А. Тойбай. Даланың дана арулары

ДАЛАНЫЦ ДАНА АРУЛАРЫ жарияланганнан кешн Б.Учок доцент болып сайланды жэне «Ислам тарихы: Омейядтер ж эне А ббасидтер» ктгабымен жумысты жалгастыра отырып, профессорлыкка дайындала бастады. Б.Учок осы кезде эйелдер кукыгы лаицизм туралы радиохабарларда ж ш сез сейлед1 ж эне ол газеттерде жариялана бастады . Оны н б ул кызметс у ю м етгщ назарына uiirin, Typix Республикасы президентш и жарлыгымен Б.Учок Туркия ¥ л ы ¥лтты к жиналысы сенатына (жогаргы палата) муш е болып тагайындалды. Ол сенатор мш детш алты жыл бойы аткара отырып, е з кезкарастарынан таймады , реакцияшыл дш басыларына карсы реформаларды колдады, осы аркылы Туркияньщ прогресш ш багыттагы топтары атынан лайыкты курметке ие болды. Б.У чок эртурл1 б ш м саласында кептеген гылыми ж у- мыстар мен макалалар жариялады. Олардыц iuiiim eri «Ислам музыкасы туралы», «Исламдагы сэн дж туралы», «М усыл- ман некес1 ж эн е кукыгы», «Х ам идиттер княздйт», « И ндоне- зияны отарлау», т.б. баскаларын атауга болады. Бахрие Учоктыц окырмандарга усынылып отырган кггабында орта гасырлардагы мусылман мемлекеттервде мемлекет тагына ие болтан мусылман эйелдер туралы энпмеленедь Эйелдердщ мемлекет баскару icinaeri кептеген мысалда- рын келт1ре отырып автор Билкиеп-Савская патшайымды, удейляк Аталияны, египеттж Клеопатраны, пальмиралык Зенобияны атайды ж эне Ka3ipri уакытта Еуропаны н кейб1р елдерш деп монархтар эйелдер болтанын керсетедк К1тапта кызмет1 ж ете зертгелген мусылман э л ем ш деп б1ркатар эйел билеуш ш ер аталады. М ысалы, Д ели й султан- шасы Разия (1 2 3 5 -4 0 ), Египет султаншасы - Шаджарат ад- Д урр мамлук-бахриттер (1 2 5 0 ) эулетш щ нег1з1н салуш ы, Кутлуг хандар эулет1нен Керманнын билеуш1с1 - Кутлуг Туркан катын ( 1 2 5 7 -8 2 ) ж эн е Сафват эд-Д ин П адиш ах катын ( 1 2 9 2 -9 5 ), С алгуридтер эулетш ен Парсыныц соцгы 269

Аршагул ТОЙ БАЙ атабеп 0 6 iiu катын (1 2 6 3 -8 7 ), Хурш идидтер эулетш ен Kiiui Луристаннын би л еу ш ю Д эулет катын (1 3 1 0 -1 7 ), султанша Сэт1бек хан (1 3 3 8 -3 9 ), Иранньщ монгол хандары эулетшен, султанша Д ёнди катын (1 4 1 1 -1 9 ) Жалайырлар эулетшен, М альдив аралдарынын OM ipiuici Х адиш а (1 3 4 7 -8 0 ), М эриэм (1380-83) жоне Фатима Дайин (1383-88), Кдсымовтардын сонгы патшайымы Фатима бике Султан С еидовна (1 6 7 7 -8 1 ), Суматрадагы Аче султанатын билеушшер Сафийат эд-Дин Тадж эл-А лам-ш ах (1 6 4 1 -7 5 ), Накийат эд-Д ин Нур-Апам- ш ах (1675-78), Закийат эд-Д ин Инайат-шах (1678-88) жэне Зийнат эд-Д ин Камалат-шах (1 6 8 8 -9 9 ). Б.У чок кггаптын екшнп б е т м щ д е мусьшман мемле- кеттер1ндеп б!ркатар орынбасарлардын кызметш зерттеген. А втор Еуропаны н кейб1р галымдары мусылман эйелш тек epiHiH зайыбы ж эне гаремде отырган эйел санап, онын котамдык ж эне ж еке е ш р д е п релш Tepic баталатанын этап керсетедн Орта гасырларда - де п жазады Б.У чок, мусылман эйелдер1 медреселерде шаригат непздер1 мен хадистерд! окыткан, акындык ж эне музыкамен айналыскан, эм1рш1лер- д1н уэз1рлер1 мен кенесшшер1 болтан. Ислам ш м дер ш щ 6ipiH iH нег1з1н калаушы Э б у Ханифа (VIII т) эйелге эскери терепй болып кызмет етуш е болады деп есептеген. Белпл1 тарихшылар аз-Захаби (XIII т.) ж эне 0 б у -л -Ф и да (XIV г.) мударристер ретш де ресми дипломдарта ие болтан устаз эйелдерд1н кем епм ен хадистерд1 менгерген. Ас-Суйути ж эне ибн Тагрибердидщ мэл1меттер1 бойынша аббасид халифы М уктадирдщ (9 0 8 -9 3 2 ) билнт кез1нде Мемлекетг1к шатымдар диванын Сумайл eciMfli эйел баскарган, ол эр жу- ма сайын шатымдарды ез1 кабылдаган ж эне халифтщ аты- нан шеш1мдер кабылдап, ею мдерге кол койган. Б.У чок мусылман мемлекеттер!нде жотары лауазымдарта ие болтан кернекп эйелдер туралы энпм ел ей отырып, олардын 1ш1нде Сабиханын (С убх) - кордово халифы Хакам Н-нщ (9 6 1 -9 7 6 ) жубайы ж эне 6ipiHmi KeHecmici ж ас халиф 270

Д А Л А Н ЫН, Д А Н А А Р У Л А Р Ы Хишам II-H iH (9 7 6 -1 0 0 9 ) pereHTi, Ситт (Сайиды) эл-М улуктщ - Египет халифы-фатимид эл-Хакимнщ (996-1021) апасы ж эне оны н улы аз-3ахирд1ц (1 0 2 1 -1 0 2 5 ) бгапгш щ алгашкы терт жылында регент болган, ол кейб1р мэл1меттер бойынша эл-Хакимге карсы кастандьщ уйымдастырып, оны еяттрген. Султан М ахмуд Газневидщ Рея каласын алмак болган эрекет1не карсы турган, Бундовтар (99 7 -1 0 2 9 ) эулет1нен, Иранньщ Рея каласынын SM ipmici М адж эд-Даулыны н анасы ж эне pereHTi - Саида катыннын есщ дерш атап етедь Б.У чоктын кггабы оры с окырманы уш ш д е тартымды, кызыкты жазылган. Басылым агылшын, ф ранцуз, араб ж эне парсы тш дерш е аударылган. KiTan батыл, ерж урек, дарынды эйел дер дщ eMipi туралы эц п м е л ей д г

Аршагул Т О Й Б А Й ЕУРОПАДА ТАККА ОТЫРГАН 0ЙЕЛДЕР Ka3ipri кезде Еуропада калган ондаган монархиянын уш еуш де (Люксембург, Лихтенш тейн ж эне Монако княз- д1ктер1мен 6ip re) эйелдер такка ие болган. Мысалы, Нидер- ланды да Ka3ipri королева Ю лиан такка отырганга деш н, онын анасы Вильгельмина ( 1 8 9 0 -1 9 4 8 ) елд1 баскарган. Ол ержеткенге д е й т регент мш детш онын анасы Эмма аткарган. Королева Юлиананын Myparepi болмагандыктан, оны н кызы королева болатынын ескерсек, Нидерландта терт1нш1 рет эйел такка отырды. Ka3ipri кезде Африкада жанадан курылган мемлекеттерде эйелдер кукыкка ие болуда. Алайда, ерте заманнан 6epi ер адамдар тарапынан эйелдерд1н кукыктарын тануга ерк1 болмауына карамастан, олар когамдык ем1рде едэу1р рел аткарып, TinTi, патшалык лауазымга кол жетшзген. Солардьщ 6ip i - патшайым Савская Билкис, онын атак- ты патша Сулейменнен (9 65-928 б.ж .с.д.) туган баласы Эф иопия императорлары эулетш щ нег1з1н салды. Израиль патшасы Ахаваньщ кызы ж эн е иудей патшасы Иорамнын эйел1 - Гофолия ез1н1н улы О хози елгеннен кей1н «кулл1 патша тукымын кырып тастады» ж эне алты жыл бойы (8 4 8 -8 4 2 б.ж .с .д .) И уд ейд щ патшайымы болды . Онын канды билитн, елттрш токтаггы. Гофолиянын OMipi Жан Расинге оны н б е л г ш трагедиясы «А талия» уш1н аркау болды. Египет патшайымы Клеопатра езш щ сулулыгымен Рим- нщ кос эскербасы ж эне мемлекет басшылары Цезарь мен Марк Антонийд1н басын айналдырды жэне Октавиан бас- таган Антонийдщ карсыластары Акциумде, (30 ж.б.ж.с.д.) жеш ске жеткеннен кей1н, ез1н-ез1 елт1рген. Клеопатранын OMipi Бернард Ш оуга «Цезарь мен Клеопатра» атты тамаша шыгармасын ж азуга ш абыт берген. А раб аныздарынан 6enrini Зебба (Зенобия, Зубайда), epi Оденат олт!р!лгеннен 272

ДАТЧАНЫН, ДАНА АРУЛАРЫ кешн Пальмираньщ (266/7 ж .) OMipiuici болды . 272 жылы Зенобия римд1ктермен согыстан кешн туткынга тусш , Римге экелшдк мунда ол езш щ сулулыгымен, акыл-ойымен жэне б ш м д ш п м ен баршаны тангалдырган. VI гасырда Батые Еуропада эйг!л i франкалык «Салия шындыгы» курылып, ол Меровингтер ж эне Каролинггер дэу1ршде колданылып келдт «Салия шындыгыныц» 59-бабыньщ 5-тарматына сэйкес, эйелдерд!н занды жэне зансыз туган улдар арасында белш етш жылжымайтын мулйсп мурага алуга кукыты болмады. Ол кезде жеке жэне когамдык кукык арасында айырмашылык болмады жэне мемлекет корольдщ менш ш болып табылды, оныц занды ж эн е зансы з улдары королд1кт1 белю ке салмастан, тен кукыкпен пайдаланды. Франк империясындагы мура- герлж мемлекетгерде де бул кагидалар езгер1стерге ушыра- магандыктан, билеуш ш ер кыздарыньщ жылжымайтын му- лнеп мурага алуга кукыгы болмады . Сонды ктан, XII—X III гасырларда, кр ест жорыгы кез!нде Таяу Ш ыгыста OMip сурген Иерусалим, А нтиох, Кипр ж эне Триполий королынктер! мен графстваларында еркек жыныстан мурагерлер1 болмаган таксырлардын кыздары босаган такка отыра алмайтын, олар елген билеуш ш ердщ улыкталган мурагерлерш щ эйелдер1 ретш де гана мемлекет ютерш е араласатын. К асиетп Рим-Герман империясында Карл VI-HiH кызы Мария Терезаньщ бил!к ery i талас тудырды. Карл VI-HiH «Прагматикалык санкциялар» деп аталган занынын н е п з в д е , онын иелйт тек Г абсбургтердщ б и л т н е лиселей байланы е- ты жерлерде танылды. KepiciHUie, франкш ер империясыньщ мурагерлерше жатпайтын Англия, Шотландия, Испания, Португалия, кос Сицилия КорольдМ (неаполитандык), Швеция, Норвегия, Дания ж эне Ресей сиякты мемлекет- терде эйел дер дщ такка отыруы ж ш кубылыс болатын. Еуропада улыкталган эйелдердщ к еп ш ш п ездерш щ белсенд1 кызмет1мен б е л г ш болы п, тарихка енген. Э йел дер 273

такка ж ш ие болган Англия ж эне Ресейде, ягни, е з елдерь нщ тарихында олар билеупп реп и ц е елеуш рел аткарды. Агылшын королевасы Елизавета I (1 5 5 8 -1 6 0 3 ), 1588 жылы испанньщ ¥лы армадасын талкандады, протестантствоны коргап калды ж эне е з мемлекетш дэу1рдеп ей куатгы тещ з державасына айналдырды. Корольдер Мария (1689— 1694) ж эне Аннаньщ (1 7 0 2 -1 7 1 4 ) б и ш п кезш де Англияда демократия кен магынасында туп к ш к п орнады. Королева Викториянын ес1м1мен (1 8 3 7 -1 9 0 1 ) Англия тарихындагы тугае 6ip кезен байланысты, ейткен1, бу л кезде Британ империясыньщ атагы б у к и элемге жайылды. ¥лыбритания те з арада элем н щ стратегиялык манызды пункттер1н басып алды ж эне м емлекетпк кайраткер Дизраэлидщ аркасын- да королева Индияда империянын тер1нде улыкталды. Империяньщ курамына Египет ж эне О нтуспк Африка сиякты манызды елдерд! косып алды. XVIII гасыр Ресейде эйелдер бшпк курган заман болды. Патшайымдар Петр I курган Ресейд1 еуропалык держава р етш де сактап, оны н бедел1н аскактатты, Екатерина II О сман империясы на 5 рет катты соккы б ер е отырып, Р есей аумагын Кара тещ зге дей ш кенейтт1. X V гасырдын соны X VI гасырдын басында Кастилиянын кролевасы Изабелла I Испанияны 6ip тудын астында 6ipiicripin кана коймай, Христофор Колумбты кемелермен камтамасыз erri. Жэне А мериканы аш уга т1келей кем ек к е р с етг 1 .1387 жылы Дания мен Норвегияньщ тагына, Солтуст1к Семирамида деген атпен королева Маргарита (1 3 8 7 -1 4 1 2 ) отырды. Маргарита кешн ш вед тагына ие болды ж эне 6ipa3 уакыт осы уш м ем л ек ет п 6ipiicripreH Кальмар одагын курды. Ф ранк империясы мурагерлер1 1ш1нен мемлекет тагына кетершген алгашкы эйел Мария Терезия (1710-1780) болды . А встрия мурасы уш ш жет1 жылдык согыс кез1нде ол П руссия корол1 ¥ л ы Фридрихка Силезияны е з иел1ктер1не косып алуга кемектестг Мария ез1н1н кажырлылыгы мен 274

ДАЛАНЫЦ ДАНА АРУЛАРЫ батылдыгыньщ аркасында билнсп колда устай отырып, Австрия монархтарыньщ ш пнде алдыцгы орында болды. Еуропада eciMflepi б е л г ш болтан (усак князд1ктерд1 есептем егенде) такка отырып, падишаньщ тэжш киген эйел дер дщ Ti3iMiH кел-пре кетуд1 ж е н к ер д ж . Византияда - Ирина (7 9 7 -8 0 2 ), Зоя (1 0 4 2 , Ф еодорм ен 6ipre 2 жыл 1054— 1056) отырды. Испания (Кастилия, Л ео н , И спания) - Уррака (1109-1126), Изабелла I (1474-1504), Хуана (1504-1516), Изабелла II ( 1 8 3 3 -1 8 6 8 ). Ш отландия - М аргарита (1 2 8 6 — 1290), Мария Стюарт (1542-1567). Неаполитан корольдш - Дж ованна I (1 3 4 3 -1 3 8 2 ), Д ж ованна II ( 1 4 1 4 -1 4 3 5 ). Дания, Норвегия, Швеция - Маргарита (Дания, Норвегия, Швеция, 1387-1412), Кристина (Швеция 1644-1654), Ульрика - Элеонора (Швеция 1719-1720). Англия - леди Д ж ен Грей, (жария етш се д е такка отырмаган, 1553), Кднды Мария ( 1 5 5 3 -1 5 5 8 ), Елизавета I (1 5 5 8 -1 6 0 3 ), М ария II ( 1 6 8 9 -1 6 9 4 ), А нна ( 1 7 0 2 -1 7 1 4 ), Виктория ( 1 8 3 7 -1 9 0 1 ), Елизавета II (1 9 5 2 жылдан). Ресей - Екатерина I (1725-1727), Анна (1730-1740), Елизавета (1 7 4 1 -1 7 6 2 ), Екатерина II ( 1 7 6 2 -1 7 9 6 ). Австрия - Мария Терезия (1740-1780). Португалия - Мария I (1777— 1791), М ария II ( 1 8 3 3 -1 8 5 3 ). Н идерланды - Вильгельмина (1890-1948), Юлиана (1948 жылдан). Люксембург - Мария Аделаида (1912-1919), Шарлотта (1919-1964). Шыгыстьщ эйелдер1 де , такка ие болуга мумюнджтер алган. Билкис, Гофолии, Клеопатра ж эне Зенобия туралы 6i3 эц п м е л ед ж . Оларга баска да , падишалардьщ Ti3iMiH косуга болады. Мысалы, араб патшалыгынан Амалик деген эйел (Зиба е а м д О , экес1нен сон А л ж ирдщ 3Mipi болган, 6ipaK, кей1н а гт р ш ген . М ухам м ед (с.г.с.) пайгамбар кайтыс болганга де ш н , 6ipa3 уакыт, жалган пайгамбарлар арасында С аджах ес1мд1 эйел ерекш е оры нга ие болган, ол падишалык кура отырып, oMipuii ж эне бас колбасшы рет1нде езге жал­ ган пайгамбар - М у сш м м ен кел1ссвздер ж ур пзген. А ныз бойынша, б.ж .д. V I гасырда, Каспий тец1з1н1н шыгысын 275

Аршагул ТОЙБАЙ мекендеген массагетгердщ (ирандыкгарша - сактар) пат- шасы кайтыс болганнан кешн, оньщ эйел1 Томирис такка отырган. Парсы патшасы Кир, осы е л к е т багындырмак болып, Томириске е зш е турмыска шыгуды усынады. К ирдщ шын пигылын бш ген Томирис одан бас тартады. Кир согысты бастайды . ¥ры ст а массагеггердщ 6ip б е л т ж эне улы кайтыс болганнан кешн Томирис Кирге мынадай жолдау ж!бередк «Бул ерлшщ е мастанба. С ен шайкаста колындагы карумен емес, зулымдыгыцмен жеццщ. М енщ улымнын денесш кайтар да, аман-сау турганында жер1мнен кет. Э йтпесе, мас- сагеттердщ T3Hipi К ун кудайымен ант етем ш , расында да, ашкез болсан, сеш ол канга бекпремш ». Кир бул ескертуд1 елец кылмады. 0 з эскерш бастаган Томирис оган тап бередк осы канды шайкаста парсылар талкандалады. Геродоттыц айтуынша, Кир урыста еледр ал, К сеноф он т оньщ кашып улгергенш баяндайды. Ацызга айналган парсы патшасы Каянидтер эулетш ен, Исфандирдщ улы Бахман. Ол езш щ улын ем ес, кызы Кумайды мурагер eTin тагайындаган. Кумай экеш олгеннен кешн 32 жыл ел баскарган. Иранда 628 жылы Кавада II олед!. Ардаширден кешн Х осроуды ц улкен кызы Парвиза II - Пурандохт такка отырганша, м емлекеттеп аксуйектер патшаларды 6ipiHeH кеш н 6ipiH кулата бастады . Ол 6ip жыл терт ай бойы елд1 табысты баскарды, 6ip айдан кешн ciw iici А зермидохт такка отырды. Согды ны ц ж ас патшайымы Тухш ада катын узак жыл бойы арабтардыц тур ю ж ерлерш е шапкыншылыгына тойтары с берум ен келдп Е ю айлык баласыныц pereHTi бола отырып, Катын С амарканд, Бухара ж эне Э м у аркылы ететш сауда жолдарын ез бакылауында устады жэне Сайд ибн Усман, Х адж ж ад ж , Кутайба сиякты арабтыц катыгез эскербасыларымен ш айкасты. 03iHiH астанасы П ейкендп коргады. М оцголдарда патша елгеннен кешн, жацасы 276

ДАААНЫЦ ДАНА АРУЛАРЫ тагайындалганша елд1 патшайым баскарган. М эселен, Шыцгысханныц улы Угедей елген сон Шынгысханньщ калындыгы Туракина терт жыл бойы ел т о п и т устаган. Ол мусылман Ф атима катынды бас y33ip eTin тагайындады . Орынбасар-эйелдер ездерш щ ержетпеген балаларына камкоршы бола отырып, олардьщ атынан тенгелер соккан. Кара Хулагудьщ эйел1 Эргэнэ катын 1251 жылы epi елгеннен кеш н ж ас баласы на регент бола отырып, Ш агатай улы сы ны н барлы к icTepiH ж ур п зген ж эн е е з аты­ нан тенгелер соккан. Сондай-ак, Куй1к ханньщ эйел1 Огул- Ганмиш катын epi елгеннен кеш н е зш щ улдары Х ож а мен Нэкудщ атынан ел билед!. А на бш п п кеч тараган Оцтустпс Шыгыс Азия елдерш де эйелдер саяси ем!рде елеугп рел аткарган. 40-ж ы лдары апал ы -ш нл ш Чынгтар Кытайдьщ e3riciHe карсы вьетнамды ктарды н к е т е р ш с ш баскарды жэне елден кытайларды куып шыгып, Вьетнамнын тэуел- а зд й т н жариялады . А лайда, т э у е л а з Вьетнам т е р т ж ыл eMip сурдг Айлакер кытай эскербасы Вьетнамга кайта басып юрда. Апалы -сщ лш Чынгтар езенге кулап, емпрлерш киды. Ka3ipri кун1 д е С айгонда (Х ош им ин) жыл сайын апалы- сщ лш Чынгтардын женил мерекеленедг XIX гасырда Гавай аралдарын баскаруда эйелдер е л е у т рел аткарды. М унда, Америка Курама Штаттары тупкишгп орнаганнан кейш де, королева Лилиукалани (1891-1893) ую м ет аралдарын баскарды. XIX гасырда Африканын шыгысында орналаскан, халкынын шыгу теп меланезийл1ктер деп аталатын Мадагаскар аралын б1рнеше эйел баскарган. 1828 жылы М адагаскар корол1 Радамы I кайтыс болганнан кешн болтан к етерш стен сон король эйелдер ш щ 6ipi - Ранавалону I королева болып жарияланды. Королева e3i б и л ж курган кезде, елд1 басып апмак болган агылшын-дар мен француздарды аралдан куып шыкты. 1845 жылы Таматаве каласын бомбалаган француз эскерлерш щ KipyiHe жол бермед1. Королева ceri3 жыл бойы 277

Аршагул ТОЙБАЙ империалистердщ Мадагаскар т э у е л а зд т н е кол сукпак болган эрекеттерш е тойтарыс б е р д г 1861 жылы Ранавалону I кайтыс болганнан кеш н оньщ улы Радама II король тагына отырды, 6ipaK, eKi жылдан кешн болган кетерипсте король отп р эд дь Осыдан сон Розохерина еЫм1мен билпс еткен оньщ эйел1 Рабуда королева болып жарияланды. 1868 жылы ол кайтыс болы п, Ранавалоны II деген атпен оньщ нагашы cinn ici Рамама такка не бодцы. 1883 жылы король тепнен тагы 6ip эйел М адагаскар тагына кетерщ дк ол Ранавалоны III деген атпен 1896 жылы М адагаскарда француздар басып алганга дей1н патшайым болды . 1916 жылы негус Менелик II (1 8 8 9 -1 9 1 3 ) кайтыс болды . Y in жылдан кешн Заудиту Эфиопияньщ императоры атанды, ол 1930 жылы ез1 кайтыс болганга деш н 1скерл1кпен ел баскарды.

ДАЛАНЫ Ц ДА НА АРУЛАРЫ KYPAH МУСЫЛМАН КЫЗДАРЫНЬЩ КУКЫГЫН к а л ы п т а с т ы р д ы Б1з Ш ыгыс пен Батыстын б1ркатар мем лекеттерш деп корнекп монарх-эйелдер туралы эцпмеледпс. Енд1 мусыл- ман елдерш де эйелдердщ такка отырып, билие еткен жаг- дайларын карастырайьщ. Мусылмандык Шыгыста Кдаан мен хадистердщ пайда болуы эйелдердщ элеуметпк жэне кукыктык жагдайларындагы улы езгер ю тердщ 6ipi болып табьшды. Мусылман элемш де эйелдердщ жагдайы исламга дейш п кезенмен салыстырганда, негурлым жаксарган. Исламга дейш п кезенде неке, ажырасу немесе мурагерлщ саласында em6ip кукыгы болмаган, тек, е з ерш щ м енппп болып саналган араб эйел1 мусылмандык бойынша кен мумкшдштерге не болды. Осылайша, ол когамда езш е THicTi орынга не бол уга мумкщдие алды. Исламньщ улы эдебиетпплершщ , уагызшыларыньщ, галымдарыньщ ж эне акындарыньщ катарында эйелдер де ез орындарын ала бас- тады. Хижранын 726 жылында (1326) эйел-окытушыларга (мударистер) - ш ейх Салих Умм М ухаммед Айша, М ухам­ мед эл-Харрани ж эне ш ейх Салих Зайнабтьщ кызы, Камал эд-Д ин А хм ад ибн Э б д эр-Рахман эл-М укаддаси кызы, Дам аскщ е атакты и бн Баттутага м едр есеш 6iTipreHi туралы диплом берщ дь Ваджих тегшен, кадий Шаме эд-Динанын кызы У мм А бдаллах Х анбала пайгамбар М ухам м ед ж енш д е мухаддис айтушы рет1нде данкы шыккан. Ол Египетке шакырылды, осы нда эм1р С айф эд-Д и н А ргун ж эн е кадий Карим эд-Дин эл-Кабир одан хадистерд1 уйренген. Ситт эл- Вузара Умм Абдаллах (624/1227-717/1317) кезшде аз-Захаби, кадий Фахр эд-Д ин эл-М исри, ш ейх Салах-эд-Дин эл-Ади ж эне баска да атакты адамдарды окыткан. Ш ухда ибн Наср А хмадты н кызы атакты д1нтану- шылардын шэк1рт1 болган ж эне диплом алганнан кей!н езш щ уш нде, Багдатта, Жэми Сарайында кепш ш к алдында 279

Аршагул ТОЙБАЙ дэрю тер окыган. Ф ахран-Ниса «Э йелдердщ мактанышы» курметп атагына ие болган. Осыдан кешн Ш ухда 90 жа- сында 5 7 4 жылы (1 1 7 8 ) екирден озды. Немгс шыгыстану- шысы А .К ремер е зш щ ж еке ютапханасында Ш ухда окыган дэрштердщ жиыны сакталганын айткан. А бд эл-Ваххаба кызы ибн Омар ибн Касира б е л г ш шейхтардын колынан ди плом алганнан кей1н IX гасырда (X V г.) устаз рет1нде атагы шыкты, сол уш ш Ситт эл-Кудат (Госпожа кадиев) атагына ие болган. Жалпы, хадистер ж е н ш д еп гылымнын дам уы нда эйелдерд1н рвл1 ерекше. М ухаммед пайгамбардьщ (с.г.с.) уш эйел1 хадистерд1 окып, уйр енуде зо р рвл аткарган. Олардын ш пнде Айша зор бедел ге ие болган. Баскарудын курдел1 кезещ нде уш халиф - Э бу Бэшр (632-634), Омар (634-644) жэне Осман (644- 656) дш и кукык саласында Айшаньщ ппорлерш ен санаскан. Ш ейх Таки эд-Д ин эл-Васити кызы диплом алганнан кешн Дам аскш щ шет1нде орналаскан меш 1тте мемлекетт1к кукык ж ен ш д е ;jopic берген. Яхьи ибн А дамнын «К1таб эл-ха-радж» («Х арадж е турапы к1тап») шыгармасына тус1н1ктеме уш!н ол Ситт эл-Ф укаха (Дштанушы ларды н ханымы) атты 8 атакка ие болган. Ол 92 жасында (1326) кайтыс болды. С ирияда атакты уагызшы эйел (ваиза) OMip сурд1, оны С итт эл-Улама галымдардын ханымы атаган. Ол езш щ ш еш ендш ш е байланысты - Бупбул деген д е атка ие болган. Ситт эл-Улама кайтыс болганда оны эйелдердщ улкен тобы зиратка дей1н шыгарып салды . М уаддад кызы Ваджхийя, Зайн эд-Д ар атты еш м мен кен танымал, мей1рбандылыгы- м ен ж эн е д1ни бш м 1м ен белпл1 болган. Аз-3ахабид1н устаз- дарыньщ 1ш1нде, сондай-ак, Д ам аск мен Баалбекте хадистер туралы дэр1стер окыган эйел болганын атаймыз. Онын eciMi Зайнаб А м р а кызы. Хиж раньщ 4 6 0 жылы (1 06 8 ) Багдатта уагы з айтушы 6ip эйел кайтыс болды . Онын eciMi - Хадиша аш -Ш ахджаханийя. Андалусия эдебиетш ш ерш щ imiHfle 3Mip С евиль М утам ид ибн А бадтын кызы Басина улкен беделге ие болды . С ол А ндалусияда Зийада кызы Хамдуна е з кезещ н-

ДАЛАНЬЩ ДАНА АРУЛАРЫ д е п атакты акын болы п есептел ген. К ептеген б е л г ш акын- дар оньщ акындык м эн ерш е eniicrefli ж эне ел ен дер ш езде р н не буры п алатын. IV гасырда (X г.) Багдатта Васикт1н кызы Х ам да е зш щ уагыз айтушы цабш еп м ен аты шыкты. Ол кала какпалары (Баб эл-М аратиб) жанында тындаушылары алдында окыды. Сонымен 6ipre Э бу Бэю р А хмад ибн Э ли жэне ибн Сама- нилдщ уйрету1 бойынша шаригат пен хадистерд! окытты. Атап еткешм1здей, мусылман елдерш де эйелдер акындар, уагыз айтушылар, эдебиетш ш ер, шаригат пен хадистердщ 6mripnepi д эр еж е сш е де й ш кетерш ген. Зантанушы лар, тек, 6ip м эсел е бойы нш а - эй ел д ер дщ казн (кадий) кызметш аткару кукыгына байланысты п ш р таластырды. Эл- Мавардидщ айтуы бойынша, кэмелетке толган ер адамдар казн болуга тш с болса, Э бу Ханифа - сот талкылаулары кезшде эйелдер жауапкер ретш де болатындыктан, олар казн мш детш де аткара алады деп есептейдк Ал, Э б у Джарир ат- Табари эйелдер барлык сот ютерш де казн болуына келюедк Егер казн м ш детш тнселей аткарган эйел дер д!н eciM flepi белгклз болса, одан да жогары, мацызды кызмет - Шагымдар диваны (Диван эл-м азалим) басш ы сы кызметш аткарган exi эйелд! атауга болады. Халифаал-Муктадирдш б ш ип кезш де ( 9 0 8 -9 3 2 ) барлык м ем лекетпк icTepfli оньщ анасы бакылаган. Патша Сумайл еЫмдп министр кызметш деп эйелге барлык даулы мэселелерд! карап, олар бойынша ш еш !мдер кабылдауга у э ю л ет п к берген. Сумайл ap6ip жум а сайын Багдаттагы Русафада, халифтщ анасы тургызган уйге келген. Оньщ он ж эне сол жагына дш танушылар, казилар ж эне м емлекетпк ш енеуш ктер отырган. Сумайл сот icTepiH 03i карап, олар бойы нш а ш еппм дер кабылдып, e3i кол койган. EKimnici, хорезмш ахы А л а эд-Д и н М ухам м едтщ (4 2 0 0 -1 2 2 0 ) анасы Теркен катын болган. Тарихшы эн-Н асави хорезм ш ах Ж элел эд-Д ин билж курган кезде, тур1ктерде «Ю лук» деп аталган Диван болганын, оны хан баскарганын хабарлайды. Ол эскери аксуйектердщ колдауына суйене отырып, жогары 281

Аршаг-ул ТОЙБАЙ эскери ж эне азаматтык кызметгерде болган шенеушктердщ устш ен шагымдарды караган ж эне айыптыларга катысты ую м дер шыгарган. Осы кызметше орай ол «Элемнш кожа- сы» атагына ие болган. Сонымен, мусылман элемшде де эйелдер жогары кызмет орындарына кол жетюзген. Олар унпн мемлекет баскару ici ашык болды ма деген суракка жауап 1здесек, Мусылман м ем л екеп кукыгында Heri3ri енбек болып табылатын эл-М авардидщ «Эл-Ахкам ас-султанийя» («Баскару кагидатгары») шыгармасында мем­ лекет баскаруга, тш с имам орындауга тш с ж е п шарттын iu iiftae, тек ержеткен ер адам болуга ra ic деген тужырым айтылмаган. Кеш н бу л ею шартты казн эл-Байдави «Тавали эл-Анвар» и эл-Газали «Ихйа улум эд-Дин» енбепнде коскан. Хариджит шабибийя секгасыньщ н епзш салушы Ш абиб, е з эйел1 Газалеге курмет сез!ммен имамнын эйелге деген кукыгын таныган. Э йел дерд щ патша болуына карсы болгандар, парсы патшасыньщ тагына Х осрова Н-нщ кызы Парвиздщ отырганын еспген Мухаммедтщ: «Мемлекегпк ютерд1 эйелдщ колына берген тайпа куриды» - деген хади степ тужырымын алга тартады. Осылайша, эйелдщ м онарх болуы ж еш н д е дштануш ылардьщ nixipnepi эркалай. Эл-Маварди ж эне ибн Джамаа тек уш жагдайда, мемлекет бш п п н е кол ж етю зуге болады д е п есептей дй 1) сайлау жолы м ен (келйЫм н е п зш д е тандау); 2 ) алдьш ала тану (зерттеу жолымен); 3) куш-куаттын басымдылыгымен). Ею автор алгашкы ею шартты (сайлау) ихтийарийя, ушшппсш - кахрийя (куш колдану) деп атаган. Сайлаудын кандай тур- гы да болуы ж ен ш д е д е авторлар 6ip ш ю рде ем ес. Keft6ipey- nepi имамды халык сайлауга THicririH алга тартса, баскалары - бул упнн алгашкы халифтарды сайлаудагы кагидаттарга суйенш , адамдардьщ аз гана саны ж е т к т к п деп есептейдк И мамды беделд1 б ес адам б1рауыздан колдаса, оны занды санауга болатынын жокка шыгармайтьга д а авторлар бар. А хд аталатын еюнпй сайлау жолы мемлекет басшысы- нын н ем есе имамнын келешек мурагерд1 тагайындауы жэне 282

ДАЛАНЬЩ ЛАНА. АРУЛАРЫ оны халыктьщ колдауы болып табылады. Мусылман мем- лекеттершде болашак тактыц neci вали ахд (так Myparepi) деп аталды. Бул эдю халиф Э бу Бэю рдщ кезшде колданыла бастады, ол e3i елгеннен кешн Омар ибн эл-Хатгаб халиф болуга т и к де п ш еппт ж эне муны мусылман кауымы колдады. М ухаммед пайгамбар (с.т.с.) Сирияньщ М уту каласына жорыкка дайындалтанда, сардар каза болтан жагдайда, оньщ уш Myparepi ретшде Сайида ибн Харисуды, Джафар ибн Эбу Талибты жэне Абдаллах ибн Равахуды кездеген. Осы катидатка сэйкес, езш е н кеш н б1рден уш мурагерд1 aM ipmi- лер (халифтер) етш татайындау шешшген. Халиф Муавия I (661-680) ислам тарихында 6ipiHiui рет так Myparepi еттп, е зш щ улы Я зида 1-д1 татайындады ж эне K03i тт р к ш де тактьщ M yparepi y m iH ант 6 epyai белгш еген. Омейяд халифы Валид ибн Абдаллах (705-715) exi адам- ды - жиеш Омар ибн Э бд эл-Эзиз ж эне im ci Язиданы мурагер eTin татайындатан алгашкы билеуш1 бодцы . Осы катидаларта суйене отырып, А ббасидтер халифатыньщ непз1н салушы Эбу-л-А ббас Абдаллах (Саффах, 750-754) тактын мурагерлер1 етш М ансур мен И су ибн Мусудты татайындады. М ансур (7 5 4 -7 7 5 ) ережен1 бузы п, 03iHiH улы Махдид1 мурагер еткен кезде бул занкойлардын курт наразылыгын тутызды ж эне М ансур И су ибн М усуды езш щ Myparepi ретш де мойындамайтындыгын ашык мэл1мдеген- ше, улемдер Махдид1 мойындамады. Зантанушылар бул оки-тадан кеш н бил1кке отыртан мурагер кагиданы бузы п, езш е жана мурагер тагайындай алатыны жен1нде узак дауласты. Зац танушылар бул кукыкты бузды. Халиф Харунар-Раш ид ( 7 8 6 -8 0 9 ) алгаш рет тактыц уш M yparepi еттп, улдары - М амун мен М утамищ и жариялады. Мамун (813-833) экесш щ катидасын бузы п, алтыншы щит имамы Э ли ибн М усуды мурагер eTin, оган Риза деген лакал атын берген кезде, улем дер бул nieuiiM fli кабылдамады ж эне келешек халиф ИбраЬимге, Махдид1н улына жэне Мамун- нын атасына ант кабылданды. Алайда, Эли де, ИбраЬим де, 283

Аршагул ТОЙБАЙ халифатка ие бола алмады. Куш iне мш ген Мутасим улем- дерд1 ез1н халиф ретш де мойындауга кещнрд1 (8 3 3 -8 4 2 ). Сондай-ак, оныншы Аббасид халифы Мутаваккил (847-861) езш щ уш улын тактын мурагерлер1 етш жариялады. Такка ие болудьщ уш нш п жолы куш колдану, кенщру болатын. Ислам кукык танушылары е л д еп бул1к, езара кыркыс ж эне согыстар кезш де б1реулердщ белгшенген ант берумен санаспай, тактьщ M yparepi болмаса да, булнс, езара кыркыс пен согыстарды н жолын кесу уппн мемлекет тагын басып алу жагдайын орынды деп тануды есептеген. Ибн Дж амаа езш щ «Тахрир эл-Калам» атгы енбеп н д е: «Акымак, надан, кыдырымпаз болса да , билйсп тартып алган адамнын билнске келуш тануга болады » - деп санайды. Егер оган 6 ip e y карсы шыгып такты тартып алса, онда оньщ билйтн тану кажет болады . Олай болса, мусылман кукыгы бойынша такты кушпен тартып алган кез келген адамнын не эйелдщ бш пгш тануга болады. Ислам тарихында оз1н1н куш1мен такка ие болган эм1рш1лер а з ем ес. М ысалы, Омейяд халифы М уавии II (68 3 ) елгеннен кеш н Марван I (6 8 3 -6 8 5 ) жещске жетт1. Ол Сирияда казынаны басып алганнан кейш оган 684 жылы тамызда ант бер1лд1. О мейядтер халифатында болган тагы 6ip озара согыста ез1н1н жиен1 халиф Валида li­ re ( 7 4 3 -7 4 4 ) карсы кетерш ген Я зи д III (744) ж енюке жетт!. Ол халифт!н тагын тартып алып, езш е ант беруге кенд1рд1. Халиф Харуннын улы эр-Рашид Мутасим куш колдану аркылы халиф болтаны жен1нде айттык. М усылман эйелдер1 гылым, д1нтану, э деб и ет ж эне акыл- ой кызмет1н1н е зге салаларында табыстарга жеткен. Олар саяси 0м1рд е д е , ерлерден калыспады. Э йел дер кернекп мемлекетт1к шенеун1ктер - уэли (губернатор), найбтар (оры нбасарлар, регенттер), каЬарлы эм!рш шер м!ндетгер1н д е аткарган. М унда, rapeMHiH арт ж агы нда отырып, мемлекет баскарган эйелдер туралы айтып жатпаймыз. Туркия тари- хынан белгш1лер! - Хурем (Хю ррем) султан (1504-1558), 284

ДАЛАНЫЦ ДАНА АРУЛАРЫ Кесем султан (1589-1651) жэне Турхан султан Индияда мотолдар империясында зор беделге ие болтан, падишах Акбардьщ кутуплЫ ( 1 5 5 6 -1 6 0 5 ) М ахым А нага нем есе Ильханид султаны Э б у С аид Б айадурдщ (1 3 1 6 -1 3 3 5 ) эйел1 Багдад катын. Тарихта элемн1н кептеген е лдер ш де эйелдер беделд1 саяси кайраткерлердщ атынан мемлекет баскаруды ж узеге асыртан. Сондай-ак, Вавилоннын аспалы батын туртызтан эйгин Семирамиданы атаймыз, ол кандай icTe болмасын, е зш щ epi Н инустан да асып тускен. Кетер1л1стен кашып кутылмак болтан ез1н1н epi Ю стинианды токтаткан, Византия императоршасы Феодор, Францияда - маркиз де Помпадур, мадам Дюбарри жэне Мария Антуанетта, Индия императоры Жахангирдщ суш ки эйел1 - Нур-Махал, Кытайдагы сонты император эйел Ци-си ж эне баска да, осындай сынды эйелдерд1 атауга болады. Bi3 зерттеулердщ нэтижес1нде мусьш ман мемлекет- те р ш д е п 20 эйел агзам м ен 13 регенттщ еш м дерш аныктай алдык- Олар т а м г е енпзш генге дей ш , эм1ршшер ретш деп белп л ер1 - е з аттарынан тенгелер шыгаруы нем есе ap6ip жума сайынты намазда (кутпан) еЫмдершщ аталуы не монарх дэреж есш е кетершу! ж енш де жазбаша мэл1меттер- дщ болуы тиянакты аныкгалды. Осы 20 эйел агзамньщ ш ш д е, езгеш е ерек аталатындар: Унд1 мухитында, Цей- лоннан оцтуст1к-батыска карай орналаскан Маликут ара- лындаты 3Mipmi эйел туралы em6ip мэл1мет таба алма- дык. Зерттеулерде, 6 ipi-6ipiMeH туыстык байланыста неме­ се мемлекетаралык катынастарда болтан 3Mipmi эйелдер ж енш д е хронологиялык д э й е к т ш к п садтауга тырыстык. Падииша катын туралы жазылган бел1м, 06im катын туралы очерктен бурын курастырылды. Д ёнди катын туралы эн- п м е - М альдив аралдарынын oMipminepi Фатима бике жэне Суматрада, Аче султандытында бшйк курган эйелдер туралы материалдардан бурын шыккан. Осылайша, тарихта мемлекетгер басшылыгында болтан эйелдер ж енш д е кыс- каша эцп м ел ед ж . 285

Аршагул Т О Й Б А Й МОНАРХ ЭЙЕЛДЕР - РАЗИЯ-КАТЫН-С¥ЛТАН Султан Разия I - Испаниядан Индонезияга дейш п уш курлык аумагында такка ие болтан алташкы эйел. Делий турю мусылман мемлекетш щ султаны Разия катын едк Солтустш Индиядагы манызды калалардьщ 6ipi - Делирад- жа Притхви непз1н салтан жет1 каланьщ ш н н деп ен кенес! болып табылады. Каланы хижраньщ 5 8 4 жылы (1189) эм1р Кутб эд-Дин Айбек басып алды, ол султан Шихаб эд-Дин (М уизз эд-Дин), М ухаммед Гурид1 кулы болатын, хижраньщ 602 жылы (12 0 5 ) М ухаммед Гури кайтыс болтанная кешн А йбек, Гуридардан - Д ели дщ т э у ел а зд н тн ресм и жария- лады ж эне жана эулеттщ н е п зш салды, оны езш щ колдау- шысы М уиззияны н экесш щ ес1м1мен - кунье деп атады. Осы дан кей1н Рантанпур, Гвалиор, Бен арес, А дж м ир, Патна, Каланджар ж эне Бенгалия сияк;-ты Индияньщ манызды облыстары турк1-мусылман йешгш мойындауга мэжбур болды . Бул Индияда мусылмандыктьщ одан эр1 таралуына ыкпал e n i. 1210 жылы А йбек поло ойыны кез1нде аттан кулап, кай­ тыс болды . И ндияда, турю султандыгыньщ тагына онын улы А рам -ш ах отырды. Онын бил1к еткен гумыры кыска болды, сол жылы ол тактан тайдырылды ж эне жазага тартылды. Султан тагына Кутб эд-Д ин Айбектщ кулы ж эне куйеу баласы Ш аме эд-Д ин Илтутмуш отырды, ол Ш аме эд-Д унйа ва-д- Д ин деген атка ие болды (Э л ем м ен дш н щ кун1). Газневид султаны Тадж эд-Д ин Йылдыз Илтутмушка патшанын шатырын ж1берд1, Газневидтер гурий султандыгына тагзым етуге м1ндетт1 ем е с болатын, 6ipaK, осындай жоралгымен олар ездер1н1н тэу ел д ш п н мойындаган болды. Расында, бул акт Газна уш ш д е , Дели уш ш д е , моральдык ж1герд1н KepiHici болып табылды. Ш амсийя эулетт Ш аме эд-Д ин Илтутмуш ( 1 2 1 1 -3 6 ) такка отырганнан кейш де, кептеген киындыктарга 286

ДАЛАНЫЦ ДАНА АРУЛАРЫ кез болды. Ол каукарсыз Арам-шахпен Д ели дщ тэты уппн курес ж ур п зген кезде, У чеде ж урген А йбектщ eKiHmi куйеу баласы Насир эд-Д ин Кубача (1205-27) тещ зте деш н п Синда о к р у га , Лахорды, Пенджабтьщ 6ipa3 б е л т н , Серхиндты ж эне Сатледж езенш щ оитусттгш деп жерлерд1 басып алды. Ж эне улкен мемлекет курды. Сол кезде хорезмшах М ухаммед Илтутмуш Тадж эд-Д ин Йылдыздын вассалы болып саналтан 13 Газнаны басы п алды, ондагы у м т - ез иелйгнщ шекараларын Гиндукуштын онтусттк сш емдерш е дей1н кенейту ед1 ж эн е У чете ш абуыл жасап, оны Кубачидан тартып алды. Ол мунымен коймай Делите жорыкка аттанды. Тэж1рибел1 жауынгер Илтутмуш Тараида Йы лдыздын эске- piHталкандады , сейтш , 1215 жылы Бадаунда туткынга тускен жаралы Йылдызды жазата буйырды. Осылайша, мемлекетт1 нытайткан ол оз1н1н атымен аталтан ж ана Ш амсийя эулет1н курды. Табы ска ж еткеннен 6 ip ж ылдан кей1н Илтутмуш Кубачиден Лахорды тартып алды, б1рнеше жылдан кешн Ш ынгысханнан кашкан Жалал эд-Д и н Индия ж ерш е кел1п, Делиде ез мемлекет1н кайта курмак болтан кезде, Илтутмуш б1рде, отан жаты нумен, енд1 б1рде, карудын куш1мен кимыл ж асай отырып, Х орезмш ахка лайыкты карсы тур а бшд1. 1226-27 жылдары ол Рантамборды, Мандеварды жэне Бихарды басып алды. 1230-31 жылдары Кубани елген кезде Илтутмушка еш к а у т болмады, ол тылдан букш Бенгалия- та иел1к erri. Осылайша, Илтутмуш Дели султанатына Кубачид1н бук1л и е л т н , сондай-ак, Бенгалия мен Бихарды косып алды. 1229 жылы ол халиф эл-М устансир (1226-41), Индияньщ султаны ж эне е зЫ н кол астындаты барлык жерд1ч кожасы болып ресми жарияланды. Оган «¥лы султан», «Д1ндарлар эм1р1н1н кемекш1с1» (ас-султан эл- муаззам Насир Эм1р эл-муминин) деген курмегп атактар бер!лд1. Х алиф оган кур м егп кш м ж1берд1. Бул халифт1н Дели мемлекет1н ресми тануыньщ дэлел1 болатын. Ер- журек, батыл, тылымныц адамдарын жэне коленер шебер- 287

Аршагул Т О Й Б А Й лерш багалай бш ген ж эне тарихта е з атын лайыкты турде калдырган Илтутмуш 1232 жылы Айбек кайтыс болган- нан кей1н ундш тер басы п алган Гвалиорды тартып алды. Ж эне «Табакат-и Насирид1ц» авторы М инхадж эд-Дин Джузджанщ н - казн, имам ж эне шаригат мэселелер1 ж е н ш д е п басшы ет1п тагайындады. 1234 жылы Мальваны, Билсыны ж эне Удджайнды жаулап алганнан кей1н Илтутмуш мемлекетг1н астанасы Делите оралды. М унда ол карматтардын ipi к етер ш сш е тал болды. Олар султанта кастандык жасап (ж ум а намазы кез1нде), бил1кт1 тартып алмак болды . Карматтардын K exepm ci кымбатка туст1, олардын кеб1 жазата тартылды. Ш аме эд- Дин Илтутмуш езш щ эдш дш мен б елгш болды. Алайда, данкты селж ук y33ipi сиякты, Низам эл-Мул1к - 8 атагы бар оньщ уэз1рлер1 халыктын кукыгын таптады, сондыктан султанта сарайдагы эдепт1 б у за отырып, кунд1з-тун1 эдш с о т мэселелер1мен айналысута тура келд1. Ол езш щ кол астындагыларта э р туст1 ки1м ки1п журуд1 буйырды ж эне ез1 каланьщ кешелер1нде атпен ж у р т , шагымдарды тындады. Сонымен 6ipre, ол е з уй1н1н какпалары жанында ею арыстан мусш1н тургызып, олардын мойнына конырау шуд! буйы рды. 0йткен1, осы конырау аркылы шагым берушшер оны тун ортасы нда да шакыра алатын. Егер к1мде-юм онын багыныштыларынын кукыгын таптап, завды бузса, султан кез келген шагым бойы нша к1нэл1 адамнын басын шабуга буйыруы мумк1н болатын. 288

ДА ЛАН ЬЩ ДА НА АРУЛАРЫ РАЗИЯ КАТЫННЫЦ МУРАГЕР БОЛ ЫП ЖАРИЯЛАНУЫ Ж0НЕ ИЛТУТМУШТЫН 0Л1М1 Илтутмуштын кабш етп M yparepi, Бенгалиядагы орынба- сары api улы - Насир эд-Дин М ахмуд елпрден озды. Султан- нын Ю улыны н ешкайсысы акыл-ойы бойы нша оны ц кызы - Разия катынмен тен келмейтш. 1232 жылы Гвалиор бекнй- ciH басы п алган с о н Д ели ге оралы сы мен, уэз1р м ен эм1р- лерд1 жиы п, э дш д е , халыкты ту сш етш , курдел1 м ем л екегпк мэселелерд1 шеш е бш етш адам ретгнде, так Myparepi етш е зш щ кызы Разияны жариялайтынын маш м деп, Тадж эл- М улш М ахмудка THicTi жарлыкты эз1рлеуд1 буйы рды. Б1здщ бшуйшзше, бую л мусылман елдер1 бойынша, монархтын Tipi кезшде-ак, мурагерлж жолмен такка ие болтан Разия катын. Султанта жакын беделд1 шенеушктер одан кэмелетке жеткен улдары бола тура, нел1ктен кызды такка отыртызбак ойын бш мек болды. Олар агзамнын мундай ею м ш орынсыз санады . BipaK, олар «М ен щ улдары м imiMAiKKe салынып, уакытгарын б ос етюзед1, сондыктан олардын ешкайсысы м ем л ек ет п баскара алмайды , кеш н олар Р азияньщ такка отыруынын дуры сты ты н TyciHeTiH бол ады » деген жауап алды. Султан Илтутмуш Разияньщ бойында мемлекет басшысына тэн касиеттер жеткипкп болатын. Ол батыр жауынгер болды , гулама адамдарды курметтеп, оларды колдайтын, мшез1 де жаксы едй Оньщ анасы Туркан катын султанньщ гарем ш деп беделд1 де, ыкпалды эйел болатын. 1236 жылы Илтутмуш Жогаргы Пендж абта болган шайкастан оралтаннан кешн ауырып, дун ие салды. О ньщ кенеттен кайтыс болуы Туркан катын мен султанньщ тагы 6ip эйел1 - Рукн эд-Д ин Ф ируз-ш ахтьщ анасы Туркан шахпен арасында жауласудьщ себебш е айналмады. Оскери ж эне эю м ш ш к Ka6uierrepi 03iHiH м ей р 1м д ш п м ен , кайырымдылыгымен ж эне э д ш д т м е н уштаскан Ш аме эд- Дин Илтутмуштын кайтыс болуы мемлекетгеп эм1рлердщ жан-жакка белш ш кетуше экелдг 289

А рш агул ТОЙБАЙ СУЛТАН РУКН ЭД-ДИН ФИРУЗ-ШАХТЫЦ БИЛ1К ЕТУ1 Э м 1рлердщ 6ip тоб ы т а к т ы » и е а ре тш д е Разиян ы тан ы са, б аск асы - Р у к и эд -Д и н Ф и р у з-ш ах тьщ xcirepjii анасы н колдад ы . О сы м ен катар, эк е сш щ Tipi кезш д е Лахорда орынбасар болтан улы такка отыруы тш с деп есептедг Илтутмуш Пенджаб жорыгынан ауру болып оралтан кезде оны ез!мен 6ipre Делите экелген болатын. Акырында, анасыньщ куш -яогертщ аркасында Рукн эд-Дин Фируз- ш ах т ак к а н е б ол ды . BipaK, к еп у зам ай Т ур х ан -ш ах маркум суптанньщ езге балаларын кинай бастады. Алдымен ол Ил- тутмуш ты н улы Кутб эд-Динд! кезш сокыр eTin, елп рдк Р у к н э д -Д и н Ф и р у з-ш ах iiuiMfliK п ен к ен ш кетер у ге кумар болды, онын ж у г е н с в д т езш е унады. Ол м емлекегп колына алган сон, казы нага акы телеуд1 токтаты п, провинциядагы оры н б а са р л ар ж э н е И л тутм уш тьщ у л д ары н ы н 6ipi Гийас эд-Дин М ухаммед-шахты кетердь Осы кезде Пенджабка т у р к ш щ 3Mipi М а л и к С ай ф эд -Д и н б асы п ш рдг Киын жатдайга тап болтан Рукн эд-Дин кенш кете- руда токтаты п , ocnepi м ен эм!рлерд1 б астап , Д елиден кетерш силлерге карсы шытуга мэжбур болды. Рукн эд- Дин кен пейм , кайырымды адам болса да, султаннын жактастары ньщ 6ip 6exiiri оган батынудан бас тартып, б у ш кш тер жагына ш ыкты. О сы кезде Делиде Рукн эд- Д и н н щ а пасы ж э н е б уры нты т а к Myparepi Ра зи я м ен оньщ анасы Турхан-шах арасындагы катынас бузылды. Кала ш ш д е Турхан-шах Разияны ел^рм ею ш екен деген лакал тарады. Разиянын жактастары секем алып, кутпеген тосын ж агдайларга дайындала бастады. Казн Д жузджанидщ ха- барлауы бойынша Рукн эд-Диннщ анасы Разияга карсы ез адамдарын ж1берген, 6ipaK, Д ели дщ тургы ндары к етерш с- ке ш ы к ты ж э н е о л ар Т у р х ан -ш ах ты e3iHiH с ар ай ы н д а жа- сырынута мэжбур етп. 290

ДАЛАНЫЦ ДАНА АРУЛАРЫ Рукн эд-Дин Делидщ ш етш е жеткенше оныц анасы Гилу- Кхари туткынга алынды. Астанага юрген уландар Разияга а н т 6epfli ж э н е он ы с у лта н ды к тьщ т аг ы н а оты ргы зд ы . Т акка ие бол тан Ра зи я е з ш щ б1рнеш е T y p x i acKepi м ен эм 1рл ер ш Рукн эд-Дищй туткындауга ж1бердкЭм1рлер оны устап алып, Делите анода, мунда ол Разияньщ буйрытымен зынданта тасталды. Осы жерде хижраньщ 8-рабында 634 жылы (1236, 9 карата) онын гумыры аякталды. Саяхатшы ибн Баттута Разияньщ такка отыру тарихын баскаша баяндайды. Онын айтуы бойынша, Рукн эд-Дин анасы Турхан-шахтьщ ыкпалымен езш щ бауырларын ки- най бастаган. Сондыктан, онын апасы Разия Рукн эд-Дищц жазата тартуды буйыртан. Б1рде ол м еш п те болтан кезде Разия к ай ы рш ы н ьщ ки1м1н к и ш , д аулатхан ы н - еск1 бею - н1ст1н т о б ес ш е ш ы тад ы д а , айгайл ай б астай д ы : «Мен1н ш1м Р укн эд -Д и н т эт ы 6ip iHiMfli [М уи зз э д - Д ш ш н ем ес е Кутб эд-Динд1] е л и р д к енд1, мен1 ж ары к дуниеден кетсрмекнп! О л адамдарга оз экес1н1н дарканды ты мен кайырымдылыты ж ен1нде ecKeprri. А да м д а р тоб ы меш1тке л ап кой ы п, Рукн эд-Динд1 устал алы п Разияньщ алды на экелд1. Сонда, Разия- ны н айтканы : «Kici влт1рген адам е лу г е тш с!» , соны м ен , Рукн эд -Д и н Kici е л п р у ш рет1нде ж азата тарты лган. 03iHiH бауырлары ж ас болгандыктан, халык пен эм1рлер Разияны б1рауыздан султан тагы на отыргызган (1236). Осылайш а, Разия мурагер ретшде такка ие болмаса да, ез кукыгына к уш пен ж ещ ск е ж еткен . Р укн э д -Д и н н щ бил1г1 не б ар ы алты ай 28 кунге созылды. О л мемлекет ю терще енжарлыты, эн- куй мен бите тым кумарлыгы унин кулатылды. М ае болып алып, пшге мшет1н, базарларды аралап, алтын-кум!с шашып, пш айдаушыларды байы тгы. Ж умсак мшезд1 Рукн эд-Дин em6ip Tipi ж анта ж а м а н ды к icn-емеген, 6ipaK, 03iHiH жугенЫ з- fliriHen ол султан ды кп ен 6ipre ем1рш ен д е а йы ры лды . 291

Арш агул Т О Й Б А Й РАЗИЯ КЛТЫННЫЦ БИЛ1Г1 Разия так к а оты рган н ан к еш н , iHici Руки эд -Д и н н щ кезш де ум ы т болтан Ш амсия эулетш щ дэстур1 мен тэрНбш кайта ту л етп , эдш сотты колга алды. О л, acipece, езш щ кол астындагыларга кец пейщ щ болды. 0 3 i билш курган алгаш кы ж ы лдары согы лган тенгелерге мынадай сездерд1 ойы п жазуды буйырды: «Умдат ан-нисван малике-и заман султан Разия бинти Ш аме эд-Дин Илтутмуш» («Эйелдердщ Tiperi, зам ан н ы н OMipmici, с у лта н Разия, Ш ам е эд-Дин И лтутмуш кызы»), Разийят эд-Дунйа ва-д-Дин (Элем мен д ш ю ц cyftiicrici) ж э н е Б и лкис-и ж ахан (ж айанны н Б и л к и а ) сынды атак алган Разияга такка отырысымен удайы кур- дел! кед е рп л е рд ! в тк ер у ге ту р а келдГ О л ар д ьщ imiHfle, ен eaeyaici д ш и такуа п ард ы н ы кп алы м ен болтан Н ури-TypiicriH кетершЫ едь Синд провинциясынан Нур эд-Дин деген турю бастаган, Д ж ун ж эне Ганг езендер1 жагалауларынан И ндияньщ кар- матгары мен мулаидтар (еретиктер) Д елиге агылды. Олар 6ip-6ipiMeH а да л бол у га купил cepirecTi. А дам дарга уагыз айтуды унататын Н ури-турж 6ummi адам ретш де саналатын. Ол ш афитгер мен ханифиттерд1 дш нен безгендерге санап, халыкты карсы айдап салды. 6 раджаб 634 жылы (1237, 5 наурыз) Нур эд-Диннщ дайындалган карулы жактастары Д е л и д е п к е п ш ш к м еп н тке б ас ы п Kipfli. К в т е р ш с ш ш ер д щ мындаган жасагы exire б е л а д к Bip тобы жана рабат жа- гы на н , с о лту с тж какп а а ркы лы , а л, eidHiiiici токы м аш ы лар б азары н ан е т ш к о сы л д ы . EKi т о п « М у и ззи » м е т ш и е басып xipin, м усы л м а н д а р га б ас с ал д ы . Т ы ндауш ы лардьщ 6ip б в л ш сем се р м е н ш аб ы лд ы , 6ip б е л ш н ж ан ш ы п елН рд ь О сы каты гез кете р ш е тщ нэтиж есш де Д елидщ кешелер1 тургындардьщ айкайына толды. Эм1р Насир эд-Дин Ай- Й и ти м Б ахай , 3Mip Ш ай р , и м ам Н аси ри ж э н е баска д а эс- 292

ДАЛАНЫЦ ДАНА АРУЛАРЫ кербасылар кару-жарактарын асынып, карматтарта карсы шыкты. М усылмандар м еш птщ шатырына шыгып алып, карматгарга тас, Kipniiu лакты ра бастады . А кыры нда, кар- маттардьщ Ke6i кы рылы п, ке т е р ш с басылды. Разия к е т е р ш с п басумен болып ж аткан кезде, уэз1р - Низам эл-М улк Ж унайди жэне оньщ езге карсьшастары - М эл к Ала эд-Динмен Ж энимен, М эл к Сайф эд-Дин Куджи, М эл к Изз эд-Дин Кабир-хан Айяз жэне М эл к Изз эд-Дин Мухаммед Салари - Делидщ какпалары жанында урыстьщ сонын кутш турды. 0м1рлердщ карсылыгы басылмауына байланысты Разия езш щ жауынтерлерще жэне Ауд М элк Н усрат эд -Д и н Т ай асаи н ь щ эс к ер ш е 6ipaece Д ели те ж ы л- жуды буй ы рд ы . М э л к Н усрат эд -Д и н Г а н т кенпп eTin, Делите жакындаганда, Разиянын жаулары отан кенеттен тап бердт Оньщ эскерщ талкандап, езщ туткынта алды. С ул тан та ш ы н б е р к г е н , М э л к Н усрат эд -Д и н уайы м н ан е л in Kerri. Д уш п ан д ардь щ Д е л и м ан ы н даты карсы лы гы узак ка с озы лды . BipaK, с у лта н Разия к о р к а ко й м ад ы , о л эскер ш жинап, аттанды. Ол Д елидеп езш щ султандык шатырын Ж амна езен1 жатасында орнатуды буйырды жэне осы ж ер­ дей урысты баскарды. Акырында, улы султанньщ уэдеске илантан М эл к И зз эд-Дин М ухаммед жэне М эл к Изз эд-Дин Кабир-хан А йяз жасы ры н турде султанньщ жагына шьнсгы. Bip TyHi Р азиян ьщ ш аты ры н д а кезд ескен о л ар б ы л ай келнгп: «Эм1рлер KeTepinicTi б асу н иеН м ен М э л к А л а эд-Д ин Ж энидк М э л к Сайф эд-Дин Куджщн ж эне уэз1р Низам эл- М у л к Ж унайдщп ш акырып, оларды коршаута алып, камауы керек». Алайда, карсылас эм1рлер курылтан тузакты бинп калады да, кашады. Оларды Разияньщ атты acxepi куады. М элк Сайф эд-Дин Куджи жэне оньщ k i d Ф ахр эд-Дин камаута алынды жэне кейшнен туткында елд г М эл к Ала эд- Дин Ж эни Накаван селосында елИ ркш , оньщ басын Делите экелдт Ya3ip Низам эл-М улк Ж унайди Сир-М ур Бардара теб е л ер к е тыгылды жэне 6ipa3 уакы тган к е й к каза болды. 293

Аршагул ТОЙ БАЙ О сы дан кеШн султан Разия бурынгы орынбасары Низам эл- Мулйс хожа М ухазабаны уэз1р етш тагайындады, оган Низам эл-М уш к атагы беривд. Разияньщ алгысына ие болтан Мэлш Сайф-эд-Дин Айбек бас колбасшы болып тагайындалды жэне Кутылык хан курметп атагына ие бодцы. М элш Кабир- хан А й яз cinipreH е ц б е п у ш ш и кта р е тш д е Л ахор о кр у п н е ие болды . С ултан Разияньщ куаты куш ейе туст1, Лакнаудан Д и в а л а, Д ам ри лата д е й ш п б ар л ы к мэл1ктер м ен эм1рлер оган багынды жэне адалдыкка ант бердь О сыдан кеш н кеп узамай, эскердщ колбасшысы Мэлш Сайф эд-Дин Айбек кайтыс болды, султан Разия бул кызмет- ке М элш Кутб эд-Дин Хусайн ибн Э ли Гуриды тагайын- д ад ы ж эн е отан Ран тан б у р б ею ш сш аза т етуд1 тапсы рды . Бегаш с с у лта н И лтутм уш кай ты с болтан н ан 6epi ундю тердщ корш ауы н да б олаты н . Р азиян ьщ 3CKepi Р ан тан б ур бекЫ Ы не а тта н ды ж э н е он д аты корш ауд а к ал ган м усы лм ан эм 1рлерш б осатты . К ал ан ьщ 6eKiHicTepiH б у зганн ан к еш н М элш Кутб эд-Дин Делиге оралды. И лтутмуш кы зметш ш ерш щ 6ipi М элш Ихтийар эд-Дин Алтунийа (Алтын-Аба) суптанньщ шатырын жэне шарап- хан ан ьщ к арауш ы сы м ш д ет г е р ш MiHci3 аткард ы , сол ym iH Разияньщ он кабагында болды ж эне икта ретш де Баран об л ы сы м ен Т аб а р х и н д 6eKiHiciH с ы й га алд ы . Разия т агы 6ip эм1р М элш И хтийар эд-Дин А йтегш хаджиб (церемониймей­ с те р а) 9Mipi д эр е ж е с ш е д е й т к ет е р д ь Д еген м ен , Разия сул- тан д ы к т агы е н ж о га р ы атакты (Э м 1 р л ер дщ 3Mipi) М элш Ж ам ал эд-Дин Я кут Х абаш иге (эф иоп) бердо ж эне оны езш е жакын устады. Э фиоптьщ тагайындалуы турю эм1рлершщ коре алмау- ш ылыгын тугызды, сонымен 6ipre олар султанга Kayimi бола бастады, ейткеш, кезш де. Илтутмуш сатып алып келген кулдзр мемлекет пен провинциялардагы ен жогары кызметтерд1 колдарына алды да, кеш н олар бостандыкка кол ж е т ю зш , эм 1рл ерге а й н ал ды . О л ар е зд е р ш щ ж еке мудделер1 294

ДАЛАНЫЦ ЛАНА АРУЛАРЫ у ш н 6ip-6ipiMeH кыркысып ж а т са д а , душпан а лд ы н да 6ipire отырып, каЬарлы кушке айналатын. С у л т а н Р а зи я е р а д а м д а р ш а KHiHin, х а л ы к т ьщ а лд ы н а ш ы га т ы н б одц ы . А д а м д а р с а д а к а сы н ы п , п ш ге MiHreH султанды жга керетш . «Табакат-и Акбардьщ » авторы - турю OMipnepi эф и о п М элнс Ж ам ал эд -Д и н Я к у т Р а з и я н ы атка немесе пшге отыргызган кезде, олар ашу-ызадан жарылып кете жаздаган ж эне ол туралы неш е турл1 кауесет тараткан деп жазады. Алайда, Разияньщ замандасы, тарихш ы эл-Ж уз- жани мундай эцпмелерд! патшайымды сыйламаушылык деп санаган болу керек, ол женш де дерек айтпайды. 0 м 1 р л ер д щ а й тк а н ы н д ай , Р а зи я м ен Э м 1рлерд щ 3Mipi эфиоп Жамал эд-Дин Якут арасында жакындык болмауы мумю н. Bipax, 6ip-6ipiMeH байланы сты кы ры к ш акты турю 3Mipi, м ал и к тер ж э н е у эл и л е р (о р ы н б ас ар л а р ) эф и о п тьщ жогары лауазымга тагайындапуын султан Разияньщ беделш Tycipy yuiiH п ай д ал а н д ы . А к ы р ы н д а, б у л тага й ы н д ау Рази я уипн де, Ж ам ал эд-Д ин Я кут ymiH де ж аксы болмады . 0 з эскерше Гвалиорга жорыкка аттануга буйрык бере отырып, Разия жауынгерлерге кеп акш а мен сыйлык улеспрдь Гвалиордьщ казны М инхадж эд-Дин Жужани малик эл-Омар Дийа эд-Дин Ж унайди баска эм1рлермен 6ipre, каланьщ бек1н!стер1нен ш ыкты ж эне хиж раньщ 1 ш абаны 635 (1238 жылы 19 наурызда) султанга берилл. Д елиге оралган Разия Гвалиордьщ бурынгы казны, «Табакат-и Насирид1н» авторын (6i3 yu iiH м ан ы зд ы д е р е к к е з ) Д е л и д е п « Н ас и р и я » м е ш т н щ камкоршысы erin тагайындады. Х и ж ран ь щ 6 3 7 (1 2 3 9 /4 0 ж .) Л а х о р д ь щ OM ipiuici М а ш к И зз эд-Дин Кабир-хан Айяз султан Разияга карсы кетерш дь Разия о ган к арсы эс к ер Ж1берд1 ж э н е 03i д е Л ах о р га а ттан ды . М эл ж Кабир-хан Разияньщ эскерш е карсы тура алмасын б ш п , б т м г е р ш ш к жасау yuiiH оган келдь У агдапасты к бойын- ша оган Мэлнс И хтиар эд-Дин Каракуш хан А йтегиннщ и ел тн д еп Мултан облысы берш дг Келюсездер аякталган- 295

Аршагул ТОЙБАЙ нан кеш н Разия 19 ш абан 637 хиж ра жылы (1240,15 наурыз) Делите оралды. Осыдан кейш 20 кун етнлмен Табархиндтщ кожасы, мансапкор, iuii тар т у р и эм1рлершщ 6ipi И хтиар эд-Дин А л туни й к ете р щ щ . Ра зи я кез1нде вз1 т ак к а оты ры сы м ен оны б1рден м арапат пен курметке белеген болатын. Алтунийд1 кейб1р э м 1рлер м ен м ал и к тер , с о н ь щ ш пн д е эм1р-хаджиб И хтиар эд-Дин А йтегин колдады. Султан Разия эскерд1 бастап, тэты да жорыкка аттануга мэжбур болды (1240, 3 cayip). М ирхондтьщ айтуы бойынша, Табархиндке жакындатанда турк1 эм1рлер1 к ен еттен ш аб уы л ж асай ды . О л ар султанш а эскерш щ колбасш ы сы эм1р Ж амал эд-Дин Я кут Хабапщщ туткы нта алы п елт!ред1. Будан кей1н кетерипске шыккан м аликтер, е зш щ адал кызметш1с1нен ж эне эм1рлерд1н кол- дауынан айырьшган султан Разиянын езш устал алып, оны Табархинд зынданына тастайды. Разиянын туткындалып, онын М алик Ихтиар эд-Дин Алтунийдщ бакылауында отыртаны туралы хабар Делите жет1с1мен, астанадаты эм1рлер Илтутумуш тын улдарьшын 6ipi - М уизз эд-Дин Бахрам-ш ахты такка отыртызды. Табар- хиндтен оралтан эскербасылар Ихтиар эд-Дин Айтегин ре­ гент! болтан жагдайда тана жана султанды танитындытын мэл!мдедт Бул ш арт кабылданды. Айтегин ез жагдайын одан opi н ы гай ту yrniH Б ах р а м -ш ах ты н к ар ы н д асы н а уйленд!, е н д 1, су лта н д а р га л а й ы к рэс!м д ер д ен умтг а р та б астады . 0 з сарайы ны н какпалары жаны нда бес есел1 наубу орнатуды ж э н е с ап ар г а ш ы ту yrniH пщ ц ерд! бай л ап кою ды буйырды . Р е г е н т г щ п атш ал ы к в к ш е г п к т е р д ! KOKceyi М у и зз эд-Дин Бахрам-ш ахтын аш уын тутызды, ол акыры Ихтиар эд-Дин А йтегшцй сарайды н !ш!нде жазата тартуды буйырды жэне оньщ орнына Бадр эд-Дин Сунгур Румид! татайындады. Разиянын камауда отырганына 6ip ай толмастан Табархинд­ т щ кожасы Ихтиар эд-Дин А лтунийа оган уйленд!. М унын e3i о р а са н елд! эд ш , зан д ы ту р д е б ас к ар ган , эрдайы м сада1Ъ1 296

ДАЛАНЬЩ ДАНА АРУЛАРЫ мен корамсагын асынып, шекарага келген ущ йстердщ шап- кы нш ы лыгы н тойтара оты рып, мэл1ктер мен эм1рлерд1 ба- ты нды ртан Разияньщ д анкы н ш ытарды. О л е зш щ экесл И л- тутмуштьщ кезшдегщей, эдш жэне завды баскаруды кайта орнатпак болды. Б у ш кш т турю эмцш ерш щ ыкпалын бузута куш салтан Ж амал эд-Дин Якут Х абаш идщ Разията жакын болуы оньщ осынау эйелдщ батырлытын мойындауымен тусш д!руге болады. Bip кы зы гы , imi тар эм1рлер м ундай эдеттерд1 ездер1 ж эне патша болтан ер адамдар упйн уйреш ш кп ж айт есептеген. BipaK баты л , акы л -о й ы м о л Р а зи я о л ар д ы Tepic ж э н е к ен н р у ге болмайтын адамдарта санады. Натыз киын кезенде, эм!рлер вздер1 мол кайы ры мды лык корген i3ri журект! патш айымта опасыздык жасады.

Арш агул Т О Й Б А Й КА ЗА К ЭЙ ЕЛ 1 И СЛ А М ЕРЕ Ж Е С 1Н Е БАС И1П, БЕТ-Ж У 31Н Ж А С Ы РГА Н ЕМ ЕС EcKi эд е би н у ск ал ар д ы н кайсы б1рш де болм асы н эйел образы унамды, сушамд1, тартымды суреттеледг Аныз- ертеплерден бастап, тарихи жырларга д е т и казак эйелдер! ерекш е суретгелген. М ысалы, солардыц 6ipi эй г ш шешен Ж иреншенщ жары, акыл-парасаты жагынан асып туган, каш анда жол табатын К араш аш тьщ бейнес1 гаж ап улп емес пе? Багзы заманнан халык ш пнде кед тараган «Жаксы эйел жаман еркектт тузетедЬ> деген мэтелдщ туп ы непзш е зер салсак, казак кауымында эйелдщ орны мен релш щ канш алыкты манызды екенш керем1з. Казактар кы з баланы ерекше кад1рлеген. Ол еч алдымен epic кенейтер урпактын уйыткысы саналган. М ысалы, «Кыз Ж1бек» поэмасындагы Сырлы бай ханньщ кызы Ж1бекгщ акыл-парасаты айналасындагы ез агаларынан элдекайда бшк керш едт Казак эйелдер1 ешуакытта ислам ережесш е бас иш, бет-ж узш ж асырып керген емес. Ол езш ермен тен санап, ел намысын коргауда эрдайым кезге Tycin отырган. Керек кезш де кол бастаган кыздардьщ бейнес1 ауыз эдебиетзнде барш ы лы к. Ру тарты сыны н киян-кеск1 кезещ нде 6ip рудын туы н устал, сез1н сейлеген би кыздардьщ бейнес1 осы кунге дейш жеткен эдеби муралардьщ н еп зп езеп. К азак когамы ндагы энпп, куйm i эйелдер ерекш е курмет, сый-сияпатты ч neci. О лар ж урген ж ерш щ сэн-салтанат, ажарын ашып, айрыкша думанга айналдырып отырган. Бу­ тан он саусагынан eHepi тамган казак эйелдерш косу артык болмас. Б1здщ бай кол енер1м(здщ н еп зш калаушы ару- ларымыздьщ енбеп урпактан урпакка ж етп. Кшем, тундж, баскур мен шиден бастап босаганын бауына дейш гажайып ою -ернектер - казак эйелдерш щ гасырлар бойы калыптас- кан у ш ан -тещ з eHepiHiH н е п з п б е л п л е р г 298

ДАЛАНЫЦ ДАНА АРУЛАРЫ К азак эйелдер1 отагасы жолаушы кеткенде тек кана отбасыньщ и е а емес, буюл ауылдын басшысы бола бшген. А тбасы н Tipen келген конакка отагасы н, ягни, уй иесш ж о к татп ай , к у т т -ш ы г а р ы п с ал ган . BLnrip, к е с е м эй е л де р бар жабдыгымен конагын кабылдап, жол-жоралгысынан ж ы гы л м а й , б ар ы н ш а р и за е т ш а тт а н д ы р а д ы . B ip елд1 аузына каратдан бэйбш елер, ердщ кунын exi ауыз сезбен 6iTipreH сунгы ла ш еш ен кы здар, жауды н ян герш кум еткен, ж е л т и жундей туткен адуын аскак батыр эйелдар каншама десещ зип! Bi3 соларды н 6 ip парасы н гана насихатгай алды к. Ce6e6i, аналар такырыбы игершмеген тьщ дуние, жазылмаган дастан. Д а л а ем 1 р ш д е п е р к ш д ж , таб и гат п е н т ж е л е й eMip кеш кен казак кыздары м ш езш щ кайсар, азат болуы да зандылык. Осынын 63i сонау багзы заманнан 6epri аныз, ауыз эдебиетш де калы птаскан Tip aix, eMip е р ек ш ел ш тугы зган еркшдйс, ерлж улгш ерш деп казак эйелдерЫ ч дэстурл! бейнесш айшыктайды. Ж азушы М ухтар М агауинше айтсак, «Э лем деп ен сулу - казак эйелн м енщ жарым, менщ анам, менщ кызым. Казакты казак еткен осы эйел болатын, сулу гана емес, сымбатты, мш ездч акылды, адап жар, абзал ана, агайынга камкор, ауыл- аймакка кут, ердщ мактаны, елдщ корю » бола бшген казак эйелдерш щ когам мен саясаттагы, сондай-ак, отбасында- гы релш щ зерттелу1 ani де ез жалгасын тауып, одан api насихатталарына сеш м зор. 299

А рш агул Т О Й БАЙ Казан; теледидарыныц ашылуьтен хшщымыздыц eMipi- не мыц-миллион жацалыц келт, xezindip экран ел влиршщ шын мэншдег! айнасына айналды. Кунбе-кун эркш вз ушнде memiKmi цосып, налагай багдарламасын царайтын дэреже- ге жеттй Mine, сол цазак, теледидарыныц 50 жылдыгын атап жатцан Kyaipzi кезде 6i3 тележурналист - Аршагул Тойбайдыц азды-Kenmi ецбегте тоцталганды жвн кврдт. Ce6e6i, ол крлына дипломды алган сэттен бастап, 25 жыл OMip'm 6ip орында, Казак; теледидарында ецбек етуге арна- ган, квпш т к квцтнен шыщан «Тамаша», «Шашу», «Туган ж ер эуендери>, «Шабыт», «Сымбат» циклдертщ авторы болды. Сондай-ац, ел ejuipi, хальщ тагдырына арналган «Шеж/ре», «Атамура» хабарлары мен кугын-сургт цур- бандарыныц емipin еске салар «Тулпардыц туягы» цикли М.Эуезовтщ 100 жылдыгына орай mycipinzen «Мухтар элели» атты телеэнциклопедиясыныц оз1 6ip тебе. Буган цоса А.Тойбай «Ел боламын десецгз...» авторльщ баг- дарламасы арцылы Семей полигоныныц да цааретт сез emmi. А рш агул Тонбан-А кназар: «КУМ Ы РСКАНЫ Н, ИЛЕУ1НДЕЙ ЦЫЗУ 0M IP КА Й Н А П Ж А Т К А Н Ж Е РД Е Ж ¥ М Ы С 1СТЕД1М ...» - Француздыц улкен гуманист ойшылы zpi цогам цайраткерi Мишель де Монтенънщ кезтде: «Жастьщ шак,- та мыц сан жол цубыла ойнацшып, цызыцтырып езте тартып турады, 6ipa«;, соныц ш ш де 6ip жол гана адамды мацсатына жеттзедг», - дегеш бар. Тележурналист болу- дан бурын, жалпы журналистиканы тацдауыцызга не себеп болды, Аршагул? - Б1здщ б ал а кез1м1зде « К а за к ста н пионерЬ» д еген пе­ ремет газет болды. Алматы облысы, Енбекннказак ауданы- 300

ДАЛА Н ЫН, ДАНА АРУЛАРЫ ны н T aycyrip ауы лы нда ту ы п -е еп м . Э кем CepiK - жогары бш м д1 мал flapirepi, анам Э ш м ж амал - тэрбиенн болатын. Мен олардын терт улдын ортасында бетше жел типзбей ecipreH ж а л г ы з к ы зы м ы н . Б а л а кез1м нен ю тап о к ы ган ды у н ататы нм ы н . А у ы л ю тап х а н а сы н д агы KiTan б1ткенд1 ту гел тауыстым десем, муным кур мактан уш ш айтылган нэрсе емес. К1тапты квп окы ганы мнан болар, «К азакстан пионерЬ> газетш е ез ойларым мен керген-бшгешмд1 жаза бастадым. Газеттегшер де маган хат ж1берш, макалаларымды жариялап т у р д ы , TinTi, к ал а м а к ы д а с а л ы п , м эртебем д1 с а н р е т e c ip r e m бар. Осылайш а, жас типш атандым. Акыр сонында ауылдагы енбек адамдарын тугел ж азы п ш ыктым деуге болады. Bipax, мектепте окы п ж ургенде ж урналист болам деген ой келе койган жок. Туган-туыстарым тугелдей медицина саласын- да. Солар сиякты мен де дэр1гер болгым келдь Бар арманым университетке тусу едй бй ткеш , Казак университет! сол кез- flepi р е сп у б л и к а д а ж а л г ы з ед1 г о й , о н ы ц ш о к т ы г ы б эр ш ен бш к-тш . Сол бш кке кол создым. Аудандык газетой берген ж о л д ам а сы б ар. С е й т ш , э п к е м н щ к е н е с 1м ен у н и ве р си т е т - т1ц журналистика ф акультетш е куж аттары мды тапсы рды м . Рас, окып журген жы лдары деканы мы з А мандосов агай: «Ж урналистика дегенщ кыздарга колайлы жумыс емес, ецбектерщ еш кетпесе болды» деп, окуга тускен оншакты кызга карата ой тастап, ескертш отыратын едг.. 0 a i еЫмде, 1980 жылы каси ето караш анырак - Казак теледидарына ж ум ы ска келд1м. О л кезде бул ж ерге кызмет- ке орналасу - аспандагы айга кол жетк1зумен б1рдей едй Олай дейтзшм, бес-алты ж ылда 6ip орын босаса, оган бакыты жанган адамдар гана жумыска мретш . М енщ багыма о р а й , 61зд 1н у с та зы м ы з, К а за к тел е д и д а р ы т ар и х ы н д аг ы ipi тулганьщ 6ipi - Совет М асгутов осы ж ерде Бас редактор б о л ды . Bi3fli 3 -к урстан бас т ап , б1рнеш е к аф едр ага бвл1п о к ы та бастаган. Сол жылы Совет аганыц ж етекш ш пм ен радио жэне 301

Аршагул ТОЙ БАЙ теледидар кафедрасына жазылдым. М енщ теледидардагы ем1рбаяным осылай басталды десем де болады. Жетекнпм!з: «Сендер ш ын м энш деп тележурналист болгыларьщ келсе, жумыстын кыр-сырына кану уннн ещ црю пен коян-колтык араласулары н керек», - дейтш . Содан болар, 6i3 сабатымыз- дын кебш Казак теледидарында епазетш болдык. Э рине, б1здщ куаныш ымызда ш ек болтан жок. Алташын- д а тележ урналистикага бес адам жазылтанбыз, сонында мен жалтыз калдым. 0з1мш ц енбеккорлытымньщ аркасында, осы киындыты мен кызы тен т у с т жататын мамандыктьщ оты м ен Kipin, куш м ен ш ы кты м д е с е м а рты к ем ес. М аркум устазым ны ц улкен умгг арткандытынан ба, элде маманды- тыма деген суш спенш ш ктен бе, эйтеу1р жумыска жан- тэш м м ен KipicTiM. О куды 6iTipin келгенде еш киналы ссыз суда ж узген б ал ы к тай ез1мд1 е р к ш с е з щ щ м , сцен ари й ж азы п, х абарлар Tycipin, б1рден ортата ciHin кетп м . Мен эуелде «Казакстан» акпараттык багдарламасында жумыс ю тедш . Бул нагыз кызу наукан кайнап жататын ре- д ак ц и я ла р д ьщ 6ipi е д ь М е н щ ж ур н а л и с т р е тш д е калы пта- суыма тэж1рибел! мамандар М олдабек Ш олпанбаев, Дуйсен Ш егебаев, Е рж ан У айсовтардьщ acepi м ол болды. Ж ур­ н ал и с та сапармен республикадаты барлык екпщвд куры- лыстарда, енеркэсш орындарында, енбек адамдарынын ортасында болып, сан алуан хабарлар дайындадым. Мэ- сел ен , Тем1ртау м еталлургтер1 а расы н д а, Е ю бастуз KOMip разрезш де, Кентауда, Ш ымкент кортасьш зауытында жэне б аск а ж е рл ерд е б о л ы п , н агы з OMipai керд1м. - Эфирге шыгарылган сол кездег1 жаца циклдер туралы эцгшефзд! врбтсецЬ? - Колым бос кезде енер адамдары жайында газет- ж урналдарта макалалар ж азы п тураты н эдет1м бар едк Bip кун1 ж у м ы ст а о ты р тан д а К азак т ел е р ад и о комитет! терагасы ньщ орынбасары маркум Камал Сей1тжанулы Смайылов кабинетш е ш акырып: «©нер такырыбына жазтан 302

ДАЛАНЫЦ ДАНА АРУЛАРЫ макалаларывды окып журемш , журналист жан-ж акты бол­ таны жен, с е т М узыкалык хабарлар Бас редакциясына ауыстырсам дейм ш , калай карайсын?» - деда. Тосылып калдым, тапкан жауабым: «М енщ музыкалык б ш м ш жок к о й » б ол ды . « О к ас ы ж о к , о л ар г а д э л Ka3ip ж а заты н ада м керек» дед1 К амал ага. С оны мен, теледидар кестесш д еп - ен кеп уакытты алатын opi кумырсканьщ илеуш дей кызу eMip к ай н а п ж а т аты н р е д а к ц и я г а т а п б о л ды м . А з д ы -к е т т бул жерде он жылга жуык жумыс гстедш. «Музыка енерш щ кай саласы нан хабар ж асасан да ез еркщ , 6i3 ж аксы идеяга, мазмунды сценарийге nienipxen отырамыз», - деп Бас редак­ тор, б елгш композитор Кейес Д уйсекеев агамыз куш ак жая карсы алды. ЕЫмде калгандарын санамалап айтсам, ол «Ту- ган жер эуендерЬ), «Ш аш у», «Ш абыт», «Сымбат», «Х алык талант кайнары», «Тамаша» циклдер i едц Мен «Тамаша» ойын-сауык багдарламасыньщ редакторы болганда терт адам ж ум ы с гстедйс. Бул улкен уйы м дасты руш ы лы к к аб ь n erri кажет ететш шаруа едь Х абарга катысатын авторлар, артистер, титл, олардьщ есеп-кисабына деш н менщ мойны- ма жуктелдь Ол кезде цензура к ап ы жумыс ю тейпн. К о р ­ олей «шеп те елен, шенге де елей» деген болмайтын. Артис­ тер де, олардын эндер1 де керкем дк кецестщ руксатымен гана эфирге шыгатын. Ал, «Тамашаньщ» бас режиссер! маркум Лукпан Есенов агамыз бш пр, ез гс т щ кас m e6epi болды. Артистерге кел­ еек, Кудайберген Суптанбаев, М еш рм ан Н урекеев, Кад1рбек Д емесшов, Ш олпан Байгабылова, Бакыт Айтова, Лидия Каденовалармен дереу тш табысып кетгас. Ол кезевде жаспын, эрине, кемшшктер1м де болды. Д ей турганмен, «Тамашага» коскан улеЫмд1 сураса, мен бул багдарламаны алгаш рет акпарат куралдарына насихапады м, осы жагдай - esiM у ш ш зор куан ы ш . А в то р ла р курам ы н ха лк ы м ы зга б е л п - Л1 с ати ри ктерм ен т о л ы к ты р д ы м . Y м бетб ай У ай д и н , М айты Ю супов, Fаббас Кабыш ев, Кепен Эм1рбековтер «Тамаша» 303

Аршаг-ул \"ГОЙБАЙ ойын-сауык отауынын керермен кецш нен шыгуына зор улес косты . О дактагы атагы ж ер ж ары п турган София Ротару, Ренат И брагимов, Альберт Асхадуллин, Лев Лещенко, Н ад еж да Ч еп рага тэр1зд1 б ас к а д а эн ц п л ер д 1 керерм ендер- мен жуздесНрдш. Арата аз уакыт салып, «Ш аш у» атты авторлык багдар- ламаны аштык. М ундагы максатым - Казак енерш щ кек- ж иепнде каулап шыккан тапантты энш шер мен компози- торларды елмен таны стыру болды. Тем1рбек Жургенов атындагы Театр жэне кино институты алташкы тулектерш уш ыруга дайындалып жаткан, «Ш ашу» багдарламасы жазылатын куш 6i3re мереке сиякты болатын. Рас «Ш а- шуды» ашар кезде коп кедергшерге уш ырап, акыры осын- дай багдарламаныц каж ет екенш дэлелдеп шыктым. «Ша- шудьщ» шапанынан шыккандардьщ ш ш д е бугш л ель м1здщ б е л г т енер жулдыздары Роза Рымбаева, Майра 1лиясова, Кудзйберген Бею ш ов жэне баскалар бар. Олардын эркайсысыньщ шытармашылык портреттерш дайындап, есу- ерлеу кезендерш ш куэЫ болдым. Композиторлар Телеген М ухамеджанов, Сейдолла Бэй- т ерек ов , Б ей б гг Д эл д ен б ев , CepiK Е р ш м б аев, Э д ш Б ес п б а ев , Ермек Кусенов, 0л1би М эмбетов секицц жас компози- торлардыц тырнакалды туындыларыньщ режиссер! маркум Светлана Есмуратованын енбеп зор. 0 л i еЫмде Жэния 0убэш рова мен Гayhap Мырзабекова тунтыш рет Франциядан «Ж ан - Тибо» халыкаралык сыйлытын апып кайтканда, оларды эуежайдан кутш апып, «Ш аш у» багдарламасына алы п келш , керерм ендерм ен кауыш тыртанбыз. Ka3ipri к езд е б у л еш м де рге е ш кан д ай ан ы к там ан ь щ Keperi жок. Семейден «Каламкас», Тортайдан «Ш ертер», Алматы облыстык «А скар», «Адырна» ансамбльдерш тжелей эфирге ш ы гарды к . ¥ л т ж а н д ы , к азак OHepi м ен м эд ен и ет ш щ улкен жанаш ыры , когам кайраткер1 0збекэл1 Ж эш беков атамызбен д э л сол к езд е тан ы с т ы п , сухбат ж у р п з г е н ед1м. 304

ДАЛАН ЬЩ ДАНА. АРУЛАРЫ - Элемнщ Айтматовы атангаи Шыцгыспен ет-уш рет сухбат ж урггзгенщ з де бар гой. - Иэ. H eri3i, Ш ьщ гыс А йтматовты н ш ыгармалары н мек- тепте жургенде окы п бивдм. Kem nxepi Эселд1 у натканы м сонш а, «Ф рунзе каласы , Ш .Айтматовка» деп хат та жазып ж1бергенмш. Баламын той, алтынш ы-жетшпи сыныптаты кез1м. К еш н теледидар Tunuici ретш де улы ж азуш ьщ ан сухбат алута бардым. Ол кезде «Кдраш-Караш», «Кексерек» фильмдер1 Tycipuiin бгткен. Алматы та Ш ьщ гыс А йтматов кинорежиссер Толомуш вкеевпен келген екен. Энпмем1з оте ж ак сы OTTi. К ь ф гы з т ш н д е с е й л е с е д е , ж а зу ш ы н ьщ к азак эдебиет1 мен eHepi, уптгы к байланы стар ж ен ш д еп ce3i 6i3re с о нш алы кты TyciHiicri б олаты н . К а р ап а й ы м с и я к ты , 6ipaK, шешен адам емес пе? М ен Э сел туралы хат жазып ж1бер- гешмд1 де ж асы рмады м, алтан жауап хатгы н м е т кокке KOTepin т ас т ат а н ы н а ракмет1мд1 а й т гы м . С у х б ат а як тал ы п , к о ш т а сы п о рн ы м н а н ту р а б ер г е ш м д е , о л Kici м е н щ аягы м - ньщ ауыр екенш байкап калды. Ж ымиып: «Кы з болса, атын 0 с е л к о я р сы н —» д е п н и ет к ы л ды . А й т ка н ы н д а й , м ен у акы - ты ж етш , кы з тудым. А тын —Э се л койдьщ. Ka3ip Эсел1м1з университет 6iTipin, экесш щ жолын куы п, зан кызметкер1 болып отыр. Ш ьщгыс Айтматовпен екш нп сухбатым М .Эуезовтщ 100 жы лдыгы карсаны нда ж урп зш д ь 0з1н «Э уезовтщ шэ- KipriMiH» д е п б ш е тщ ж а зу ш ы со л к у ш к е с ш п 6 ip с агатга й сейледг Бул кездесуден жарты сагаттык умытылмайтын хабар дайындалды. - «Маэстроныц махаббаты» атты 6ip ad&xii mycipiniM де жасадыцыз емес пе? - Bip жолы К амал С еш тж анулы ш акы рды . Бул «О тырар сазы» ансамбл1 жанадан курылган кез болатын. Камал ага: « Н ургис а Т ш е н д и е в агац м ен с ухбат ж у р п з е с щ . BipaK, ол KiciHiH мшез1 ки ы н . ¥ н а м а г а н а дам м ен с ей л е с п е й д ь А л, сен ж олы гы п , ф и льм -кон ц ерт Tycipin кай туь щ керек » деп 305

Аршагул ТОЙБАЙ т ап с ы рм а б ер д г Б ул к езд е э й г ш « К ы з Ж1бек» фильм1 Tycipinin бггкен. Ф и льм д е Н у р ги с а агам ы зд ьщ «А кку» куш жазьшды. Н ураган «Казак концерттеп» кабинетшде, кецщщ к уй де оты р екен. Б1зд1 д у р ы с каб ы л дад ы . О л к езде «О тырар сазында» не бары 7 адам болды. М айгул Казтурганова «Толкыма» энш орындады, сазсырнайда - Гулнэр. Сол курамда Ермек Э бш таев, Е ды Кусайынов та бар. Камал ага е щ н 6i3re: « Ж ум ы стары н ды Н ураган келш к е р е д г ¥ н ам ас а, сенщ басынды да, м енщ басымды да сындырады...» - деп к о б ал ж ы д ы . А л ай д а, « К е н е а сп ап тар кумб1рЬ> д еп атаган б1здщ сондагы 40 минутты к т у а р ш м Н урагана унады. « О й , айн алай ы н К ам аш , 6i3fli б у к ш ж у р тка таны таты н болдын! М ына балуан Лукпан маган унады! Аршагул де ез карындасым болып ш ыкгы!» деп ризашылыгын биццрдь О сьш ай ш а 6i3 т у н г ы ш « О ты ра р сазы » ансамбл1 туралы , ондагы кене аспаптар, орындалатын шыгармалардын тари- хы мен мэш жайында толыкканды концерт - сухбат дайын- дап, Республика журтшылыгына усынган болатынбыз. Кеш- HipeK Н у р аг а н м ен Д ар и г а женгем1з exeyi ж ай ы н д а «М аэс- троны н махаббаты» деген сценарий жаздым. Лукпан Есенов режиссер ретш де осы туындыны туард г А л, «Сымбат» деген балет енерш е арналган багдарла- мада мен Ш ара Ж иенкулова, А лмас Бекбосьгаов, Заур Рай- баев, Рамазан Бапов, Раушан Бэйсеш това, Н ина Рудакова- лардыц шыгармашылык портреттерш жасадым. ¥зактыгы 6ip сагаттан туратын «Ш абыт» циюпнде Бибйул Телегенова, Ермек Серкебаев, Абай Байтогаев, Бекен Жылысбаев, агайынды Абдуллиндер, Латиф Хамиди, А хмет Ж убанов, Ш эмпй Калдаяков, Эбш ахат Есбаев, Кудыс Кожамияров, Корлан Калиламбекова, Роза Б атан о ва, Роза Жамановалар- дыц портреттерш дайындадым. Бул хабарлар Казак теледи- дарынын алтын корында сактаулы. Сондай-ак, куйшшер Телеген Момбеков, Н ариман ¥лкенбаев, энпй агамыз Дэнеш Ракышевтарды да халыкпен дидарласуга алып шыктык. 306

ДАЛАНЫ Н,ДА Н А АРУЛАРЫ - Жаца гасырдыц басында тэуелЫздж туын желбгрет/п, эфирге жаца тулгалар шьщты. Оган да О здщ улесщЬ мол болганын б 'шелйз. - Enium тэуелш здж алган туста мен «Ел болам десещ з» деген авторлык багдарлама ашып, оган Казадстаннын до­ гам дайратдерлерш датыстырдым. 0 6 iin Кекшбаев, ЭбдК мэл1д Н ы санбаев, М а н а т К озы баев, К ойш ы гара С алгара, Нурлан Оразалин, Асанэл! Э нйм ов, М ырзатай Жолдасбедов, Кенес Нурпеш сов, Сэбетдазы Адатай, Ш ерхан М уртаза, Тунгыш бай Ж амандулов, Оразалы Сэбден, М адаш Тэттмов ж э н е б ас д а л ар ы ж а с м ем лехет!м 1здщ ipreciH н ы га й т у ymiH не icTeyiMi3 к ер е к д е г е н у л д ен с у р ад д а ж а у ап (зд ед д ой- толгамдарын ортага салды. «¥лы дала ойшылдары» деген атпен Ф илософия институты ны н басш ысы ададемид, белп- ni т ал ы м Э бд1м эл1к Н ы с а н б а е в п е н 6 ip r e А са н д а й гы , К ор- дыт, эл-Ф араби, Кдцыргали-Ж алайыри, М ухаммед Кайдар Дулати, Кожа Ахмет Иасауи ж енш де телеэнцидлопедия дайындадыд. «Ш еж1ре», «А тамура» циклдерш де дене тари- хы мы здан 6epi тарты п , ш еж1реге ж у гш ш , тари хта болтан хандар, билер, батырларды тугендеп, ж ер-су атауларына да назар аударып, ономастикалыд домиссияга халыдтын OTiHimTepi м ен у с ы н ы с т а р ы н ж 1берш т у р д ы д . Б у л тар и - хи-танымдыд хабарларды б ел гш ж урналист Н азгул Эбу- турапова едеум1з дезектесш дайы ндадыд. Сондай-ад, К азак теледидарында «Тулпардьщ туягы» атты цидлде репрес­ сия дурбандарыньщ жарларын, бауыр-тугандарын, ул-дыз- д ар ы н i3flecTipin, м у р аг ат т а р а д т а р ы п , ж ы л б о й ы т о п т ам а хабар журлзд1м. Казадтыц тунгыш М эдениет министр! Тем1рбек Ж ургенов, А лаш ардадты лары - тунтыш продурор Сулеймен Е сдараев, елнй Нэз1р Т ередулов, дазадтьщ тун­ тыш магистр! Ж адып Адбаев, М агжан Ж умабаевтьщ, Сан- жар Асфендияров, Халел Д осмухамедовтерд!н балаларын тауып, халыд санасынан вше бастаган асылдарымыздьщ б ей н есш ел!м !зге тан ы сты рута енбед ш ш рдш . М ун ы н 6api Казад теледидирынын алтын дорында садтаулы. 307

Арш агул Т О Й Б А Й Ал, «М ухтар элемЬ> телеэнциклопедиясы бойынш а улы жазуш ыньщ 100 жы лдыгы на орай, жыл бойы эфирден 24 хабар берщцк Ж азушыньщ Ю НЕСКО келемш де этап етшген Семейдеп улкен тойы вд ен й ям з бен ецбепм вдщ коры- тындысы болды. Бул энциклопедияда жазушымен узенплес болтан алдьщ гы толкын агалар Эбдщ ца Тэж1баев, Хамит Ерталиев, Зейнолла Кабдолов, М узафар Эл1мбаев, Дукенбай Д осжанов, Мурат О уезов катысты. М .Эуезов атындаты Э дебиет жэне енер институты мен Эуезов муражайы Кызметкерлер1 ул к ен к ем е к Kep ce rri. О у езо в т щ OMipinae i3 калдыртан Ф атима ханым, кызы М утамила апайдьщ, Абай- д ы н нем ере-ш еберелер1 а й тк ан естел1ктер е зш ш е 6ip тебе. Ресми тойлантан алгашкы Наурыз мейрамынын сцена- рийш жазган журналист болганымды да мактан тугамын. 0 л i е ам д е , ол кезде бас редакторымыз Дулат Исабеков атамыз болатын. Бул сценарийд1 жазтанда матан казак кене тарихыньщ бшлрлер! Ж атда Бабалыков, Сэбетказы А катаев, сондай-ак, эжелер1м «А лып анадан туады» атгы батдарламамнын кешпкерлер1 болтан М укагали Макатаев- тьщ анасы, 0 6 im Кеюлбаевтьщ анасы, ез1мнщ асыл анам 0 ш м ж ам ал баталарын 6epin, жол сш тедь «Келгсш шшксн тон келте болмайды» демекип, журналистер тобыньщ в д е т а - «Наурыз осындай болтан!» дейтш дей денгейде шыкты. Сонда 21 наурызда танты сатат 6 д а басталган мерекелж ш еру 22 науры з, т у н п 12 00-ге дей ш жалгасты. Bip студия- д а «О ты р а р с азы » о р к ес т р и о н OHiuinepi ен е р кы зды рды . Елбасыньщ куттыктауымен аш ылган хабарламамызга тарихш ылар, эдебиетш ш ер, этнографтар, музей кызметкер- лерк спортшылар, ауыл кариялары, мусылман елдершщ елшшер! катысты. Кыргызстан, бзбекстан, Туржменстан- нан куттыктаулар келдь Театр артистер1 театрлантан койы- лы мдар Kepcerri. Бул 1992 ж ы л болатын. Осындай улкен театрланды рылган тарихи таны м ды к шоу-багдарламаны м еш м ен 6ipre б у п нд е белгмн котам кайраткер1 М ухтар Кул- Мухаммед журпздь 308

ДАЛАН Ы Ц ДА Н А АРУЛАРЫ Ш ирек тасыр касиетп карашаныракта ел ушш, казак елш щ ipreciH ны тайтута улес коскан дуниелер1м алтын корда сактаулы екеш - мен уш ш улкен рухани байлык. Казак теледидарыньщ жарык жулдыздары, ар-намысты ардагер агаларымыз - Х амит Хасенов, Сагат Энпмбаев, Камал Смайылов, С овет М астутов, Лукпан Есеновтерд1 эрдайым курметпен еске аламын. А л, 6ipre кы зм еттес болтан - Ф атима Богенбаева, Н азгул Эбггурыпова, ¥лдай Ибадуллаева, Салтанат Бекниязова, Улбосын Айтеленд! ешкашан умыт- паймын. вкипш ке карай, осы жаркын мерекеге жетпей м езгш лз дуниеден озтан эрштестер1м - Светлана Есмуратова, Нургул М уканова, ©типа Ы скакова, Абдолла Сулеймен, Бейбгг К¥санбектерд1 сагыныш пен еске аламын. Олардыц Казак теледидарындаты орындары ерекше. - Шын эцгш еге шынайы размет айтамын. Алдагы вм1рде де табыс мол болсын! Сухбатты жургйзген Карт а Курбан, «Аружан» журналы, наурыз, 2008 жыл

А рш агул Т О Й Б А Й Арш агул Тойбай: «ЕЛ Б1ЛГЕН КАТЫ Н» МАРАПАТЫ КАЗАККА ЖАТ ЕМЕС» - а з г е цазац цыздары, аналары жайында жазу идеясы цалай пайда болды? - Ел1м1з т эуе л сЬ д ак алган нан к еш н к азак теледидары нан «Ш еж1ре», «Атамура» багдарламаларын аштым. Осы ха- барларда ел мен жердщ , сонымен 6ipre, ел баскарган хан- дар, кол бастаган батырлар тарихын дэрштедам. Кебше хандар жайында 1здендш. Eip куш Култегш тарихына ден койдым. Сонда байкаганым, Култегш елге жещспен оралган жолбарысжурек батырлардьщ аналарына «Ел бшген катын» деген атак 6epin отырыпты. Ce6e6i, батырды ана туады. К у л т е г ш б аб ам ы зд ь щ о с ы ici MeHi ой л ан д ы р ы п , «Ш еж1ре» мен «Атамурага» коса «Алып анадан туады» циюпн аштым. Ж урналистер жумыс бабымен юсапарларда кеп журедг М ен де букш Казакстанды араладым. Барган жер1мнщ бэрш ен саналы, ел мактан тутар бала тэрбиелеген аналарды 1здед1м. М ы сал ы , А ты рауда Б екет ата ту р ал ы х абар жасадым . С о н д а 0 6 im (К екш б аев) а гам ен сухбатгасьш , e3iMfli ана- лар такырыбы кызыктыратынын айттым, жоспарларыммен белю ттм. 0 6 im ага: «А рш а, аналар ел тарихы ньщ назйс ар- кауы гой. Бул винам козгамаган, тын такырып, дурыс» - деп ойымды колдады. MeHi Акмандай атгы эж есш щ мазарына epTin барды. Ел адамдарынан эжем1здщ тарихьш естш м . Нэтижесш де «Акмандай эже юм болган?» такырыбындагы макалам «Аружан» журналында жарияланды. Талды корганда «Ж етюу» каналында жургенде де ел аналарын 1здеепрш , зертгей бастадым. Томирис, Зарина жайында хабарлар жасадым. Суретыпш шакырып, олардын суреттер1н салдырдым. 310

ДАЛАН ЬЩ ДАН А АРУЛАРЫ - Арулар бейнест жасауда неге суйендщи, cypemmepdi кш салды? - Х ап кы м ы зд ы н 6ipTyap ул ы , ем1рден ерте кеткен суретпп БексеШ т Тулкиев алгашкы картиналарды салды. Олардьщ бейнесш салуда эдеби шыгармаларга, ондагы суреттеулерге ж упндж . Аналар туралы хабарымды «Томи- рис» мейрамханасында уйымдастырдык. БексеШ т салган Томиристщ бейнесш мейрамхана терш е m in койдык. 50- ге жуык ананы шакырдым. Осы жерде айта кетерлгп, ак жаулыкты эжелер1м1зге ез1мше сый-сы япат ж асагым келдг Сейтпп, М ухтар Кул-М ухаммедтен кемек сурадым. Мухтар ол к езде « А там ура» б ас п ас ы н ь щ ди ректоры . Сез1мд1 exi ет- пей сураган 50 аппак орамал м ен тем1р кораптагы ш айды алдыртып берд1. Бул сый-сы япатка улкендер риза болды. Осы кеште М ухаметжан Тазабеков казак аналарыньщ та- рихы н тереднен толгады . М арат Омаров анасы мен келд1. Э р ана туралы жеке-жеке хабар жасалды. Сол ц и ктм «Алып анадан туады» атауымен уш жылдай казак телеарнасынан бершд1. О сы хабар ш ы к кан с он 6ipa3 ада м тел е ф о н ш алд ы . М инистрлерд1н 03i б1здщ анамы зды да ш ыгар деген тш ек 6maipfli. Л ай ы кты а нан ьщ бэр1н елге тан ы с ты рд ы м . KeftiH «Анага тагызым» атты Республика сарайында улкен концерт еттаздж . Култег1нн1н 6ip ган а ici м ен щ осы н д ай к ы руар ш аруа icTeyiMe себ еп кер болды . - 50-ге жуьщ ананы елмен таныстырыпсыз, олар кшдер edi? - Кезш де «М ухтар элем1» атты 24 хабардан туратын цикл жасадым. Сол уакытта М угамила апаймен таныстым. Репрессия курбандарыныц урпагы жайында «Тулпардыц туягы» хабарын дайы ндады м . Ke6iciHiH кы здары бар ек- ен. М1ржакып Дулатовтыц кызы, М агжан Ж умабаев пен Беш мбет М айлиньпн зайыбы, Тем1рбек Ж ургеновтщ балды- зы, Каныш Сэтбаевтын кызы, бэрш ш акырдым. 06 iu i ага туралы «ЭкеЫз еткен гумыр» деген хабар жасаганым бар. 311

Аршагул ТОЙБАЙ С о л к езд е ж а зу ш ы н ьщ а н асы А й сэу л е эж ем 1збен таны сты м . А йсэуле аженпз ш ахтада ж ум ы с icTereH. Ер-азам атгар согыс- ка кетш , н еп зп енбек куш ш аналар аткарды гой. Айсэуле эже баласыньщ Кулагина «экеннщ орнын жоктатпа, оньщ атын ш ыгаруын, адам болуьщ керек» деген акылын куйып ecipreH. 0 6 im ага алгаш кы макаласын ауыл кем ш ш ктерш сынаудан бастаган. Баласыньщ кабш етщ байкаган ана оны окуга ж1бередь 0 6 iu i аганы анасы «ак патш ам» деген екен. А гайдын да анасы на деген курмет1 ерекше. У ю н е кандай адам келсе де анасы терд е отырады. А на мен баланьщ 6ip-6ipiHe деген сон д а й к урм етш , е р ек ш е ы к ы л а с -п е й ш н , меш р1мш Kopin, катгы с у й сш д т. 06iiu агага эжемен сейлесю м келетшш айттым. 0жем1з туралы хабарым шыккан сон Жазушылар одагына жолым Tycri. Сол ж ердеп акын-жазушьшар «Ана- дай керемег адамнан 0 6 im сиякты ул тумауы мумюн емес» дед1. Асанэл1 ага м ы зд ы н а н асы Т э ж 1хан апам ы з да 18 ж а сы н д а жес1р калы п , ж а л гы з б ал а н ь щ т ш еу ш тш еп , ек1нш1 рет турмыска шыкпаган. Тэж1хан эж е киын-кыстау заманда ж ас баламен жалгыз калганын айтып: «О л кезде агайын-туган комекгест1 десем OTipiK б олар. Жес1р эй ел , жет1м б ал а рет1нде карады . Балам осындай дэрежеге кетер1лгенде айналама агайын-журттьщ 6 spi ж иналды гой» - дед1. Асанэл1 аганы катты кадыр тутады екен. М еш тангалдырганы осы аналарымыз, 18-20 жасында ж убайлары н согы ска жчбер1п, ж алгы з баланьщ тш еуш тш еп калган. А йсэуле эж е арманьщыз бар ма деген сурагыма: «Арманым жок, асарымды асадым, жасарымды жасадым, кунд1з кулк1с1, т у н д е у й к ы с ы келм ей , ел1мд1 ел е тем ш деп журген азаматгары мы з аман болсы н»-дед1. Kocinin сейлеген сез1, тазалы гы , тагы баска касиеттер1 ез эжемд1 кез алдыма келт1ргендей куйде болдым. М енщ де эжем жуз жасаган. Кож аный кызы. Тарихты кандай бш етш . Согыс кез1ндеп ана б1ткенн1н тарихы н зертгесещ з, барлы гында 6ip гана максат б о л га н , ол - ж ал гы зы н жетк1зу, ада м ету. 312

ДАЛАНЬЩ ДАН А АРУЛАРЫ Олжас Сулейменовтщ анасы Ф атима апай, пирюн, кан- д а й кер е м ет ада м д ес ещ зп п ? ! Ke3i а ш ы к, KeKiperi ояу, м эден и етп . О л книге карап, эуесщ кетед1. Е лбасыны н сут анасы мен сухбат жасадым. Э лж ан ананьщ тамаш а касиет- TepiH а й тты . Х алк ы м ы зд ьщ б у лбул энппЫ Биб1гул А хм ет- к ы зы н ы и а н а сы М а х и н у р эж ем 1збен ж олы кты м . О л xici туралы да хабар шыкты. Аскар Сулейменовтщ анасы кан- дай Teicri ж ан? Б ш м - б ш л керем ет. Бейне 6ip сы рсанды к дераз. Аналарына карап балаларын танисьщ. «Акыл ана- ньщ сут!мен» дегещ н халкымыз бекер айтпаган. Аскар агай- д ы н м1нез1 т1к к о й , А к тоты эжем1з д е д э л со н д а й . Б эр ш б ш п оты р. 0Mipre д е с ы н и к е зк ар а сп е н к арай ды . А ктоты эж е- Mi3fliH энг1м ес!н т ек т ы в д а у кер ек . А к ы н К а й р ат Ж у м а га- лиевтщ анасын Ж анылганым апамен де сухбаттастым. А йсэуле, А ктоты , Ж ан ы лга н ы м эж елер!м1з 6ip-6ipiMeH д о с болтан. Уш отбасы ж аксы араласы п, бар мерекен1 6ipre кар- сы алган. Аты аталтандардын кай-кайсысы да ез максат- тарына жеткен, аналык парызын жотары денгейде етеген аналар. Ф атима, А йсэуле, А ктоты апайлар Ka3ipri м инистр- лерден кем туспейдн Казактьщ атын элемге таныткан Ж эния Эубэюрованын анасы М эрзи я апай ун и ве р си т е т т е саб ак берд!. BiniMi тер ен , мыкты Kici. Д эулет Т урлы хановтын анасы М эрзия апамыз ки ы н д ы кты коп к ерге н . 0Mipre о н б ала экел1п, олард ы e c ip in - жетк1зген. К еп балалы аналарды зерттегеш мде байкатаным, эр он б ал ан ы н 1ш1нде 6 ipey i тан а о зы п ш ы тад ы екен. К алган ы соньщ айналасында ес1п-внед1. М арат О маровтьщ анасы баласыньщ э н ш т к кабш етш байкаган сон 5-сыныптан м узы ка мектеб1не берген. А лм аты га 6 ip re кел1п, п этерде турды. Баласыньщ 6yriH ri жет1стткке ж етуш е бар ж агдайды жасады. М аратка ракмет, бук1л анага ж аксы эн сыйлады. Айта берсем, мактан тутар осындай аналарымыз жетерл1к. KefiiH Н ургиса Т ш ен ди ев туралы «М а эстр о н ь щ м ахаб- баты» деген хабар ж асадым. Сонда Д арига женгем1зге карап, «Алтын женгелер» атты хабар дайындау идеясы 313

Аршагул ТОЙБАЙ туды. Когамымызда ерлерш щ жагдайын жасап, солардьщ бш ктерден KepiHyiHe бар мумкш днеп тудырган алтын женгелер1м1з аз емес. М ы салы , Э се т Бейсеуов, Сагат Э ипм баев, Е скещ цр Х асангалиев, т.б. агаларымыздыц уй- л ерш д еп жецгелер1м1з азаматтары ныц бабын таба бш дь Бала асырап алган аналар Туяк, Эмина апайлар жайында да хабар жасадым. Аттары аталган аналарымыз елге, тарихка а лты н б ал а л ар с ы й л ады . О сы н д ай а бзал ж ан дарды 6i3 дэрш теуге тш сш з. - Осындай улкен icmep жасап журт, телеарнадан неге кеттщз? - Денсаулыгыма байланы сты м едицина саласына кетпм де, одан api аналар такырыбына теревдеп ден коя алмадым. Алайда, кай жерде журсем де аналарды умыткан емесшн. Кезшде «Аружан» журналына 20-30 ананьщ тарихы жайында макалам шыкты. Одан кеш н «Э демьай» журналында жал- гастырдым. Содан соц «Адам. Дэу1р. М едицина», орыс тш н д е «Здоровье Азия» журналдарын шыгарып, оларда да а нал ард ы н азард ан т ы с кал д ы рган е м е сш н . 30 ж ы лдан 6epi аналар такырыбын козгап келемш . Эрине, мен машметтер- д1 е л аузы нан, м урагаттардан ж инады м . Typix 3epTreyuiici Б.У чокты аудардым. М ыкты мусы лман эйелдер1 туралы м эл1м еттерд! 1з д е с п р ш , ж и н ак тады м . М ун ы н 6 opi улкен енбекп талап етедк - Епш а тэуелс'пЫк алып, Наурыз мейрамын тойлауга крл жетшзген туста улыц мерекеш отказу шарасыныц сценаришн жазыпсыз, осы жайткр тоцтала кетсещз? - Наурыз мейрамыныц сценариш н Дулат ага (Исабеков) 6ipHeme а д а м га ж азд ы р д ы . С олардьщ ш нн ен м ен щ сце­ н а р и е м тацдалды. Сценаришн жазу барысында Жагда Бабалыков сынды 6ipa3 этнограф-тарихш ылармен сойлес- TiM. О сы л ай ш а 1992 ж ы л ы е н алга ш р е см и т у р д е Н ауры з мерекесш уйымдастырып, 24 сагатгык хабар жасадык. Буюл 314

ДАЛАНЫЦ ДАНА АРУЛАРЫ эш ш ш шакырдык. Студиянын сыртына улкен тайказанта ет астык. М укагали М акатаевты н анасы Н агим а эж е\\п з 103 жас- та екен. Сценарий бойынш а Н агима мен А йсэуле эжелер1- м1зге б ата б е р п з д ш . А ск а р А к ае в т ы н ан а сы к а з а к к ы зы екен. Эсел апамыздын «Нурсултан бауырыма бакыт тшеймш. Аман болсын» деген тш еп алтын корда сактаулы. Айсэуле эжем!з: «Н еп зш ен Н аурызда неш е турл1 улггы к ойындар- д ы ой н ап , салт-дэстур1м1зд1 ж а н гы р та ды . Ka3ipri ж аста р Наурызды тек кеж емен байланыстырады. Олай етпендер, наурызда казакты н букш салт-дэстурш керсетщ дер» - дед1. Bi3 0 з Н ауры зды то й л аг а н д а о с ы н ы ескеру1м1з керек. - К,азак,станда 15 цыркуйек аналар куйте арналды. Осы кундi ез децгейшде атай самой жатцан сияцтымыз. С1з цалай ойлайсыз? - Мен бул мэселеш кезшде кеп козтадым. Казакстанда арнайы Аналар куш неге аталмайды деп Парламентов талай жаздым. М эселен, Ф ранцияда арнайы аналар куш бар. в т к е н ж ы л ы Е л б а с ы б у л мерекен1 б1зге д е е н п з д г BipaK, ж анданды ры п алы п кете алмай ж атырмы з. Б1зге аналар ескертю ш ш орнату керек. А н а атаулы га курмет рет1нде Алматы каласында тагзым ететш ананьщ бейнес1 болтаны жен. Бул туралы усыныстарымды да raicTi орындарта ж а зд ы м . А л ты н , кум1с а л к а л ар м ы кты б ал а ecipreH а налар- дьщ атымен аталса да арты к емес. М ысалы, Елбасыны ем1р- ге экелген Элж ан аната кандай курмет керсетсек те жара- сады. «Ел бш ген катын» деген м едаль ж асасак нур устш е нур. Бул туралы Парламентке жаздым. Казакта, жалпы, мусылман журтында катын деген жаксы сез. - Аналар жайында i3denzeiidezi басты мацсатьщыз не болды? - Б1зде аналар туралы ж азылып калган тарих жок. Сондыктан эдебиетгег1 образдарта, ел аузындаты эцпм е- лерге жуг1нуге тура келед1. Е алы м дары мы з К ы тай, И ранга барып зерттеу жумы старын жасады. Bip м ысал айтайын. 315

А рш агул Т О Й Б А Й К ой ш ы гара а гам ы з Кь1тай га б ар ы п о н к л а л ж азы п кайтгы. BipaK, о л ард ы н ш й н д е ан а л ар ж ай ы н д а ж азы лм ады . Ж ург- ты н 6a p i 03 т ари х ы н ж асап ж аты р , 6i3 д е к азак тарихы н ж асауга кемектесу1м1з керек. KeK iperi ояу, кез1 аш ы к аналарымыз кеп болган. Ю тапты жазудагы басты максат ~ соларды жас урпакка таныстыру. Балаларымыз окысын, бш сш , осындай аналарымызбен езге журтка мактансын. Калтай М ухамеджановпен 6ipre хабар жасадым. Сонда ол Kici F аб и т M yc ip en o e ш ы гарм асы н м ы салга к е л л р ш : «К азак кы зы ньщ Tepi ш албары унем1 кереге басында uiyni дайын т урган . Ж ау келд1 д еге н д е ш ал б ар ы м ен дулы гасы н KHin, ел коргауга аттанган. Казак кызы ш албар кимеген деген бос сез. Кыздарымыз жайлауда бейбгг кезде гана кейлек киш, келбендеп ж урген» - дедь Ka3ipri е зш мусылман санайтын кыздарга жаным аш иды. Етектер1 ж ер сызады , 6errepiH буркеп алады. Нагыз м усылман эйелдер1 етектерш екшелер1мен ба- сып журмеген, каз1рпдей кап-кара бетперде буркенш оты рм аган . Х ад и ш а а нам ы зд ы н 03i б и зн есп ен айналы сы п, П айгамбарымызга кемекпй бола бш ген. Казак кыздары еш- каш ан бетш жауып журмеген. Олар ерлермен б1рдей сап- тан табылган. Репрессия жылдары да азаматтарымыздьщ эйелдер1 мен кыздары жапа ш егш , иы к TipecTipe ерлер1мен б1рдей ж урдг ¥ л ы адамдардьщ урпагы жайында хабарлар Казак теледидарыньщ алтын корында сакталган. Орыс- TypiK т ар и х ы м ен эдебиет1нде м у сы л м ан эй ел дер ж е н ш д е ж а зы л ган м атериал д ар д ы аударды м . MeHiKi, ж астар б ш сш , тарихымызга каныксын деген ой. - Нагашы эж ецй де тегт адам болмаганга уцсайды ? - Ж огарыда айтканымдай, Сэлиман эжем жуз жасады, ол Kici М у х та р Э у е з о в т щ а н а сы м ен ту ы с б о л ы п к ел е д г Кез1нде Б ай с ер к е а у ьы ы н а 6 ip т о п к о ж а к еш ш келген. MeHiH атам сол ж ерге м ед р ес е сал д ы р ы п , м ек теп аш кан . Э ж е м д 1 атам 13 жасында М еккеге апарып, куран аударткан. Оны Жумахан 316

ДАЛАНЫЦ ДАНА АРУЛАРЫ атты атакты бидщ баласы, ягни, менin нагашы атама узатып жатканда экесц ак м атага ораган кш з уймен коса, б1рнеше ж ы лга ж ететш кимеш егш д е xiicripin бернтп. Э ж ем 6ip б е л м е ш а п п а к eTin ж а са п а л г а н . К у н i- т у н i т о к т а м а й , К у р ан аударатын. Ш акы рган жерде кеп отырмайтын, батасын 6epin шыгып кетепн. Еайбат сез, есек-аян естуден кашатын. Ж уз ж асаган абы з эж ем e n ip бойы ак кш м кидн М ен де ак туст1 ж ак сы KopeMiH. Э ж е м н щ е р е к ш е м ах а б б а т ы н а н е б о л ды м . О л Kici: « О сы кар а гы м м е н щ а ты м д ы ш ы га р ад ы » - д еп отыратын. - в з щ з 30 жыл бойы цалам тербеп ж урген так,ырып хацында тагы д а придай uzi icmep атцарылуын цалар едщ з? - 06iui аганьщ батасымен аналар такырыбына терен бойладым. А налар хакында шыгаруды жоспарлаган ю та- б ы м а ол Kici а л г ы с е з ж а зы п , б ас т ап е д ц т а г д ы р д ь щ ж а зу ы б о л ар ем 1рден eTin Kerri. А га н ы н « Е л та р и х ы н ы н е ц нэзйс аркауы - аналар мен перзенттер шеж1ресш ш иратып жур­ ген талантты да намыскы Ел кызына - А ршагулге агалык пейш мен жэне улкен курметпен» деген тш еп бар. Барлык бейнежазба менде бар. Ещ цп арманым, аналар кунше улкен концерт уйымдастыргым келедь Сценарий 6spi дайын тур. ¥ л ы аналарымыздан у л л алуымыз керек. Дэл Ka3ipri к езде 6i3 а кы л д ы , о й л ы у р п а к т эр б и ел е у ге т ш с ш з. Е врей лер сиякты б ал а ны а з ту ы п , с аз eTin ecipyiMi3 керек. Айтып оты рган эжелер1м1з ж алгы зы ньщ адам болуын ойлап, оларды калага окуга ж!берген. А йсэуле сиякты эжeлepiмiз баласына менщ жагдайымды жаса, маган кара демеген, KepiciHuie, п ер з ен тш щ ж а гд а й ы н ж а са ган . А л м а ты , А стан а Keuiin, ж алгызы ньщ тш еуш тш еген. К азак аналары ньщ ж аксы icTepiH кал ай н аси х ат т а са к т а к е п л к етп ей дн - Уак,ыт тауып, ой бвт скет рзге коп размет! Туймегул Смагулцызы, журналист 317

ПАЙДАЛАНЫЛГАН ЭДЕБИЕТТЕР «Казак Совет энциклопедиясы» (12 томдык). - А ., 1972-78; Г.Ян. Чингизхан. - Нукус, 1975; I-Есенберлин. Кешпендшер. - А .,1986; Б.Залесский. Ж изнь Казахских степей. - А.: «внер», 1991; Б.Учок. Женщины правительницы в мусульманских государ­ ствах. - М , 1992; Р.Рахманалиев. Тамерлан: Эпоха. Личность. - Деяние, изд.: «Гураш», 1992; Л.Н .Гумилев. Древние тюрки. - М., 1993; Мурад Аджи. П олынь половецкого поля. - М ., 1993; А.Сейд1мбек. Казак элемь - А., 1997; К-Салгарин. 100 кужаг (Казак хандьны мен Цин империясы арасындагы карым-катынастарга байланысты кужаттар). - А.: «С а н ат » ,1 9 9 8 ; З.Сэн1к. Тугырыл хан. - А., 2005; К Салгарин. Кембе. - А., 2005; Б.Койшыбаев. Алаш жолы. - А.: «Дэстур», 2015. Кларисса Пинкола Эстес. Бегущая с волками: Женский архи­ тип в мифах и сказаниях. - Украина, «София», 2005. «Тэуелщздйс жэне казактын кайраткер кыздары». Республика- лы к гылыми-тэж1рибелж конференция материалдарынын жина- гы .-А .,2011. Ш ыгыс жэне Казак эйелдер1н1ц тарихын зерттеупп Рэбига Сыздыкованын жеке мурагаттарындагы дерекгер пайдаланылды. «Эдемьай» жэне «Аружан» журналдарыныц 2003-10 жылдар аралыгындагы TiriHfluiepi пайдаланылды. К|тапка енген материапдар КР Орталыкмемлекетпкмурагатынын(ОММ) 5-кор, 1- тош , 616-ic, 643-3-223,44-1-973,44-1-3089,44-1-24982, 19-1-1238, 41-1-298,41-1-499,41-1-797-icrepi жэне т.б. кужатгар непз1нде эз1рлендь 318