аркылы гана е з билп-щщ орнатуга болады. TypKi тайпалары, арабтар мен парсылар сиякты, б!ртутас халык болмаган. Эртекп тайпалар одак- тарга 6ipirin, керпп мемлекетгермен согысып отырган. Б1рде, баскыншылар болса, ецщ & рде, ж е ц ш с к е ушырап, жешмпаздын ракымын куткен, сейтш , онын эскер1мен 6ipre жана жерлерд1 жаулап алуга аттанган. Сонымен ру-тайпалар болып араласып, эртурл! атауга ие болган. Егер руы белек ею т у р ю 6ip-6ipiMeH туы с болгы сы келсе, ол упнн 6ipeyi ден есш сн кан шыгарып, оны сутпен не кы- мызбен араластырып, кезектесш ш кен. Осы кезден бастап, олар каны 6ip агайындар болып саналган. Оларды - «Анда» де п атаган. Бул д эс ту р Ka3ipri казактарда 6ipa3 езгерю ке ушырап, сакталган. Анда-кудалар - деген сез бар. Ен бастысы, турю тайпалары ездерш щ еж ел п эдет-гурыптарын сактаган. Егер турк1 ж и г и уйл ен се, кальщдыгы ymiH кун, казакша - кальщ мал тел еген. Сол сиякты, казакша - кер1мдж, керудщ акысы, TypKime - гезкерм ек - келш нщ ж узш керу уппн акы алу. Бул дэстурл ердщ тамыры гасырлар койнауында жатыр. Казакта кене заманнан 6epi калыптаскан «алаш » ce3i бар. Эрине, бул адамнын аты. Казакстанда, ¥лытау жер1нде А лаш аханны н KeceHeci бар. Аны з бойы нш а ол V I-V II гасырларда казактарды 6ip тудын астына жинаган. Кдзактар ханнын улылыгын жырга коскан. Алашахан алты алаштын, этап айтканда, казактардьщ, езбектердщ , кыргыздардын, каракалпактардын, уйгырлардын, гуршмендердщ атасы болып саналады. Бул туралы б 1рнеш е аныз нуска бар. Bipax, бэрш щ магынасы 6ip. Ол кол бастаган, батыр болган. Одан 58

ДАЛАН Ы Ц Л А Н А АРУ ЛАРЫ киш жузде, бутш 6ip - алаша руы тараган. Казактар согыска да, «Алаш!» - деп урандатып шапкан. Казакстандагы алгаш- кы саяси партия А лаш -О рда (1 9 1 8 -2 0 ) д е п аталды. Партия- нын басшылары кейшнен атуга буйырылып, партия тараты- лып ж1бер1лд1. Каз1р, тарихы м ы зда партиянын салган i3i кайта жанартылды. Ж азуш ы-эдебиетин М .Магауин «Алаш» - «казак» сезш щ баламасы деп орынды этап керсеткен... 1970 жылы Алматыга жакын жердей жас ж ш ттщ кене мурдес1 табылды. Онын жанында алтын дулыга, садак, алтын эшекейлер жатты. Ол 2500 жыл бурын жерленген болып шыкты. Табылган ыдыстын б1ршен гылымга белпЫ з жазу аныкталды. Мунын e si Казакстан аумагында сол кезде жазудын болганын дэлелдейд1. Тарихшы Л .Н.Гумилев II—IV гасырларда аландардын сауатты болганын этап кврсетед1. 630 жылы будда монахы Жуан-Зан каз1рп Казакстанньщ аумагынан e r in бара жатып, осы ндагы халыктьщ 25 кар1птен туратын элш бш болганы н, олардын солдан онга карай жазатынын баяндаган. Париж академиясынын профессоры А.Жарри д е М анси казактар туралы былай деп жазган: «Олар еж елп бЫ мд1 халык: олар 12 жануарлык табигат ай- напасын ойлап тапкан ж эне ездер1н1н ерекше жазу танбасы болган, исламды кабылдаганнан KeiiiH одан ажырап калган». (Ф ранцуз тш1нен аударган И .М илашевич, М ., 1832). «Казак» сез1 кай кездерден бастап, тарихи деректерде айтылган де се к , тарихшы А.И .Л евш ин («Кыргыз-ногай ордалары мен даласыньщ сипатгалуы»), М.Кани («Казак- тардьщ кене тарихы») VII гасырдан бастап, кытай жыл- намаларында, тайпалардьщ атауларын бщд1рет1н - каса, хаса, аса, кайсак, касак, косек, гасах - с езд ер 1н1н кездесет1- нш этап керсетед1. Bip тарихи ескертю ш те: «А ра б эскер1н1н колбасшысы Ахнак-ибн-Каис VII гасырда казактардын елкес1не жол тартты...» де п жазылган. 59

Аршагул Т О Й Б А Й ¥М АЙ АНА ¥ л ы дала кыздарыньщ дара тулгасынын танымдык сипаты кола дэртрш ен бастап куш бугш ге дей ш тарихи- археологиялык, фольклорлык-мифтш деректер ж эне мьщ- даган жыл бойы келе жаткан аны з-эцпм елер аркылы берш п келедь Олар ана-тэшрлер, ана-кудайлар - ¥м ай , Табити, Йимак, Анахита, Сиванму, Айкаган жэне эр дэу1р кезещндеп арулар. Скиф-сак дэртрш деп эйелдер - Томирис, Зарина, Амозонкалар. К ене турк1 кезецш щ эйелдер1 - Эш и, Боарекис, Акаса, Катун, Елбшге катун, Себек катун, турю-мусылман кезеш- нщ эйeлдepi - Дугдгонша, Хутак катун, Огыз хатуны, Айша биб^Теребек ханым, Теркен катун, Хаджаджи. К ене турк1 мифологиясында Тэвдр - аспан кудайы. Кек T3«ipi - бую л турю лердщ атасы. А л, ¥ м а й - эйел-кудай, кене турю мифологиясындагы жер-ана бейнеш, кек тэщрдщ зайыбы, тэщ рге табы ну ш м ш д е п ж ебеуип, жарылкаушы, камкоршы тулганьщ 6ipi. ¥ м а й - улы ана еЫмдершщ 6ipi. «¥м ай » ce3i кене турю тш н д е «баланьщ i3i», «баланын орны», «ана жатыры» магынасын берген. Тэщрге табыну дш ш де ¥м ай ана дуниеге келетш, келген перзенттердщ камкоршысы. ¥ м а й ана - тур ю халыкгарынын nip туткан эйел тэщ рг Еж елп турю халыктары урпактарынын жебеуинЫ д е - ¥май ана. Оны н KyaipeTruiiri кек тэщ р ш ен кем танылмайды. TypKi журты ¥м ай анага бас шп табынады. Махмут Кашкари- дьщ «Турк создал» ютабында, «Култепн» ескертюшшде: « ¥м ай дай анам билеген елд е iHiM - К у л теп н ер атанды» деген сез жазылган. ¥ м а й ана - жануя, отбасынын nipi. Ертеден келе жаткан наны м-сеш м дердщ туп-тамыры д а ¥ м а й анада. Казактар да аспанда тэщ рк ж ерде ¥ м а й ана д е п , камкоршы, жарылкаушы, 60 J

ДАЛАНЫ Ц ДА Н А АРУЛАРЫ д е м е у ш , жануя отбасыны н nipi р е т о д е табынады. Казак - казак болгалы eMip баки анасын сыйлаган. С онау ертеден бастап халыктын сыйынатын жебеушшер1 болгандыгына айтак кеп. Сол айтылгандардын кай-кайсысында болмасын Ана тэщ рлердщ адамзатка деген камкорлыгы да айрыкша. Тэщ рге сыйы ну 6yriH д е халкымыздын гурып-салтында сакталып келед1. М ысалы, жанбы р жаумай калган кундерде тасаттык 6epin, кектен жауынды тш еу, эй ел толгатканда Bn6i Фатиманын аругына коса, ¥ м а й ананы этап, онын ж ебеуш lin e n жет1 не кырык кунге д е й т шырак жагып кою, тагы сол сиякты н иет бщ щ ру Typnepi болган. «Bi3fli дэш м жебеп журген Тэщр ием, Умай анам мен жер-суым!» немесе кыргыздардьщ «Майнекен болайын» деген ант- суыньщ терк1н1н талым Ш окан У элиханов осы У м ай ана ездмшен 1здест1рген екен. Агартуш ы Ы бырай А лтынсарин келш ата-ененщ босагасын аттаганда отка май куюдын сонау коне дэстурд е аткарылганын ж азган. Келш: «О т-ана, май- ана, жарылка!» деп Тэщ рден ракым сурайды. Будан баска дэстурдщ шарттарын оры ндау келш ге деген i3ri ниеттен туса керек. Казак эйелдер1 жас ананы толгак кысып жатканда «От- эулие, Май-эулие!» деп жанып жаткан ошакка май куйып, кокке карап куб1рлейтш1 жайында талым Кудайберген Жубановтын, академик Элкей Маргуланньщ пш рлерш де ушырасады. У май ана атауы коне дэу1р1м1зден лексикамызга енгенш дэлелдеу киынга сокпайды. Туптеп келгенде, Умай ана Казакстаннын жер-жершде ертеден мекендеген халык- тьщ - Кун TOHipi, А й TSHipi, К ок тэщ р! секицп наны м-сеш - м1не байланысты орныккан угы м. М ысалы, Жамбыл облы- сына карасты Билiкол стансасыны н мацынан У май ананын KecKiHi бейнеленген тас табылган, сол алкаптагы елд1 мекен «М айтобе» деп аталган. У май ана е р т е д е п Орталык А зияны мекендеген турл1 TypKi т о д е с халыктын арасында урпак ж алгастыруш ы, 61

Аршагул Т О Й Б А Й береке молшылык кудайы танылган. Сондай-ак, бул хакас- тар, алтайльщтар, тувалыктар, морлар ж эне кыргыздарга да тэн. Будан уш мын жыл бурын ущ цстер жана ай туып толган шакта отка май куйып, аспан тэщрлерше «ас» 6epin отырган. Турю тщ церш щ зер тт еу п и а В.В .Р адлов « ¥ м а й ана сез1н «май» формасында шор халкынын, телеу1ттер сез- дер ш щ арасында кездест1ред1. С олтустж Слб1рдщ м эц п кар баскан ж ерш мекендейтш а з гана юкагирлер «Эмей- ананы» оздерш щ ана кудайы санайтыны ж эне бар. Ежелп турк1 халыктары урпактарыньщ ж еб еу п й и Умай ана екеш бесенеден белгип.

ДА ЛАН Ы Ц ДА НА АРУЛАРЫ ДОМАЛАК АНА Домалак ана - Шайхы Мизамбеккызы Нурилэ (VI-V II гасырлар). Казакстанныц о ц т у с п к е щ р ш щ 6ipa3 б е л ш н алып жаткан Шапырашты, Ошакты, Ысты, Албан, Суан, Дулат тайпаларынан тараган урпактын аргы атасы Бэщцбек батырдын уппнпн эйелк Албан, Суан, Дулаттын анасы. Шын аты - Нурилэ. 0зген1 д е е з баласы ндай Kepin, т е щ р еп н е аналык меш рш шашкан, барынша кшлпейш, алдаты куншц жайын ойлап айтар ce3i акикатка айналган болж ампаз, кереген касиетш курметтеген урпактары сол заманньщ езш де-ак оны н атын атамай, жаратылысынан бойы шагын болгандытына карай «Домалак ана», «Домалак ене» этап KeTiiTri. Домалак ананьвд кад1р-касиет1 ерте-ак танылган. Ел аузында ол Kici ж е ш н д е ацы з-эц п м е кеп. Солардьщ 6ipi мынадай: «Бэщйбек заманында жайлауында уш р-уш р жыл- кысы, келе-келе туйеЫ , отар-отар койы ерген, шыгыс пенен батыска керуендер ж ур п зген аскан бай адам болтан. Б1рде Алатау асып келген калын жау Каратау жонын жайлап отыр- тан БэШпбектщ ауылын шауып, сан мьщ жылкысын туре айдап кетедк Бэйд1бек бастаган ел азаматтары ауылда бол- маса керек. Содан ж ау шапты деген хабарды ecTin, Б эй д1бек елден ж асак жиып, касына улкен эйел1 Сары б э й б ш е д е н тутан алты улын алып, жаута аттанталы жатканда Нурилэ: «Байеке, малдын куты, жылкыньщ Heci кула айтыр колда калды. Амандык болса, алты куннен кейш жылкы жауга кайыру бермей е з 1 ауылга келедп Жауды кума, азаматгар аман болсы н, осы TUieriMfli б е р а д з » - д е п , е з отауыньщ белд еуш де матамен байлаулы турган жуген курык тимеген ш у асау айгырды KepceTinTi. BipaK, жаута кектенген батыр эйелш щ тш ш алмай, «жолдан кайтар катын ем есп ш » - де п , жасагын бастап, журш кетнгп. Бэйшбек жасаты жаута Кушк асуында 63

Аршагул ТОЙБАЙ жетш , кыргын уры с салыпты. Алайда, жасанып келген жау аттанга Liecin атка контан аз жасакка мумкщдис бермепть 3 Батыр осы согыста каза тапкан алты улын Ушкарасай жазыгына жерлеп. Kepi кайтыпты. Арада алты кун еткенде байлаулы турган кула айгыр ж ер кущ ренте дулей куш пен ю с ш е т т . Сол куш намазды- гер шамасында шыгыстан цальщ ш ан к е т ер ш т , узамай Б эй д1бектщ кальщ жылкысы керш едь Ереуш деп барып, Kepi кайтара алмаган жылкыны Домалак ана осылайша уйде отырып-ак тугел кайтарып алса керек. М ундай эщтмелер кеп-ак. Домалак ана кос Б егеннщ сагасындагы 6ip жазыкка жерленген. А йналасын кегшд1р таулар коршаган сол жазыкта Ka3ip бозарьш с эу л ет п кум без керш едк Ол Домалак ана мазары. Эулие ананьщ касиетш кастерлеген урпактьщ ана б е й т н е агылган i3i, салган жолы ecKipin керген емес.

ДАТЧАН ЫН, Д А Н А А Р У Л А Р Ы КАРАБУРАНЬЩ КЫ ЗЫ - БЕГ1М Бегшана- ацыздеректер!бойыншаогыз-цыпшсщзаманын- даш dpiбатыр, apiдтдарболванКарабураэулиенщк,ызы болады. Карабураньщnytcuemiосыцызынадарыганекен. Бул аныз ¥лж ан Ш айхы Назардын «Ордалы» хикаясынан алынды: «Карабураньщ кызы EeriM елд1 аузы на каратар с у д у болып еседй Сулулытына кызыккан талай ж анны ц кол ж етпес арманына айналады. BipaK жар бо л у тек Ш аншарга (Санжар султан) тана буйырады. Кырсык шаларда адам жанылады ем ес пе. Кызганыштьщ KecipiHeH ханны н 6 ip беткей эрекет1, адам заты кенпрмес кунэга экеп соктырады. BeriM сулуды н адалдыгына кумэн келт1рген Ш аншар хан аш у устш д е кылышпен онын о д колы мен бурымын кесш тастайды. Бул кезде экеш Карабура картайган кез1 едк 6ipaK кызыньщ жагдайын естсгеннен, жедел Жанкентке келедь Карабураньщ хан алдына келш , icTiH м эн ж айы на каныккан. КаЬарланган карт ханта: «Кызымда кунэ бол са, с е н т ж ен , ал к у н э а з бол са ертенге лей in колы мен шашы орнына келсш , азабын ез1н тарт!» д е п Tepic бурылып кете берген. К арабура эулиелйт Tipicinae елге мэл1м болтан, айткан сез1 б о с кетпеген таманьщ аузы дуалы эулиеш еда. Карттын налып айткан сезш ен кала халкы катты секем алып калады. Енда icTiH артын багудан баска колдарынан еш нэрсе келмедк ел ертецп кущи каушпен Kyrri. Халык Б е п м сулуды н ж агдайын е з кездер1мен керуге хан сарайына карай тан ата ш убыра бастайды . Ж иналтан журт Карабураньщ жаны пэк кызыньщ шашы м ен колы ез жайында турганын кередь Жазыксыздыгына ел куэ болады. EceciHe картыска ушыраган хан Ш аншардьщ жазасына, Жанкент шаЬары сол жылгы куз1нде улкен апат кутш турган ед1. Калага адам сем б ес кеп жылан каптап, жаулап алады. Журт удере кеше бастайды, 6ip сэтге кужынаган халкы бар кала ж ут жерге айналады. Каптаган жыланды ел «Ордалы жылан» деп, коныстарын ipreciHeH аулак кeш ipeдi». 65

Аршагул ТОЙБАЙ ЭЛПЕШ АНА Казак uieacipeci халкымызды Акарыс, Жанарыс, Бекарыс аталатын уш арыстан таратканы б е л г ш . Жанарыстан - Каратор батыр, одан - Тулпар батыр, одан - Алшын, одан - Сем1з Бука, Сем1з Букадан - Ж умыр, одан - Журтбай, одан - Жуцщ бай, одан - Кененбай, одан Сармантай (Сары), одан - Шал, Ш алдан - Ер Каптагай, одан - Найман мен Наймантай (Найманбай деп те айтылады) тарайды. Сонда Найман бабамыз Жанарыстын 12-буыны болып келедк И э, ол дэу1рдщ батырларына Бука, Кабылан, Кабан сиякты айбынды жануарлардын аты телш ш , ерлшке ен дала- ньщ алыптарын косалкы ететтш бар гой, сондыктан турю халыктарына ортак осы еа м д ер бабаларымызда да кездесш отырады. Сол сиякты, Найман еа м ш д е сол кездеп сан 8-бен шендест1рш айтады. Kefl6ip зерттеупплер шеж1ре деректер н е п зш д е сол Найман атамыз е ю эйел алыпты, Кыргауыл атты улкен б эй б ш есш ен - Аксакал, Уйелеш, Куйелеш туыпты. Шущр- кей деген эйел ш ен Токпан туады. Жауынгерлш заман- ньщ KecipiHeH Найманныц терт улы б1рдей каза табады. Токпанньщ келш ш еп 18 ж асар Э л пеш ж астай жес1р калады. Сол кезде Найман 83 жаста екен. Сол заманнын эйгип тулгаларынын 6ipi Найман атаньщ урпаксы з кету xayni акылды ж ас ана Э л п еш т щ аркасына аяздай батады. Ол 63iH эменгерл1кке аламын деп жар салган Аргын балаларыньщ мазалауынан кутылу ymiH бабамы зды н алды на кошкар жетектеп барыпты. Муньщ мэн-жайын тусшген Аргын баба: «Кур суга бата журмейдк кур аякка неке ж урмейдЬ - деуш1 efli, балам «Кош кары н калсын е з басьщ а бостанды к берд1м» - деген екен. Осылайша бас еркш дш н алган дана- ге й эжем1з е з TepKiHi Kimi ж у з елш е бары п, эке ризашы- лыгын алады. CininiciH атасына айттырып, найман елш е келш eTin Tycipefli. Оны «К ы з ен е» д е п атап, осылайша Ынлшше KeniH болады . 66

ДАТЧАН ЫН, Д А Н А А Р У Л А Р Ы Халкымызда: «Tiney - анадан, Tipey - атадан», «Ата ку- цпмен ер еседк ана тшеу1мен ел еседЬ> деген гибратты с ез бар. Ж аратушы сол 6ip акылды ана тш егш кабыл керген болар, Найман ата 87 жаска шыккан жылы 6ip шыр еткен к ерш , елгеш Tipinin, еш кеш кайта ж анган дай болды . «М енен калган сонгы б е л л осы шыгар» - д е п оны ц атын Белпбай кояды. Арада 18 жыл етедг Элпеш ана 36 жаска келедг Сонымен 36 жасар Элпеш ана 18 жасар Белпбайга некес!н кидырады. Содан барып Cyfiim ui туады, Суш ш ш ден - Телекатай, Телекатайдан — Кытай би, Кытай биден — Каракерей, Матай, Садыр, Дертуыл тарайды. Кытай би каза тауып онан туган Каракерей, Матай, Садыр, Дертуыл - Телекатай атанын бауырында ecin, «терт Телекатай» атана- ды. Найман баба юндшшен тараган тогыз урпакты е з кезь мен керш, 138 жаска шыккан жылы тесек тартып жатып калган екен. Бабасын баласы ндай элпеш теп, уялы терек, уй1рлi ел дэрежес1не жетк1зген аяулы келш ею дун иенщ ортасында талыксып жаткан атасыньщ алдына кел1п, иш ш сэлем бергенде, Найман ата басын 6ip кетер1п барып кайта сулк жатып сандырактап кет1пт1. Мукым ел анасындай кад1рлеген кел1н сон да атасыньщ алдында: Ата-еке, тай6ecmiдейме? Жан есшрмейме? Шыщан кун кештрмейме? Сыбырлаганды к^дай естшейме? Мыцжылжасаганмен, Жалганжарык,дуниеmammi, Алдашыкелтцалганба? Сандырагыцызжаныма батты. Жасымнанпаналадым, Экемдей аяладым. Кудайдансураган, Урпагыцecmi ормандай. 67

Аршагул Т О Й Б А Й Ортайганыцтолгандай. Небай- yjuimпенармиибай, $ Дуние, мал- сормацдай, Алтыкун болдыжаткрньщ, А/рпьщсусынныцтатдэмгн. Артца айтар всиетщЬ барма, Халк;ыца улг1болгандай? - деп ermiirri. Осыны ай- тып Элпеш ана атасына саумал усыныпты. Найман атамыз басын к е т е р т , шара толы кымызды котара тартып: Бацытымдыжандырган, Сусынымдыцандырган, Ац перштем-ай, - деп келшше ыстык ыкыласын такпакпен ж еттазнт. Найман атамыз зор денелк толагай тулгалы, батыр MyciHfli алып адам екен. Кдкырыгы катып, кангырыгы тутеп жаткан жан сусындаган сон, ш ел езегш е тусш Kerri ме, элде айтар сез1н1н ар жак, бер жагын ту й iидей алмай сенделш отыр ма, гасырдан артык жас жасап, кэрипк ж е ц т , к энпрш калган карт кезш жумып yHci3 отыра кетедь Bip кауым уады т кутш , TCHMipin отырган келшнщ шы- дамын кудйс тоздырса керек, epiKci3 Tin катыпты: Айналайын, Ататай-ай, em in кете жаздаган эулетгщ бет алганын кезщ м ен Kepin, болашагына кез жeткiзгeндeй болып едщ . Ш ынымен тш ге келмей KeTeMiciH? Уран гып кетерер урпагыц уш1н сэтке болса да сшкш пй. Акыргы демЫ зд1 Алладан сурадым, - деп басындагы ак кимеш епн мойнына карай сыргытып, касабалы б э й б ш е болтан Элпеш ею колын аспанга жайып, сол тш егш агыл-тегш жырга косып eHipen ж1берген екен. Элпеш тщ ак тш еп Аллага ж етп ме, элде ой шыцыра- уы нда отырган картгын туш ндеп айтар ce3i тугел1мен типнщ ушына карай уш рш е калды ма, Найман карт юртиген юрпж- TepiH найзанын уш ындай т!ктеп, жаркабактьщ астындагы шынырау кудыктын суындай кос жанарына от 6epin, кезш ашкан екен дейдк 68

ДАЛАНЬЩ ДА Н А АРУЛАРЫ - Айналайын, ак перш тем-ай! Акыргы сапардан аз да болса бегедщ-ау! Мен улкен болып саган пана болганда, сен ж ас болып даналык керсетш едщ . Акыргы ne6i3iM fli айтай- ын езщ е, урпакка жетюзуин де езщ бол, - деп аягын эл а з унмен такпактай ж енепю п: - YciKшансагулсолмак,, Дуние- гул, Мыц солып, мыц солмак;. Топтыратынэйел, ортайтатынер. Ердщecepi жай сагынады, Жаушылыща елшабылады. Дуниенщ ортайганы емей немене? Жвргеккетускенсэбидщ Жвргегте орап, Кызылшацаулдыда, цызылшаца Дызды да 6ipm тулпардайгыпжаратып, Бipin сущардай гып тарантып, Ocipemiit кш edi? Дызды ай тецеспес ару еткен, ¥лдыжалынды—жайсац алып еткен, EipiH цалыцдыц, 6ipiH - куйеуеткен. Эйел емей немене? Ортайгандуниет толтырган емей немене? Кус таранады, елжацарады, Жер квктегенмен вспейдi, Адамцаралсада, цурыпкетпейд'1, Жайсацмен жацсы тект1дентуады, Атаныцак,жолынцуады. ТекЫздщ—артылац. Оларданecmi, Жондыжортцан Квкжал мен Кулан. Койгыда киген цамцадан, Сулыццакиер тон артыц. Ханурттаганханыцнан, Таццаотырганзалымнан. Малый бащан цараартыц. 69

Аршагул Т О Й Б А Й Бекере13дуниеден, Ажалга бастаржол артьщ. Дэриясарк,ылмас, Свз ш/ркш, таусылмас... Оттек... - деп уш у3*л *п» бойы н созып, ажал кушагына KipreH екен, кайран кария. Осылайша о дун иеге аттанган Найман атамыздьщ артында тогыз ул калып, кейш ол тогыз танбалы Найман атанды. Найман eai мандайшадан куш туып, казак халкынын аса ipreai, белд1 улыстарынын 6ip ine айналды. Каракесек Кемшр- бай мен Найман Калжан акыннын айтысында Калжанньщ: КвзщЫаш, ауыржатцанНайманелмт, Квз ж/бер ауданымакшнен кеммт? 150белыеболванНайманзаты, Дозцонып, уйрекушкрншалцаркелмш. Балталы, Баганалы, Tepicтацбалы, Арындыmayсуындайцалыцселмт. Эрдегi тоцеанболыселд'1 крссац. Алдыцда асу бермес сары белмт, - деген елен шу- макгарынан бул елдщ таяу замандагы ecin-жеткен тобын да ангаруга болады. Сол дэу1рде жасаган ортаазиялык галым Рашид эд-Дин- н1н жазганындай наймандар ж ан саны жагынан бэрш ен кеп, коныстанган жер1 шурайлы, м эдениет ep e ci жогары, ездерш щ жазу-сызуы бар, калалары гулденген жартылай отырыкшы, жартылай кешпел! ел болатын. Сол кезде сахара халыктарыньщ арасында аныз жыр болып таралган: Артк,ынаймандар, Аскрр таудай eni бар, Ат-келт сайма-сай, Айгайлар берер жеш бар...— деген елен жолдарынын «Монголдардын купил шеж!ресше» Tycyi т е л н ем ес. 70

ДАЛАНЫ Ц ДАНА АРУЛАРЫ САРАЙМУЛ1К ХАНШ А (Биб1 ханы м) Сараймулж ханша - Шагатай улысындаты монгол Казан ханньщ кызы. Казан хан exi дария аралытын жайлаган Э м ip TeMipni, оны н кайынатасы 0M ip К ¥сайы нды ш енгелш де устаута тырысып багады. Exi жак арасында талай марте кескшесхен урыстар да болтан, татулыкка хелш бэтуаласкан хездер д е хездесхен. Bip урыста Эм1р Кусайын Казан ханды олпрш тынды. Бул шамамен 1345 жыл, К¥сайын мырза Казан ханньщ байлытын х езш е д е iл м едь Алтын тактын жанында кырык opiM кара шашына алтын-xyMic, лагыл- маржандарды тагынып, баска дуниеден бейхабар ойын устш де отыртан кыз баланы, атына мш геспреда де, ордасына алып келедь Бул - Казан ханньщ кенже кызы Сараймул1к едь Кыз ecin , бойжетедь Шамамен 15-ке келер-келместе хан кызбен некелеседь Еркш ескен кыз К ¥сайынмен некелескен сон, сарай тещ р еп н дегш ер ге OMipiH ж у р п зш , айткан назы буйрыктай, OTiHimi - ук1мдей болады . Сараймул1х Tetcri ж ерден шыккан ерке кыз сулулы тымен танданды ры п кана коймай, к а д ф т 03i 6inin, езгеге д е таныта алатын ару ехенш айкын дэлелдедй Сараймул1ктщ тым акылдылыты А ксак TeMipre келген с о н с езш ед ь Тем1рдщ сарайы нда улкен icTepre араласа бастайды. Рас, элемнщ 30-дан аса елш е патша боп, карсы х е л г е в д xipnix кактырматан Тем1рдщ ж у р е п н бил еу Сараймул1кке онай бол м аса херех, оньщ талай куйд1 басынан отхерген1 сезс1з. А ксак TeMip 1399 жылдары Ундш танта аттанып к е т ш м ен , Сараймул1к ханш а epiHiH курметш е api П айгамбардьщ (с.т.с.) хади с-ш ар иф ш де ай- тылгандай «М усылман баласы уш ш ду н и ед еп ен сауабы мол icTiH 6ipi - мешгг салды р у» д е ге н д 1 уты нгандыктан, жер-жерден шеберлерд1 жинап, меийт курылысын колга алады. Сараймул1к кеп жумыстьщ басы-касы нда журш, 71

Аршагул ТОЙБАЙ бэр in кадагалауды эдетке айналдырады. Осындай туста бас ш ебер ж итг Сараймулшке гашык болып калады. Б1рде ол ханшага шарт кояды: «Х аным в з аягымен келш , бетщ ен 6ip суйд1рсе тана мепнт курылысы уакытында аякталады» - дейдь Сараймулш: «Кырык кэнизэктщ нш нен тандаганын алсын да, M eiuirri тез 6 iTipciH » деп буйырады. Ш ебер к ен бей д г С онда ханш а 6ip кущ нен туске карай кырык жумыртка 6epin япбередь Ертецше ш еберден «Мырза жйтг, кырык жумыртка кайда, кандай екен?» де п сурайды. Ол: «Кандай болсын, жумыртканын бэр! б1рдей емес пе, жеп койдым» деп жауап береди Осылайша ж нтг сезден утылып калады. Ол амалсыз вз жумысын тиянактап, уэдел! кезшде 6iTipinTi деген эцпм е бар. Сараймул1ктщ Биб!ханым деген еЫмше байланысты да аныздар бар. Биб1ханым м е ш т н табу киын д е с е д г Сэнд1 д е галамат гимараттын болтаны жайында мэл1метгер аз ем ес. Ен бастысы, Сарайм улж epiHe адал да, акылды cepiri бола бшген эйел. Перзент кврмеген, дегенмен, Тешрдщ улы Ш ахрухты, улы галым ¥ л ы к б е к п д е бауырына салып, тэрбиелегеш айтылады. А ксак Тем1рдщ акыргы сапарында жолда ауырып, Отырар шаЬарында кез жумарында касында Сараймулж ханым болган. Барлык пен байлыктьщ, жауыз- ды к эрекеттердщ талайын Kepin ескен Сараймул1ктей «Tanipi сыйлаган адалдыкты» б и ж устана бш ген кемецгер эйел дщ eciMi тарихта калуы бекер ем ес. Б1з Э.К екшбаев- тьщ «А ны зды н акыры», Е.Раушановтын «С арайм улж ханым KiM?» шыгармаларын окып осы ндай ой туйдж . 72

ДАЛАНЬЩ ДАНА АРУЛАРЫ АЙША БИБ1 Сонау орта гасырларда eni мен жерш жаудан коргаган Карахан eciMfli баты р ем !р cypinTi. Талай алыпты тагынан Tycipin, карсы ласынын алды нда тайсалмаган К арахан батыр кас жауынын кызына гашык болады. Кыз экесш щ бул некеге карсы болатынын бш ген сон ол суйгенш алып кашуга бел буады. Exi жастьщ кол устасып кашып кеткенш ecTireH э к е а сарбаздары на оларды en r ip y a i буйы рады . Сол аныз желкл бойы нш а эн п м е л ер болсак, А йш а 6u6i Т урю станда ж ас батыр Караханмен кездесш , 6ipiH-6ipi шынайы унатады. Нэтижешнде ею ж ас бас косып, рш рлш cepiK болуга уагдаласады. Ж аугерш ш к заман болса керек, тус-тустан анталаган жаумен арпалысып, елш , жepiн кор- гаумен жургенде Караханньщ уэдел1 мерз1мде Айша би- 6ire баруга мум кш дйт болмайды. А рада 6ipa3 уакыт етедп Акыры шыдамы таусылган Айша 6n6i Караханньщ мекеш Тараз каласына 03i бармак болы п, касына Kyrymici Баба эж е катынды epTin, жолга ш ыгады. BipHeuie кун жол журил, Таразга да жакындайды. Каланьщ Te6eci керш геннен кеш н е зен н щ жагасына токтап, сол арада cyra Tycin, ш ан-тозаннан арылып, 6ipa3 дем алмак болады. Kyrymici ас жабдыгына ю р ю ед г Салкын суга шомылып, денеш ceprin шыккан А йш а 6H6i Kyrymici ас эз1рлегенше жата турмак болы п, арнайы 03iHe тесел ген тесешшке келш кисаяды. С у сабатыньщ салкын ауасына косылган таудьщ самал жел1 узак ж олдан шаршаган жас арудьщ балгын тэнш аялай сипап, ракат кушагына белейдь Суйпспсш щ ауылыньщ Te6eciH керш кецип жайлантан, ещ н аз уакыттан кешн оны мен к ездесетш ш ойлап, т э т а киял б е с т н д е тербелш жатып, маужырап уйыктап кегель Осы уйкыдан оны даланьщ улы жыланы шагып оятады. Денесш у жайлап, тынысы тарылып бара жаткан Айша 6«6i дереу Караханга хабар берп зедь Карахан тэуштерш, молдасын алып жеткенде ару кыз icin-xeyin e x i ду н и ен щ 73

Аршагул ТОЙБАЙ арасында жатыр екен. Карахан молдага екеуш щ н е к ес т кигызады. Содан кешн ол кызды колына алып, жаны у з т ш бара жаткан Айшаньщ кулагына: «А йш а, сен енд1 биб1 болдьщ!» деп уш рет айкайлапты. Ханнын ел1 кызбен неке киысканы одан бурын да , кешн д е тарихта кездеспейдг Кайгырып, кан жуткан Карахан суйген жарыньщ дене- сш арулап жерлеп, басына эсем кум без орнатады. Жауын шайып, жел м уж ш , уакыт е з б е л п с ш салганымен 6ip-6ipiH шынайы суйген гашыктар махаббатыньщ еш пес белпсш - д е й болы п, сол кум без Тараз каласыньщ ipreciHfle менмун- далап бупнге деш н козге туседг Кесене жайында кыскаша токталар болсак, Айша 6n6i KeceHeci - X I—XII гасырлардагы сэул ет ен ер ш щ корнеки ескертюпп. Жамбыл облысыньщ Жамбыл ауданындагы А йш а биб1 ауылында орналаскан. Сырты керамикалык плиталармен каланып, ойып жасалган ернект1н сэн- салтанаты мен сан турлш ш жагынан Казакстандагы баска мемориалдык-дэстурлк ескертюштер ш ш д е оган тен келеыш жок. Е ск ер тю п т калаган юршш тердщ эртурль лптнщ 63i тан калдырады. Оны н алгашкы калпы б1здщ уакытымызга деш н тек батыс кабыргасында сакталган. А йш а 6n6i KeceHeci Орталык Азиядагы плита т у р в д е капталган оюга толы толыгымен кесшген терракотамен безенд1ршген. Кесене безещ ируш де бай жэне эр турл1 геометриялык фигураларымен апталган. ТЪбектер терра­ котамен капталган ж вдш ке суреттермен казакы оюлармен безещ нрш ген. А йш а биб1 KeceHeci коне Орталык Азия турю халкы о ю -epHeicrepiHiH бай мурасы болып келедн Ka3ipri кезде бул ескертю ш терден батыс кабыргасы, ал, калган кабыргалардан - аз гана суреттер калган. П ш пш шаршы- ланып бккен, ауданы 7,6x7,6 м бурыштар багана-ыреулер аркылы кетершген. К есене ортасында кулпытас (3x1,4 м) орнатьшган. Батыс жак кабырга м ен баганалар оюлы усак плиткалар- 74

ДАЛАНЫЦ ДАНА АРУЛАРЫ мен капталган. Кабырганьщ ортасында cyilip аркалы жа- салган текше бетгерш щ кабыргага уласар тусындагы ба- ганалардын жогаргы жагы xerepic ернекпен эшекейленген мыгым блок болып келедг Бурыштагы баганалар Kerepic ерн е к п жука KipnimneH ерш ген б ел д еу аркылы эсем дел ген. Айшы 6n 6 i KeceHeciHin 1ргетасынан бастап есеп теген д е 3,4 м бш кпкте баганаларга араб эрпш де жазуы бар белдеу журпзшген. Солардьщ 6ipinaeri «Куз, булттар, денгеленген дуние...» деген свздер жазьшган. Кесене кабыргалары (калындыгы 80 см ) уш бел1ктен: куйд4ршген KipnimneH каланган iiuKi жагынан, оймыш эш е- ксшп плиталармен капталган сырткы жагынан, сонымен 6ipre саз балшыкпен ж эн е ж арамсыз плиткалардын сынык- тарымен толтырылган кабырга ортасы ндагы KeHicTiicreH турады. Кабыргалар м ен баганалар 6epiKririH арттыру уш ш кабырганьщ imxi жагы на арша агашынан аркалык койылган. К есене кабыргаларынын сырткы 6eTi арткы жагындагы сыналарымен б е к т л ге н оймыш усак плиталар аркылы безещпршген. ¥сак плиталардьщ шырмауык врнегше 60 Typni эш екей колданылган. Каш аумен ун гш жасалган бул оюлар 6ip-6ipiMeH киюласып, кесененщ максатына лайык сэул етпк сипат, композициялык memiM тапкан. К есене курылысынан TeMip floyipiitaeri сэулет ен ер ш д е улкен орын алган порталды-такталы дэс ту р айкын ангарылады. EcKepTKim туристерд1 тек ерекш е сэулет!м ен гана ем ес, сонымен катар, суп у А йш а 6n6i мен батыр Карахан арасын- дагы шекс)з махаббат туралы аныз да кызыктырады. Кесенеш салган сэулетсш туралы накты дерек жок- Казак жобалау-калпына келт!ру институты А йш а 6 n 6 i кесенесш калпына келтсру ж умысыньщ ж обасы н жасап, Тараздагы ш еберхана ескертш ш п калпына келттрдг А йш а 6 n 6i xeceHeci республикалык манызы бар тарих ж эне мэдениет ескертш ш терш щ Ti3iMiHe е н п з ш п , мемлекет коргауына алынган. 75

Аршагул Т О Й Б А Й БАЙАНА КАШ АН БАЯН С¥ЛУ ГА АЙНАЛДЫ? «Козы Керпеш - Баян с у ду » дастаны казакгьщ гашыктык жырлары шйнде ежелден бар жэне халык арасына ете кеп таралган. Баян су ду - кене д у н и ед еп жаратушы, хак, Кудай образыньщ эдеби енделген Typi. Бул атаудьщ туп- тамыры «бай», «касиет», «кут», «байлык» магыналарында колданылады. Байана - жер-су иеш, ол адамды, жер бетш- д е п ан-кус, агаш -шеп, жаратылыс атаулыны жарылкаушы н е п з п куш, куд1рет саналады. Bi3 к еб ш есе «бай» угымыньщ элеум еток магынасына гана кецш аударып, онын сакралды непз1н ескере бермейм1з. Байана туралы алгашкы ж азба деректерд1 М.Кашкаридьщ «Турк ce3fliri» к1табынан аргу тайпаларына катысты дерек- тер кездест1рем1з. Аргу тайпаларыньщ XI гасырда Испиджаб (Сайрам) мен Баласагун арасын, ягни, Сайрамнан бастап Ш у бойы на дей1нг1 калалык onipfli м екендеген!н ескерсек, бул угы м TypiK тайпаларыньщ K e nm ijiiriH e катысты екеш аныкталады. Калалардьщ Kenminiri «А ргу шаЬарлары» аталады, солардьщ 1ш1нде, мысалы, «А ргу Тараз» (7 , 128- б.). М Даш кари сезд1г1ндеп «Байана/бай» свздер1не алгаш кещ л аударган А.Н.Самойлович болатын. Ол е з жазбасында: «Слово bayat, которое мож но рассматривать как древнюю форму множественного числа на - t от вышеупомянутого слова Ьауап, обозначало, по словам М ахмуда Кашгарского, бога на языке племени аргу и вм есте с тем , как это нам известно из других источников, служило названием, по видимому тотемного происхождения, одного из гузских племен» деп керсето. (14, 32-6.)- Тарихи деректерде «аргулардьщ» гун кауымдастыгы- ньщ онтустж тобы рет1нде кабылданатынын айткан жен. Гундарды н бул тобы «ак гун» (белы е гунны) деп аталады. 76

ДАЛАНЫЦ ДАНА АРУЛАРЫ Сасан дэу1ршщ тарихи окигаларын сипатгайтын кене армян деректерш де ак гундар ж енш де былай жазылган: «Эфталитгер гун елш е жатса да, ездер1 солай деп аталса да, 6ipax, езге гундармен араластыгы мен ауы с-туШ епп жок. Б1з бигетш гундар мен олардьщ арасында ортак шекара жок. Олар кеш пел i ем ес, ерте заманнан 6epi кунарлы жерлерге коныс тепкен. Гундарды ц ш ш д е е н -Tyci агы да, Typi KenicTici д е ак гундар...» (1 6 ,2 0 5 -6 .). Г ундарды н огы здармен байланысы туралы арнайы гы- лыми зерттеулер кездеспейд1. Дегенмен, «халыктардьщ улы коныс аударуы» дэуф ш де (б.э. басы) гундар ¥л ы далада ен алдымен огыз кауымына жататын тайпалармен кездескен сиякты. Кене грек деректерш де «скиф», парсы жазбаларында «сак» аталатын ¥ л ы даланьщ жауынгер кеш пелш ерш щ ез атауы «огы з» болганга уксайды . Бул казак арасында сакталган Уыз хан немесе Керуглыньщ атасы Толыбай сыншы, Timi, Шыгыска танымал «Огыз каган» жырларынан анык сезш едк Казак ш пнде «Байана» кудайына табы ну умытылганы- мен де, бшк таулардын бауырындагы унпрлерге барып «Бай- анага» тэуэп ету, курбанды к шалу, сыркатка ш ипа, баласы зга перзент сурау дэстур1 эл1 жалгасы п келедк С ол себ еп тен , тау унг1рлер1н1н к е п ш ш п «эу л и е» Б айананы н касиетт1 уй1 есеш т. С ондай касиетт1 оры нньщ 6 ip i - Баянауыл- дагы Эулиетас (Коныр эулие) yH ripi. Н.Конш ин «Баян- ауылдан Каркаралыга дей1н» деп аталатын жолжазбасында Эулиетаска табынып, тунеп жаткан, зиярат етуге келген адамдарды , олардьщ курбанды к ш алганын, у ц г1р д1ц 1ш1нде шырак жакканы туралы жазады. Байана кашан Баян сулуга айналды? Бул м эселеге тур1к кауымдастыктарыньщ Ислам д1н1н кабылдауымен т1келей байланыстыра караган жен. Байана эуел бастан дуниетаным модел1н1н imiHfleri ен 6ip керкем образ болгандыгында дау жок. Ол кене баксылык тус1н1ктерде аягы ауыр эйел-ана кейп1нде суретгерге т у с п , оны ц э д е м ш п н табигаттьщ ен 77

Аршагул \"ГОЙБАЙ 6ip суду cyperrepiMeH салыстырып отырды. Байана туралы тусш 1ктерд1 сактаудьщ жалгыз жолы одан керкем образ жасау аргу-турж тайпалары жайлаган елкеде гслэм туына багынудан басталады деп жорамалдауга болады. Ендеше Баян суду бейнесш е н е п з болган Байана - Жаратушы образы ретш де ондаган мындаган жылдар, ал, Баян суду образы ретш де 1000 жылдан астам ем1р сурдк Баян сулудынтарихы, Mine, осындай!

ДАЛАНЬЩ ДАНА АРУЛАРЫ Ж АУЬАР Ж Ы РГА АЙНАЛГАН - Ж1БЕК «Кыз Ж1бек» эпосын махаббат гимш деудщ эбден ж еш бар. Оньщ нагыз керкем туы нды га айналу ypflici ЖУР'П жаткан кезде, ягни, X V I-X V III гасырлардагы казак кога- мында жеке басты н, сез4мнщ бостанды гы , махаббат epKiHfliri туралы мэселе дэл мундай денгейде ашык айтыла бермеген, ecxi рулык заманньщ неке мен отбасына катысты, калын- мал, кеп эйел алу, эменгерлш сиякты салттары устем болтан. Солай бола турса да, «Кыз Ж1бек» жырынын шыгуы сол дэу1рдщ езш де-ак халыктьщ идеал туралы эстетикалык пайым-тусшнтнде белгий 6ip дэреж еде e3repic болганын айгактайды. Телегеннщ д е , Ж1бектщ д е е зш е лайык ж ар i3fleyi, cyftic- пенш ш кпен уйленуд1 кездеу1 - сол кезен жастарыньщ ойын- да, кею репнде журген арманын, мунын, тшегш керсетедг Жырда кыздардьщ келбет1 е т е ш ебер суреттелген. « Т ел еген Ж1бекп тез1рек керуге ынтыгады. С ол ынтык сез1ммен Каршыгадан озы п, Жйбекгщ к уйм есш е буры н ж етед г BipaK, Ж1бек оны мен сей л есуге намыстанады . Тек, Каршыганьщ у г т н е н кешн гана Ж1бек «бетш 6 ip аш ып, ж арк етш Kepi- Hin, амандасты да, кайтадан пэуескенщ какпагын туймелеп, жатып калды», - дещ й жыршы. Ж1бектщ гажайып керкш керген Телеген: «ЖаЬанда бул сипатты эйел кергешм жок efli, енда муны алайын!» - д е п ш еш едь Осы сэттен бастап Телеген белсендш к керсетедг Бул жырдьщ к е р к е м д т н е тш жетпейд1 деу дщ еш артык- тыгы жок. Кыз Ж1бектщ керкш е каранызшы. /Сыз ЯйбектщKgpMemi, Жиьаннанасцанcaynemi, Лэш1-Мэжнун болмаса, взгеден артык, келбет!. Ушцызыбар цасында-ай, 0 з / онтортжасында-ай. 79

Apuiaryj Кеб'тнщвкшеа, Бухардьщгayhap тасында-ай. Ацмацдайыжалтылдап, Танадайквз/ жарцылдап. Алтыншашбаушашында-ай. ДызЖгбектщдидары- Догалыквлдщкурагы. Квз сипатынцарасац- Нур цызыныц шырагы. Дури гауиар сыргасын, Квтереалмайтуркулагы. Бой нусцасын щрасац - Бектермтгенпырагы. ДызЖгбектщацтыгы- Наурыздыц ащиа царындай. Ац беттщцызылы- Ак;тауьщтыцкутындай. Ею беттщажары- Жазгы тускен сагымдай. Бтегтщшырайы- Айбалтаныцсабындай. Твстдебаркрсанар- Нар бураныц санындай. Обман;ауыз, кумарквз 1здегенергетабылды-ай. Этюрлтн байкрсац - Усталар сощан кетпендей. Нур туцымын еккендей. Ею ауызсвз свйлескен, Муратынажеткендей. Tipici тугтЖ/бектщ, Элите адам к;айырылып, Беттенкелтвтендей. К,ызЖхбектх Твлеген, Ацылменентаныптур, КвзMeUipiн;аныптур.

ДАЛАНЬЩ ДАНА АРУЛАРЫ Бешштенжанган шамшырак, Ke3i жайнапжанып тур, Beni нэзшталыптур. Тар/щансымнанжщшке, Ysuiin кетпейнегып тур? Осындай жауЬар жыр тудыра алатын журтьщ нан калай гана айналмассьщ, агайын! Жалпы, Телеген гашыктык эпостьщ дэстурш е сэйкес, езш е тш си сынактардьщ бэрш ен сурш бей етед1. Суйгеш упнн ол елш , ата-анасын тастап, жалгы з e3i KayinTi сапарга шыгады. М ахаббатка адалдык танытып, жарык дуниемен коштасады. М ундай жагдай романдык эпос кешпкерщщ бэрш щ басынан етедь Телеген де осыны бастан кенпредг Тумысынан ерекше жаралган Телегеннщ мшез1 Ж1бекке деген гашыктык ce3iini пайда болганнан кешн буры нгы дан ropi жумсарып, оньщ болмы сы н байыта, нурландыра ту с е д i. Ол ете сез1мтал, нэзж жанды болып керш едг Бул касиеы, acipece, Т елегеннщ Сансы збайм ен кош таскан сэтщ де ж эне эуелеп ушкан алты казга карата зарын айткан кезде барын- ша кен ашылады. Qcipece, сонгы м он ологта Т елегеннщ iuiKi сез1м1 ете лирикалык, Te6ipeHicrri рухта ашылады. Ж1бек те - е з тещ н 1здеген ару. Оньщ арманы - езщ кулай суйген, махаббатка адал адамга косьшу. Ж1бектщ идеалы - бай да, батыр да емес. Оган кереп - езщ щ ж урепн жалын- дата алатын, e3i сиякты жаны таза, акылды api Kepiicri жшгг. Ягни, Ж1бектщ e3i калай суйсе, ж птг те оны солай сукн керек. MiHe, Т ел еген осы ндай адам. Оны Ж1бек алгашкы кездесуде-ак сынап, байкаган. «Ж алгы з атты адамсьщ » дей отырып, Телегеннщ сезш ен, езш калай устайтын мщ езщен, оньщ бекзат жан екенш ангарган. Жалпы, Ж1бектщ образы эпоста идеалды болып сурет- телед1, оньщ бойы нда казак эйел щ щ асыл касие-rrepi ж и- накталган. Жырда ол exi бейнеде кершед1 - суду кыз ж эне адал эйел. Жырдын ел арасында кен таралуынын 6ip ce6e6i осы нда бол са керек.

Аршагул Т О Й Б А Й Ы РЫСТЫ АРТТЫ РГАН Ы РЫ С АНА Ырыс ана - аргын тайпасыньщ Бесмейрам б1рлест1пне KipeTiH С у ш н д к руындагы Самырза атты байдьщ шаныра- гына келш болып туседа. Байдьщ алгашкы эйел1 елш , улдары Байгана мен Тайгана анасыз калады. Будан сон Самырза Ырысты айтгырып, уйленеда. К еб ш е мал, ел мэселеЫмен айналысып ж урш , уш не тан алдында оралатын Самырза Ырыстьщ балаларына деген м е Ж р т д ш г ш е ка п ы риза болып, уйкыларын бузбастан, кш мш ен жантая кетед1 екен. Ерте оянатын Ырыс кш мш ен жантайып жаткан ерш керш , «Мунын не?» дегендей наз айтады екен. Самырза да озшщ оган к е н ш толган ризашылыгын унем 1 биццрш отырыпты. Ырыстан М еппмбай, С ел зб а й атты балалары туады. BipaK, Ырыс озш ен тукан улдарынан repi отбасынын улкеш Байгананьщ жолын тшеумен болыпты. Самырза елгеннен кешн де, асыл ана осы камкорлыгынан таймай, улкен улды замандастарыньщ алдында жогары устауга тырысыпты. Ана ум1т1н актаган Байгана мырза атанып, абыройы шартарапка жайылады. Э йтсе де, Байгананьщ дос-жарандарыньщ шйнен д е алакоздш шыга бастайды. Онын мырзалыгын кысылтаян жагдайда сынап кормекпл болган арамза жолдасы icne Kipicefli. Сынагын ж узеге асыруга жаздьщ куш жайлыска шыккан кош жолындагы сусы з ш олейт ещрД1 тавдайды. Байгананьщ кони сол жерге келгенде, ойламаган жерден кештщ алды- нан 6ip топ адам «Б1з конакпыз» д е п шыга келедг Байгана абыржымаган калпымен байсалдылык танытып, дереу кошт! токтатып, туйелерд1 ш егертш , уй Tiryre, казан-ошак дайындатып, курык тим еген 6ip сем1з байталды алып сойгызады. Бул арада ауыз судьщ тапшылыгына дагдарып, Ырыс анасына келедь Ырыс дереу 1 0 -1 5 биеш байлатып, 82

ДАЛАНЫН, ДА НА АРУЛАРЫ erri биенщ су п н е аскызады. Конактар кол ж ууга да бие суп н пайдаланып, кысыл-таяннан шыккандай болады. Казак угымында суг, жалпы ак атаулы, scipece, бие с у п киел1 саналганы б е л г ш . А ныздын ж ел г а бойы нш а осы окигадан кейш Байгананыц дэулет! кайта бастаган дейдь Ырыс ана дуниеден еткен сон Байгананьщ ырзыгы да тая бастапты. M em pi\\m i анамыз Ырыстын е зш е н туган кенжеЫ М еппм - бай эулет1 бугш де e cin -ен ген . Олар Алматы, Талдыкорган, Караганды, Жамбыл, Ею бастуз, Баянауыл ещ рлерш мекен еткен. Осыньщ 03i Ырыс анамыздын шарапаты. «Каз1р м енщ упдарым Менпмбайдан жетшни атада тур», - деп жазады Халел мырза.

Аршагул Т О Й Б А Й КАРАШАШТЫЦ ДАНАЛЫГЫ Карашаш - казак фольклорында тапкыр ой мен акыл- парасаттьщ, шешендйсгщ ynrici болтан дана эйел. Казак когамыньщ тарихында казак хандытыньщ непзш салушылардьщ 6ipi - Барак ханньщ баласы, шамамен X V гасырда OMip сурген Ж эш бек ханньщ (Э з Ж эш бек деп те атайды) акыл косушысы, api досы Ж иренш е ш еш еннщ зайыбы. Ж иренш е мен Карашаштьщ уйленущ щ e3i eKi дананьщ ой -epicTi сынауынан тутан. Ж иренш е дана ж ё л т болса, Карашаш акылына сымбаты сай, байыпты, алды-артын ба- галайтын ойлы эйел. Булардьщ арасына ту сш , Карашашка деген ынтызарлытын токтата апматан Ж эш бек ханта турл1 акыл-айламен тоскауыл ж асай алтан эрекеттер1 кеменгер эйелге тэн касиет. Казак даласында хандар бш пп устемднс алып турган кезде хан зорлыгын тапкырлык сезб ен коса, ойта конатын эрекеттермен бутаулап оты ру - буры н-совды кез- десп еген кубылыс. Heri3i, Карашаштын ойы терен, ерекше кесек тулта екендйт акикат. Атам казак кандай тыгырыкка т1релген туста да 6ip ауыз сезге токтатан той. С езд щ KaflipiH бш ген, курметгеген, бас иген. Халкымыздьщ ту гып кетерген е н бийк касиет1 - созд1 баталауынан керш едь Карашаш пен Жиренше сезбен бастагандарын ic-эрекетпен дэлелдеп, тушнш iueuiin отырады. Оган мысал кеп. Адамнын жасына, TeriH e, дэр еж есш е карамай акылга кенщ ретш р бас кесетш ж ерде д е 6ip токтамга келш , тыйым жасап отыратыны - тангалдыратын жайт. М ысал уш ш кепке мэл1м Карашаш­ тын ханды уэз1рлер1мен уш не шакыртып алтандагы сезден тосылтуы н галамат десек болар. Ханньщ Карашашка: - Берген асы н кандай дэмд1 ед1, тш уш редь Неден, калай жасадьщыз? - деп сурапты. 84

ДАЛАНЫ Ц ДА НА АРУЛАРЫ - Х ан нем, буп тагамдарга ак cyriM fli косы п ед1м. Енд1 будан былай м ен Ы здерге «ана» болып саналуы м керек,- деген екен. Осыдан кейш хан Карашашка деген ниетшен бас тартып, Ж иреншемен араласуга бел буган кершедк Ж иренш е ш еш ен турапы, scipece, шыгыс елдер1 эд е - б и етш д еп шыгармаларда (каракалпак, кыргыз, т у р к м е н , т.б.) мазмун ауысу басымдыгы байкалады. Турк-монгол жэне еуропа халыктарынын фольклорында да Ж иренше шешен кездесш отырады. Осыларда Ж иреншемен катар Карашаш- тын да даналыгы дэрш теледь Бул сиякты туындылардьщ адамзат т э р б и е сш д е п манызы, аткаратын peni уш ан-тещ з. Мундай тэрбиенщ сан алуан тарау боларлык мэселелер1 жан-жакты камтылган. Адамньщ алдымен езш-ез1 тануы, соган орай баскага деген карым-катынасы, не н эрсеге д е ойлы кезбен карап, эдш туш ндеу, ерл1-зайыптынын TyciHicyi, 6ip-6ipiH суйе б ш у ш д еп адалдыгы мен бекемднт, етр д а ц сокпакты жолдарындагы табандылыгы халыктык педагогиканьщ Hemi, ipreTacbi icneTri.

Арш агул Т О Й Б А Й Гирей дун ие салады. Ол моншада болган сэтЫз окиганьщ нэтиж есш де окыстан кайтыс болды. Сушмбике с у ш к п куй eyiHiH казасын узак жоктады. Оныц жалгыз жубанышы е жасар улы 0тем ис-Ги рей еда. Сафа-Гирейдщ казасынан кеюн Казан хандыгына улы мираскор болып, ал, meuieci 1549 жылы регент болады. Сафа-Гирейдщ кез1 TipiciHfle Казан кырымдык татарлардан турды. С уш м бике басшылыкты кырымдыктардан курды, оны Кырым жаршысы Кошак (Кощак) баскарды. Кейб1р зерттеунилер бул мэл1метпн шын дыгьгаа кумэнданады. Сушмбике Казан хандыгын ец киын-кыстау кезевде бас карды. М эскеу кш ш жас Иван VI Казан хандыгын куртпак болды . Татар феодалдарынын ыкпалды «мэскеулж партия сы» оны колдады. С уш м бике онын карсыласы болды. М эс­ кеу регенттщ жас ханмен кеппп келуш талап erri. Сушм- бике улымен 6ipre хандык астанасын тастап кеткенше катты капаланды. Ол Сафа-Гиреймен оньщ моласынын басында копггасады. Онын айткан жокгауы, Казаннан орыс кузетип- лерш щ айдауымен кеткеш, татар фолькпоры мен енерш де сакгалган. Ол М эскеуде Кремльдщ патша сарайында турды, оны оры с патшасы коргады. BipaK, ол шын м энш де туткында еда. Bip жарым жылдан с о н Иван V I Суш м бикеш упынан ажыра- тып алып, Ш ах Э лиге куйеуге бередк 0MipiHiH сонгы жыл- дарын ол Касимовте етюздь Ш ах Э л и татар тарихында беделд1 адамдардын 6ipi бол­ ган. М эскеудщ талап-тш епм ен ол терт марте e3i курган Касимов хандыгынын, уш марте Казаннын ханы болган. Казанда Ш ах д л щ ц жаксы кергеншктер1 соншалык, М эс- кеудщ оны е з аймагына кайта кайтаруына тура кедда. Ол б ес марте оры с эскерлерш щ Казанга жасаган жорыгына катысты. Замандастары бул адам туралы Kepi пдарлер кал- дырды. Bip сезбен айтканда, онын жолы болмады. «Орыс шеж1ренпЫ» оны н келбетш былай Деп келемеж деп жазады: «О л е те коркынышты ж эне жексурын болатын, кулагынын

ДАЛАНЫЦ ДАНА АРУЛАРЫ узындыгы соншалык иыгына дейш салбырап тирады, эйел жуздк карны салактаган, алгаш рет Казан тагына отырганда 13 жаста гана едй Оны е и ш м жаксы керм ейтш . О зш е деген жек керуш ш етт сезш ген сон, ол 6ipTe-6ipTe туйы к, ашулы, тунер1нк1 капыпка к е п т . XVII гасырда ем1р сурген кырымдык тарихшы М устафа эл Дженнабидщ айтуынша, Шах Эли «меш р1маз, катал жэне канкумар адам болатын». Саяси кулык курбаны болтан ол вз OMipiHiH басым белйтн кызгылыксыз умггкер ре л ш д е етш з- да. Казан тарихынын uieuiyuii кезещ нде ол астана мен бш нк- Ti М эскеуге тапсырудан бас тартгы. А л , туган жер1 Касимов- та ез балалары болмагандыктан, туыстары Хан Салтан мен Маги Салтанды тэрбиеледг Сушмбикеш Шах Элиге куйеуге беру 1550 жылдан оры с бил еуш ш ерш щ ойы нда болатын. 1552 ж ылдын акпан айында ак ногай баскарушысы Ж усшке олардын бул ниет1 белгин болатын. Осы ж ылдын мамыр айы нда Ж усш кызы мен нем ересш босатпак болганда, оры с билеуш ш ер1 «кызынды Ш игалей патшага 6epin, ceHi куантпакпыз», деп тыйып тастаган болатын. Бул неке саяси есеппен жасалды. Сушмбикеш калайда Казан тагына отыргызбаудыц амалы карастырылды. Оны кол астындагы к асим дж ханга 6epin, бул мэселен1 онай шешуге болатын болды. Туыстары ногай кш ш кызынын Касимовтагы турмысы туралы ест1п, урейлендь Ш ах Оли Сушмбикеш эбден ел1м- uii ет1п кинап, мурны н кескен. М азасы зданган Ж усш осы мэселе женш де орыс патшасына хат жазады. Акыр сонында патша ногай елш ш ерш Касимовке ж 1берш , С уш м бикенщ аман-саулыгына коз ж етю зш келулерш е руксат береди Дегенмен, жел сокпаса шепт1н басы козгалмас. ¥лы нан алыстап кеткен бурынгы Казан патшайымыньщ эр куш кайгырумен erri, ол туыстарымен д е катынаса алмады. «Казаннын еткеш мен бу п ш » атгы кггабында Пинегин: «Журттьщ кауесет1 еьыршде кайгыны бастан кешкен эдем1 эйелд1н поэтикалык бейнесга жасады» деп жазды.

Аршагул Х О Й Б А Й Суш мбикенщ кашан кайтыс болганы б е л п а з . Энцикло- педияларда «1554 жылдан кейш» деп жазылган. Дегенмен, халык аузында мынадай аныз бар: Казанды Иван VI эскер- лер1 басып алмак болганда, жаудьщ колына туспес уш1н Сушмбике мунарадан кулап елген екен. Сондыкдан мунара соныц еаинм ен аталып кетсе керек. Kefi6ip галымдар «Сушмбике мунарасын» Казан басып алган сон, орыс csynenn uiepi шамамен X V II гасырдын еюншнл жартысы, XVIII гасырдын басында салганын айтады. Касимовте татар сэулетш щ 6ipereft ecKepTKimi Шах Э ли KeceHeci «Ш ах Али хана текия» сакталган. Зертгеуш ш ер Ka6ip басынан атаусыз тас тапкан. Мумк1н осы нда Казан патшайымынын с уйеп жаткан болар. Сушмбике - татарлардьщ ултгык санасы нда 6iperefi, ешк1мге уксамайтын ерекше тулга. Д егенм ен, X V III-X X гасырлар эдебиет!нде оны юммен салыстырмады десен!з- m i, даланьщ каЬарлы ш абандоз эйел!мен д е , Англия Елиза- ветасымен де, Изабелла Кастильская, мысырлык Клео- патрамен д е , TypiK суптандарынын Роксолона сиякты арба- гыш гарем!мен д е тенест1рд1. Э д ебиетте сентиментализм ро- мантизмге кеш!п, сонгысынын орнын эшкерлеунп реализм басты, кей1н символизм пайда болып, оны «таптык ыкпал» ыгыстырганнан KeftiH постмодернизм устемд!к е т п . Халык т у а ш п н д е Суй1мбике эдем! д е акылды, KacipeTTi эйел бейнеЫ нде калады. Э йткеш , ол халкын кантег!стен коргап, кетерш ске шакырмастан, эйелд!н ен жогары адамгерни- л!кпен коса кайырымдылык, даналык сиякты жаксы касиет- TepiH коре бш ген. «Fасырлар бойы халык арасында Суй1мбике туралы аныз кусш а самгап ж ур се керек». Буп казандык акын Николай Беляевтщ ел е н жолдарынан. Никита Баки Урманченщ агаш MyciHiHeH шабыт алып мынадай елен жолдарын жазды: «Гла­ за опущ ены , сокрыты веками, звук плача губы таят века...». Аты анызга айналган Суй1мбике халык арасында тазапык пен адалдыктын б е л п т болып кала 6epefli. 90

ДАЛАНЫ Ц ДА Н А АРУЛАРЫ А К М А ВД А Й 0 Ж Е KIM БОЛГАН? Акмавдай - Бекет зулиенщ туган карындасы. Ол зама- нында меш1т устап, бала окыткан, айналадагы ел-журтка > кел-Kecip MeftipiMiH керсеткен жан. Э ул ие бабамы здьщ А кмавдай эж ед ен баска Э п у а атты апасы, М ещ нгул eciMfli агасы м ен © тегул, А тагул сынды кос бауыры болганы б елг ш . Э ж ейдщ накты кай жылы дуниеге | келш , кай жылы кез жумганы ж еш н д е толыкканды деректер ! жок- Дегенмен, ел аузындагы энпмелерге Караганда, Бекет атаньщ 250 жылдыгы тойланганын ескерсек, Акмавдай , эж енщ 2 4 0 жылдыгы KyHi кеш е гана OTin кеткешн болж амды Ii турде айтуга болады. Э ул ие ата ж айы вда елещ и тагы 6 ip еске II алудын артыктыгы болмас. C e6 e 6 i, м ун да ел-ж уртты н улкен N ыкылас-пейип жатыр. БекетАта Квзжетмс/зулан-гайырквлем1, Улан-байта/^жерт цандайкецedi. Аспанастыжерueci, елueciкш десец, Квз алдыцаБекетАта келед1. KacuemmiдтШздщ ueci, Бекетатасалганмешт ушосы. Бекетата6ipганаАбай улыемес, Ий щазак;атаулыныцкией. Бекетата- 6ipкрзащатудаedi, Аллажолын куган жалгызул edi. КожаАхмет Иасауиден кейтг/, Бекетатаеректугантулгаedi. KacuemmiБекетата- булата, Би/генжангабаршамызга УлыАта Оны суйген жалгыз б1здщкрзацпа? Озге ултцада ортак;ул гой 1ЛрАта. 91

Аршагул Т О Й Б А Й Акмандай эж е Бозай улы Ш орманмен турмыс курган. Бул екеуш ен К едебас, Сарт ж эне Жылкышы деген уш ул дун иеге келедк Осы ж ерде 6ip атап етер жайт, Акмандай эже ешкашан да еш ю м нщ атак-данкына арка суйеп кермеген. Ел аузындагы эн п м еге сенсек, Ш орман Бейнеу ауылы манында кеш кезш де кез жумган. Акмандайга кайнагасы келш: - Карагым, не 1стемек ойын бар? Ел1м1з кеш ш барады, бэлю м , терю ш нде каларсын, - дей д ь Сонда Акмандай: - Жок ага, балаларыма мыналар KiMHin жет1мдер1 дегенд1 ест1ртк1м келмейдь Кдйткен кунде д е улдарым е з ел1мен болады, - деп жауап кайтарган екен. - Шындыгында ешюм де n ip Бекетпн туган жиендерше «Э й , сен KiMciH?» дей коймас efli, 6ipaK, урпагынын ертещн екшей бш ген ана балаларынын е з ел1мен гана ерге басаты- нын деп баса бшдь К,андайекенулыэженщmyp-myci, Цандайекенмейгршдi крисия? АргыатасыШорманнан- Сарт, Кедебас, Жэнебагы6ipбаласы- Жылцышы. Бастауысолулыэулеттщкешем, Уацытсыргып, цумкешкш квшедй Шр БекеттентарайтугынК.оску'лак,, Жеммц бойынмекен еткен decedi. Уак;ытшгркт6ipорнындатурама, Кеш-керуен бацшылыщабурама? Аяц асты Шорман ата кезжумып, Жеар цалганАцмацдайдайулыана. К1мтусшгенул цадгртбагалап, Цазацпыз гойкрлда барга цанагат. Шорман атакез жумган соц Берштер, Кеше бергенНарынцумдысагалап. Eipeyaeерте, 6ipeyzeeMipкешedi, Бшгенжангауак;ытжелдей ecedi. 92

ДАЛАНЫ Ц ДА НА АРУЛАРЫ Сонда 6ipde Досцулацтыц шалдары, Ацмацбайгасураццойганdecedi. Ацмацбай-жан, mexmiэулеттентарабыц. Бекеш ататшеущгой царагым. Ешцайсьшызжатсынбаймыз6apiifdi, Аныгынайт, endiцандайамалыц? Дэл жауапсыз елгецапай цайтамыз? Ойлап, влшепбарлыцжагынбайцацыз. Жолпарызыжуруменен втелмек, Ауыр жукт!уацыт цана квтермек. СобанбылайЖанбай, Шорманaynemi, ДолгамекенНарын цумбымекенбепг Бузылмаган бар эулеттщ цаймагы. Омip баци осы etfipdi жайлабы. «Дожыртебе»жэне «Дайбасцорыгы», «Жанбайауыл», «Жанбайбыцжасжайлауы». Деген жерлер ani осылай аталар, Eyzmzi урпац аталардан баша алар. Texmi урпац бабаларын ацсаумен, вткен кунге цатты шелбеп цаталар. Эулетж1б1осы арага байланган, Бастанеткенне6ip цияпжайdaалуан. Осы oifipdeАцмацдайдай эженщ, Ke3imipide-ацатыацызгаайналган. Шорман ата мен Акмандай эжеден тараган урпак, кыз- жиендерш доспаганда, 350 шанырак болтан екен. Жалпы, осы эулеттщ ул-дыздарынан тараган немере мен жиен, жиеншарлар саны мыцга жуык керш едп «Теки жерде тогай орнар» деген осы да! Акмандай эже урпактарыньщ ш ш де б ш д п де, б ш п р азаматтар коп. Ж узге келш коз ж умган HeMepeci Кожыр к е з в д е кажылыкка барган. Оразгали деген урпагы д ш жолын 6epiK устаны п, е з заманында сопы 93

Аршаг-ул \" Г О Й Б А Й атаныпты. Урпактарынын ш щ д е жезтавдай ornni, кумб1р куйпнлер Шорман атаныц немереЫ Гулмайдан Сундетованы, Нариман Улкенбаевты, Айгул Улкенбаеваны, Аскар Каре- совты атауга болады. Акмавдай эж е кенже улы Жылкышыньщ колында бол­ тан. Жылкышыньщ урпагыньщ 6ipi, маркум Турганбай 1збасканов. Атадан калган кара шаныракты осы Kici устал калган екен. Турганбайдын э к е а 1збаскан Улы Отан соты- сына кетерде Акмавдай эж е тусш е eHin, «Согыстан аман ораласьщ, 6ipaK, 6ip мушенщ 6epin келесщ » д е л аян берген керш едь Айтканындай-ак, 1збаскан согыстан 6ip колынан айырылып келшть Э нэпия Турганбаевтьщ айтуынша, ж еп лсш п л жылдардьщ орта ш енш де экеш «Забурын» кен- шарынын жылкысын багып, К ойбас корыгында отырган керш едь Bipfle, 6ip yftip жылкы уш ты-куйл1 жогалып кетш, Турганбайдын ycTiHe кара булт уш рш едь К енес ую м етш де мемлекет мулкше деген талаптын жогарылыгын ересектер жагы жаксы бш едь М ш е, содан Турганбай жылкыны 1здеп шаршап келш , калгып KeTinTi. С овда Акмавдай эж е тусш е eHin: «Bip жылкын жок, баска уш рщ аман, анау тебеден к ездесп р есщ , Kaaip уй щ е ж ур е бер», - д е л аян берген. Барса, расында да к е л е а те б ен щ манында yfiipi жайылып жур екен, 6ip жылкыньщ жоктыгы да рас болып шыгады. TinTi, эжей Турганбайга ту с ш е енш: « 5 6 жастын кызыгын кермейсщ, камдана бер», дел кайтыс болатынын д а дэл айткан керш едь Э ж е урпактарынын айтуынша, Акмавдай ананьщ эруагы оларга мыкгы м едет болып журед1 екен. Талай мал дэр1герлер1 мал арасындагы ауруларды токтата алмай ж ур гевде, ананьщ басына келш тунеп кеткен сон, и д е т курт тыйылады екен. Ш орман ата урпактары талай жерде А кмавдай эж енщ м едетш е ие болтан. «А к батасы ананьщ айналган ак керпесш е баланьщ» деген осы да. Аты анызга айналган эруагына тэн п болган Акмавдай эженщ эулиелш касиет1 калай байкалган десек , бул эж енщ бойжеткен кез1 94

ДАЛАНЫ Ц ДАНА АРУЛАРЫ болса керек. Жазгы жайлауда ш еп тапшылыгын керген ж урт аударыла кешш ть Кеп жур1стен кешн кеш токтап, мал-жан ш етш суга тарытыпты. Осы кезде эулие эж е керуенбасы мен касындагы кемекнплерше жер керсетш , кудык каздырткан керш едй Каздырган кумайт жерден, жаздын ми кайнатар ысты- гында никенде Tic жаратын м уздай тущ ы с у шыгыпты. С ей - ! Tin, каталап ш елдеген мал да, ж ан д а ракатганып ш елдерш басыпты. Э ул ие эж е ел-журтын т е н т турган Kayin-катерден осылайша куткарган екен. Акмандай эженщ эулиелнт жайында дерек кеп. Эулие эже ауа райында болатын кубылыстарды KyHi буры н болж аумен катар, мал-жан басыны н амандыгы ж е н ш д е айткандары да дэлме-дэл келш отырган. Э р ауылда арапдйс кездесш калатын, азу T iciH акситып айбат ш егетш , астындагы аты- мен ашык ауланын басына шыгатын тентектерш эулиелж касиеттер1мен тэубага кeлтipiп, куб1р-сыбырсыз ж енге салган. 93iHiH даналыгымен 6ip р у елд щ басы н 6ipiKripreH. Були д е Эулие эженщ басына арнайы барып, ак ниетпен тунеп шыкканньщ барлыгы да ауруларынан кулантаза айыгып, дендер1 cay болып жургендер1 баршылык. Айпщаныаумайкелетт, Киецееящсенетт. Домалак,, ¥майанадай, 1 Ацызболыпкелесщ. АсылэжеАцмацдай, Урпагьщабак;цонгай. Жалгасыцды, жастарды, Эруагыцменжур цоргай. 95

Аршагул Т О Й Б А Й АЙН А М К 03 С ¥Л У НЕМЕСЕ КОЯНКОЗ АНА Ел 6ipniri мен ынтымагын сактауда кеп енбек Ыщрген, урпак кебейткен, улыска уран болтан, дуалы ауыз кершкел, эулие саналтан аналар тарихта кеп болтан. Солардьщ 6ipi - Коянкез ана. Ол атакты жырау, opi батыр, opi акын Кабан жыраудьвд кызы болтан. Арнасындай сщылдыц Кексутасып, толатын. Кабанбайдайацынныц Супу цызыболатын. Жуз/нурлы, шуацты, Бабалардан батаалган. Домалацанасияцты Эулиецызатанган. Дидарына к,арайын вз1 сулу цыз ба edi?.. Он екгатаЖалайыр Iutmdezi Мырза eni. БулАлланыцuteiuiMi Жацсыларгаболаркез. Журты цойганe ciM i Болатын-дыДоянкез. БацKemneitdi басынан Ацылnicin, толады. Доянквзгежасынан Эулиелтцонады. взт талайсынатты, Сезге журтын yuipdi. 96

ДАЛАН Ы Ц ДА Н А АРУЛАРЫ 1^абанацынсинкопы Энменжыргаyiiip-di... Аллам 63i 6uiin, акындык касиетп дарытпак болып дайындаган казактын асыл улдарына Кабекен - Кабан жырау: «балам, кеген береш н бе, елец береш н бе» - деп, С уш нбай мен Бактыбайдьщ ту с ш е ш редь К ейш нен ею акиык акын атагы жер жарып, букш казакка таны лганда, ¥ л ы Кабан жыраудьщ eciMiH этап, жырга косып, ризашылыгын бщ щ рш , агынан жарылды. «Нагашым жалайырда Кабан акын» - д е п Суш ибай Кабекемд1 арнайы i3flen бары п, ж у зд ес ш , батасын алды. Урпактан урпакка таралган акындык касиет хакында белгий галым М ырзатай Ж олдасбеков «А сы л аналар ютабында» былай деп жазады: «Импровизатор акындарда e3i табынган адамга eniicrey эдет! болган. Кабан С уш нбайдьщ да , Сарыбастын д а нагашысы. Сушнбайдьщ, Сарыбастын, Кененнщ жыр айтарларында аспанга колдарын сермеп, кулак бураулары сол Кабаннан калган!» (152 бет). «М енщ niKipiM С уш нбай » - деген жыр алыбы Жамбыл К абан жыраудын 1збасары Бактыбайга: «Эуел1 сэлемберешн, Жасыц улкенагадеп. влец свзгежелешн, Турганында шамакеп. Абац-Тарацарасын, Аралаган сершсщ, Алыс-жацын бэрш де, Саралаганершсщ. Алдыцыздасвйлешн, влец бойыквртст. Егер свзш унаса, Оц батацызбершст. Унамасавлецш, Ондамененжер1рсщ»- деп ш ш к 1зет керсетедь Казактын айтулы каламгер1 М ухтар Магауин: «Б1здщ хапкымыздын мандайына бггкен ек1 улы батыр бар, 6ip eyi 97

Арш агул Т О Й Б А Й Каракерей Кабанбай, cKiH iuici муш зш 0 те ге н » - деп айткан еда. Сол © теген бабамыздьщ данкын дэрш тер, дастан шыгар- ган асыл жырдыц дулдулдер1 - С уйш бай мен Жамбыл. Ал егер 6i3 Кабан жырауды xy6ipi терец кеткен алып бэйтерек- ке тецесек , о нда онын улагатгы улы жырларын жаттап оскен, акындык жолын кутан Суйшбай, Бактыбай, Жамбыл, Кулмамбет, Калка, Куаттарды сол алып бэйтеректщ мэн- rln iK жасыл желек жайган кунге колын созган бш емдей бутактарына баласак болар едь Бул айтканымыз дэлелд1 болу уш ш , Б1ржан салмен ай- тысып, елец енерш щ ерш ен, тарихтын терш ен орын аптан Сара Тастанбеккызынын мына айтулы еленш е жол берешк: «K,acuemmi К,аблисаАсанулы, Мырзадайipzeci кецелденшыццан, Кемболмасештецеденмуныущан. ЖалайырК,аблисаныеркелетт, К,абандеплацаптапатынтутцан. Кешнненолxicmi цурметemin, Kadipnen «Ацын-ата» деп атаган. БулKicie3iэулие, api ацын, Mci цазац6medi оныцатын, взгеденК,абекецтцce3i татым». Кызыл тш дщ uie6epi, тула бойын тук баскан зор денел1, акындык пен эулиелш катар конган Кабан жыраудьщ OMip жолы е з алдына 6ip сала. А л , 15 жасынан топка тусш суырылып шыккан туппардын туягы, асылдьщ сыныты Кабан жырауцын кызы Айнамкез - Коянкез ананын eM ipi д е е з урпактарыньщ есш де. Терецсвзд1 цозгайтын, Тумысынандараedi. Алдагыныболжайтын, дз1 жэнеданаedi.

ДАЛАНЫ Ц Л АН А АРУЛАРЫ Аяк; басса epimn, Жетвлейд'г6ipсенш. Колац шашы твгтп, Жауып турар mipcezin. Жарк,-журк, еткенжайнацквз, Бурымдысыбурымныц. Шын ecmiАйнамквз, Сулуыedi сулудыц! Былайгыжуртбшетт, К^оянквздщкией- Желдейжуйтктжуретт, Ац желмая myiieci. Ата-бабажолыбул, Ьдегенге табылган. Алаквлдщбойыньщ, Eip болысыауырган... МумктК,ыдырболаркез, Тагдырсалды- Kenedi. 1здепкелгенК,оянквз, Аурудыкореди Аллаберсе emeym, Ойыншке тоциды. Aif квйлег/ етегш, Желптдуга ок;иды. Шьщтыэулие серттен, Жиыпкуштгайыптан. Содан болыс дерттен, К,улан-тазаайьщкрн.

Аршаг-ул \"Г О И Б А Й Жебеп баба батасы, Бул оцига болган дер. Кос вркешmayжотасы, К,оянквзд1к;ойганжер. Солэулиехацында, Неше mypni байламбар. Коянквздщатында, Эзен, бекет, жайлаубар... Сиынганжен булХаща, КаЫрлемквткендй Анаeciiuiурпаща, Ацыз болыпжеткен-di. Коянкез эк еа м ен 6ipre жорыктарга катыскан батыр, акын ж эне кершкел. Он ею ата Жалайырдын мырза елш ен шык- кан. Шапырашты елш е келш болган. Шапырашты Байтем1р батырмен отасып, Аймен, Еркебай деген кос ул туып, бул кунде одан тараган урпак 6ip кауым ел болып, Енбекшщазак ауданынын Аймен, Акши, Есж, Таутурген, Каракемер жерш мекендеуде. Ол ю сш щ шын аты А йнамкез болган екен. ©MipiHiH сонына деш н ак желмаясымен ж ер аралап, ем ш ш к жасаган кершедь 100

ДАЛАНЫ Ц ДА Н А АРУЛАРЫ КУТ БЭЙБИНЕ - НУРФАЯ Нурфая ана шеж1ре nepeicrepi бойынша, Орта ж уздщ Аргын курамындагы Бесмейрам б1рлеспп нщ туп атасы саналатын М ейрам сопынын алгашкы эйелк М ейрамньщ кайын журты Kiuii ж у з курамындагы А лш ы н руыньщ байы болса керек. Нурфаяны кыс ш ш д е мол жасау, мьщгырган мал, оны ц ш йнде MiHin ж ур етш кум ю ер-токы м ды жорга, айгыр-ушрл1 сауын биелер, кешкенде жук артатын ер- Kenrrepi баладай атан туйел ер , т ш п , ту й есш ж етектейтш кущ есе б ш д е 6 ip жет1м кызды косы п узатыпты. Нурфаяньщ uieuieci ерте кайтыс болгандыктан, оны жет1маретпей болашак кайын журтына апарып салу мщдет1 жешр жецгеш М экенге жуктелшть Кыз кепннде калындык Нурфаямен онын ж е н г е а М экен, куш калмак кызы Каркабат ymeyiHiH татулыгы, сыйластыгы, б е т ен елге кетш бара жатканда басталыпты. М экен 03iHiH эуел ден « э й » десп еген жанашыр ж ен геа, ал, Каркабат ж ас та болса ете кайратты, суйшмдц жан екен. Калындыктьщ кенп аман-есен Мейрам елш е д е жетедь Д урш детш уйл ен у тойы д а етед к С ол жылы кыс аягы созылып кет1п, Нурфаяньщ ж ecip ж е н г е а елш е кайта алмай калады. Акылды Нурфая б е т ен елд е жалгызсырамау жагын ойлап, елде муны ю м Kyrin отыр деген сылтаумен Мэкенд1 токалдыкка кещ црш , М ейрамга косыпты. С ол заманнын гурпы бойынша жйтг калындыкпен ере келген кызметпн- кущмен отасуга epiicri екен, сондьщ тан Кдркабатпен д е шаригат бойынша некелесш, косылады. Нурфая бэйбш еден - Куандык, С уш ндж , М экеннен Бе- гендпс, Ш егендш атгы улдар туылады. BipaK, шешелер1 ерте е м 1рден е тш , токалдьщ балалары унем1 Нурфаяньщ тэрбиесш де болады, б э й б ш е балалары катарында журедк Мейрам сопынын екшпн токалы Каркабаттан Болаткожа 101