А. Тойбай. Даланың дана арулары

Аршаг-ул Х О Й Б А Й ЕРДЩ ГАНА ЕМЕС, ЕЛДЩ ЭЖЕС1 Зере эжем1з Абайды ц гана ем ес, елдщ эж есь K.a3ipri Шыгыс Казакстан облысыньщ Жарма ауданында туган. Ж идебай ©скенбай бид щ б эй б н и есг Кунанбай кажыныц анасы, А байдьщ улы merneci. Зеренщ шын аты - Тобала. ©Keci BeicreMip найман iu iiw ie Матайдьщ Койгел тобынан шыккан сыйлы адам. Зередей бэйбш еден Куттымухамбет, Кунанбай, Тайбала eciMfli exi ул 6ip кыз дун иеге келген. Кунанбай балалары- ньщ ш пнде Абайды баскаларынан ерекше жаксы Kepin, 03 бауырына салып, еркш ecipreH. Абайды ц шын аты - ИбраЬим. Оны э ж е а А бай д е се , туган анасы Телгара деп атаган. Зере эж е Абайды ц eMipiHe, акындыгына мыкты эсер еткен адам болтан. K w p n i эже дуниеден еткенде улы Кунанбайдыц уйга- руымен Ж идебай кыстауыныц касына жерленген. М .Эуезов- т1ц «А бай ж олы» роман-эпопеясыны ц «Кдйтканда» деген тарауында: «А бай биьш гана анык багалады. М уныц эжеЫ 6ip Typni ш ебер энпм енп екен. Кызык сейлейдн Э ц п м есш щ барлык ж ерш дэмд1 гып, кызыктырып айтады. Э ж е а эуелде кеп-кеп ертектер айткан. «Едш - Ж айык», «Ж упар корыгы», «Кула мерген» - бэр! де айтылды. Оныц эцпмелерш тусте д е , кешке д е , TinTi, кеш бойы да А бай айткыза беретш болды . Бертш келе, Tayip болып алган сон, эж есш ен тагы 6ip эц п м ел ер тапты. Ол осы ел М и д е Зеренщ жасынан 6epri к ергеш , ecTireHi жайындагы энпм елер . Ел мен елдщ ш абысы, таласы жайы нда б1рталай кун айтгы. Будан 2 0 -3 0 жыл бурын найманньщ осы елге, ауылга шапканын, сонда Бостанбек деген асыранды баласынын елгенш ж эне найман колына туткынга Tycin, жыл жарымдай ю сенд е жаткан Кожамберд1 акын жайы н, соны н кеп елещ н шубыртады. Баска да «Карашор шапкан» сиякты шабысты, жортуылды 152

ДАЛАНЫ Н, ДА Н А АРУЛАРЫ айтады. Тагы 6ip кундер! Мамыр, Ецлштей кыздардын кайгыларын да айтып бердь Абай эж есш кажымай, жалык- пай ылгида ынтыга тындайтын. Зере ел шабысын эн п м е еткенде, сол ютердщ бэрш ел басына элек салган, улардай шулаткан кесел кундей айтатын. Юшкентай кунш ен ертек-эщ тмеш кеп суйетш бала осы жазда, Timi, кеп ecrrin, кеп б ш п алган сиякты» деп келетш жолдар да бар. Бул бала Абайдьщ дана Абайга айналуына эсе р еткен мы салдьщ 6ipereHi де се к те болады . Осы мысал- дьщ езьак «Э ж е» тулгасыньщ когамдагы релш айшыктап, жерше жетк!зе бейнелеп тур. М .Э уезов тщ атакты «А бай ж олы» романына сотые жылдары Б.Момышулы жогары бага бере отырып, былай деген екен: «Зере мен ¥л ж ан Абайдьщ емес, барлык ха- лыктын анасы. Аналык ce3iMi мол, елд щ мунын мундап, жырын жырлаган аналар болып акикат керсетшген».

Аршагул Т О Й Б А Й АКЫЛМАН ¥ЛЖ АН Абайдын анасы ¥лж ан Турпанкызы тумысынан зерек, байсалдылыгымен ел ьщыласына беленген ерекше жан. Ол 1810 жылы туылып, 1887 жылы кайтыс болган. 0скен ортасы бай, т е к и жер болган. Оны бала кез1нде ата салтымен Кунанбайдьщ К уп ы м ухам бет атты iHiciHe атастырыпты. Амал не, ажал жет1п бауыры ерте дун ие салган сон, кызды ага султанньщ ез1 ек1нш1 эйел1 етш алады. Кунанбайдьщ бутан дей1н Кунке (Э й бебек ) атты бэйб1шес1 болтанын бшемнз, ол Kici найман Койгелд1 байдын кызы, Шэкер1м акынныц э к е а Кудайбердш1 жарьщ дун иеге экелген жан. Ал, Шэкер1м болса жастай атасы Кунанбайдьщ , одан калды улы Абайдын тэл1м-тэрбиесш алган, коп окып б1лген, ел аралап жастай ж ер танытан азамат, «артына елмейтутын с е з калдыртан» кеменгер. 1995 жылы «Атамура» баспасынан Абайдын 150 жыл- дыгына орай жарьщ керген энциклопедия к1табында: «¥лж ан Кунанбайдьщ екшнн эйел1, Абайды н анасы. Аргы атасы Орта жуз, Каракесектен тарайтын Шаншардьщ Нурбике деген эйел1нен туган, Бертю биден - М еш ке, Битен, Шитен деген немерелер! ербид1. Битеннен - Кантай, Тонтай, Турпан. Турпаннан ananbi-ciwimi - ¥л ж ан, Молкара дуниеге келедЬ - деп жазылтан. ¥л ж аннан - Тэн1рберд1, ИбраЬим (Абай), Ыскак, Оспан, туады. ¥л ж а н е те сабырлы, кен м1незд1, с езге уста болган. Осы орайда, М .Э уезовт1н «А бай жолы» романынан уз1нд1 келт1ре кетей1к: «.„Калашылар, калашылар, келедИ Анау А бай, Абай гой, айналайын-ай! А пасы на айтайыншы, д е д 1 6 ip картан катын. Б эсе, Телтара гой жаным-ау, мынау... Телгара! Эпкем е айтайыншы, д е п тагы 6ip ж ас катын улкен уйге ка­ рай умтылыскан. Сагынган баласынын келер мелшерш Байтас кеткеннен 6epi m em eci ¥ л ж а н да есептеп, осы бугш ге уйгарып жур ед1. 154

ДАЛАН ЬЩ ДА Н А АРУЛАРЫ Кырыктын iu iiH e ецщ Kipin, сем1з тартып калган сэры кызыл бэй б ш е жанагы дауыстарды тугел е сп д ь 0 з уш нен шыгарда терде отырган eHeci 3epeHi де хабарландырып, суйемелдеп : ерте шыкты. Кулагы кептен м ую с тарткан Kspi э ж ен щ е н 6ip жаксы керетш немереЫ Абай-ды. Аггылар уйдщ сыртына келе ! бергенде алдарында сол улкен уй мен куншыгыс жагында буларды куткен 6ip топ жан тур екен. Жанагы ш еш елерден баска - ж енгелер, керпй уйлер дщ катындары, 6ipeH-capaH тыста журген шал-кемшр, онан сон ауылдын барлык уйпершен шыгып, ж упрю ш келе жаткан балалар бар. Бул : топка карай ауылдын улкендер1 д е жан-жактан дабырлап сойлеп, агылып келш жатыр. Осы жиынга караган б е з м е н , жолдасынан озы п кеп буры н тускен Абайдьщ атын 6ipey алып ! кете бердь Бала кеп ш пнен ен алды мен ез1н1н ш еш есш Kepin соган карай ж ур е 6epin ед1, uieuieci анадай ж ерде турып: - «Э й , шырагым, балам, эуел1 ар ж агы нда экен тур , сэлем бер!» - дед1... Баласыньщ кепт1н iuiiHeH ез1не карай асыгы с умтылга- нын Kepin, А байды асьщпауга сабырга шакыруы, соны м ен 1 6ipre «Э й, шырагым, балам, эуел1 ар жагында экен тур, сэлем бер » fleyi оны н бойы ндагы парасатты танытып, экен1 курмет туту, отагасы н кад1рлеуд1н, еркект! сыйлаудын улкен тэл1м-тэрбиеа, терен гибратты ic. М ундай мш ез ¥лж ан сиякты акылы терен, ойы кемел казак эйелдер1н1н колынан келет1н гажап ic. Абай е з 3Keci бастаган ауыл азаматтарымен кауышып, маукын басканнан KeftiH memeciHe кайта оралганда да са- гынып керген баласы н акылды ¥ л ж а н б1рден бас салмайды, I 6i3 осы арада тагы Э уезовке с е з берсек, ол: «...Б арлык улкеннщ кушагына амалсыз кезек-кезек Kipin болы п, енд1 сытылып, ш еш есш е карай баса бердП А байдьщ е з memeci ¥ л ж ан мен eKiHmi шешеЫ, супу жузд1 Айгы з катар тур екен. Бала топтан шыга бергенде Айгы з к у л т : 155

Аршагул Т О Й Б А Й - Пай, жаман катындар сшекейлеп, баламыздьщ бетшен суйер жер д е калдырмады-ау, - д е п пандана кулд1 д е, Абайды кезшен суйдк Кезек ез ш еш есше келгенде, ол суйген жок катгы 6ip кысып, бауырына басып турды да, мандайынан шскедЬ>. Казактын бас акыны Абайдьщ анасы Улжан би эулетшен шыккан б е л г ш отбасы нда дун иеге келш , билерш е гумыр кешкен аяулы ана. Б1здщ угы мымызша, «Алланы 6ip, пай- гамбарды хак» деп таза турган жан. Олай болмаганда: KyHi-TyHi ойымда 6ip ак тэшрк 0з1н е кумар кылган оньщ 3Mipi, - д е п , exi дун иенщ патшасы 6ip Аллага сыйынып, барынш а э дш , шыншыл, гы л ы м -бш м (здеген А бай сиякты асыл п ер зен тп eMipre экелер м е ед1?! Bi3 сезбен айтсак, Улжан акыл-керюмен д е , кажыр- кайратымен д е артына кеп енегел1 ic калдырган гажайып ана. Ананын кен пейщдк орныкты м т ез1 улы Абайды жас куншен-ак калжьщмен жауап беруге бешмдеген. Онын етюр т и щ ш п м ен катгы сын айтатыны, сондай-ак, кысылтаявда жол-женщ таба коятын тапкырлыгына коса, апгыр шешен- fliri нагашыларынан ауыскан дейд1 екен ел шпнде. Улжаннын аз сейлеп, сезш кеп магына тудыратын манызды да кунар- лы p e n i ж ерш де ж eткiзeтiнi, те вдр егш депш байымдагыш кырагы, не нэрсеге тез1ммен, нэзис сез1мталдыкпен карай- тын мгаез1 Абайга дарыган деседк А бай езш -ез1 тануга ж еткенде аяулы анасынын осынша асыл к асиегп ана с у п м е н , ж урек канымен таратып сом- даганына ризашылыгын ешкашан е сш ен шыгармапты. Улы- лардын улылыкты TyciHyi гажап д е р а з . 156

ДА ЛАН ЬЩ ДА НА АРУЛАРЫ КАЛДЬЩ Ы З БЭЙБ1Ш Е Калдыкыз б э й б ш е шамамен XVIII гасырдын ортасында eMip сурген. Аргын сушнднс руыныц Самырза атты байы- нын Байгана, Тайгана, А йгана ж эн е М епнм бай атты ул- дары болтан. Самырза малды адам болады да онын бала- лары экесш щ Tipi кезш д е еннй алып улгерсе керек. Кара- шаныракка М енпмбайдын иелж етумен байлыкка ие бо- лып калады. М епнмбай момын Kici екен. Онын алгашкы эйаш Калдыкыз тогыз кыз туганда, Менпмбайдын атасы Тайтана тогыз улынын барлыгына масаттанады екен. Ол Менпмбайдын езш , отбасын корлаумен болады. Атайынньщ мундай корлыгына коне алмаган Калдыкыз анамыз enipen жыласа керек. «Кудай осы дан М енпмбайга 6ip тана ул берсе, мен колыма ак таяк алып, мойныма до р б а min, ел аралап кетсем д е арманым жок» деп erm im i. Калдыкыз б эй б ш е М енпмбайга токалы ул туып бергенде «квтен1 тускенде туды » деп, оны н атын К етен кояды. Кенпкпей 63i ж у к п болы п, 6ip ул туады. Онын атын «буйеш м тускенде тудым» деп, Буйен атайды. Жас токал тэты 6ip улды шала туып, оган б э й б ш е Шалаказак атын бередг Будан сон токал уш ш ип улын OMipre экеледь «Терт у л Kepin, 6ipa3 кебенсщ щ бе?» - д е п атын К аракебен койыпты. Кудай бергеншен жазбасын деген осы, терт улды болып кеншденген б э й б ш е cyriMeH KOTepin, тэты 6ip ул туады да, онын атын эл д е бай, элде бек болар деген ниетпен Элдебек койыпты. Сейтш , Алла Тагаладан Менпмбайга 6ip гана ул 6epyiH тш еп, мойнына белбеу салып армандаган Калдыкыз б эй б ш е аз уакытгын шйнде бес улды болып шыга келедг Кудайды н М енпмбай бабамы зга муншалык- ты MefiipiMfli бол у себебш эрдайым Калдыкыз анамыздьщ epiHe деген калткысыз адал ce3iM, HHeTiHin нэтижеЫ деп бшед1 журтшылык. Бупардан тараган урпак каз!р Алматы, Талдыкорган, Павлодар, Караганды, Жамбыл облыстарында eMip cypin жатыр. 157

Арш агул Т О Й Б А Й ЭРУАК KOHFAH ЭЛЖ АН АНА Колдагы деректерге суйене айтсак, Элжан Букарбай- кызы Жатканбаева 1904 жылы Жамбыл облысы Кордай ауданындагы Касык ауылында дун иеге келген. 9 з эуле- т1ндег1 «эруакты адам» атаныпты. 2007 жылы ел1м1здщ бас газет1 «Егемен Казакстанда» «Президентг1н анасы» деген такырыппен жарык кврген Гулзейнеп Сэд1ркызынын жазбасына Караганда, Касыкта «Бул елд1ц атын шыгарса, кыздар шыгарады, ейткен1, мунда эруак кыздарга кеткен» дейд1 екен. Нурсултандай ул туган Элж ан ана, Mine, сол елдщ эруак конган кызынын 6ipi. Элж ан ана жастайынан колына домбыра алып, айтыска шыгып, с е з енер1не эуестнтм ен танылады. С ейтш , акыл- дылыгымен, шешенд1г1мен, калыптагы сезд! кагып алып, эз1лге айналдыра б1лет1н тапкырлыгымен кезге тусед1. Айта кету керек, «У йдщ жаксы болмагы - агашынан, ж1пттщ жаксы болмагы - нагашыдан» демекш1, ел баскаруга, созш е копт1 уйытуга деген кабш сттш к Назарбай би шыккан Нурсултан Эб1шулыныц аталар жагында гана ем ес, нагашы журтында да болтан. Анасынын жалгыз бауыры Белеген Жатканбаев Жамбыл ош рш дс ел баскарып журген кезшде солакай саясаттын шырмауына Tycin, «халык жауы» ретшде айдалып кеткен. Ал, кугынга ушыраган отбасы Алматы облысыньщ Каскелен ауданына ж ер аударылган. М1не, осылай Ушарал аймагына коныс тепкен Элжан ана ж ас куш нде Туркс1б тем1р жолын салып журген жумысшыларга ас-су эз1рлеп, кун1н керед1. СейН п жур1п, ауылдагы турл1 шаруашылыкка араласып, бригадир болып журген Эб1ш Назарбайулымен танысады. Енбеккор, кай- ратты, бойы нан улкен парасат ecin Туратын Эб1ш с е з салган сон, арада 6ip жыл еткенде exeyi шанырак кетеред1. Бес-алты жыл бойы Элжан ана бала суймептг Алладан тым болмаганда жуген устайтын 6ip ул сураумен болтан Э б ш анасы М ырзабаланын акылымен Элж анды ертш , Райымбек 158

ДА ЛАН Ы Ц ДА НА АРУЛАРЫ атаньщ басына барады. Жараткан иеден перзент сурап, сонда тунемек болады. Сол ниетпен эулие басына келедь Бул туралы: «Жарым тун ауганда ак кшм киген аксакал кария келед1 де, Элжанта карайды. Ол Kici сейлеуге ишара б и ш р е ш н д е с е , ундем е дегендей колын 'пктейдь С одан жата бередк Bip кезде кезш аш са, э л п адам жок. Бул 6ipiHiui тун болатын. Екшпн туш am i Kici тэты д а келш , жанына отырады да: «Балам, улды боласьщ. С ол улдьщ артынан перзент жалгаса бер едь BipaK, балалардын атын уйкастырып койма» дейд1 де, алаканымен бетш сипап, тагы да жок болып кетедь Тан аткан сон болтан жайды шыракшы шалга ж етюзедь «Э п, балам, кудай берген екен. Ен;п ауыльща кайт» д е й д 1 ол. С одан коп узамай-ак, Нурсултан атаны кетеред!» - дейд1 макаласында Гулзейнеп Сэд1ркызы. Элжан ана тунгышына ж у к п кезш де туе KepinTi. Тусш де тещзге шомылып жур екен. Суы туп-тунык, терен тещ з... Т убш ен аппак мылтык керш едь Мылтьщты барып алган ол 6ip колымен каруды устаган куш малтып, жагага шыгады. Оянган сон, Элж ан ана бул т у с п ч т е п н eMeciH туешеда. Ра- сында, осылай ана курсагындагы сэбидщ ул екен!, оны ц OMipi тещ здей толкыган куреске толы болатыны аян етш ген едь Кешшрек Элжан ана манайындагыларга «Султаныма тура желт кун толгаттым» дейд! екен. Ал, не ж ен дем ж олы, не ауруханасы жок ауылдан сонау аудан орталыгына сыкырлаган арбамен кисаландап эрен жетш , аман-есен босанган сон баласын элд ею м ауыстырып алмак болыпты. Бул окига туралы Элжан ананын аузынан еспгендер сезш е жугш еек, ол былайша ербидй «Е ю -уш кунге деш н 03iMe-e3iM келе алмаган сон баланы да ем1зд1рмедй Бес-алты кун деген де кш-юшкентай сап-сары нэрестеш экелш , устата салды. Э л л балага караймын, 6ipaK, ж ур еп м тартпайды. Касымда жаткан казак келшшектщ нэрестес! балпанактай. Э л п г е карай 6epeMiH. М ен караган сайын жанагы келшшек жылайды. Ана журегшен сез1мтал нэрсе жок. Ертесше шыдамай кетш, 159

Аршагул ТОЙБАЙ оралган баланы ашып кеп яиберсем - кыз. Ж ур ел м су ете тусэт. Баланы орай-морай капай дэр!герге алып ж у п р гет м ш б т м ей м ш . Д эрш ерге барган бойда «Айтьщызшы, мен юмд1 тудым» - дед1м. «Калай юмдк ci3 уд тудыныз» деп санк ете калды. С осы н дереу баланы алды да , ж ергекп ашып кеп Ж1бердг Ш ынымен, кыз!.. Д ереу медбикелерд1 шакырып, «баланы табы ндар!» де п , айгай салды. С ейтсек, касымда жаткан эйел бутан де й ш ж е л из с е п з кыз тутан екен. «Осыдан таты кыз тусан, уйге келме» деп, Kyfieyi тепсш - ген керш едь Амалы курытан эйел 6ip медбикемен астыр- тын кел1с!м жасайды . С е й т т , е з баламды ез1м алып, ананьщ кызын е зш е берднс. Нурсултанымнан осылайша айырылып кала жаздаган жайым бар» де п энп м ел еп бернгп... А йта кететга нэрсе, б л ж а н ана Назарбай бид щ шаныра- тына келш болып тускеннен кейш д е ен ер ш тастамай, 6ipa3 жылта дей ш ауыл арасындаты айтыстарта шыгып журген кершедк Сонда езш: Шатцалы Ушцоцырдьщуягажан, Eipeyzeцымбатдуние, 6'ipeyzeарзан. Сурасацаты-женш, менайтайын: Keniui Назарбайдыц, атым - Элжан, - деп таныс- тырады екен. Ауылда кыз узаты лса, олардьщ жасауын дайындауга кернплерд) жумылдырып яаберш , бэрш е бас-кез болатын д а осы Элж ан ана. Kici кайтып, ас 6epinin жатса да, гстщ басы-касында ж ур ш , талай шаруаньщ басын кайырады екен. «Дауысы жум сак, каггы сейлем ейтш Kici болганымен де, ce3i OTiMfli ед1, 6ip айтканын орындатпай коймайтын» д е п еске алады оны K03i коргендер. Ж апон галымдары дэл ел дегендей, баланын б е с жаска дейш алган т э р б и е а оны н 6yKin адамдык болмысынын Heri3iH курайтыны рас б ол са, 6i3 Казакстанньщ тунтыш Президент), улт кешбасшысы Нурсултан Назарбаевтай туп- таны калыптасырып, тэрбиелеген, ятни, оны бес жасына 160

ДА ЛАН ЬЩ ДА НА АРУЛАРЫ деш н кез тимесш деп, журт кезш ен тасалап ecipreH э ж еа Мырзабала мен анасы Элжанга бас июге тш сш з. Эйткеш, бала кунш де алган тэрбиеЫ, анасынын ак суп м ен дарыган касиеп, таным-тусшш онын ешрлйс устанымыньщ дщгегше айналды. Бул орайда, ана тэрбиесш кергендш н, кецш не туй- г е н д т н Нурсултан Назарбаевтын e3i 6ip естелйтнде былай баяндайды: «Кез келген адам анасына деген курметш тшмен айтып ж е т ш е алмайды. «Меккеге уш рет аркалап апарып келгенде д е , ананын парызын ет еу м у м м н ем е с дейд1 гой. М ен д е сол барлык казактьщ балалары секщ щ экенщ каталдыгынан каймыгып, анасыньщ тэрбиес1м ен ескен баламын. Экем кешке деш н жумыста, мен тек анамнын жанында болдым. Анамнын м е т жанындай жаксы керетшш бшетшмш. Егер анасы баласын шын суйш , шын жаксы керш e cip ce , ол баланын бакытты болатынына сенем ш ...». ТэуелЫз Казакстаннын тунгыш Президент! Нурсултан Назарбаевты туган Элжан ана да, элбетте, сол упы, ьщпалы шекЫз э й ел д ер дщ 6 ip i. ByriH п е р зе н п казак упйн жанын аямай тер Terin, енбек c riп жатса, казагы унпн кемел саясат устанса, сонын 6opi - Элжан ананын женкл. Ыкпалды эйел деп, б1здщ шюр1м1зде, осындай арлы- абыройлы азамат тэрбиелеген аналарды айтады. Агымдагы жылы Елбасы Н урсултан Назарбаев ел1м1зде аналардын алды нда бас ш йретш улы мереке болуы KepeicririH тш ге тиек еткен1 е а м п д е . М ундай аналар кун! мейрамы ж емю - жидек nicin, елде ас та тек береке орнайтын куз м езгш н де, ягни, кыркуйектш 15 жупдызында болса жарасады деген ойын биш рген. «Х ан бол сан да , кара бол сан да , сен анадан тугансын» дегенд1 мензеген Елбасынын бул эрекеН, эрине, ананы ардактау максатынан туганы анык. Ендеш е, бул да упына ана сыйлауды уйретш , адамгернилж дарыткан маркум Элжан ананын ыкпалы екеш даусыз. 161

Аршагул Т О Й Б А Й Алашты аузына караткан арулар AIIKYM IC АКЫН Айтыс халык еийршщ бет-бейнесш керсететш эдебиет- TiH 6ip кед саласы. Одан халыктьщ куаныш-кайтысы, саясат, шаруашылыгы, турмысы, мэдени д э р е ж е а , сол айтыскерлер заманыньщ идеологиясы , эдет-турпы , элеум етпк ж эне жеке адамдардын карым-катынастары айкын адтарылады. Улкен ду н и е алыстан кершед1 дегендей, X IX тасырда казак даласын аралаган, халкымыздьщ мэдениет1мен тубе- гейл! таны сы п, зерттеген ш ет ел окымыстылары казактар- дьщ тш байлыгына, айтыскер акындардын ш еберлйш е тэпп болтан. В.В.Радлов: «Казакгар ауызею сойлесш отарган- ньщ е зш д е, олардьщ о й KecTeci ел е ц жырлары секции уй- касып KeTeTiHi сонш а, нагыз ел е ц екен д е п тангаласьщ» - д е се , поляк халкынын тарихшы-этнографы А.Янушкевич: «...А йты скер акындар санаулы сэтгерде уткыр да уйкасты шумактарды курастыратындары катгы тадгалдырады. Олар - нагыз дал ады д Цицероддары . Тек лексикалык Tin байлы- гы мол халыктыд шеберлер! тана осындай дедгейде айтысу- лары мумкш». 0к1н1шке орай, X IX тасырга д е ш н п кептеген айтыскер акындардын eciMflepi умытылган. EKi ары стыд 6ipi - ен ер д!д кай саласы бол са да эйелдердщ ер адамдармен терезелер! тед болган. Айтыскер акындардын араларында аузымен кус тгстеген хас дулдулдер саны аз болматан. Олар Куйкентай, Шэршжа- мал, Д эм е, Улбике, Тыньштык, Ш экей, Хадиш а, Аксулу, Манат, Рысжан, Акбала, Айкын, Сара, Болык, Тэбия, Айкумю... Солардын im inaeri А йкумю тщ Жамбылмен айтысына токталып отсек: 162

ДАЛАН ЬЩ ДА Н А АРУЛАРЫ Жамбыл: ddeui ammepnemin келдш тойга, Айкумк, эуелден-ак,болдыцойда. Желт басылмаган албыртедш, Асыгыс айтцаныма ктэ цойма. Айкумк: Аптыгып, э дегенненамандаспай, ddenmiуйренбепсщ, Жамбыл, жастай. Асылгааспандагыцолжетпейме, Ацылменцимылдасацаспай, саспай. Жамбыл: Айкумк, асыщаугашарабарма? Жастыгымурындырдыталайжарга. Сен ушт ез басымдаарманымквп, Жемболыпкетемедепжамандарга. Айкумк: Бшеме пенде шгрктез кемтн, Елкезт, есермтезсендежурсщ. Жаралган жат-журттыща ургашымыз, Жарцыным, вкшбеш1сенменушт. Жамбыл: Барасыц 6ip жаманга взщ крр бон, ОтырсыцК,аркррадайэз/рзор бон. Квзще кек шыбынды уймелетер, Квргенщ вле-елгенше ылгисор бон. Айкумк: Жамбыл-ау, куптесщнегесонша? Еутцарыпк;ызбткендi крлганжанша. К,олдагыцаршыгацнаннегеайрылдыц, Туткрсыдуниенщсендеболса?! Жамбыл: Жалганныц сырлысы екен цызбен жтт, Журмеген6ipzeойнап, б1ргекулт.

Аршагул Х О Й Б А Й Арыныбасылмаганарсызквцт, ТагыдаeminошырЫзденумт. А й к у м к :, Жттке tcepmedi умт жецст, Жарымасолмтезгекоци кониин. Ал, енЫсенодандакрлкрцдыайтшы, Эрнеш тере бермей цур бтгенст. Жамбыл: Туйеемес, тогыземестигейтшш, ЖубатпасK etfinm di цурвлецщ. Болмасацсвзгецашац, юкетосац, Сырымды айттырмай-ацбшер едщ. Айкушс: Жамбыл-ау, жанекенсщсвзгесарац, Жацпады крймтезш бугт саган? Ойыцдыпттелемей6uidipeайтшы, Саласыццандайк,олцаmeeiмаган? Жамбыл: АуылымжайлапжатырKoKceifzipdi, Квз сузт взщ жацца ецсемцурды. Колыма6ip устатсац тустерсщ, Томпайганmociifdeei epmenaipdi. Айкумю: Жамбыл-ау, устатпаймын, ктэкрйма, Кетейтцайттарданмынатойда. Жак;сысвз жан сем/ртердеген баргой, ddenmi мтездерщ журст ойда, - деп, Жамбылды сыпайылыкка, эдептш кке шакырады. Свз танитын адамга жогарыдагы шумактардан Айкумютщ мум кш ш ш п айтар- лыктай зор екещ ип, онын алкымы icnec аргымактай, кш- мен бол са да сайыска ту с е алатындыгы, кандай болса да кашыктыкка кесш е алатындыгы с езш п -а к тур. 164

ДАЛАНЫН, ДА НА АРУЛАРЫ Ел аузында Жамбыл м ен А й к у т с т щ кагаз бетш е туспеген шумакгары да жетерлж. Сол шумактардан байкайтынымыз - ауылдары 6ip-6ipiHeH онш а кашык болмагандыктан, турл1 той-думандарда акындар кутпеген ж ерден к ездесш калып журген. Ондай аякасты кездесулерде акындар, эрине, к есш п , ул- кен 9леумегпк мэш бар такырыптарды козгай алмайды. Ол унпн орта, уакыт ж эне журтшылыктын кикулап колпаш- таулары керек. Аякасты карбаласта акындардан Typni та- кырыпка айтысуды талап е ту д е оры нсыз болар еда. Сондай 6ip кутпеген жерде, кездейсок кездесуде сулу д а кербез А йкумю жанынан eTin бара жаткан Ж амбылды байкамагандай сынай танытады. Балдам, кеп ш ш д е Ж ам­ былды байкамаганы рас та болар. Ондайда карап калатын Жамбыл ма, М енщ Жамбыл екешмда бш мейсщ бе, неге кез- ге ш мейсщ , - деген багытга етдар д е уытты шумакпен Ай- KyMicTi осы п етед г Сонда Айкумю: БшемтсенщЖамбылекешцдг, Квксецг'хржэнешуганмекенщди Квзденде, кецмденде кетпесушт, Устатып цояйын ба emeeiMdi. Жамбыл: Айкумк, мынасвзщауырболды, Квкесек, мте,мтгенжауырболды. Етегщдг устатып цойсацмаган, Устаугажацынжерденmayipболды. М ш е, осы ндай калжын-кагытпалар да ел ш ш д е аз ем ес. Оларды шаршамай, талмай жинау - баска мэселе. 165

Аршагул Т О Й Б А Й ГАЗИЗ МОЙЫ НДАГАН ЗЕЙНЕП Зейнеп Кош карбергенкызы 1881 жылы бурынгы Кар- каралы уез1, С емей губерниясынын, Б ер ш елш де туган. Казактьщ халык акыны кедей отбасы нда ескен. Экес1 Кош карберген м ен iu eu ieci А йкеш ел1не кад1рменд1 шаруа- кор, момын жандар болыпты. ЭкеЫ Kici е с й г т д е ж урш , кун керуге намыстанып, коленермен шугылданады. Осылайша ол агаш nie6epi болы п, отбасы н багып-кагатын шамага жетед1. X IX гасырдын 2-жартысында казак эдебиет1 тарихында суырып салма, айтыс акындары, энш1-композиторлар, енер санлактарыньщ eciMflepi э й г ш бола бастаган. Сушнбай, Ш еж е, М уса, Сара, Ы рысжан, Б1ржан сап, Акан cepi, Ж амбыл, т.б. ауыр турмыстьщ кыспагында жандары куй- зел ш , наразылыгын ашына айтып эш керелеп, халкыньщ кек1репне толгана ой салгандар. Казак даласыньщ тун ек п кара булт баскан тустагы TipniriH елестетудщ 03i кайгылы. Халык ею жакты канауга ту е й . Оньщ 6ip i патшаньщ керсеткен азабы болса, eKiHuiici, бай- болыстьщ киянаты е д ! Осыдан келш кальщ журтшылыктьщ к е ю р еп н де шер байланып, ол акындар шыгармашылыгы- ньщ е з е л н е айналуы табиги зандылык е д ! Кайгы-кашретке туншыккан, бас бостандыгын ансаган эйелдердщ тещцкп талап erynim epi д е аз болган жок. Топ ш пнен суырылып шыгып, мунын айтып, ащы шындыктын бет-пердесш ашуга тырыскан эйелдер дщ 6ipi Зейнеп болды . Б е р ш елш е кенеттен келген ш еш ек ауруынын апатына Кош карбергеннщ жалгыз кызы Зейнеп те тап болады. Ею жасында ею б1рдей кезш ен айырылып, «сокыр Зейнеп» аталып кетедй Жастайынан еленге, epreri, жыр, эцпме- кенеске уш р болып, жиын-той, цллдеханаларда елен айтумен ысылады. Кейш келе гармоньмен эн салуга машыктанып, ез 166

ДАААН ЬЩ ДА Н А АРУЛАРЫ басындагы мунымен ерш ген ел ендерш зарлы унм ен шыркап, етю р т и ш батылдыгымен енер жолына б1ржола бет койган багытын айкындай туседй Акын Зейнеп атанып, журтшылыкка кешнен танылып, eHepiHiH шарыктауы - акындык пен эн ш ш к талантынын табысы. Жасынан угымтал, зе й т д а дарын Heci кас-кагымда елещ р суырып салатын тапкыр ш еш ен д ш 1898 жылы Коянды ж эрм енкесж де еткен енерпаздар сайысына катысып, бул сында э й г ш акын Дегкеймен айтысканда жаркырай керш едь С ондай-ак, б е л г ш акын F азизбен кездесш айтыспак болады. BipaK, акын «Дариянын касынан кудык казба» деген дей , «М ен Зейнеп акынмен айтыска туспеймш , кинамавдар» деп б е гге м е тп . С ейтш , Газиз акын Зейнеппен айтыска туспей , тек б1рнеше кун м эж ш стес болып ж урсе керек. Зейнеп 1900 жылы К,ызылжарды (каз1рп Петропавл) аралап ж ур генде сол елд щ атакты акыны Кылышпен дидарласады. Акын кыз Кылышка «Кымыз imKeni отырган кесенщ устш де не бар, астында не бар?» деп сурак кояды. Бул ж ерде Зейнеп акын ж енген болады да , Кылыш о з шапанын Зейнепке жабады. Сейтш , бул кездесу табыспен аякталады. 0з1н1н керкем сезге ш ебер, елец мен карасезге тап- кырлыгымен тапай ж ерде тавдай кактырган Зейнеп С ем ей, вскемен, Зайсан, Омбы сиякты калаларды аралап, енер дариясынан сусындап кайткан сапарлары eMipiHiH шалкы- ган тусы. Осы тустагы елендерш щ такырыбы, н е п зш е н , адамгерш ш кп уагыздауга арналады. Онда «Ж йтггер, яапт кунде rayhap тассын», «Ана - дария, эке - кеме», «Сертген тайма», «Кетпейд! жаксы тастап жат та болса», «Пенденщ кайтарганда Тэщр1м багын» (поэма, 1906), «Талпынган зердел1ге кедейл1к жок» атты елевд ер ш д е адал енбек ет1п, талаптанган, талпынган адамдардын ештецеден кенде бол- майтынын насихаттады. Халык акыны Кайып А йнабековтьщ Зейнеп акын туралы « 0 л ен -с езд щ ерен ж у й р т » атты (Советт1к Караганды, 167

Аршагул Т О Й Б А Й 1947, 5 кантар) макаласында Зейнеппен кездескенде айткан елендерш ен есте калгандарын жазыпты. Осындагы акынньщ £ влен-зары бас косуда, айтыстьщ беташарында эпиграм- масы ic n e n e c деп багалапты. Буцан кеш н Кайып акын 1912 жылы Акмолада ек1 рет кездескенш де Зейнеп ез1н даусынан таныганын ж эне оны н Балжекей деген жйтпсе косылганын айтады. «Зейнеп мен кврген акындардьщ ш ш д е п ашык дауысты, асыл сезд к 1 ед1. С ездер ш туйдектеп, шумак- шумагымен суырып тастайтын ерен жуйрш едЬ> - деп жазган Кайып акын. Зейнеп акынньщ колжазбасын жинастырып, Казак КСР F A -нын Орталык гылыми ютапханасына тапсырган Хасен Сержбаевтын «К ш эр м ен Г улзифа айтысы» № 757 папкада сактаулы. Жасынан мугедек болганына карамастан, ел ш ш д е ерюн ж ур ш , елещ н ерю теткен акын кыздын елецдер1 эл1 д е эр жерлерде шашылып жургенге уксайды. Сол мураларды жинап, мукият зертгеп, келемд! ж инак ету баршамызга Miидет. 0Mipi узш ген дарынды акынньщ енбектерш аялау парыз емес пе?! 168

Д А Л А Н ЫН, Д А Н А А РУ Л А РЫ К0КЕЙ КЫЗ Кекей Кожагулкызы 1818 жылы туып, 1849 жылы ем1рден вткен. Кыска гумырында ол езш суырыпсалма акын api дэулескер домбырашы рет1нде танытты. К екей — атакты композитор, энпп-акын, Б1ржан салды н апасы. 0K eci - Кожагул, анасы - Ажар. Кекей Солтуст1к Казак- стан облысы, Жамбыл ауданыньщ Ka3ipri F .M ycipenoB атындагы ауылда, ертеректе «Кожагул буркеу1» атанган мекенде туган. Осы «Кожагул бурк еуш де» Ержан, Б1ржан eciMfli К екей кыздын iHuiepi д е дун иеге келд1, Кей1н Кекш е- тау ец1р1нен Бурабай те щ р еп н е ауысканда, Актамбай, Канапия атты iHuiepi туыпты. М унда кел1п коныстануына 1826 жылы coyip айынын сонында патша еш метш щ жазалау отряды штабын сал у жайы нда акпараты себ еп болтан. Кожагул Бурабай те щ р еп н е келген с о н «Ж екей келЬ>, «Ж екей булаты» манында турактап калады. Ал, «Ж екей булаты» кешн «Кожагул булаты» деп аталды. Кекей кыздын жастык шаты осы ж ерде етштЕ К екей ayeai ауыл молдасынан окып, хат танитындай халге ж етедт Одан кешн Кызылжар медресесш де окуын жалгастырады. Кекейдщ Болотнойда, каз1рп С олтустж Казахстан облысынын, Жамбыл ауданын- дагы Новорыбинка ауылында Имамгабит cep i, Кызылжарда Керпеш акын сиякты ен ер адамдарынан сабак алуы ой-epiciH кенейтуге мумкш дж ашып, энш ш к жэне акындык енерш щ epic алуына катты эсер етедь Кекей кыз б ш м -б ш г ш одан api жетивдрш , 1833-36 жылдары Троицк медресесш де окып, оны тэмамдайды. Ел ш ш д е онын «молда кыз» аталуынын да е з мэшзд бар. в й т к еш , ол араб, парсы , к ен е тур ю т щ дер ш де, acipece, мусылманша окуды тер ен TyciHin, ж е т ж бш ген. Калада окып жургенш де орыс плш уйренгеш жэне бар. Осы карым- каб1лет1мен 6ipre дом бы ра мен сыбызгыны да м ецгергеш 169

Аршагул Т О Й Б А Й KiMfli болса д а тэнтз етедц. ©Hepni кыз, Толыбай сыншы, Кожаберген жырау, Д эстен сал, Жанюсп, Сапгара, Жанак, I Вайрам, Сексен, Керпеш, Имамгабит cepi, Шал, Актас сиякты елге б е л г ш акын-жыраулардьщ елен-жырларын бала кезшен жаттап, домбырага косып. эндетш орындап, машыктанган кершедк

ДА ЛА Н Ы Ц ДАНА. АРУЛАРЫ САРА еЛ ЕЦ Н Щ САЦЛАГЫ Сара Тастанбеккызы 1 8 7 8 -1 9 1 6 жылдар аралыгында ем1р сурген. Ол - халык акыны. К азф п Алматы (Талдыкортан) облысыньщ Капал ауданы, А ксу езен1 бойында кедей шаруа отбасында дун и еге келген. 0Keci уш жасы нда кайтыс болып, шешеЫ Ж анш екенщ камкорлыгында ecin, бойж етедт Экес1 агаш ш еберл1пн к а с т ет1п кунелткен енбеккор Kici болыпты. Э кесш ен ерте айырылтан ол турмыс ауыртпалыгын бастан eTKepin, кайгы-зарга туншыгып ем1р кешед1. Бутан коса Сара Тастанбеккызы « е п з урлады» деген айыппен турмеге жабылган нем ере атасы Жайсанбект1 босату y u iiH Турысбек кажы кызды куц етш , шешеЫ мен е з ауылына кепнрш алады. Ек1 кажы кыздьщ калын малый езара бел1с1п алуга келгседт Жастай басы даута тускен Саранын кеудес1 ш ер-мунта тола тусед1. Н рлйсгщ ащы кыспагын ерте сез1н1п, т е ш р еп н д е п тенс1зд1кп коз1мен Kepin, журекпен сез1ну1н еленм ен сыртка шыгаруга эрекеттенед1. Сараньщ: «Ашынды», «Жайлауда», «Эб1шт1н аруагына», «К ош бол, ел1м» влендер1мен коса, «Тузак» атты дастаны болтан. «Ж урек сыры» ел еш ер теп - жырга уксас. Кыз Баян мен батыр Сайын журек серт1мен Курбан болтанынан ш ер козгай кел1п, ум1т отын еш1рмеуге ундейдь «Арсалан ага алдында» деген елещнде: Heudi айтамбасымдагымуцымды айтпай, Сатылган 6ip шапангацунымдыайтпай. К^аны6ipкррындаспын, Арнайага, Карк, цылып кржы берген пулыцды айтпай, - дейдт «Карлыгаш» сиякты елецш щ кей!пкер1 аркылы акын езш щ ем1рдег1 туйгендер1нен сыр ш ертедь 0 л е н аныз сипатында баяндалады. Карапайым суреттемеге философиялык мэн 6epin, окушыны улкен ойга шакырады. Ал, «К еп сэлем Ыбекеме, дутай-дугай» деген елеш Абайга арналган. 171

Аршагул Т О Й Б А Й Мен неге толганбаймын толгансаол, ¥лыгасэлеметтЫ, нусырыпк;ол. 9 Мэшттенцалайшааяпкдпармынмен, Халцымныц крнацкуткаи ыцыласымол. Санасын Ыбырайагаметвзщдей, Баласынкутп апдымвз квзщдей. Мендеортак, крйгысынажурекжанын, Эбшке айткрноныцзорсвзтдей. КвпсэлемЫбекеме, дугай-дугай, Квцт шат, гумырынузок;к,ылсынХудай. Квпжергеере шыгыпкррындасыц, Кошайтыпкрлдыдерс/згрлынбулгай. ¥ л ы акын Абайга деген штипаты, сыйластыгы кандай жарасымды! Саранын тш ш е б е р л т н д е баса айтылатын нэр- се - акын т ш н е оралатын с е з тзркестерш щ окига желклне карай ерби туындайтыны, содан келш элеум етпк мотивам айкындалып, ойы терендетш е б е р ш п отырады. Акын кызды э й г ш eTin, халык курметше белеген тусы - Б1ржан салмен айтысы. Айтыска казак эйелшщ бас бостанды гы мен е р к ш д т упин куреске талпынатыны, жан дун и есш щ Te6ipeHiciMeH 6ipre ерш е бертетн п - онын аскан шеберл1гш керсетедг Сол заманнын iuiKi-сырткы сипатын, элеуметпк-когамды к багыт-багдарын ашып керсету аркылы сынайды. 1946, 1949, 1958 жылдары Кджым Жумалиев жазган «Б1ржан - Сара» операсынын либретгосы кайта онделш сахнага шыкты. О пера музыкасын жылдар бойы ендеп жазган М укан Телебаев Б1ржан мен Сара образдарынын тулгасын би1кке кетерд1. Сара б е й ц е а лирикалык жагынан дам и тус се , З -а к п д еп ариясы оны н жай-куй1н терен теб1рен1сте айкындай туст1. Бул опера композитордан бастап рольдерд1 орындаушьшарга дей1н тугелдей улкен абырой экелд1. Курметке б е л е ю , б1рсыпырасына КСРО Мемлекегг1к 172

ДАЛАН Ы Ц ДА Н А АРУЛАРЫ сыйлыгы берш дг Осыдан келе белгш ой тушндер1 елен турш де елге таралды. Сараныц акындыгына анасынын ыкпалы зор болгандыгы, акындык енерд1 13 жасында-ак игергенш Б1ржанмен айтысында айкын болады. Сараныц эй г ш акын Б1ржанмен айтысы керкемдж ше- 6epairi, элеуметпк манызы, идеясы жагынан да ете кунды туынды болып саналады. Ш амамен 1891 жьшы еткен айтыстын 8 жылдан кешн, ягни, 1898 жылы алгаш рет Казанда кггап болып шыгуы халкымыз унпн улкен табы с едй 1913 жылга де й ш бул айтыс б е с рет басылып шыкса, каз1р д е «Айтыс» аталуы хрестоматиялык окулыктарда жарияланып жатуы бул шыгарма ем1рш енд1пнщ айгагы. Сара мен Б1ржанныц айтысы аскактай басталып, кар- сыласын томендете cenneyi - айтыстын басты 6ip т э сш . «Б1ржан мен Сара айтысы» халкымыздын эстетика талга- мынын ynrici дейм1з. Эйел тецднт мэселесш щ твщ репнде элеуметпк мэселелердщ койылуы да айтыстын манызды- лыгын аша тусеи ш анык. Сара Тастанбеккызыныц айтыска Tycyi, онын халык алдындагы бедел1н арттырады. Халык арасында патшанын баскесерлер1 «елд1 бузуш ы» деп Сол- ты байдьщ аяк-колын бугаулап туткындайды. Солтыбайга 12 жып Kecin, елден жырак алып экетедь Сара аса каж етп деген буйы мдарын салган дорбасы н асынып алып, epiHiH соцынан Эулиеатага, М еркеге жаяу келедь Бупар енд1 C i6ipre бет алады. Осы узак жолда онын сонынан 6ip eni калмай, ш есе жур1п отырады. Желтоксан айынын сакылдап турган акыргы кундер!, туткыннын 6ipa3 тобы н У рю т (Иркутск) каласыньщ улкен тур м есш е экеп ycireH калпында камерага орналастырганда, олар уйлерш е келгендей кецщдер1 жай тапса керек. Сара бул кундер1 У р к и тургы ндарымен д е тш табысып, 6ipiHiH отын жагып, 6ipiHiH суын тасып кунелтуге б еш м де- л т алады. Ертел1-кеш кузеткеш - тур м енщ какпасы болды . Колына тускенш Солтыбайга ж етю зш турганына м эз. Осы- 173

Аршагул Т О Й Б А Й лайша жарты жыл етед ь Турмеде эдеттегщ ей туткындар уппн б е л г ш нем1р тагылады. А ты -ж еш аталмайтын тэртзп. Туткындар ертемен тагы да жолга шыкпак болып эбйерге туседк Бул жагдайдан кулактантан Сара да эз1рл1кке Kipicefli. Е н д ш ж ерде тагы да сондарынан кез ушындай ж ерде ш ес т отыруы керек... Туткындар YpRirreH шытып, Лена езенш щ арнасымен бойлай, ен суык жер В ерхоя нсиге б е т алып келедь Yciioce шалдыкканы, журуге жарамагандарынын жол бойында б1ртшдеп калып калгандары каншама. Осымен булар уш ай шамасында Бодайбо алтын кен орнына жеткен еда. Сара туткын жолдастарыньщ ет1ну1мен Солтыбайды демеп ж у­ руге руксат алады. Акыры Солтыбайдьщ ycireH аягыньщ табанын KecTipin, балдакпен ж уруге д е уйретш алды. Сонымен TipiuLniK еттп жатты. Сара epiHiH мацында эртурл1 жумыс icTen, оны н басына тускен кайгы-Kaciperri, азапты б е г а е т , оньщ киналысын «кайтсем ж енш детсем болады екен» деген бетш ен кайтпайды. Y mtt алга ж етелейдк 1915 жьшдын куз1нде 12 жыл да болып, олар елге кайтады. Туткыннан азат болып, олардын Алатауга да жеткендер1 есп ген кулакка ертегщей. Э уел п айдалган 60-тай адамнын 1ш1нде Солтыбайдьщ езш ен бакытты адам санаганы даусыз. Ш окпардын б и т н д е Ш у е зен ш щ кегивдр алкабына узак карап турган калыптарын кергендерд1н бул екеуш е деген ыкыласы д а взгеш е болган шыгар. & б1рдщ е н ту п ю р ш деп ызгарлы мекен1нен аман-есен кол устасы п, туган жер1не жет1п, жана котам курылысшылары- м ен oMipre араласып кетулер1 тажап-ак! 174 -

ДАЛАНЬЩ ДА НА АРУЛАРЫ ТАРАЗЫНЫН, ЖАУАБЫ Таразы акын эке-ш еш есш ен жастай калып, агаларынын колында е се д г Бойжеткен сон оны Есет батыр кенже баласы Д эу ге айттырады. BipaK, ол ж ас кыздын унатпаган адамы болса керек. Кудалыкка келгендерге екпе-наз еткендей к ен ш н бидаредг Таразынын сонда куда тусш келген­ дерге: «Дэудщ ел сыйлайтын ата баласы екеш даусыз. MeHi тандаганына да кшэм жок. Сонда да болса менщ бул ше- нимге калай карайтынымды э з атаньщ 6 in ric i келмегеш Heci екен?» - дейдь Бойжеткеннщ бул сезш кудалар Есет батырга ощн айналдырып: «Bip кезш шел баскан Дэущ кайтемш дед!» деп ж еп бзсе керек. Кешн ол осек улкен энпмеге айналып, Таразыга ю н э коюга себеп болып ж урш тг Таразы батырдын ауылына келш б о п тускен де, беташ ар айтушы оны жазгыра сейл еп, айтыска шакырады. Таразы акылга салы п, эдет бойы нш а агасынан руксат алып, 1ркишей табан астында жауап кайтарады. Айты сты бастаган Бэт1м (баска нускада Кебейсш деген): Келдщбеаман-есен, жетшкелш, Тускендейбоз биеден едщ келт. Уйтде екщабат болды деп ед, Распаосысыпсыц,жетшегш?»- дегенш де, Таразы |р к ш м е ст ен : IuiindeБесттеудщ- Култумамын, Айтулыару анамен 6ip туганмын. Жок;болсаэке-шешем, еюагамбар, Жоргаданмыц д'тдальщер-турманым. К,ыздардыэкеа баркврЫкбй де, Жецтщжинамайтынжыртылганын. Эркшнщайтацтагансвзтеepin, Mine, endiтопалдындатутылганыц. 175

Аршагул Т О Й Б А Й Келтбон келгенте онай болды, Сол куннен эруацтыцжуртындамын. t Уйшненек1цабаткелгенболсам, Кайда edi суйген бвпе-сыртымдагы, - деп жауап береди Таразы 03i туы п-ескен ещ р ш д е суыры псалма жырлары- мен танылып, курметке белену1мен катар, ел ш пнде де аса сыйлы болады . Кдщр-курмет1 арта туседй Таразы аруакты атасын кад1рлеп-кастерлеп етед к Оньщ 6ip дэлел1 Есет батырдын 190 жылдык мерейтойыньщ карсанында орнатылган кесенеге - «Атеке, кутгы болсын салган ор- дан » деген жоктауы жазылган (Таразы акын жайында Бэк1р Тэж1баев, Сабыржан Мухтаровтьщ жазгандары жария- ланган). _

*> - ^

Умайana

Томирис

9

Гаунар







КызЖ1бек











Нязипа



Бопайдыццылышы

Айша6u6i



о

Жацан бикел