А. Тойбай. Даланың дана арулары

Шара

Кулэш

АлматыоблысыКарасайауданыРайымбекауылдык,округi Кыргауылдыауылыпдагы«Анагакурмет»музей/. Ескерткпиавторы, талаиттымусшии- ЕлдосБексултан pc









ДАЛАНЫ Ц ДАНА АРУЛАРЫ ДИН АНЫН, ДАРЫНЫ Дина Н урпейкова 1861-1955 жылдар аралытында тумыр кешкен. Батые Казахстан облысыньщ Жанакала ауданында туып-ескен. Халыктын куйнп-композиторы, казак модение- т1н1н к ернекп кайраткерь ЭкеЫ б е л г ш домбыраш ы болтан. Кызы Динага 8 жасынан бастап осы енердщ кыр-сырын уйрете бастатан. Оньщ улы куйш1 Курмантазымен алташ кездесу1 д е осы кез. 8 - 9 ж асар кыз устазыньщ куйлер1н уйренш кана коймай, оньщ куйшшк-орындаушыльщ енер- дег1 ерекшел1ктерш, дэстур1н жалтастырады. Динаны н тырнакалды «Б улбул», «Б айж ума», «К егентуп» атты куй- лер1нде халыктын куйш ш к дэстур1 айкын сезш едь 1916 жылгы окитата шытартан «1916 жыл» куш нде Курмантазы- нын Исатай мен Махамбетке арнатан «К1шкентай» куш нщ acepi байкалады. Дина Нурпей1сованьщ композиторлык дарыны кемелде- Hin, куйш1л1к-орындаушылык ен ер ш щ шабыттантан шагы - кенест1к дэу1р. 1937 жылы ол халык енерпаздарыньщ Республикалык байкауына катысып, жулдел1 орын алса, exi жылдан сон М эскеуде еткен халык музыка аспаптарында орындаушылардын байкауында 1-орынды иемден1п, «Дом- быраныц Жамбылы» атанды. Д ина куйлер1 ез1н1н улттык музыкалык бояуы мен, терен психологиялык мазмунымен ерекшеленед1. Булардьщ катарына атакгы «Э сем коныр», «Тойбастар», «Ана аманаты», «С епзЬш п март», т.б. жатады. Д.Нурпей1сова казак халкыньщ музыка мэдениет1ндег1 еткен деп ж эне Kaaipri бай материалдарын игерд1, осы ар- кылы ез1н1н табигаты белек куйлер1н, оны орындаудын езшдш тэсшдер1н жаркырата Kepcerri. Улы Отан соты- сыньщ сурапыл жылдарында да атакты домбырашыньщ шытармашылыгы 6ip сотке токтатан жок. «А на аманаты» к у т и ем1рге акелед1, ал, согысты н б 1 т к е н д т жен1ндег1 ха- 177

Аршагул ТОЙБАЙ барды «Ж ещс» кушмен куана карсы алады. Нурпейкованьщ кем епм ен М ем лекеттж Курмангазы атындагы Казак халык аспаптар оркестр! кептеген гажайып куйлерд! менгердг Ол оркестрдщ орындаушьшык м эдениетш домбырада ойнаудын алуан турл1 ерекше эдю -тэа л дер!м ен байытты. Сол аркылы оркестрде Курмангазынын ж эне баска да кептеген казак аспаптык музыка екищ ерш щ Kyitnepi орындалып, куатты симфониялык ансамбльдщ ун ш е айналды.

ДАЛАНЬЩ ДА НА АРУЛАРЫ КАРАТОРГАЙ ATAHFAH КЕЛ1НШ ЕК Ш олпан Ж анболаткызы 1880 жылы каз1рп К^ызылорда облысынын, Сырдария ауданы, Телж ел елд1 мекен1нде дун и еге келген. Ж анболат шаруаньщ жалгыз кызы енерлк акын sp i энш1 болады . Ш олпан 1 2 -1 3 жасынан эн салуга машыкта-нып е с е д ь Б1рде ауыл Kemin келе жатканда жол бойын-дагы бутаныц басында отырып а л ь т, сайрагыш саргалдак торгайдьщ уш не салганда, манайындагылар тангалып, катты суй сш ш тт О сыдан бастап Ш олпан ерк1н эн айтып, е з бет1мен елен шыгаруга да бей1мделе бастайды. А насы Жанкыз д а кыпшак Шег1рбект1н жапгыз кызы екен. Ол да енерден куралакан болмаган. Заманында ел1не сыйлы атакты энш1 атанган екен. Кызынын ен ер ш е суйс1нген ана оны: «Кызым ез1мнен асты, мен1н караторгайым» де п этап кетйгп. Ен алташ 1908 жылы Ш олпан Акмеипт каласында эй гш энпп Тайжанмен кездес1п, созбен кагысады. Шолпанньщ ене- рш1н шьщдалуына букш Сыр бойына эй гш Тайжан, У к ш Ыбырай секйвд атакты эншш ер устаздык етедк Ташкент каласында етюзш ген Турк1стан ещ рш щ енерпаздары жиы- нында Шолпан аскан енерпаздык ш еберл тм ен танылып, кепш ш кп тандандырган. Ш олпанньщ оры ндауында «Каратортай», « А й кею>, «А к дарига», «Ахау Семей», тагы баска эндер1 туцгыш рет эн тарихында грамофон пластинкасына жазылды. © з ортасы- нан озып шыккан Ш олпанньщ ен ер ш K yfieyi костамайды. Эйелшщ енерш е куш нш, кызганыштан оны урып-согумен болады. Бул корлыкка шыдай алмаган Ш олпан куйеуш щ ic- эрекет1 жайында елен шыгарып, оны ел im iHe таратады. Сол аркылы кек алмакка мыктап б екш се керек. Куйеу1не: «Малболсацбалаусагабайларедш, Бэйгеге y«i тагыпайдаредш. 179

Аршагул \"ГО Й БА Й Кус бопсацж/бектенбаутагаредш. Кум'гстентугырыцды цагар едш. Туйыцтаптомагацдысарыалтынмен, Кома устап сыпап-сипап багар едш, кайтешн, осынын eKeyi д е ем ес, этген адамсьщ. А дамнын жаманы- сы н...», - деп екш ш пн бшд1ред1 екен. Ш олпан «Салайын м ен эш м е Кдраторгай» деп, шырка- ганда ушкан кус тэр1зденш кетед1 екен. Бул с эт элбетте 6ipey- лерге жакпаганы белгш . Р есейде Романовтар эулетш щ такка оты руына 300 жыл толуы карсанындагы дайындыкка Туркютан губерниясы- нын жергш ктт енерпаздарынан энип, куйш шерш Ташкент каласына жинау мшдетгелдо. Бул уйымдастыру жумысына б е л г ш галым в б у б э ю р Диваев катысып, осы баскосуга Ш олпанды арнайы алдыртады. У зд ж шыккандардын imiHeH Ш олпан бас бэйгеш ж ещ п алады. 0 з б е к OHiuici Хари Якубов ек ш ш бэйгеш иеленедь Булардьщ эндер1 граммофон пластинка-сына Tycipinefli. М ундай куанышты ыкыластана карсы алудын орнына, атасы Шолпанга жала жауып, ар- намысын корлап, epiHeH, ж ас баласынан айыруга дейш барады. Ш олпан бул жайында еппомге шагым жасамай, нага- шыларынын колына келш туры п, онерш вр1стетуге бел буады . Бул ж ерде д е атасы Ш олпанды ты ныш калдырмайды. Бес-алты KiciH i баласына косып Ш олпанга ж!беред1, 6ipaK, баласын анасына жолатгырмай кояды. Муны корген Шолпан атасынын зупымдыгына куйш ш , влен шыгарады. Кайгысын аз да болса жешлдетем б е деген оймен Таш­ кентке келш турактамак болады . Турмыстын ауыртпалы- гынан Ташкентте калудьщ peTi болмай, Турюстанга кайтып келш орныгады. Калада аспазшы-кымызшы Эннрдщ шайха- насында онерш жалгастыра ту с е д i: Эн салсацвзшдей сап, жанымдеймт, Булэнш Туршстангамэлшдеймт.

ДАЛАНЬЩ ДА НА АРУЛАРЫ Ташкенттегубернатор тойк;ылганда, Сондагы менщ сапган энш деймт», - деп тыцдау- шысын уйытып, кевдлдерш сер птедг Осындай 6ip кундер1 О спан деген Kici Ш олпанмен бас коспакка ниет етедь Оган жубайы Гулжан кел1Ым 6epin , 6sp i тату-тэгп 0Mip кеш едг Оспанньщ балалары Кдпкоз, Бекет Шолпаннан эн уйренш , оньщ енер жолын жалгастырады. Кер1мкул, А йы м кул, А йткул сиякты кыз-келшш ектер Ш ол- паннын uiaKiprrepiHiH катарына косьшады. в м р п и н сонгы жылында Оспан кайтыс болады, 03i баспа ауруына шалдыгады. Коре алмай жургендер шайга м усэпр салып, Шолпаннын дауысынан айырылуына себеп болады. Бутан да жасымаган Ш олпан Шымкентке келш, педагогика техникумында енбек етедг Сонда ж урш , 1923 жылы кайтыс болганын iHici Д уйсекей айтыпты. Д уйсекей 03i 1968 жылы 76 жасында дуние салыпты. Акынга деген штипатыньщ ескертк1ш1 ретш де жазушы Айтбай Х ангелдин «Караторгай» повес1н жазды . Кггапта Ш олпан жайында: « в з ш щ к ш кенел пт, караторылыгы, энш1 кустай сайраганы, OTKipniri аркасында «Караторгай» атанып кеткен кел1ншек...» - д е п жазылган. 181

Аршагул \"ГО Й БА Й A tq p m y m i т - ‘ ар САУАТСЫЗДЬЩПЕН KYPECKEH СЫБАНОВА 1920 жылы РКФСР ХК К -нщ ш енимше орай, 0лкел1к халык агарту бел1мдерш1н жанынан педагог мамандарды даярлаумен, курстар мен мектептерд1 аш умен, оку курал- дарын басып шыгарумен шугылданатын сауатсыздык ж еш нде комиссиялар курылды. 1924 жылдын кантар айында Казакстанда «Сауатсыздык жойылсын» уйымын куру жен1нде ж ум ы стар ж у р п зш д г 1924 жылдын 17 акпанда еткен алгашкы уйымдастырушылык жиналыста Казакстандагы сауатсыздыкты ж ою уйымы (С Ж ¥) рэЫм- делд1. Олардын н е п з п максаты сауатсыздыкты жою болганымен олар ж ергипкп жерлерде жумысшы, шаруа, малшылар катарын социалист1к курылыска тартумен жэне сауатсы з сел о халкын бар куш ж1гер1 м ен каражаттарын когамды к icKe ж ум сауга уй р ету сиякты коммунист1к идеологиянын принциптер1н насихаттаумен д е айналысты. М эселен, сол уакытта баспасез беттер1 сауатсыздыкка карсы кур есу ж астар уйы мы нын н е п з п м1ндеттер1н1н 6ipi деп жазды. Жастар уйымы туралы токталган «Жас казак» газетш щ 6 ip саны нда «О сы кун1 жастардын окы- магандыгынан Kepin ж урген корлыгымыз кеп, надан- дыкты салт кылып бара жаткандар да бар. Жастардын уйымы мундаймен бар куш1мен куресу керек. Айта берсек, жастардын м ш д еп толып жатыр, онын бэр1н 6ip макалада сыйгы зуга болм айды . Ka3ipri айтатын сез: ж астар е н эуел1 оку керек. Осыган жастар 6opi б1рден «терел1кке» таласпай, халыктын турмысын тузетеп н коян-колтык жумыс шаруа iciH e Kipicy керек» - дел ш ген . 1925 жылы 9 наурызда 182

Д А Л А Н ЫН, Д А Н А А Р У Л А РЫ РКЖО-нын Кыргыз (казак) облыстык комитет! Кыргыз (казак) елкелж РЛКЖО болып езгертш д1. К еп жылдар кесем атанган В.И .Лениннщ атымен аталатын Жастар одагы социал иста курылыстардын барлык жумыстарына, оны жузеге асыруга, партиянын тапсырмаларын булжытпай орындауга, оньщ ш ицде сауатсыздыкты жою науканына катысуга м эж бур болды. 1925 жылы 30 ш ш деде казак саяси-агарту баскармасы- нын Казахстан елкелйс партия комитет1мен б1рлескен, ауыл эйелдерш е арнайы кызмет ететш «Кызыл отау» уйымын уйы мдасты ру туралы каулы шыкты. «Кызыл отауды» уйы м- дастыру ж эне басшылык жасау жумысы ж ерггакп партия, комсомол комитеттер1 мен «Косшы » одагына мш детгелдь «Кызыл отау» эйелдер арасында сауатсыздыкты жоюда Heri3ri куш болды. Бул мэдени-агарту мекемес1 клубтын, оку уй ш щ , к1тапхананьщ, дэр1схананьщ ж эн е эртурл1 м эселелерге кенес берет1н орталыктын да кызмет1н аткарды. Heri3ri максаты кеиестж идеологияны насихаттау болды . Осы максатта эйелдер мэселес1н жан-жакты сез ететш баспасоз органдары - «Тещ цк» газет1 1925 ж ылдын мамыр, «Эйел тецдйт» журналы 1926 жылы кантар айларында шыга бастады . «Кызьш отау» сауатсыздыкты ж ою м ен катар, эйелдер артелш (коленер, ic Tiry, ж эне т.б.) уйымдастырып, хор уш рм есш ашты. Дауы стап газет-ж урнал, к1таптар оку жумысын журпзд1, кабырга газеттер1н шыгарды, комсомол жастар ауыл тургы ндарына спектакльдер керсе-пп, шагын к1тапханалар уйы мдасты рды ж эне «Кызыл отаудьщ » ж ум ы - сына белсен е катысты. Сыбанова К епес Оразымбеткызы - казак эйелдер1 ара- сынан шыккан эйелдер ба с бостанды гы уш1н, сауатын аш у упйн курескендерд1н 6ipi. Ол 1918 жылы Сыбанов Тастем1рге турмыска шыгып, 1920 жылы Тараз (бурынгы Мирзоян) каласына кешед1. Тастем1р калалык милиция- сында кызмет icTeRai. К еп ес 1 9 1 7 - 2 7 жылдар аралыгында 183

Аршагул ТОЙБАЙ Макпал болысынын кедей шаруашылытындатурл! жумыстар аткарумен ерекшеленд!. 1925 жылы ауылда сауатсыздыкгы ж ою мектебш де окып, алташкылардыц 6 ip i болып сауатын ашады. 1927 жылы «Кызыл отаудыц» жумысына араласып, эйелдерд1н сауатын ашуына ыкпал е т п . «Кызыл отаудьщ» т ещ р еп н де кеп эйелд1 топтастыруга куш салды. Сол жылы К опес Оразымбеткызы е зш щ ту тан ауылын- д а «Кызыл отаудыц» мецгеруипЫ болды . Ол езш щ сауатгы- лыгын ж е ти щ р е т у су уш1н Жамбыл ж эне Шымкент кала- ларында 3 - 6 айлык, кей1н 6ip жылдьщ курстарда окып, б ш м ш толыктырып отырган. М ундай iccanap мен тэж1рибе алмасудан К епестщ мэдени-агарту жумысыныц багыт-баг- дарламасын кецейтуге м ум ю ндш туып, е з кызметш ершн баскарып экетуш е жол ашылганы айкын. 1928 жылдыц кацтарынан 1929 ж ылдыц ca yip iH e дей1н Алматы ауданыньщ 48 ауылдык Кецестер1н1ц торайымы болып icTefli. Бул э р ауылда кы змет орнын ауыстырып отыру гана емес, оларда «Кызыл отаудыц» да беделш кетеруде кызыл буры ш тар ашкызып, колхозшылардыц сауа­ тын ашу жолында коп ic тындырды. 1931 жылдан партия м уш еа К.Сыбанова эйелдер мен кыздардыц белсендш гш арттыруда ужымшар курылысына тж елей араласып, ушт- насихат жумыстарын куш ейтш, кемек керсеткен. «Б1рлес» ужымшарына муш е болып, ез1мен 6ipre ондаган эйелд1 муш елш ке тартты. Олардыц ужымш ар жумысьша белсене араласуларына бас бола бш дь Осында ферма мец- г е р уш ш г ш д е аткартан кез1 болтан. 1935 жылдыц мамыры мен 1938 жылдыц шшдеш арапытында «Б1рлесте» балабак- ша м ецгеруш ш пн аткарды. Осы кызметшде жур!п, уйым- дастырушылык кабш етш айкын керсеткен1н ацтарамыз. Аудандык партия комитет! К епестщ ецбегш багалаган- дыгын айту керек. Соныц 6ip дэлел! - оны аудандык пар­ тия комитетш щ эйелдер арасында жумыс ж ур п зу 6eniMi- HiH нускаушысы кызмет!не татайындауы. Бул кызметте ол 184

ДАТЧАН Ы Ц Д А Н А А Р У Л А Р Ы 1938-40 жылдары кыздар мен эйелдердщ бас бостандыгын пайдалана алуларына кемектесуд1 езш е мш деттегендей сезш дк Ол уш ш партия-кецес органдарымен тыгыз бай- ланыс ж асап, кыздарды epiKci3 куйеуге беру, эйелдерд1 корлау, едбек ке, окуга, когам ж умыстары на араластырмау сиякты эрекетгерге карсыльщ бщ ц р ш , е з тевдш ш е ие болуга шакырды. Зан органдары аркылы коргап отыруга батылдыкпен бара алганы келешекке кез ж1берушен туган. Осыньщ н этиж есш де, эЫ ресе, эйел д ер ден cepiicrecTepi, maKiprrepi кептеп шыга бастады. Онын сотые жылдары ауылда жылкы фермасыныц жумысын колта алудан тартынбаганы кеггп тандандыртан. 0йткеш , бул - улкен тэуекелшш дж едк М унда колхозшы- лар белсен дш гш арттырып, ужымшар табысынын ерлеуш е орасан ыкпал етуд1 к ездегеш байкалды. К.Сыбанова эскери жауынгердш мш детш орындау жолында жургендей, дай ж ерде ж ум ы с сылбыр, н е эл1 басталматан бол са, ол сол ж ер­ д е й табылып отырды. 1942 жылдан бастап жета жылдай Жамбыл облысыньщ Луговой ауданыньщ «0рн ек » ужым- шарын баскарды. ¥жымш арды баскаруда шаруашылыктан eni6ip шашау шытармай, жыл сайын мемлекетт1к жоспарды артытымен оры ндаудын керсетк1ш1н жотары сапада кор­ сету аркылы к е п ш ш к п д е риза етш отыртандыгы узак эщтмеге аркау боларлык. М ундай уж ы м ш арды н куатын есе - леп арттырудаты icTepi колхозшылардьщ енбекакысы мен баскалай кажетш шытарып отыруы журтшылыктын коцш н ecipin, ш еказ суш спенш ш кке болед1. Сотые жылдары, одан кеш н б1здщ ел1м1зде ж ер аудары- лып тус-тустан келш жаткан поляк, еврей, ш еш ен, т.б. елдердщ азаматтарын аман сактап калуга камкорлык жа- саудагы en 6 e ri, TinTi, озгеш е. 0 c ip e c e , К .С ыбанова уж ы м ­ шар еккен ош мнен жогары керсетю ш ке жет1п, жыл коры- ты нды сы нда улкен курметке осы туста ие болды . Б1рлес, Казакстанньщ 30 жылдыгы атындагы бау-бакша, кой фер- 185

Аршагул ТОЙБАЙ малары м ен геруш ш п н де журген кездерш де есепЫз тер тект1. Ол е н б е п багаланып, 1948 жылы Л енин ордеш мен, ондаган медальмен марапатталып, сансыз алгыска кенел- геш ел1 алдындагы мактаныш. Кепес Сыбанова 1966 жылы облыстык келемде дербес зейнеткерлшке шыкты. Ж убайы Тастем1р (1 8 9 8 -1 9 7 7 ) «Bip- лес», «0рн ек» ужымшарларында бау-бакша бригадасын баскарып, баска да шаруашылык жумыстарына катыскан енбеккор адам. 1934 жылы 0рн ек дуниеге келгенше Кепес 4 балалы болады . BipaK, олар ш ет!неп кетед1. Бутан отбасы катты кайтырады. Осыдан кешн олар « 0 р н ек » ужымшары- на кеш ш , коныс ауыстырады. 0 р н е к букш eni болып, турл1 ырым жасап, тш еум ен eMipre келген бала, ©рнектен кешн Камбар атты i» ic i к ел ш п дуниеге. Тастекпр казак поэзиясы нда «К озы -К ерпеш - Баян су ­ д у » , «Кь13 Жлбек», «Е р Таргы н», «А лпамы с», «Ш ора батыр» жырларын жатка айткан. Сондай-ак, казактын макал-мэтел- дерш ен д е 6m ep i мол, оны тещ р егш д егш ер ге айтып, кызык- тырып, насихатгап отырудан жалыкпапты. Осыган коса ауыл iuii д е , агайын арасында болып жататын дау-дамай, жанжалга билш айтып, scipece, жет1м-жеЫрлердщ мудде- ciH коргайтын эдшдне ш еппмш устантан адал жанашыр, натыз халкыньщ улы болган. К епес апамыздын ею ул ecip in, тэрбиелеген1 жэне олар- ды е з icTepiHiH icKepi, б е л г ш когам кайраткерлптне жетгаз- reHi табитатгын бул эулетке берген сыйы десек орьшды. Осыньщ 6opi Тастем1р отагасы мен К епес анамыздын елге деген адам герш ш к касиетш щ шарапаты дер ед1к. Бул ю сш ердщ eMip жолы жасы улкен-Kiuiire у л п . Халкыньщ ар- дакты улдарына акыл-cepiK , адал жары болып, шаныракты, Tiirri, эулеттщ 6epiicriri м ен берекес1 уплн ем1рлерш арнаган аяулы аналарымыздьщ улп-енегел! тибраттары баршамызга Тем1рказык нысана болы п, и п ic repre багытгайтындай.

ДА ЛАН Ы Ц ДА НА АРУЛАРЫ М ЕКТЕПКЕ ДЕЙ1НГ1 ТЭРБИ Е НЕГ131Н КАЛАГАН НЭЗИПА Костанай ещ рш ен шыгып, eciMi б у к и казак елш е таныл- FaH аяулы кыздарымыздьщ 6 ip i - Н эзипа Кулжанова. Э ке- сш щ аты б1рде Сагы збай д ел ш се, Keft6ip басылымдарда Сепзбай болып жазылып жур. Казакстан улттык энциклопе- диясында Нэзипа Сепзбайкызы (Сагызбайкызы) делш ш , катар керсетш ген. Н.Кулжанованын бастапкы мамандыгы - мугашм. Онын eciM i педагог, казак кыздарынан шыккан тунгыш ж урна­ лист, этнограф, аудармашы ретш де казак тарихында мэцгш к кал ды . Нэзипа Кулжанова 1887 жылы А. Байтурсынов, М. Дулатов сынды дарабоз тупгаларды дуниеге экелген Костанай облысынын топырагы киел1 Торгай ещ рш де туды. Алдымен ipreciH улы агартушымыз Ы .Алтынсарин калаган Торгай- дагы орыс-казак мектебшде б ш м алып, кейш окуын К ос­ танай каласындагы кыздар гимназиясында жалгастырады. Оны 1902 жылы тэмам дап, Торгайда мугал1мнщ KOMeKuiici болып icTeRai. Кейш Орынбор мугал1мдер семинариясын 6iTipin, улы М ухан (Эуезов) б ш м алган Семей мугал1мдер семинария- сында 1905-20 жылдары устаздык етедь Жастайынан е ж е т т т м е н , кайсарлыгымен танылган Н эзипа С ем ейде 03i- нщ белсендш гш , кабшет-карымын байкатып, 1914 жылы (улы Абайдын кайтканына 10 жыл болган уакыт) мэдениет кайраткерк OM ipnix ce p iri Нургали К ¥лж анов e xeyi Абай Кунанбаевтын еске алу кеийн уйы мдасты ры п, етк1зедй Казак, орыс тш дерш де баяндама жасайды. Баяндамасын «Абайды тугызган казак даласы тагы д а талай А бай секш дк бэлк1м, одан да артык данышпандар тугызады» деп туш ндеп, тын- даушыларын т э т а етедь 187

Аршагул Т О Й Б А Й Нэзипа К ож ан ов а кезшде Кыргыз (казак) АКСР Оку- агарту халык комиссариатынын казак т ш н д е окулыктар, ютаптар шыгару мен баспасез icTepi ж е ш н д еп арнаулы комиссия курамында болган. О ку комиссариатынын арнайы тапсырысымен «М ектептен бурынгы тэрбие» атты оку куралын жазган. Бул ен б е п 1923 жылы жарык кердг Аталган кггапка улт устазы А хм ет Байтурсынулы: «Заман амалынын жарысынан, заман кеппнщ катарынан калмай OMip суру уш1н буг1нде адамга кеп е н ер -бш м даярлау керек» - деп, алгысез жазган екен. Кайран Аханньщ Ka3ipri жаЬандану заманы талабымен ундес осы 6ip сез1не кайран каласьщ. Неге десещ з, кущрегп куш, е н басты кундылыктардьщ 6ipi саналатын - бш м н щ езекгш п мэцгшк. Нэзипа Сепзбайкызы мектеп жасына дей ш п балалар тэрбиесш е ерекш е кенгп б ел ш , оларга айтылатын с езд щ де, корсетшетш ic-кимылдын да орынды, тагылымды болуын ескерткен. Танымал педагог бала бойындагы бшуге, угуга, керуге э у е с п к п тыйып тастамай, оларды багыттап, дамытып оты ру каж етпгш накты мысалдармен тусшдйрш берген. С ондай-ак, Н.К улжанованын к еш нл урпактарга калдырган еш п ес мураларыньщ 6ipi - «А на м ен бала тэрбиеш » штабы. Бул оку куралы педагогтарга, тэрбиеш шерге, ата-аналар мен балалар дэрш ерлерш е аныктамалык рет1нде усынылган. Ол 1927 жылы 5000 данамен Кызылорда каласында басылып шыккан. Жасыратыны жок, Н.Кулжанованын eMipi мен кызметй, мурасы терещ рек зертгеуд1 кажет етед г Онын ж урнали ста, аудармашылык кырын аш у келеш ектщ енш1с1нде деген сешмдем13. Н эзипа К улжановадай казактын кайсар, кайраткер кызы, онын гибратгы гумыры, тагылымды мурасы жайында жастарымыз 6inreHi абзал. в к ш ш к е карай, педагогика окулыктарында ол туралы машметгер «Н.Кулжанованын 188

ДАЛАН Ы Ц ДА Н А АРУЛАРЫ «М ектептен бурынгы тэр би е» , «А на мен бала тэрбиесЬ» атты ен б ею -epi мектепке д е й ш п педагогиканыц алтын корына косылды» ж эне «Мектепке дей ш п тэрбие мэселесш е козгау салып, н е п зш калауга катыскан педагог - Н.К улжанова (1 8 8 7 -1934)» деген 6ipep сейлеммен шектелген. Осы макалада алып тулганын шыгармашылык кы зметш щ 6 ip кыры гана аз -кем с ез етщщ. «М ектептен буры нгы тэ р б и е » куралы кайта жарык Kepin жатса, бул кейшп буынньщ асыл тулгага деген курмеп болар е д г Бул icTi Аркалы к каласындагы Н .К улж анова атындагы гуманитарлык колледж э ю м ш ш п колга алса, нур устгае нур. Елбасы Н.Н азарбаевты н бастамасы м ен ж узеге асып жаткан «Балапан» багдарламасына бул туындынын тьщ cepnlnic экелер1 д е свзс1з. F алым, пр оф ессор Турсы нбек Кэюшев «Аумалы-текпел1 заманда ел icm e араласкан Турар Рыскулов, Смагул Сэдуакасов, Нэз1р Терекулов, Султанбек Кожанов, Каныш Сэтбаев, Сара Есова сынды ер-азаматтар- ■ дьщ айбынды толкындары катарында Нэзипа Кулжанованы да атапты («Е К », 27.8 .2 0 1 2 ). Олай б ол са, ел ардактаган асылдарымызга керсетш ер 1зет-курмет1м1з ipKumeciH дейнс. 189

Аршагул ТОЙБАЙ СА РАНЫ Ц САРА ЖОЛЫ Сара Сэтбайкызы Есова 1903 жылы К дзы лорда облысы С ьф бойындагы Тартогай ауылында туып-ecTi. Сол жерде ашылган мектепте окып сауатын ашады. Сара апай ез е с т е л т н д е : «А з окып, коп тукмме себепкер болган алгашкы устазым Х амзищ п эл1 кунге деш н умытпаймын. Бостандык, тещцкке ж ету yniin кеп оку к а ж етп п туралы эц п м еш сол устазымньщ аузынан естцйм. Кешн Орынборга барып, окуымды жалгастыруыма камшы болган да сол устазым едг Экем С этбай д а кез1 ашык, есю ш е окуы бар Kici-TiH. М енщ окимын деген т ш еп м е карсылык жасамады. Орынборга 63i eprin барды. Елден у зап шыкпаган казак кызына кала TipminiriHe уйрену киынга сокты. Ж урю-турысымыз, кш- м1м1з жана ортага жараспайтын сиякты. Bipre окитын кала кыздары 6i3fli « бэдэуил ер » деп эж уа кылатын. Касымда М агрипа Койайдарова, М эдина Бэш ш ова eciMfli казак кыздары бар еда. Елд1 ата-ананы сагынганда менен repi ересектеу керш етш курбыларымнын сез1 кещ лге медет едк Патша ею метш щ кулаганын осы Орынборда журген- д е естдам . Курстас кыздармен косылып, манифестацияга барганым еЫмде. С одан окуды аяктап, «бастауыш мектептщ мугал1мЬ> деген куэлйе алып елге оралдым». И э, сол кезевдер де халыктыц саяси сауатын ашу, кедей балаларын б ш м ал у га шакыру жолында мугал1мдерге айрыкша м1ндет жуктелгеш б е л г ш . Сауатсыздыкты жою уш рм есш е кыз-келшшектерд1 тарту, балалар yfii мен интер- натгарга кемектесу, ойын-сауык кештерга уйымдастыру сиякты жумыстарга жалынды жас б1рден араласып кетп. К омсомол уйымы нын жумысы н жолга койып, жастыгына карамай, партия м у ш ел т н е кабылданады. 1920 жылдан партия Mymeci, Турю стан комсомолы Орталык комитетшде кыздар арасындагы жумыс ж ен ш д еп белом менгеруппа, 190

ДАЛАН Ы Ц ДА Н А АРУЛАРЫ Казак эйелдер1 арасындагы алгаш шыккан партия кызмет- Kepi болды . 1921 жылы М эскеуде Ш ыгыс эйелдер1 вкш дер1- нщ 1-кенес1не катысты. Кай салага салса д а каймыкпай- тын кайсар казак кызы журналистикада д а алган 6LniMi мен ем1рл1к тэж1рибес1н пайдаланып, «К азакстан эйелдер1» ж ур- налынын н елзш калап, оныц тунгыш редакторы болды. 1920 жылдан бастап жаза бастаган Сара Есова езш щ естел1г1нде: «М аган журналистика жум ы сы нда в з кушщд1 сынап кор деп кенес берген Fани М уратбаев болатын. Жас- тар арасынан талантты публицистер кадрларын даярлау ке- peKriri жайы нда ол е т е кызыга эщ тм елеупй е д ь М ен онын кенес1не кулак асып, 1922 жылдан бастап бут1ндей газет жумысына ауыстым. Эуел1 Жет1судан облыстык казак газет1 «Тшшще» редактор, кешшрек «Эйел тещ цп» журналына редактор болды м» - д е п жазды. Ел ем1р1мен езектес жаткан 6ip KiciHin ем1рбаяны аркылы сол кезен д еп кайраткер ананын сан килы тагдырын коз алдьща елестетуге болады . Бул жалгыз Сара Сэтбайкызынын гана жур1п еткен жолы емес, казак халкынын сол дартрдеп eMipi д е у ге келед1. Бул данкты казак кызыньщ ауыр да, жалынды сан адамнын гумырына жетер ом1рбаяны. Оган кайраткерд1н тутастай OMip жолы аркылы коз жетк1зуге болады . М эсел ен , Сара Есова котам кайраткерi, Казакстаннын енбек Ы щрген м эд ен и ет кызметкер1. 1919 жылы Орынбордагы педагогикалык училищен1 бптрш , Кызылорда,Ташкент калаларында мугал1м болтан. 1921-22 жылдары жауапты партия, комсомол кызметш аткарган. 1 9 2 2 -25 жылдары Жет1су губерниясы партия комитет1н1н органы «Tinmi» газетш щ редакторы, 1925-32 жылдары Казакстан влкелж партия комитет1н!н эйелдер бел1м1нде нускаушы, «Э й ел т е н д 1г!» журналы нын редакторы, Халык агарту комиссариаты жанындагы саяси агарту баскарма- сы бастыгыныц орынбасары, Халык агарту кызметкер- лер1н1н республикалык кэсш одак комитет1н!н терайымы 191

Аршагул ТОЙ БАЙ I болды. 1932-37 жылдары Алматыдагы марксизм-ленинизм институтынын тарих б е л ш ш д е окыды. 1 9 3 7 -3 8 жылдары КазП И -де (каз1рп К а з¥ П У ) жалпы тарих кафедрасыньщ мецгеруинЫ болды. 1939-73 жылдары Республикалык Орталык муражайда жумыс icTen, сонгы 17 жылында оныц директоры кызмет1н аткарды. Есова курм етп демалыска шыкканнан кешн ¥лтты к ютапхананыц сирек басылым- дар бш йм ш де жумыс icren , кенес дэу1рш е дей1н жарыкка шыккан казак ютаптары туралы шеж1рен1 курастыруга катысты.

ДАЛАНЫ Ц ДАНА АРУЛАРЫ АЛГАШ КЫ Д 0Р1ГЕР - AKKAFA3 Казак мемлекетпк кыздар педагогикалык университет1- н1н Актумар м узеш н щ «А налар улагаты - елге аманат» атты экспозициясы нда казак тарихындагы кайраткер эйел- дер д щ 0Mip деректер1 кещ нен насихатталган. O cip ece, казак кыздарынан окып шыккан тунгыш маман и елерш щ ем1р деректерш жинастыруга катгы кецш белш дг 1860 жыл- дардыц сонында Патша ую м етш щ каулысымен эйелдер гимназиясы ж эне толык ем ес гимназиялар туралы ережесш н еп зге ала отырып, К азакстанда кыздарга арналган алгашкы оку орындары ашылды (Свод законов Россиской империй 14 т. 701-6.). 1-2-сы ны пты к оры с-казак эй ел дер училищ е- лер1нде Верный, Шымкент, Эулиеата, Жаркентте, т.б. ещ р- лерде казак кыздары б ш м ала бастады. Туцгыш б ш м алган кыздардын 6ipi Аккагаз Досжанова 1893 жылы Орынбор губерниясы, Торгай облысы, Актобе уез1не карасты 6ipiHuii Б ерте болысыньщ 6eciHm i ауылын- да туган. Жастайынан жет1м калган ол тэрбие мен бш мд1 устаз агасы Сагындыктан алады. Ы .Алтынсариннщ енегесш керген Сагындык Досжанов Торгай облыстык 1-Советтер съез1не катысып, улкен курметке ие болган азамат. Сагын­ ды к карындасы Аккагазды ек1 жылдык кыздар училищ е- с1не т у а р е д г 1914 жылы училищ еш б1т1рген карындасын О рынбор кыздар гимназиясы на алып барады. А к теб е уез1- нен келген кыздыи окуга деген талабын керген устаздары, оны Мэскеудег1 жогары дэреж ел1 кы здар курсынын м е­ дицина факультетше ж1беред1. Аккагаз Мэскеудег1 окуын 6iTipin улгермейд1, c e 6 e 6 i, басталган 1 -ду н и е ж у зш к cofmc, содан кей1н ¥ л ы Октябрьдщ отты кундер1, оны елге кайтуга мэжбурлейд1. 1919 жылы Ташкентте Турюстан халык университет! ашылады. Аккагаз соныц медицина факультет1не Tycin, 193

Аршагул ТОЙБАЙ 1922 жылы уздш Gixipin шыгады. Аккагаздьщ оку 6iripyi Турюстан елш щ м эдени ем 1рш деп айтулы окига болды, ce6 e 6 i, ол тунгыш рет казак кыздарынан гана ем ес, букш Советт1к Шыгыс халыктары арасынан шыккан жогары дэрежел1 б ш м алган алгашкы дэршер эйел болды. Сол с е б е г т , А .Досж анованын оку 6ixipyi салтанатгы мереке турщ це е т ю зш п , казак жастарынын зиялы кауымы бас косады. М ем лекетпк мэнге ие болган осынау окигага Турюстан Республикасы Халык комиссарлар кецесшщ тер­ агасы Турар Рыскулов, TypiK Республикасыньщ Аткару комитет! терагасыньщ орынбасары Султанбек Кожанов, Ден- саулык сактау халык комиссариатынын терагасы Санжар Аспандияров, Оку-агарту халык комисариатыньщ терагасы Бшэл С улеев, турколог, казакгьщ тунгыш дипломаты Нэз1р Терекулов, Э у б э ю р Диваев сынды казак халкынын аяулы азаматгары катыскан. Т.Рыскуловтын ж ас дэр1герге керсеткен каржылай ке- мектерш растайтын кужаггары муражай корында бар. Аккагаздьщ САГУ-дьщ дэрш ерлж факультетш 6iripy кур- метш е орай етюзш ген тойдан кешн туарш ген фотосуретге 6ip топ казак зиялы кауымыньщ ш пнде, казак эдебиетш щ улы KnaccHri М ухтар Э у езо в те бар. Ол сол жиында куттыктау с е з сейледь Аккагаздьщ енбек еткен тусы дэршер-маман- дардьщ тапшылык кезь С ол с е б е п п , ол б1рден терапевт, акушер-гинеколог, дерматолог сынды мамандык саласында жумыс жасады. Аккагаз жумыс барысында ел ш т д е екпе ауруыньщ ж ш кездесетш ш мэл1м деп , осы м эселеш кетерш, ауруды ем деудщ утымды жолдарын табуга кеп уакытын белдь А.Досжанова когамдагы эйелдер мэселелерше де белсен е катысып отырган. Ел ш ш д е п белен алган келецсЬ жагдайлар - кальщ малга кыз сагу, зорлыкпен алып кашу, epiKci3 эменгерлж ке беру окигаларына карсы шыгып, казак кыздарыньщ окып б ш м алуы уш ш насихат жумыстарын журпзда. 194

ДАТЧАН ЫН, Д А Н А А Р У Л А Р Ы Шыгыс кыздарынын ш п ндеп тунгыш жогары бш мд1 дэр1гер А .Досжанова казакка тэн акжаркын мшез1мен, журю-турысымен, карапайым да сэнд1 кшм у л п с т е н ай- наласындагыларга енеге керсете бщд1. Сонымен катар, ол 6iniKTi дэр1гер, белсещ ц котам кайраткер1, ж ануясы нда адал жар, аяулы ана атанды. в з ш щ а з тана тумырында казак зиялыларынын айтулы азаматтарымен замандас болтан Аккагаз 1932 жылы 21 кантарда Шымкент каласында кайтыс | болды . Kayiirri сыркаттарга кемектесш ж урш безгек ауруы- на ушырайды. Осы дерттен 39 жасында ем1рден erri. I Казак мемлекегпк кыздар педагогикалык университе- т1н1н А ктумар м узеш н щ кызметкерлер1 студенттерге эр салада казак кыздарынан шыккан тунгыш эйелдер ем1- j р1нен енегел1к сабактар етк1зд1. А .Д о сж а н о в а туралы кужаттар мен суреттер музей корында сактаулы. Бул кунды деректерд1 кез!н1н карашытындай сактап, м узейге втк1зген, api ол Kici туралы кунды мэл1метгер жазы п ж ур- ген кел1н1, университетт1н пр оф ессор ы , физика-математика гылымдарынын докторы Айнагул Ершина - Аккагаздын жалтыз туягынын зайыбы. 0м1рде сан алуан мамандыктьщ I ш ш д е ек1 мамандыкка тана тэн ерекш е касиет бар де се к , | ол - адамдарды шекс1з сую . Осы ндай мамандыктьщ 6 ip i, T irn i, 6iperefti - дэр1гер, eKiHm ici - устаз. Бар ем1рш халкына деген сутспенш ш ш пен етюзген Аккагаз сонына ешпестей внегел1 i3 калдырды. 195

Аршагул ТОЙБАЙ Кугмн-сургшкурбаны батан асыл жаплар АЛУА АКТАСКЫЗЫ А луа шамамен 1850 жылы Тортай облысыныц Аккел ауы- лында туган. Эбд1гапар ханнын анасы, тарихи тулга. Оньщ eciM i Ш оканнын эжеЫ , Ш ыщ ыстьщ анасы Айганыммен, ел анасы Улпанмен катар аталады. Ол артын руынын Умбетей атасынан тарайды. У м бетей 1771 жылы Жайык бойындагы Емельян Пугачев к отерш сш жактагандардын 6ipi. Будан кешнп урпактары Актас Шошакулы, э й гш Байтурсын елге камкор болган А хм еттщ э к есг Олар 1885 жылы Торгай у е з т щ басшысы Яковлевке кол жумсап, онын отбасы мен жакын тугандарын, п1к1рлестер1н орындарынан кутан журек жуггкан ер-азаматгар. М ундай наразылыктарды дер кез1нде туншыктыру максатымен ауылта жазалау отрядын ж1бер1п, агалы -ш ш Байтурсын мен Актасты туткындайды. Сейтш, Ш ошаковтарды 15 жылта C i6ipre ж ер аудару ж енш д е Ка­ зан округш1н сотында ш еппм кабылданады. Бул жайында Нуржамал Машакова жазбаларында 6ipa3 нактылы деректер келт1рген (КазССР ЦГА ф . 2 5 , о. I. д. 2350. Л . 6 6 -696, осында ф. 25, о. I, д. 2650, л. 42). А ктастын жары Уб1жан анамыз сауатсызбын деп карап отырмай, калайда ер1мен жолытудьщ рет1н ойлайды. Акыры жолын тауып, сен1мд1 адамдар аркылы у ю м еггеп лауазым- ды тулталарта ет1н1ш-шатым т у а р е д г Атуаны н баркан жер1 кыпшактын Нияз атасынан тарайтын б е л г ш Каратортай елш щ болысы - Жанбосын. А луа Актаскызы енбексуйпш т1пм ен кезге Tycin, ауы- лынын кад1р-курмет1не беленген жан. Онын жаксы ici мен парасаттылыш халык арасында аныз болып тез тарады. Алуа eMipre бес ул экелд1, алайда, тагдырдын жазуымен ек1 баласы сэб и кезш де ш еп н еген . Тунтышы - Эбд1гапар, ортаншысы - С эдуакас, ен Kimici - Жагыпар калады. Улдары енерл1 д е тэрбиел1, ержурек болып еседг 196

ДАЛАНЫН, ДА Н А АРУЛАРЫ 1916-ньщ аласапыраны буп шаныракты да шайкалтады. Патшанын жазалаушыларымен болган шайкаста Жагыпар каза табады . Халкы сыйлап, хан сайлаган 0бд1тапарды 1919 жылы кызыл эскерлер сот -т ер ге у а з далада атып елт1ред1. Осыдан бастап А луа анамыздьщ басына тенген кара бул т айыкпайды, Ж анбосын урпактарын кудалау, ату, асу, жер аудару тыйылмайды. Бул 1928 жылдар едь А л , 1930 жылы Эбд1гапардын эйел1 мен анасын шиеттей бала-шатамен ка- каган кыстьщ ортасында Жамбыл облысыньщ M epxi ауда- нына ж ер аударады. 1940 жылы 9 0 -га караган шатында Кы­ зыл империянын курбаны болып, балаларынан жастай айы- рылып, татдыр таукы метш керген А л уа анамыз ем1рден е т п . А луа анамыздьщ eciMi 1980 жылдар ш пнде елге кещнен таралып, оган курмет керсету шаралары колга алына бас- тады. 0 3 i е нбек еткен ж ерде « А л уа» кеншары курылды. Осындагы орта мектеп А луа ес1м1мен аталды. Одан таратан урпактар, ягни, 0бд1гапардьщ немерелер1 мен шеберелер1 талым, енерпаз болып ел кезайымына айналды. Мысалы, Марат Мырзаталиулы Алматы тем1р жол институтыньщ ус- тазы, 6Liiicri маман. Fалым 0бд1гапаров Казакстан Жастар сыйлытыньщ Herepi. Рахима М усабекова б е л г ш энш1, КР- ньщ енбек свдрген артис!, барлыты Алматы каласында турады. Байтурсын мен Актастьщ кез1 кеткенмен д е булардьщ балаларына кенже m lnepi камкор болды , осы касиет кун1 буг1нге дей1н жалгасып келе жатканы айтарлыктай онеге. 1955 жылдын казан айында 0бд1тапардьщ урпактары ата- ларыньщ туганына 125 жыл толтанын тойлап, туган жер1 Амангелд1 ауданындагы Караторгай жер1нде ас берд1. Бул аста Алуа анамыздьщ eciMi курметпен аталды. 1996 жылы отаршылдарга карсы Казакстандагы упт-азаттык KOTepi- л1с1не 80 жыл толды. Осы ш арада к е т ер ш с з! баскарган 0бд1тапардай арыстан ж урек азаматтьщ анасы, ел камкоры болган А луа анамыздьщ бар жаксылыгы дэр1птел1п, жас- тарга таныстырылды. 197

Аршагул Т О Й Б А Й РЭБИГА ЛАПИНА Рэбига Серэл1кызы Лапина-Аспандиярова - казак кызда- рыньщ апгашкы зиялыларынын 6ipi. Рэбига X IX гасырда жогары б ш м алган окымысты, тунгыш сэулет енерш зертгеуш , туркология саласына апгаш улес коскан зац кызметкер!. С .Л апиннщ улкен кызы. Ол Смольныйдагы аксуйек кыздар институтында окыды. Рэбиганьщ анасы 3yhpa Ахмерова орыс гимназиясында окыган, оры сш ага жет1к болган. Ол 1910 жылдар шамасын- да Петербургпн эскери-медицина академиясынын студен- т1мен таны сады. К ейш казак медицина институтынын 1-ректоры болган Санжар Аспандияровка 1913 жылы тур- мыска шыгып, одан уш кыз кередк Рэбиганын ерш щ eciMi кеп узамай-ак революционер, мемлекет ж эне когам кайраткер!, кернекп галым рет1нде елге мэлим бола бастайды . Тарихшы, профессор, КСР FA- ныц Казак бел1мшес1 Тералкасыныц терага орынбасары Санжар Аспандияров сталиндж репрессиянын тырнагына uririn, камауга алынады. Рэбига «халык жауьганын эйелЬ рет1нде лагерд1н бар сумды гы н Kepin, азап шеккен. Рэбига Серашкызы epiHiH адал зайыбы ретш де талай киындыкты басынан еткерген, казактын ардагер эйелдерш щ катарынан оры н алады. 198

ДАЛАНЬЩ ЛАН А АРУЛАРЫ М ЕКТЕП АШ ЦАН MYFAJ1IM Хуснижамал Зулкайнаркызы Нуралыханова казак кыз- дарынан шыккан тунтыш мутал1м. Ш амамен 1850-1952 жылдары т!рлж кешкен. X.Нуралыханова еткен гасырдын сонында казак кыздарына арнап тунтыш мектеп ашкан. Бутан ескен ортасы, турмыс-жатдайы, устанган салт-са- насы мен дэстурш щ ыкпал-эсер1 болгандыгы сезЫ з. Оган ата-анасы мен агаларынын б ш м дэрежелер1 мен котам- дагы орындарын оры нды пайдаланып, алды-артын багдар- лай бш ген Хуснижамалды н парасаттылыгын пайымдамау i мумкга ем ес. Хуснижамал эдю теме кенестер шыгаруды максат erri. Хуснижамал Ордадагы мугал1мдерден е з бетшш е сабак алып, бш м ш жан-жакты кетер1п, толыктырып отырады. Оку ми нистрлтнщ Бекей губерниясындагы инспекторы А .Вознесенский 1897 жылдагы есеб1нде: «...Хуснижамал - казак султаныньщ кызы. Казанньщ Земская мектебш б т р - | ген. Б ш м д1 е з уш н деп агаларынан алган. Хуснижамалдын жасы 25-тер ш амасында, Kepiicri д е суйюмд1 осы жастагы Ордадагы жалгы з кыз екен. Орысша е т е таза с ей л ей дг j Оньщ ерекш ел ш е те устамдылыгында. Ka3ip ол е зш орыс мектебш щ iciHe арнаута уйгарып оты р» дел1нген (Казак КСР ! Мемлекетг1к архив1. 59-кор, 1-т1з1м, 3 3 -ic, 17-6.). Хуснижамал окып жургенде халкынын эдебиет1 мен мэдениет1не зер салган. Ол дастандар мен елен-жырларды жадында сактауга тырысып, оры с классиктершщ енбектер1не ден койып, тэрбиеленген. Ж энпрхан Орда каласын мэдени орталыкка айналдыру максатында кеп енбек ет1п, алдымен осы калада улкен ютапхана аш у ж енш де эрекет еткен. Ол уннн Орталыктан - М эскеу, Петербор, Казан, Уфа сиякты капалардан шыгатын газет-ж урнал, ютаптарды унем1 алгы- зып турган. Бутан коса сол кездеп Казакстаннын жер-жер1не 199

Аршагул ТОЙБАЙ жан-жакты зерттеулер ж ур пзген саяхатшы, зерттеушшер, эдебиетип-фольклорш ы, тарихшы-этнограф мамандар лек- л еп м ен келгенде бу л калага сокпай кете алмаган. Олар мунда ездерш щ жумыстарына кажет маглуматтарын жинастырып, кейш зерттеу макалалары мен ютаптарын шыгарып отыртан. Хуснижамалга туы п-ескен ортаньщ б ш м казынасында еркш , тиянакты да терец б ш м алуыныц мум кш дш мол болтан. Осытан коса С еш ткерей атасы окыган азамат, ол Астрахандаты эйгдлi калмак базарына басшылык еткен адам. Каладагы кггапхана, баска да мэдени орындармсн карым- катынас жасап туруына Хуснижамалга жешлшк жасаган. Хуснижамал кыздарды училищеге тусудщ алдында бел- rmi дайындыктан етю зуд щ жолдарын 1здест1рген. Оларга кецес б ерерлк куралдарды шытаруды кездеген. Осытан орай, ол 1894 жылы арнайы алты канат ки1з уй Tiicripin, кыздарды окытуга Kipicefli. Будан в зш е TuicTi мугал1мд1к ецбекакыны алудан бас тартады. М ектептеп окушыларга оку-куралдары, баскадай жабдыктарды оку министрлшнщ инспекторы А .Вознесенскийден алып туруга келюсдт «Х усниж ам ал - алгашкы устазы м » д е п кад1р тутатын ардакты апамыз ез1 талы м-устаз болып шыккан Эмина М эметова. Ол туралы: «М ен бастатан iciMfli калайда аяк- тап шыгатындай тиянакты болуды Хуснижамал апайдан у й р ен д ш . Ол акылына корю сай, ерекше жаратылтан сулу жан едь Тал бойы нда 6ip м1н жок, кш м KHici, журю- турысыныц 03i улкен мектеп болатын. Оныц коркем жазуы, суйр1ктей саусактары, мэнерлеп окуы, ез1н журттыц алдын­ да калай устауы , б1зге бойымызды кутуд1 ершбей-жалык- пай уйрететш , эн салуга, еуропаш а би билеуге баулитын. С ендердщ кай-кайсыц да о з элдерщ ш е туган халкыца кызмет етуге т ш са н д ер , елге шапататы тим ейтш б ш м н щ кажет1 шамалы дей тш ед1» - деп жазады Э м ина апай. Х усниж ам ал апамыз кырык ж асы нда А рон Каратаевка, ягни, атакты Бакытжан Каратаевтыц немере iHiciHe турмыс- 200

ДАЛАНЫЦ ДАНА АРУЛАРЫ ка шыгады. Бутан де ш н мектебш ен, cyftiicri ш эш рттерш ен кез жазып калмауды максат еткен е дг Бул туралы: «Ен алгашкы шэюртзмнщ 6ipi сенсщ Рэзия, айналайын, менщ бастаган iciMfli с ен жалгастыр. Балаларга б ш м б ер у улкен бакыт, соны умы тпа», д е п айткан ce3iH Рэзия М ендеш ева езш щ естелш нде жазган. Жубайы Аронмен турмыс курган сон да Хуснижамал мектеппен карым-катынасын узб еген . Эркаш ан ж агдай- ларын б ш п , ж ш хабарласып туруды эдетке айналдырган. Олар патша ую м етш е сеш м аздер дщ катарына inirin, баскан i3flepi есепке алынып, андулы болатын. Солай болганына карамастан, Х усниж ам ал Орал каласында е тет ш казак зиялыларынын баскосулары на уакытында катысып тур у эдетш взгертпедг O cipece, Оралда ею т1лде шыгып турган «Казакстан» газетш щ уактылы жарык квруше кажетп кемег1н аямайды. Г а зе т а шыгарушылар амалсыз Астра- ханга кеш кенде, оларга кем ектесш сонда туратын агасы Сейткерейге тапсырып койган да Хуснижамал едг 1910-12 жылдары Хуснижамал нагыз сеш м аз д е ете KayinTi адамдарды н катарында катан бакылауга алы- нады. Оралда шыгып турган газеттщ вм1рше ешкандай кедергшщ болмауын Хуснижамалдын epi Арон кадагалаган еда. Ол зайыбынын oTiHimi бойы нш а, е зш щ полицияда штейтш кукыгын пайдаланган. Х усниж ам ал газет бетш д е жасестр1мдерд1 калай тэрбиелеу керекпп ж енш де жас мугал1мдерге устаздык кенес 6epin турган. «Тепнде адам баласы акыл, гылым, ар, мш ез деген нэрселермен озады. Одан баскалармен оздым демектщ 6api д е акымакшылык» деген улы Абайдыц устанымы непзш де Хуснижамал вз макалаларында халкынын келеш епне ой ж1берген. Казак кыздарынын жанашыры, солар уш ш ез гумырын курбан еткен осы ндай аяулы анамызга курмет кврсет1п, ол туралы терещ рек зерттеу ж у р п зсек дуры с болар ед1. 201

Аршагул Т О Й БА Й Ш АХЗАДА ШОНАНОВА 1 937-38 жылдары «халык жауы» деген жаланыц Курба­ ны болтан аяулы ер-азаматгардын арасында Ш ахзада Шона- нова ату жазасына кесшген жалтыз эйел. Ш ахзада Ш онанова Батые Казахстан облысы, Жымпиты ауданында 1903 жылы дун иеге келген. Онын экес1 Арон Каратаев б е л г ш ел азаматы Бакытжан Каратаевтын iHici болатын. Ш ахзада жастайьгаан зерек болып еседк Есейе келе 6LniM алута умтылады. А лайда, Ш ахзаданьщ кеп арманы ж узеге аспады. Отан б е л г ш адамнын кызы болтаны кеп кедерп келпрдк Тагдырдьщ жазуымен ол ек1 рет турмыска шыгады. Алташкы epi мемлекет кайраткер1 Ыдырыс Мустамбаев болатын. Оны кешннен халык жауы деген жаламен устап экетедк Ш ахзада езш щ алташкы макалаларына М устамбай кел1н1 д е п кол койып журед1. А л , кей1ннен, 1931 жылы ол энциклопедист-галым Телжан Шонанулымен бас косады. Б1рак, бул да узакка созьшмайды. Телжан да 1937 жылы жазыксыз туткындалады. Ш ахзада эу баста САГУ-дын (Ташкентге 1920 жылы курылган Орта Азия мемлекетпк университет!) медицина факультетше тускен болатын. Алайда, отан тап жауынын кызысын деген айып татылып, окудан шытарылады. Будан кеш н Ш ахзада эртурл1 кызметтер аткарады, 1 9 2 2 -2 6 жылдары Орал губерниялык аткару комитетшде ic ж ур п зуи п , аз уакыт Сырдария губерниялык партия коми- тет1нде нускаушы больш кызмет icTeHfli. К ейшнен, ягни, 1928 жылы Кызылордата ауысып, Халык агарту комиссариа- тыньщ мекгепке д е ш н п балалар тэрбиесш щ нускаушысы болып жумыска орнапасады. Алайда, Ш ахзаданын есш-дерт1 окуын одан эр! жалтастыру едк Соган орай, 1931 жылы Ал- матыга коны е аударып, медицина институтына окуга келед1. 202

ДА Л А Н ЫН, Д А Н А А РУ Л А РЫ Оюшшке карай, баягы жала тагы да алдынан шыгады. С ей п п , бул окудан да шыгарылады. Осы кезде Шахзаданьщ жубайы Телжан Шонанулы КазП И -де (каз1рп К а з¥ П У ) до ц ен т болып ж ум ы с нггейтш. Эрине, Шахзада сиякты окудан шыгарылгандар дэл сол кезде аз болмаса керек. Соган орай, бул мэселе ую м етп ц беделд1 комиссиясында каралады. 1931 жылдыц казан айыньщ 25- ш де еткен комиссия м эж ш сш де Халык агарту комиссариа- тынан Таш итов, Б К (б) II елкел ж ком итен нен Смирнов, Денсаулык сактау комиссариатынан Эр1мбетов, Халык агарту комиссариатынын кадр бел1мшен Зилов катысады. Бул комиссия мынадай каулы шыгарады: «Ш онанованы н К енес ук1мет1 тусы нда кы змет аткарганы, е зш щ элеум етпк тегш жасырмаганы ескерш п, оган медицина институтында окуын жалгастыруга мумк1нд1к берш сш ». EipaK, ic муны м ен б1тпейд1. Каулыда: «И нститут дирек- циясына жэне студентик уйымдарга жакын семестрлерде Ш .Ш онанованы студен ти к уйы мдарда, когам жум ы ста- рында тексеру мш деттелсж » деген де сездер бар. Осыган сэйкес, 1932 жылы наурыздын 22-сш ен сэу1рдщ 1М не деш н Шахзада бертпе, сузек, шешек ш деп жайлаган «Прибалхаш- стройды ц» Спасск бвл1мшес1не жумыска ж1бершед1. Осы ­ ган байланысты Спасск бел1мшесш щ бастыгы эр! оку ком- бинатыныц директоры Жамшинн1ц Шахзаданыц жумысы жайында жаксы п ш рде жазган аныктамасы институтка келедт Бутан карамастан тап куресшщ белсендшер1 оган тыныштык бермейш. Соныц салдарынан Ш ахзада окуды тастауга мэж бур болады . Бул 1933 ж ылдыц бас кез1 бола- тын. Ш ахзада ещ ц ез1не буры ннан б е л г ш оку-агарту iciHe, мектепке деш нп балалар тэрбиесш е араласады. Осыган Караганда ол Алматы медицина институтында 1 9 3 1 -3 2 оку жылында гана б ш м алган сыцайлы. Ш ахзада соншама сэтЫзджке карамастан 1зденуден, халкына кызмет етуден тайынбайды. Буган 1933-36 жыл- 203

Арш агул Т О Й Б А Й дары педагоги калык гылыми-зертгеу институтында жауап- ты хатшы, Халык агарту комиссариатында гылыми кызмет- кер болып жумыс ic iey i толык дэлел бола алады. Жас келшшектщ тынымсыз !зденюш байкаган Халык агарту комиссары Жургеновтщ шакыруымен ол бастауыш жэне орта мектеп б е т ш н д е галым-хатшы, кешн адюкер-кенеспп болып кызмет ю тейдг BipaK, 1936 жылдын басында бул кызметтен д е босайды . Ш ахзада сонда да мойымайды. Ол Казак мемлекеттш университет! биология факультетшщ 2- курсында окуга мум ю ндж алады. Жасы 34-ке келсе д е белгш 6ip мамандык алуга талпынады. Алайда, бул ниетше де ж ете алмайды. Ж ету т у г ш оны н 03i д е 1 9 3 7 -3 8 жылдардагы саяси науканньщ курбаны болып кете барады. Бутан дейш, ягни, 1937 жылдын 21 ш шдесшде Шахзаданьщ жубайы Телжан Ш онанулы халык жауы деген жаламен туткындалган болатын. Осы кундер1 ел арасында 1937 жылы жаппай айыптауда азаматтар 6ipiHin уст1нен 6ipi арыз жазып, ездерш кыруга ce6enu ii болды деген д е п ш рл ер бар. Бул с езд щ жаны бар сиякты. взд ер ш е каж егп адамдардьщ уст1нен ic козгауга н е п з болатын энг1мен1 НК ВД -ны н 03i уйымдастырганы да бул кунде ешк1мге жацалык ем ес. О йтпесе, ултшылдьщ, террорлык-диверсияльщ, троицкийшш-зиновьевшщдермен, сондай-ак, нем1с, жапон империалистер1мен казакты ауыз жаласты деп айтудын 03i д е акылга сыймайды емес пе? Осы кундер1 тарих беттер1н акгарып отырсацыз, He6ip зансыздыктын, жалакорлыктын тэсш дер! колданылганын Kepeci3. Жалган куэларды табу НК ВД yrniH еш киындыкка туспегеш белгш!. Ш ахзаданы айыптау Н К В Д у ш н д е аса кажет болган сиякты. вйткеш , елд еп диверсия 1938 жылга дей!н дэ- лелденбей келген-д!. Ал, онсыз жогары оку орындарындагы ултшылдык уйымнын эрекет!не калай сенд!руге болады. MiHe, осы арада Ш ахзада оларга кай жагынан болса да ьщгайлы болып турган ж ок па? Шыккан т е п д е , жубайынын 204

ДАЛАН ЬЩ ДА Н А АРУЛАРЫ халык жауы ретщ де туткынга алынуы да, езш щ сауатты бо- луы да, кептеген зиялы азаматтармен кы змет бабы нда аралас- куралас журу1 д е бултартпас айгак ретш де ойластырылган. Мысалы, 1938 жылдьщ 6 кантарындагы хаттамада Ш ахзада езга антисоветпк уйымга 1926 жылы Ыдырыс М устамбаев тартты деп «мойы ндаган», ал, 13 кантардагы жауабында «КазМ У-да (каз1рп КдзУП У) окыган кезде мен студент жастар арасында кунбе-кун антисоветт1к, ултшылдык на- сихат жург1зд1м. Контрреволюцияшы л, бурж уазияш ыл улт­ шылдык идеясын кен1нен таратгым» деген д е сездер бар. М ш е, жаланьщ кекес1 деп осыны айтуга болады. НКВД-да отырган жендетгер 1936 жылдьщ 20 казанында КазМ У-да болган ер тп д е Ш ахзаданьщ мойнына артады. 1936 жылгы 21 казанда жасалган акт-ще кез1мен керген адамдардьщ айтканына Караганда, ерт Совет Kem eci 9-уйде (Ka3ipri Достык кешес1н1н бурышы) анатомия кабинетшде болган. Актще эдей1 ертелд1 д е се , кергендер оны кездейсок болган деген n ix ip айтады. Б1рсыпыра адам дар Н К ВД-ны ц республикалык басшысы Лев Борисович Залинге де дэл осылай жауап берш ть Соган карамастан, 1938 жылдьщ кан- тарында e p rri уйымдастырган Шахзада Шонанова жэне оньщ сыбайластары деп жала жабады. Сейт1п, Шонанова- ньщ ici бойынша кептеген адамдардан жауап алынады. Ол жауаптарды куэлардьщ кандай жагдайда берген1 Аллага аян. С ейтш , Ш .Ш онанованьщ сыбайластары д а аныкталады. Мысалы, комиссар Тем1рбек Жургенов те КазМ У-ды ертеген диверсиялык топты уйымдастырушы рет1нде айыпталады. Ол жен1нде 29 адам куэга тартылган. TinTi, 1929 жылы контрреволюцияшыл уйымга муше болды деген жаламен усталган Жагыпар Султанбековпен 6 ip re (ол 1936 жылдьщ 27 желтоксанында туткындапган) М эскеуде еткен мектепке дей1нг1 тэрбие ж е н щ д еп Курска ж эн е мектепке д е ш н п мекеме кызметкерлер1н1ц IV съез1не барганы да icKe TiruiinTi. Ш ахзада 1938 жылгы 17 кацтардагы ж ауабында « 1 9 3 6 жылы 205

Арш агул Т О Й Б А Й кузде КазМУ-ды е з колыммен ертед1м, соньщ нэтижес1нде университет уш н щ н е п з п б е л М жанып к етп» - деп кол койыпты. Дурысында ерт in e-niana сенщ рш ген. Tiirri, ерт ондай упкен д е болмаган. Анатомия белм есш д еп ютаптар, курал-жабдыктар далага шыгарылган. Ш онанованьщ ici бойынша университет мугал1мдершен устаптандардьщ ш ш д е И бадулла Акбергенов (кафедра менгеруписО ж эне аспирант Батырбек Б1р1мжановтар да бар едь А кбергенов сол кеткеннен 1з1м-кайым жогалады. Тагдыры эл1 кунге дей ш белгйяз. А л , Б1р1мжановты НКВД- ньщ актамауга амалы ж ок болатын. C e6e6i, 1936 жылдьщ тамыз айында, ягни, ертке дейш ол Ленинградка окуга кеткен болатын. С ол Батырбек Ахметулы кей1ннен Былым академиясыньщ корреспондент м уш еа атанды. Кеп жылдар КазМ У-дын химия факультетш баскарды. Жазыксыз жалалы болган Ш ахзада Шонанова 1938 жылдьщ 9 наурызында жубайы Телжаннан он куннен кей1н (Телжан 25 акпанда) Алматы турмес1нде атылады. 206

ДА ЛА Н Ы Ц ДАНА. А РУ ЛАРЫ ХАЛИДАНЫ Ц ЖУМБАК 0Л1М1 0 й г ш «М амания» мектебшщ непзш калаушы Маман эулетш щ урпагы, казак кыздарынан шыккан алгашкы дэр1герлердщ 6ip i, п р оф ессор , А к т е б ед еп М .О спанов атындагы Батые К азахстан м ем л екегпк медициналык ака- демиясыньщ бугш п децгеш не жетуш е орасан зор улесш коскан Халида Маманова женш де 6ipey бш ее, 6ipey бш мес. Э цгш енщ элкиссасын 1здесек, эйгип Маман мектебше барып т1релем1з. Атакты Ж э ц п р ханны ц Inrei ордадагы мек- Te6i мен Шокан Уэлихановтын э ж е а Айганымнын медре- ceci, одан кеш нп устаз Ыбырай Алтынсарин гимназиялары- ньщ занды ж алгасындай болып 1899 жьшы Жет1суда «Мамания» мектеб1 ашылды. Маман эулет1 е з заманында байлардын байы болыпты. Дэулетш халык муддеЫ у ш н жумсаган Маман эулет1 мектеп салып, бала окытканымен катар, X IX гасы рда бук1л алемд! ж айлаган нарыкта да ез орнын тапкан, еркениет1 мен м эдениеп дамыган взге елдермен байланые жасап, ipi саудагерлерге айналган. Сондай-ак, сол кездег1 казак зиялыларыньщ басын коскан. Маман Капал уезш ен еи алгаш Меккеге барып, кажы болып оралгандардын 6ipi ж эне осы уез болыстары мен билердщ тебе 6ni болтан. Tiirri, М аман эулет1 граф титулын да алган. Ру аксакалдарын е з балалары уыпн жан-жакгы биим алута сенд!ре отырып, М амановтар былай деген: «Б1з дш йм з, ултымыз, тш каз баска болса да, татарлармен, орыстармен ж эне езге д е улттармен 6ip аспаннын астында, тамыры терец, жапырактары жайкалып, бурннк жарган агаштары мол, Алланыц берген гулденген багынын саясы нда, 6ip-6ipiMi36eH септеЫп, ем1р сурудем1з. Б ш м алмаган ж ас урпактын келешеп бульщгыр болады». Жетюуда Мамановтардын ею жылдык мектеб1, кешн терт сыныпты, он жылдан сон с е п з сыныпты мектепке айналган. М унда мугал1м бо л у yu iiH конкурстан етуге тура келетш. Мекгепте Казанныц, Уфаныц, Орынбордыц, Санкт- 207

Аршагул Т О Й Б А Й Петербургтщ ж эне Стам будды н мугагимдер1 сабак бердк М ектепке барлык Илек бйвдргендер кабылданды ж эне тегш окытылды. Окушылар барлык кажетпен - уймен, тамакпен, оку куралдарымен, TinTi, кш ммен камтамасыз етщщ. Ен бастысы, мектсп кедейлердщ балаларына арналган болатын. ©м'рде дала мен таудан езгеш кермеген аппыс такты балага арнап жатакхана тургызылуы, ол кез унлн гажап жагдай eni. Оку араб жазуы н е п зш д е ж у р п зй вд . Тэртш катан болса да, i3ri ниетп, бмнмге куштарлык ахуал орнады. Уфадагы сол к ездеп э й г ш «Галия» медресеЫ М амановтар мсктеб1 ym iH улп-енеге болды. Педагогтар ym iH колайлы жагдай жасалды - пансион тургызылды, жалакынын e3i Ka3ipri жагдаймен салыстыр- ганда жогары болды . Мектепке инспекциямен келген им- периялык ш енеушктер «мусылманша» б ш м децгейщИК жо­ гары екенш этап керсеткен. М амановтардын тулектер1 тек жогары бш мдер1мен ерекшелеш п коймай, олардьщ эркай- сысы далада агарту ic iH ж у р п з т , оны рухани тулетуд1 арман- дады . М ектепте эр жылдары 1лияс Ж ансупров, М ухамеджан Тынышбаев, Жумахан Кудерин, Бшэл Сулеев б ш м алды. Мамановтардын мектеб1 казак зиялыларынын тутас 6ip урпагын тэрбиелеп шыгарды. Турысбек Маманов, бупнпш е айтсак, табысты кэеш кер болды . О л ею рет кажылыкка барды. Ортурл1 елд1 аралай ж ур ш , олардьщ м эдениетш , тарихы мен эдет-гурыптарын зерделедк Онын кж ерлж байланыстары комакты болды . М ысалы, Ташкентте, Бухарада, Наманганда, Ж аркентте, Кызылжарда сауда уйлерш ашты. 1881 жылы М амановтардын каражатына Капал каласы салына бастады. Турысбек кажы осы и п кызмеп ym iH Николай II патшадан 3-дэрежел1 Оулие Георгий орден in алган. С ондай-ак, Kim i Алтын медальга, эртурл1 дэрежел1 кум1с медальдарга ж эне граф атагына ие болган. Граф атагы урпактан урнакка калатын. Аукатты адам дар узд1к эдеб и шыгармаларга конкурстар жариялап турды. Комакты сыйлыктар болатын, осындай 208

ДАЛАН ЬЩ Д А Н А АРУЛАРЫ шыгармашылык мушэйраларга Мамановтар отбасы колдау керсетп. Олар алгашкы казак романына конкурс уйымдас- тырды, казак газеттер1 м ен журналдары на каржылай ке- мек Kepcerri, талантгы тулектерге Р есей д щ жогары оку орындарында окуларын жалгасгыруга жэрдем бердк Алайда, тагдыр Маманнын кешнп зэузаттын мандайы- нан сипай койган жок. 1928 жылдары басталган репрес- сияда Мамановтардьщ 15-i атылды, 35 отбасыньщ M yiueci «халык жауыньщ» туыстары болганы уш ш 3 -5 жылдан каторгыларда отырды. О тбасы удайы коркыны шпен eMip сурдь «Bipeynep туткындауга келш калар» - деп, анасы зат салынган кос шамаданды эрдайым дайын устап, сем кедеп кеш еп нанды кунде ауыстырып отырыпты. Бул жагдай 1958 жылга д е й т жалгасады. ©MipiHiH соны на де ш н басынан кику кетпеген М аман урпактарыньщ 6ipi - Халида Есенкулкызы Маманова бо- латын. Бул макала 6i3re ш ю ш щ улы , 63i тэрбиел еп-ecipreH М едет Мамановтьщ эцпмеЫ желййнде жазылды. ©йткеш, Халида Маманованьщ гылыми ецбектер1 мен кужаттарыныц тугелге жуыгы аласапыран жылдары жойылып кеткен. Халида Маманова 1918 жылы туган. Ал, колда сакталган б1рен-саран кужатта туган жылы 1916 деп жазылган. Казак даласын жайлаган репр ессия жылдары нда Халиданы н экеЫ Есенкул казак типнде б ш м бергеш yniiH «халык жауы» атанып айдалып кеткенде, артында уш эйел1 (Халиданын анасы татар кызы М ахтуха, © д е д е бар) мен балалары Смагул, Халида, Жожаш калады. М едет Мамановтьщ айтуынша, Халиданы ауыр жумыска тартпас ymiH oxeci оны н жасын eKi жылга хеши uierepin жазган болуы мумкш. 1932 жылы Х алиданы н экеЫ О рынборда кайтыс болады. Алайда, оньщ б е й т осы кунге деш н табылмаган. Мама- новтьщ казактьщ агарту саласында коскан y neci ж уздеген жыл еткеннен кейш де тец деа жок ic ретшде багаланган. Халида Маманова Семейге келш, педагогикалык учи- лищенщ фармацевтика бел!мш е окуга кабылданады. Окып 209

Арш агул \"Г О Й Б А Й журген кез1нде ол «халык жауыньщ» кызы екенш тургы- ластарынан жасырып, Букшодактык лениншш комсомол жастар одагына муш елж ке ю р ед г Bipax, бул сыры кешннен бeлгiлi болып, оны комсомолдан шыгарып тастайды. Будан сон Алматыга келш , казак елш е эвакуацияланган мэскеулж оку орындарынын 6ipinae, сол кездеп Ресейдщ мыкты деген мамандарынын алдынан б ш м алып шыгады. Патофизиология кафедрасынын жетекшня Сергей Глозман- нын i3iH кутан Х алида М аманова кешн казак кыздарынан шыккан тунгыш дэрш ер-проф ессор атанады. 1941 жылы Алматы медициналык оку орнын тэмамдаган сон, медициналык оку орнын б т р г е н барлык тулек алуы тшс лейтенант шен1 М амановага д а 6 e pm yi керек болатын. Алай- да, НКВД, 1ш и icTep халык комиссариатыныц буйрыгымен Х алида М аманова «халык жауынын» кызы болганы упин лейтенант атана алмады. Келес1 жылы Х алида Есенкулкызы эскерге шакырылады. Сталинград майданында оган дэр1гер болуга тыйым салып, курек устатып, окоп казуга ж1беред1. Содан Халида М амано­ ва колына калам алып: «Мен1 е з ерш ммен айып батальоны- на ж1беру1н1зд1 сураймын. Егер мен Tipi калсам, менен ж эне MeHiH туыстарымнан «байды н тукымы» деген атакты алып тастайсыз, ал, ел еем ел ш кеткен1м» - д е п Сталинге хат жазады. Отан согысы тарихында айып батальонына 03i суранган казактьщ жалгыз кызын ешкандай тексеруаз сонда аттандырады. 1943 жылга д е й т осы батальонда болган Х алида Есенкулкызыньщ epжYpeктiлiгiн байкаган сон, оган лейтенант атагын 6epin, э уе эскери базасына flopirep eTin жiбepeдi. Солдаттар жанынан табылган Халида М аманова сотые аякталганша б ес фронтга кызмет аткарады. Ол согысты Берлин туб1нде аяктады, жаракат алып, 1945 жылы елге капитан болып оралады. Х алида Есенкулкызы «Сталинград™ коргаганы уш ш», «1941-45 жылдары ¥лы Отан согысында Германияны женген уш ш » медальдарымен ж эне Кызыл жулдыз ордеш мен марапатталады. 210

ДАЛАНЬЩ ДА НА АРУААРЫ Ф аш истк Германияны ж е ц т , ел той тойлап жаткан туста да Х алида Есенкулкызы «халык жауы» деген кара танбадан кутыла алган жок. Ол 1946 жылгы акпаннан бастап. Казак медицина институтыныц патологиялык физиология кафедрасында ассистент болып кызметш бастады, мунда 1950 жьшдьщ кыркуйепне д е й т ютедк кандидапык диссертациясьшьщ экспериментальдык бвлйтн б тр да. BipaK, «халык жауына» м ундай жаксылыкты к1м ж асай койсын, сол кездег1 «шаш ал десе бас алатын» идеологтар «феодалдьщ кызы галым бола алмайды» деп ш орт кеседк Халиданыц устазы Глозман оган Кыргызстанга баруга кенес береди Амалы курыган Х алида кужатгарын Ф рунзе аркылы М эскеуге ж1беред1. Сейт1п, казактьщ кызы диссертациясын Мэскеуде коргап шыгады. К ецес е л в д е «Дэр1герлер ici» басталы п, Х алида Е сен - купкызы халык жауынын кызы р етш де, осы зобаланга тап болды. Бул жолы да устаздары араша тустк Олар оган ж агдай тыныш талганш а тауга кетуге, сода н кей1н сактандыру flopirepi болып ауы суга кенес береди Кей1н Ка­ раганды медицина институтынын кафедрасына ж1берщцй 1959 жылы А ктебеде медицина институты ашылган кезде, езш щ курстасы, институт ректоры Халиданы кафедра MeHrepyiuici болуга шакырды. О л бул к ы зм егп жиырма жылга жуык аткарып, докторлык диссертация коргады. 1967 жылы С ергей Глозман Ф ранцияныц Париж кала- сында еткен Халыкаралык физиологтар симпозиум ы на каты- сып, элем галымдарына Халида Маманованын енбектер1н таныстырды. Ягни, оныц онкологиялык аурулар туралы монографиялык енбеп Парижде, Халыкаралык конгресте окылды. Осыдан кей1н Х алида Есенкулкызын Жапонияга, Латын Америкасына, Мексикага жумыска шакырган кагаз- дар жи1 келет1н болды . BipaK, «халык жауыныц кызы» Халида Есенкулкызына езге республикаларга шыгуга тыйым салы нган ед1. С ейт1п, ол шакыртулар сол куш нде кала беред1. Бул ж еш н д е М едет М аманов: «Облы сы мызга 211

Аршагул ТО Й БАЙ Жапониядан курамында б1рнеше адам бар делегация келдг Олар кезш де сол елге шакырту алган Х алида Есенкугщызы ж енш де 6uirici келш, маган жолыкты» - дейдг 1969 жылы Халида М аманова жогары аттестация комис- сиясыныц шеш1м1мен медицина гы лымдарыныц докторы атанды. М эскеуден докторлык диссертация коргап келген- нен кей1н Х алида студенттердщ халык аспаптар ансамблш уйымдастыруга уйыткы болады. Бул ic i уш ш ол обкомга шакырылып, сшкш еуден етеда. Оган ултшылдык, социа­ л и с т а агарту ic iHe нуксан келттргею ж ен ш д е ю нэ тагы- лады. Мамановага Мексика жэне Орталык Америкага жумыс сапары мен баруга руксат берш м ей, 1977 жылы социалиста Болгарияга ж1бершед1. Буп оныц ем1рш деп соцгы сапары едг А ктебе дэр1герлер1н1ц делегациясы Болгариядагы «А л­ тын жагалауга» ж1берщдь Б1рнеше куннен кей!н Халида Есенкулкызыньщ д е н е а н е п з п демалы с орнынан жыракта, жагажайдан табылды. М едициналык сараптаманын коры- тындысы бойы нша эйел кеш уакытында суга баткан, 6ipaK, бул уакытга ол суга шомылмайтын. Денес1нен кегерген дактар табылган. Дэр1гер толкынныц екш ш мен бетон жагалауга жеткенде, 63i cyp iH in , жыгылуы мумк1н. Н е б1реулер эдеш кастандык жасаган деген коры- тынды жасайды. Оныц туыскандарыныц айтуы бойынша, Болгария м ен Казакстанныц улттык каугашздйс комитеттер1 бул icneH узак айналыскан. М аркумнын д е н е а кеп уакыт туыстарына бершмеген. Бул Kiel е л п р у ш ш к окигасы деген жи1 энг1ме болды, 6ipax, ол дэлелденбед1. Сол себеп-ri, эл1 кунге дей1н осы окиганын сырын тергегендердщ эдщцитне кумэн кеп. М едет Маманов б е л п а з себептермен кайтыс болган анасы жайында: «Ол жылдары м ен ж ас ед1м. Анамныц м э й т н алу уш1н, T in Ti, КСРО Сырткы icTep министрл1г1не дей1н шыгуыма тура келдь М эйггп ек1 аптада эрен алып келш , жерлед1м. 1980 жылы меш эскер катарына шакыртгы. 212

ДАЛАН ЬЩ Д А Н А АРУЛАРЫ Эскери парызымды Батые Украинада етеп, ауылга келш, уш мнщ eciriH кактым. Карасам, еуропалык нэсщц1 6ip Kici eciK ашып тур. Баксам, м енщ ушмд1 д е тэркш еп, кужаттар- дын барлыгын тугел куртып, баска 6ipeyfli Kipiri3in койып- ты » - д е й д т Осылайш а, казактьщ 6ip кызыньщ eMip жолы мен гы лым жолына куэ болтан тарихи кужаттар отка epTeHin кете барады. Оны н кептеген гылыми ецбектерш щ татдыры куш бугшге деш н белпсЬ. «Жаппай саяси кугы н-сурпндердщ курбандарын актау туралы» 1993 жылты 14 coyipfleri № 2144, Казакстан Республикасы Занынын непзш де Халида Есенкулкызы Маманова кугын-сургшнен зардап шеккен деп танылып, толык акталды. Актебе каласында, кала кешелер1н1н 6ipiHe Халида Есенкулкызы М аманованьщ eciMi берш ген. Дэл1рек айтсак, агайынды Ж убановтар кош ес1ндеп «Боулинг» ойын-сауык орталыгынан, Ж едел ж эрд ем орталытына деш нгт шатын кеше. Айтушылардьщ сез1не сенер болсак, ол еткен тасыр- дьщ 70-жылдарыньщ сонында кенеттен кайтыс болганнан кей1н, кау1пс1зд!к органдарыны н себ е п болуы м ен тэркш ен- ген тургын уй туыстарына кайтарылган. Халида Есенкулкызы Маманованы жекелей бшетш адамдардын естел1ктер1 бойы нш а, ол - орта бойлы , е т е ус- тамды , Kepiicri эйел болтан. Оньщ 6ip eyre дауы с кетер1п, ашу шакырганын ешк1м бш мейд1. 0м 1 р де керген киын- шылыктары оны н м1нез1н тем1рдей ш ындап, аскан шыдам- дылыкка уйретт1. Бшикте отыртандардын ез1не керсеткен корлыгына карамастан, ол муньщ бэр1н унс1з к етер дг Ж урек жылуын, бш1мге талпынысын, оны езгелерге уйретуге деген куштарлыгын берш сактады. Оган кез1 TipiciHfle тыныштык болмаганы акикат. Халида Есенкулкызынын сонында тек санаулы cyperrepi, б1рен-саран кужаттар мен урпагына ул п болтан енегел1 гумырыньщ i3i тана калды. 213

Аршагул Т О Й Б А Й АЙЖАН КЫЗ X IX гасырдьщ ортасында Бекей ордасындагы белтек, белтек Нарын кумньщ масаты ю л ем вд ей Жаскустьщ ке- галына келш ттрелетш ж ерш де - Каргалы ауылында орта шаруа отбасындагы Айжан е а м д 1 кыз керю м ен, енер1мен, отауызды орак ти а д алгырлыгымен д е он б е с, он апты жаска келгеннен-ак ел ауызына Lmrin, козге ту се бастапты. Аты анызга айналган дэулескер куйнп, композитор - Курмангазы жас, нагыз бабында журген шагында Айжанды Kepin, оны н куй орындауына, корю м ен тш шеберлнтне тэнтт болады. «Кыз кылыгымен жагады» дегендей, сез жок сергек ce3iMfli, шабыты шалкыган Курмангазыны бей-жай калдырмай, сулуга куйнп нэзнс т е куйкылжыган шр1мдер- д е н туратын, кеп ш ш к тщ кещ лш ен шыккан куй арнап, онын атын «А йж ан кыз» деп атайды. Ол куй б1здщ заманымыз- дын шебер куй орындаушыларынын репертуарынан езш щ лайыкты орнын алып, енер суйер кауымньщ суйin тындай- тын кушне айналды. Айжан толыксып, бойжеткен густа жогалган малды, не баска жагдайларды сылтауратып кыз тандап журген неше турл1 бозбалалар мен сурбойдактар тустерш езгертш , «Жак- сыны керм ек уппн» деген дей , ат басын Айжаннын ауыльгаа ырей 6epinTi. «Танынан тартып талайын таутекенщ жыгады» деген­ дей, А йжан сулуды н атын ecTireni «ум1тшз - шайтан» - деп, дегб1р азденш барган сылкым ж йтгтердщ талайы кыз- дан « т и е с ш шапандарын KHin» Te6ipeHin, тецселш кайтып жатады. А йжанды сыртынан 6 ip , ею рет Kepin, кундцз кул- ю ден, тунде уйкыдан айырылган сондай бойдактын 6ipi, жасы отызга таяп калган М ардан' eciMfli ецгезердей ж ш т, Айжаннан он жастай улкен болса да, б1рде ку жолдастары- нын айдауымен ж эне кыздын эке-шешесшщ ауылда жок екенш пайдаланып: 214

ДАТЧАНЫ Ц Д А Н А А Р У Л А Р Ы «Кашангы сыртынан у з ш п ж у р ем ш , ауру д а eMecniH, cay да eMecniH, кадайда 6ip жагына ш ыгайын» деген ойм ен Мардан Айжан кыздын уйш е туседь Терде денбекннп б1рталай жатып, 6ip ece домбыра тьщ- кылдатып, 6ipece кумюпен безеген шакшасын жылтылда- тып, кайталап насыбай ата бердь Bip кезде Айжан е з колымен экелш, ж йтггщ алдына сусын койды. Кордьщ кызындай арманын кол созым жер­ дей керш, кезш 6ip ашып, 6ip жумып, ж урепндеп шок отка айналгандай эсерде болып, улкен махаббат у н аздж к е урындырады дегендей, Мардан капел1мде утымды сез таба алмай, (уншзджке бой урып) кайта-кайта курсш е бередг Айжан ез1мен сырлас курбы кызбен eKeyi еак ген , тесж - тен сыгалап, тэты 6ipa3 кадагалайды. Ол курбысымен акыл- дасып алып эзшге кешедг GpicTeri малды тастап уйге Kenin жаткан ж 1пт ж енш д е айткан болы п, т е р п белм ен щ e ciriH сэ л аш ып койып; - М алды багусы з тастап, А кан неге ерте келштт? —дейщ Айжан. - Бшмеймш, кымыз дей ме, кыз дей ме, жатыр гой шал- калап, - дейд1 курбысы. Осы кезде есистщ сыртында турып Айжан былай дейдк «Шалцасынан туспесш, Басы цунан буцаныц басындай icnecin, Шашын цайырмасын, Муртын шиырмасын, Бурын-соцды осындай кербез кврсем буйырмасын. Домбыранытыщылдатпасын, Шацшаныжылтылдатпасын, Бугагын былцылдатпасын, Унс1здщойын цапайугарсыц? Кыз дажоц, цымыздажоц, АйранынiuiciHде, цойынабарсын!». М ардан да каражаяу ем е с екен, сыпайы гана: 215

Аршагул Т О Й Б А Й «Армандап едш Айжанды, Асырдыц, Айжанайлацды. Айтарымменщквпedi, АмалсызmijiLuбайланды. Eudi саганнедешн, Туйреген соц найзацды», - деп еп гш щ сыртынан дойырмен 6ip тартып, атына карай аявдапты. А йжан болса ж ш т кашан кекжиектен асып, кершбей кеткенше, оньщ сонынан кез1мен узатып, узак карап турып калыпты. Ол осылай буры н-совды ешюмд1 кекжиекке деШн кимай, шыгарып салмаган екен. KiM бш сш , «Албырггыкпен тым катгы кетш, ж т т п р е н ж т п алдым ба?», - де п оны муЫркеген шыгар. EipaK кыз аяганнан гашьщ ж й г т ц жаны жадырар ма? Бул - супу кыздьщ хикаясы кырьщ есекке ж ук болады дегендей, керкш е акылы, куйш ипп, акындыгы сай Айжан кыздьщ сырга да, жырга да толы OMipiHeH 6ip гана KepiHic. Ел ш ннде талайды тамсандырган А йж ан айтыпты деген 6ipiHeH-6ipi кызык энпм елер жетерлйс. Олрас кездердег/ шашыранды, ¥рлапцалганцаншамагасырэнд1. Сорлыцобыз, домбыражылапжурЫ, Жалгыз раздай уйдег/ асыранды дегендей, жердеп шашылган моншактарды тергендей - бар мэселе улкен ыж- дагаттылыкпен сол асыл да , мол казынаны шашау шыгар- май жинай беруде. Курмангазы эсер i3flen, ел аралап ж урш 6ip кездейсок тускен уш Айжанньщ уш болады. Кудайы конак ретшде т ер д е отырып, шуш турган домбыраны алып, 6ip-eKi uieprin кайта ш е салады. Bip айналып уйге ю рген Айжан домбыра- сын алып, 6ip, ею m epiin ж 1 б е р т , уй ш нндегш ерден: - KiM м енщ домбырамды устаган? - дейдк Ол домбыраны б1реудщ устаганын кулак бурауынан сезедь - М ен ед1м бабы нда турган домбыраны 6ip-eKi шертш керген, - дейд1 Курмангазы. Айжан сэл жымиып, куй орын- 216

ДА Л А Н Ы Ц Д А Н А АРУ ЛАРЫ дай бастады . Bip е м е с, GipHemeyiH оры ндады . Домбыраны сурап алып, ещц Курмангазы орындайды. Оньщ аскан ше- берлггш Kepin, сезш -бш ген Айжан: - Э й г ш Курмангазы куйнп ci3 емесыз бе? - деп сурайды. - Болсак болармыз, - деп Курмангазы токтамай ойнай бередг Ж урт жиылып, тывдаушылар кебейе туседi. Айжан ал- гаш ест1ген куйлерш тапжылтпай кайталап орындап 6epin отырады. Оньщ е з репертуарындагы Kyiuiepi де жетерлж. Куй тартыс узакка созьшады. Онайлыкпен ез ш еберл тн мойындата алмайтынын сезген Курмангазы 6ip куйд1 баш- пайларымен оры ндап болы п, дом бы раны кулыкпен кызга усынады. Этика сактаган Айжан ондай кимылдарга бара алмай, бас тартады. Осындай орындау щеберлнт тым жогары децгейдеп дэу- лескер куйнпш ете сирек кездеспрш журген Курмангазы А йжанны н 6ip сэтге катып алатын кагы лезднтне, куйд1 орындау мэнерш е риза болып ш ебер кызга «Айжан кыз» кушнен баска екшнн куй арнайды - ол Айжаннын домбыра­ ны булбулдай сайраткандыгынын Kyorepi ретш де. «А й да бупбул, Айжан-ай» деген куй. Бул куй де бц дщ заманымыз- га нотасыз-ак халык орындаушыларыныц ж ады нын арка- сында гасырларга гайып болмай, б1здщ урпактьщ енш ш гш е енген. Курекен тек e3i тангалган, теб1ренген ж агдайда гана куй шыгарганы тагы белгш . Айжан ез заманынын озык ойлы азаматшасы болган. «О ку - ойдан артык ем е с» - деШп халык. А йж ан терен ойм ен ж эне шалкар сез1мнщ кушiмен окымаса да, табигат берген кабшеттщ аркасында айтарлыктай рухани денгейге кетерше алган. Ол тек э уен элем1 гана ем ес, соны м ен 6ipre «Онер алды кызыл тш » десек , сол тш дщ д е майталманы - орынды жерде керек сезд1 айта алганы. Bipeynep ен ер деп к эаби денгейд1 б1рде менгер1п, б1рде менгермей журсе, Айжан сиякты дул дул дер шиыршык аткан iuiKi сез1мнщ аркасында енер де айтарлыктай бш к денгейден керш е алган. 217

Аршагул Т О Й Б А Й ЖЕЦ1С KYHIH Ж АЦЫ НДАТЦАН КАЙСАР КЫЗДАР ¥ л ы Отан согысы 1418 кун мен тунге созылды. Майданга Казакстаннан 1 млн 3 6 6 мы » адам аттанды, онын 5183-i кыз- кел1ншек ед1. ¥ л ы Отан согысына катыскан эрб!р жауынгер казак кызын нагыз батыр д е п багалауга эбден болады. Казак эйел1 согыстын зардабы н да , салмагын да езгелермен катар кетере б ш дг Арайлы таны алда болса да сурапыл согыс е з ортасынан ж улып экеткен каншама ер азаматтьщ орнын жоктатпады. Элия, М энш ук, Х иуаз сиякты батыр кыздарымыздьщ ерлйтн э а р е л е п , эспетгеудщ д е кажет! шамалы шыгар. 0йткен1, олардын ес1мдер1н тек Казакстан гана ем ес, кезш д еп КСРО халыктары да жаксы бш едк Сон- дай-ак, Рахима Жэн1бекова, медициналык кызметт1н капи­ таны М эриэм Сырлыбаева, майдан дэр1гер1 Роза Момынова, радистер - Орынкеш М ысырова, Ш экира Ботаканова, Бикен Сэдуакасова, Ш агила К усанова, барлаушы Рахима Ералина, рота капитаны Куралай Натулаева, пулеметпй Зинат Онай- баева, мерген Мэлика Токтамысова, медбикелер - Рэзия Ы скакова, Мая Габитова сиякты кептеген каЬарман казак кыздары Отан уппн жанкиярлыкпен шайкасты. Согыстьщ сонгы кундер1 К енес армиясы катарында 3 3 0 мьщнан астам эйел жауынгер болды. BipiMi3, ¥ л ы Отан согысы, 6ipiMi3 ею нпп дун иеж узш к согы с д е п этап келген, терт жылга созылган бул кыргынга казактын op6ip отбасы ардакты улдарын шыгарып салды, жен1спен оралуын Kyrri. «Отан упнн» ортак уранымен согыска аттанып, кайтпай калган аталарымыз каншама?! Солардын катарында ерлермен 6ipre т1зе коса согысып, ж ещс кун1н жакындаткан казактын кайсар кыздары да болган. Отан коргау жолында жан аямай к ур ест, сап бастап, «Шыгыстын кос жулдызы» атанган батыр апаларымыз Элия 218