Дайырбекова М. Адам анатомиясы

-о Мария ДАЙЫРБЕКОВА окульщ АЛМАТЫ \"М едицина баспасы\" 2002

ББК 28.86 я 73 ДИ Казахстан Республикасы Мэдениет, аппарат жзне когамдык келилм министрлтнщ багаарламасы бойынша шыгарылып отыр. Автор осы окулык/пы шыгаруга кунды п 'трлер айтып, квп комек керсеткен профессор Г. М. Мусагалиева мен Крзацстан Республикасы Улттык гылым академиясынын корреспондент-мушес'\\, биология гылымынын докторы, профессор Т. М. Мэсеновка алгыс айтады. Дайырбекова М.М., профессор. Д 14 Адам анатомиясы. Окулык. Кдзак тшнде. Алматы.— “Медицина баспасы”, 2002,—288 бет. ISBN 5-7667-6802-8 Жогары оку орындарынын биология, медицина, спорт жане дене шыныктыру факультетгершщстудентгер1 мен педагоггарына арналган окулыкта алам агзаларынын курылысы, курамы, денеде жайгасу жагдайы, аткаратын кызметг, ocin дамуы, олардын озара байланысы гылыми непзде жан-жакты баяндалган. Мунда медицина мамандарымен катар биология пот мамандарьшдаярлау багдарламасыескершгевд1кгенадамнынадам болып калыптасуындагы ецбектщ, ортанын ыкпалына, жас ocnipiM.icp анатомиясы мен гигиенасына квН1Л болшген. Осы тургыдан алганда окулык мектептерд1н, колледждер мен лицейлершн окушыларына да оте кажет. Адам агзаларынын курылысы кернекп суретгер мен схемалар аркылы айкын корссплген. _ 410805000 ББК 28.86 я 73 Д 459(05)-20( ©Дайырбекова М.М., 1992, 2002 © \"Ана Tuii\", 1992 ISBN 5-7667-6802-8 © “Медицина баспасы”, 2002

КI Р IСП Е Биология —Tipi табигат туралы гылымдар жиынтыгы, оньщ непзп кзрым-кзтынасы, сырткы ортамен байланы- сы. Ол е й бел1мнен турады: морфология жэне физиоло­ гия. Морфология Tipi дуниенщ курылысы мен пшпшн, ал оньщ OMip эрекетш , организм агзалары нын жумысын, тэрт1бш физиология зертгейдг Морфология пэншщ катарына адам анатомиясы да жа- тады. Адам организм! курылысыныц пайда болуы, агзалар жуйесшщ микроскопиялык курылысын да коса зерттейдь Организмнщ тарихи эволюциялык тепн, дамуын — филогенезш, жеке даму процесш (ягни урыктанудан бас- тап влуге дейш п онтогенез кезендерш) бшмей, адам ана- томиясын тусшу вте киын. Адам биологиялык жануарлар дуниесше жатады. Сон- дыкган анатомия адам курылысын барлык Tipi организм- дерге тан биологиялык зандылыктарды ескере отырып, ен алдымен жогары омырткдлылардан бастап, сонымен 6ipre жасына, жынысына, жеке ерекшел1ктерше карай окытады. Биологияньщ непзп саласы болып есептелетш анато­ мия болашак биологгы адам курылысымен терен танысты- рады. Адам жануарлардан тек 6ip катар анатомиялык белп- лер!мен, ен бастысы саналы ойлау, сейлеу кабшеттер1мен ерекшеленедг Енбек пен елеуметпк орта адамньщ биологи­ ялы к ерекшелжтерш взгертед1, дамытады. Анатомия кептеген пэндердщ Heri3i. Гистология, цито­ логия, эмбриология, физиология, психология, антрополо­ гия, салыстырмалы анатомия, генетика анатомия пэшмен тыгыз байланысты. 3

АНАТОМИЯ П 9Н 1Н Щ М1НДЕТТЕР1 Органикалык дуниенщ курылысы мен турлерш жене олардын сырткы ортамен байланыс Tipmuiirm биология (био —Tipuiinix, логос — гылым) гылымы зертгейдь Био­ логия гылымы ею улкен салага белшеда. Оньщ организмнщ курылысы мен niuiiHiH тексеретш саласы — морфология, ал оньщ ттршшк ерекетг мен кызметш зертгейтш саласы — физиология. Морфология мен физиология гылымдары езара тыгыз байланысты, ce6e6i организмнщ курылысын аткаратын кызметшаз, кызметш, керюшше, курылысынсыз зертгеп бшуге болмайды. Сонымен катар бул ею гылым саласы организмдердщ тек онтогенездйс (организмнщ буюл eMip жолында дара даму npoueci) ерекшелйстер1 мен гана таныс- тырып коймай, олардын филогенездш (организмдер дуниеа мен онын жекелеген топтарынын даму тарихы) ерекше- лйсгерш де зерггейдг Ал анатомия осы морфология гылымынын 6ip саласы. Ол адам денесшщ сырткы iiiniiHi мен пню курылысын зерт- теумен 6ipre олардын озара байланысын жене сырткы ор­ тамен кзтынасын epi тутастыгын дэлелдейдг Пеннщ аты латынша anatomia, гректщ anatome — жару деген сезшен шыккан. Ce6e6i жару —анатомия гылымынын ен непзп зерттеу eflici. Анатомия гылымы организмд1 жан-жакты 3eprreyiHe байланысты б1рнеше салага белшедк Олар сипатгамалы, топографиялык, мусщдйе (пластикалык), функциональды, дене кимылы, антропологиялык, салыстырмалы жене мик-. роскопиялык анатомия деп аталады. Сипаттамалы анатомия тек организмнщ курылысы мен nimiHiH сипатгауга беШмделсе, жуйел1 анатомия онын

курылысын аткзратын кызметше карай (ттрек-кимыл, ас корыту, тыныс алу, зэр шыгару т.б.) зерттейдг Топографиялык анатомия — адам агзаларыныц орналасу тэрттбшщ взара байланысын хирургиялык максатка орай зертгеу. MycindiK анатомия — адам денесш щ сырт ш ш ш ш онын мушелершщ шамаластыгын зертгеп, суретш ш к ш м н щ непз1н кзлайды. Организмдеп агзалардын кзлыптасуын, енбекке, жумыс эрекетше жэне сырткы ортага бешмделуш функциональ- ды анатомия дейдг Дене кимылы анатомиясы адам денесшдегт TipeK-кимыл аппаратынын курылысын зерттеп, денешыныктыру мен спортка кджетп материалдар бередг Адамньщ жасына карай пайда болатын ерекшел!ктерш, 03repiciH жас анатомиясы зерттейдг Антропология — адам тепн щ пайда болу (филогенездпс) жолындагы озгерютерш зертгесе, салыстырмалы анатомия каз1рп адамдар мен жануарлардьщ ерекшелпсгер1 мен уксас- тыгын зерттейщ. Организмдеп агзалардын тш (ткань), жасуша (клетка) курылыстарын препараттар аркьшы тексеретш анатомия саласын микроскопиялык анатомия дейм1з. Анатомия квптеген пендердщ непзш курайды. Ce6e6i палеонтология, антропология, физиология, гистология, эмбриология, салыстырмалы анатомия, дарвинизм, психо­ логия т.б. пэндерд1 анатомиялык биймоз айкын тусгну киын. Жан-жакты зертгеу нэтижесшде анатомиядан гистоло­ гия, эмбриология жэне цитология пэндер1 б е л ш т шыкгы. Кдз1р осы гылымдар жетютпстерше байланысты анатомия да дамып келедь Психология жэне педагогика гылымдары да анатомия- нын ж етю тте р ш е суйенедь Ce6e6i op6ip педагог анато­ миялык б ш м берумен 6ipre окушылардын дене дамуы мен гигиеналык кагидалардьщ сакгалуын жэне дэртерлпс кэмек бере 6LnyiH де кажет етедь Сонымен катар анатомиялык 6uiiM адамдар мен жануар- лар арасындагы айырмашылыкты дурыс багалауга жэне адамныц табигаттагы орнын дурыс тусшуге кемектеседг Сонын нэтижеанде дуниеге диалектикалык кэзкарастьщ дурыс калыптасуына да мумюндйс бередг Адам тек жануарлардьщ эволю циялы к дамуыны ц нэтижеЫ гана емес, элеуметпк ортанын, когамдык куры- лыстын жемкп. Енбек эрекетш е байланысты жогары

дарежел1 жуйке (нерв) жуйесшщ дамуы адам организмш кептеген сапалы ерекшел1ктерге жетюзш, элеумегпк жо- гары сатыга койды. Енбек пен сейлеу процесшщ пайда болуы адам баласынын жануарлардан белшш шыгуына жагдай жасады. Адам анатомиясынын тагы 6ip мшдеи — адам денсаулыгынын дурыс жагдайы мен патологиялык. жагдайын ажыратуга жэрдемдесу. Сондыктан анатомия пэш медицина гылымыныц непзп саласы болып отыр. Анатомиянын гылыми зерттеу edicmepi. Адам анатоми­ ясынын зерггеу aflicTepi жалпы ею салага балшедь Bip са- ласын бвлшектеу, ал адам мушелерш тутас тексеретш са- ласын сынак aflicTepi деп атайды. Белшектеу едютерше ел1к денесш жару, толтыру, ыдырату, жидггу, кактау жэне мик- роскопиялык aaicTepi жатады. Ен непзп жэне ежелден келе жаткан жару еднл кдз1р де мацызын жойган жок, Ол ipi препараггар жасауга, адам денесшщ барлык мушелер1мен танысуга мумюндш бере/ц. Толтыру едюне тез кзтатын бояулы заттар пайдаланы- лады. Куыс агзаларыныц iuii бояулы суйыктыклен толты- рылып, олардын nirniHi, курылысы тексершедк Ыдырату odici ете нэзпе жэне курдел1 курылысты агза- лардыц (екпе, бауыр) курылысын зерпейдь Осы агзалар- дын тамырларына тез кдтатын заттарды куйып, кдткан сон эртурл1 кышкыл ертндшер1мен сырткы жумсактшш ыды- ратса, ш ла курылысы мен nirniHi аныкдалады. Жидту (мацерация) aflici алпс денесш uiiprrin, одан кейш кайнаган сумей шаю аркылы суйектерден тутас кзнка жа­ сауга мумюндж бередг Ол суйектер жумсак TiHHeH аршы- лып, кеппршген сон сабакта оку куралы ретшде пайдала- нылады. Крктау (мумиялау) aflici тутас денеж жеке агзаларды бузбай, узак, сактауга колданылады. Микроскопиялык edic анатомиялык, зерттеу кез1нде агза- лардын нэз1к курылысын байкау максатында препараттар аркылы микроскоп аспабын крлданумен жупзшедк Адам анатомиясынын неп зп манызды максаты —Tipi организмда тексеру. Бул ушш рентгенологиялык эддс кещнен колданылады. Мунын a3i ею жолмен журедгЕгер рентген cayaeci аркылы агзалардын бейнесш экранда квретш бол- са, оны рентгеноскопиялык эдю дейм1з де, ал рентген cayaeci аркылы агзалардын бейнесш арнаулы пленкаларга Tycipin алса, оны рентгенография aflici деп атайды. Ауторадиогра- фиялык эдю (радиоактивп изотоптар жэрдем1мен) Tic, канка суйепнщ т. б. агзалардын даму кезевдерш тексередй 6

Антропометриялык edic — адамнын сырт ш ш ш ш , сал- магын елшеу аркылы капай дамып келе жаткзнын анык- тайды. Осы сонгы аталган рентгенологиялык, аудиоради- ографиялык, антропометриялык эдштер сынак зерттеу турше жатады. Анатомиянын урдю дамуы жана эдютердщ дамуына, ен 6ipiHmi жарык микроскоптын шыгуына, электронды мик- роскоптьщ пайда болуына, онын кдлыптасуына, молеку- лярлык биологиянын табыстарына, рентгенологияга, фи- зикага, химияга, биологияга байланысты. Сонгы он жылдыкта адам денесшщ сырт ш шшш, онын мушелершщ шамаластыгын зерттеу, рентгенологиялык эдю (рентгеноанатомия, эндоскопия) денедеп iuud куысты агза- ларды, олардын курылысын, езгеруш, арнаулы жарык при- борлары оптикалык жуйелер аркылы зерттеу oflicrepi алга басты. Адам агзаларыньщ орналасу TepTi6iH аныкгауга арнау­ лы анатомиялык терминдер колданылады. Олардын пайда болуы адам денесшен тис ететш уш жазыктыкка байланы­ сты жоне ол жазыкгыктар адамнын ею колын томен Tycipin, алаканын алга карай жайып турган жагдайында керш едь Ол уйек, мандайалды жэне келденен жазыктыктар. Уйек (сагиттальды — sagitta-жебе) ж азыктык адам денесшен (жебе таркэд) алдан артка карай етедь Ол адам денесш , онын мушелерш о н (dexter) ж эне сол (sinister) белжтерге беледь Н ак ортадан ететш уйек жазыктыгы ме­ диана. Ол денеш как беледь Оган жакын жаткан агза б о л т медиальды (medialis), алые жаткан белтк латеральды (lateralis) деп аталады. Мандайалды жазыктык (frons — мацдай) уйек жазык- тыкка келбеу орналаскан. Ол адам денесшен оннан солга немесе солдан онга етш, денеш жэне онын мушелерш ал- дынгы, арткы белпегерге беледн Осыган орай алдынгы (anterior), арткы (posterior ), вентральды (venter), дорсаль- ды (dorsum ) деген терминдер колданылады. Келденен жазыктык адам денесшен келденен етш, онын мушелерш жогаргы, тем енп бел1ктергс б ел ей. Осыган бай­ ланысты краниальды (cranialis) адам басына жакын жатк­ ан, дененщ темени б е л т н е жакын жаткан каудальды (caudalis) деген терминдер бар. Крл-аякка кеб1рек колданылатын проксимальды (proxi- malis), дистальды (distalis) деген терминдердш 6ipiHmici денеге жакындау жаткан бел1м1, еюншкп алыстау жаткан бел1мь

Жалпы, адам денесш щ курылысы тнс турган куйде зерггелеш. Оларга мыналар жатады: бас (caput), бас канкасы (cranium), бет (fades), мурын (nasus), ауыз (otts), мойын (servix), тулга (fruncus), арка (dorsum), кеуде (forfhorax), курсах (abdomen ), жамбас (pelvis), кол бел1мдершде кол- ты к (axilla), иы к (brachium ), шынтак (culitus ), бгпек (ahtebrachium), кол басы (manus), аяк болишнде сан суйеп (fomur), т1зе ( genu), сирак (grus), табан (pedis). Адамнын дене болштершщ аттарын дурыс атай б т у кажет, ce6e6i жогарыда аталган дене бел1ктер!мен аттас суйектер, булшыкетгер, кдн тамырлары мен жуйке жуйелер1 орналасады, олардын да аттары сол дене бэлжтер1мен ат­ тас келеда. адам ны н; табираттагы о рн ы Адамнын пайда болуы мен оньщ табигаттагы орны ма- териалистер мен идеалистердщ ертеден келе жаткан курес такырыбы. Идеалистер адам баласынын пайда болуын кудайдын KYflipeTi немесе ерекше куш деп дши аныз- бен тусйшрсе, гылым оны Tipi табигаттын узак эволюци- ясыньщ нэтижеш деген накты материалисте кезкарас ту- гызады. Сонгы тусшйс бойынша эволюция процесшде алдымен карапайым 6ip жасушалылар, олардан коп жасушалылар, эр Typfli ociMfliicrep мен жануарлар, одан кейш адам пайда болган. Адамнын жан-жануарлар арасындагы алатын ор- нын тусшу ушш оныц даму жолыныц непзше суйенш, тупю зоологиялык схемасын ескеру кажет. Зоологиялык жпсгеу бойынша адам барлык омырткалылармен 6iprc хордалылар типше жатады. Барлык омырткдлылар мен адам курылысынын кепте- ген белплер1 уксас келедЬ Адамнын дене курылысынын непзп принциптерк I. Полярлык дегешм1з дененщ эр турл! дифференцияла- нган ею жагы немесе полюс! болуы: бас (краниальды ) жа- гында коректж заттарды кабылдайтын куыс-оральдык по­ люс, ал оган карама-карсы томенп (кадуальды) жагында — аборальдык полюс. II. Exi жакты (билатеральды) симметрия дегешм1з дененщ exi жак жартысынын 6ip-6ipiHe уксастыгы, со- ган байланысты кэптеген агзалардын жуп болуы жэне

олардын орталык. жазыктыктын е й жагында карама-кар- сы орналасуы. III. Дененщ бунак немесе метамерлж белйсгерге белш у1 жэне олардын 6ipiHeH сон 6ipiHiH \"пзбектелш орналасуы. Осындай курылыс омырткалы жануарлар мен адамда эво- люциялык. даму кезшде де сакталады. Адамда эволюциялык. узакдаму кезщде метамерлж куры- лысы тула бойдын 6apinae емес, тек филогенездйс даму npoueciHe непз болтан тулга б э л т н д е тана сакталган. Сол себептен жеке жаткзн омырткалар, ею-еюден келген кабыр- талар, олардын аралыгында жаткан етгер, тамырлар мен жуйкелер тана метамерл1 курылысы мен дамуынын кэр- cendm i болып табылады. IV. Организм кы зметш щ взара байланыстылыгы — организмнщ Keft6ip белпстершщ аракатынастарынын зан- дылыктары. Дарвин оны “дамудын аракатынасынын зац- дылыгы” деп атады. Осы зандылык. бойынша организмнщ кейб1р бол1ктершщ minim баска бел1ктершщ пшшдер1мен ор кзшан байланыста болып келедь Мэселен. Суткорек- тшердщ аша туяктары куше кайтару npoueciHe бешмделген курделi аекззанына тйселей байланысты. Н ак осылай адам колынын 6ipTutaen дамуы организмнщ баска атзаларына да ыклалын типзедк бзара байланыстылыкгы аткаратын кызметше карай фи- зиологиялык, Kopmi жаткан агзалардын т ш ш ш е , жат­ кан жагдайына карай топографиялык, хромосомалардаты гендердщ орналасу ерекшелжтерще карай генетикалык (С.И. Лебедкина, Н.Я.Герке,1963) деп айырады. Кювье жасатан езара байланыстылык занынын непзш е суйене отырып, адам мен жануарлардьщ дене курылысын- дагы кейб1р 6eniicrepiHe карай, баска ерекшелпсгер1 туралы да айтуга болады. Муньщ палеонтология мен медицина ушш манызы зор. Адам омырткалылардьщ ш индеп Tipi туатын ж эне ана cyriMeH коректенетш жотары суткоректшер сыныбына жа- тады. Tipi тууы, датдылы дене жылуы, екппцц зат алмасуы, ен бастысы — ми кыртысыньщ дамуы ем1рдщ Typai эзгер- Meai жагдайына бей1мделуге мумюндйс тугызып жэне эво­ люциялык дамуына жол ашады. Ал адам сол биологиялык eMip суру жагдайында, антропогенездщ сонгы сатысын- да, элеуметпк факторлардын басымдыгы нэтиж естде калыптасады. 9

ОРГАНИЗМ НЩ ТУТАСТЫЕЫ Организмнщ тугастыгы онын жеке болисгершщ курылым- дык косындысы мен олардын байланысы аркылы жузеге асады. Ал байланыс онын турл1 тамырларында куыстары мен кещсгпктервдеп агып жаткан суйыкгыктар мен организмдеп барлык процестерд1 ретгеп гурган жуйке жуйесще байланы- сты. Организм бол1ктершщ суйыктыгы аркылы байланысын гуморалвды (huraer — суйыкгык) деп атаса, жуйке жуйеа аркылы ретгелуш жуйке реттелу1 деп атайды. Жуйке жуйеи жетшмеген карапайым 6ip жасушалы орга- низмде (мысалы, амебаларда) гуморальдык гана байланыс болады. Ал гуморальдык байланыспен катар жуйке жуйе­ сшщ дамуына байланысты жуйке байланысы да пайда бола бастайды. Осы байланыс жануарлар курылысы курделшен- ген сайын буки! д е н е т тутас камтып, организмдеп бар процестердк сонымен 6ipre, гуморальдык процестерд! де езше багындырып, жуйке жуйесшщ баскаруымен ететш 6ipiKKeH 6ipTyrac нейрогуморальды реттелудi юке асырады. Сонымен, организм б1ртутатыгы 6ipiryfliH анатомиялык субстраты болып табылатын жэне дененщ барлык агзала- ры мен тшдерше тарамдалып жататын жуйке жуйесшщ кызметше байланысты. Бул медицина мен биологияга тон нервизм идеясынын н епзл кагидасы. Сонымен 6ipre орга­ низм тугастыгы eeeemamuemi жэне анимальдык, психикалык жэне соматикалык процестершщ б1рлшне де байланысты. Кдз1р организм тугастыгы туралы туешж И.П. Павловтын физиологиял ык теориясьшьщ непзш курайтын табигаттану гылымы мен диалектикалык материализм принциптерше суйенеда. BipTyrac организмнщ жэне оны курайтын элементгердщ аракатынасы. Тутас дегешм!з элементгер мен процестердщ аракатынасынан туратын баска жуйелерден ерекше касиеп аркылы ажыратуга болатын курделi жуйе. Ал болш —тута- ска тэуелд1 жуйенщ элемент!. BipiioceH тутас организм езш щ жеке бвл1ктерше кара- ганда аса манызды рол аткзрады. Сол себептен организм- нен болin тасталган агзалар ездерш щ жалпы организм квлемвде аткаратын кызметш аткэра алмай калады. Ал организм 6ipiKKeH б1ртутас ретщде кейб1р агзаларын жо- галткан кезде де TipiiuuiiriH жоймайды. Буган K33ipri кездеп оташылык практикасындагы кол жеткен табыстар дэлел. Мэселен, ота аркылы 6ip буйрекп, екпеш, талакты алып 10

тастаганда да организм lipuiiniri жалгаса бередь Болйс бутшге мулдем тэуелд1 емес. Ce6e6i, кейбф жасу- шалар организмнен тыс ез безм ен OMip cypin, кебейе ала- ды (т1н, дакыл, урык жасушалары). Bipaic, олар тутас организмдеп жасушаларда тшаралык зат алмасуды жалгас- тыра алмайды. ОРГАНИЗМ Ж ЭН Е ОРТА Организм белгш 6ip ортада й р ш ш к етедг Ортасыз TipiuiniK eTyi мумкш емес. Организм удайы езш коршаган ортанын озгермел1 жаг- дайына тыгыз байланысты келедь Осыган орай онда неше турл1 0згер1стер болып отырады. Организм мен онын Tip- ш ш к жагдайыныц б1ртутастыгы зат алмасу npoueci аркы- лы жузеге асады. Жануарлар мен адамда зат алмасу npoueci жуйке жуйесшш баскаруымен icice асатын нейрогумораль- дык реттелу аркылы камтамасыз еттледа. Оны организмнш “нэз1к куралы” (И.П. Павлов) деп те атайды. Организм мен сырткы ортанын 6ipniri органикалык дуниенщ эволюциялык непзш тузеда. Эволюциялык процес нэтижешнде организм курылы- сынын 03repicTepi де байкалады. Бул озгерютер организмнщ TipuilniK жагдайына байланысты отетш морфологиялык бешмделу корсеткиш. Организмдердщ беШмделуше ортанын ocepi, нэсшдйс жоне баска озгермел1 жагдайлар себеп болады. Ортанын озгеруц сол озш коршаган орта жагдайына уздшшз беш мделт отырган организм 03repyine экелш со- гады, ягни дамып келе жаткзн организмнщ осершен оны коршаган орта да белгш 6ip дорежеге дешн озгеред1. Жа- нуарлардьщ TipiuiniK ету жагдайлары олар ушш биология- лык орта. Ал адамга биологиялык ортадан да баска когам ортасынын iueiuyiui манызы бар. MiHe осы ортадагы адам TipiuuiiriHiH Heri3i — енбек. Ецбек — адамды коршаган ор­ танын манызды факторы. Енбек npouecrepi белгш маман- дыктурше байланысты жуйке ж уйеа мен булшык еттердщ жумыс icTeyiMeH отедг Сол енбектщ нэтижеш адам денесшщ курылысында белгш 6ip i3 калдырады. Адам денесшщ дурыс курылысынын б1рнеше нускасы болуы да, коптеген жаг- дайда сол адамньщ аткаратын жумысыньщ сипатына бай­ ланысты болуы мумкш. Организм жумыс жагдайында озш Q3i калыптастырады. 11

Жумыстан баска да адам организмше эсер ететш жаг- дайлар бар. Оларга тамак, баспана, киш т.б. турмыс жаг- дайлары жатады. Адамныч когамдык жагдайына байланы- сты ететш психологиялык кубылыстардьщ да манызы зор. Турмыс пен жумыс жагдайы адамга улкен жене жан-жакты эсер етедц. Адамнын дамуына когамнын таптык курылымы да liieniyiui рел аткарады. Отаршылдык кднау кыспагындагы халыктардын eMip жасы устем тап екшдершщ жасына Кара­ ганда кыска болатыны баршага мэл!м. Ундютан Англияньщ отары болган кезде халкынын жа- сынын узактыгы орташа 20—30 жастан аспайтын. Ал кдз1р ултгык тэуелшздпсп жещп алганнан 6epi бул жас мелшер1 efleyip ecri. Б1здщ елш1зде адам ем1ршщ узактыгы тэуелсй еюмет орнаганнан кейш e3repyi мумкш, ягни орташа есеп- пен 70—80-ге дейш жогарылауы кажет. а д а м н ы н ; д е н е b it im i. ЖАСУШАЛАР. Т1НДЕР Жасуша iuiiHfle генетикалык мэл1мет беретш ядро орна- ласкан. Онда молекула тур1нде дезоксирибонуклеин кыш- кылы (ДНК) орналаскан. Ядро эдетге шар жэне е й жакты кысьщкы п)шшде болады. Адам эритроцштнде ядро бол- майды. Ядро сырткы жагынан кариотека немесе кариоле- ма кабыкшасымен жабылган. Ол imid жэне сырткы ядро жаргакщаларынан пайда болган (эркайсысыныч калындыгы 7 нм) жэне эркайсысыныч ортасында перинуклеарлык KenicTiK бар. Ядро нуклеоплазмамен (кареоплазмамен) тол- тырылган. Онда каттылау Tyflipmucrep немесе куыс хрома- тиндер жэне 6ip-eid ядрошыктар болады. Хроматин ДНК белоктармен жэне KimiripiM мелшердеп рибонуклеин кыш- кылымен (РНК) байланысты. Цитоплазмага онын Heri3i болып гиалоплазма, органелла жэне цитоплазмалык к,ос- палар Kipefli. Жасушадагы барлык биохимиялык процестер б1ркалыпты ретпен журедь Жасушанын курамына тек оньщ кызмепн орындаушы болып катысады. Органелланыч 6ip 6oaiMi калындыгы 6—7 нм болатын отшзпш касиетт бар жаргакшалардан тузшген. Булар митохондриялар, Гольджи комплекс!, эндоплазмалык тор, лизосомалар, усак дене- шжтер. Баска органеллалар: центосома, уак тутжше- лер жаргакшадан тыс. Жасушада булардан баска эртурл1 12

фибрелмерлйс курылымдар (микрофибреллалар жэне мик- рофиламентгер) болады. Митохондриялар жасушанын энергетикалык станция- лары болып саналады. Олардьщ тыныс алуына жэне энер- гияны эзгертуше кдтысады. Митохондрия ею жакты пшхшде болады. Олардьщ эркзйсысынын калындыгы 7 нм бола- тын iuiKi жэне сырткы митохондриялык жаргакщалардан тузшген. 1шю жаргакшалар митохондриялык айдаршыкгар- кристерден жасалган. Булар митохондриялык матриксанын шине терещрек Kipin турады. Митохондриялардын калын­ дыгы 0,5 мкм-ге жуык, ал узындыгы 1 мкм-ден 10 мкм-ге дейш болады. Эндоплазмалык (цитоплазмалык) тор TyftipmiKTi жэне туШршшлз торлар туршде кэршедь Бул куыстар niiuiHi мен молшер1 эр турл1 жаргакшалармен коршалган. Тушршжшз эндоплазмалык тор кебшесе цистерналардан тут1ктерден жасалган. Цистерналар мен тутшпелердщ корамы 50-100 нм болады. Булар липидтер мен гликогендерд1 синтездеуге жэне алмастыруга кдтысады. Олар жасушадан стероидтык затгар немесе кем1ртепн шыгарады. Tyffipuiiicri эндоплаз­ малык тор цистерналардан, тупктерден жэне пластинка- дан турады. Оныц диаметр! 20 нм-ден (мрнеше мкм-ге дейш болады. Жаргакщаньщ геолоплазма жагына белок синтез- дейтш усак тушрппк рибосомалар себшген. Бул белоктар TyftipmiKTi эндоплазмалык тордын куысына тусед!. Рибо- сомада синтезделген белоктар жаргакшалармен эндоплаз­ малык торга бектлеш . Булар жасушалардан шыгады. Цис- тернадан KuuiripiM транспорттык KenipmiKrep бэлшед!. Ол \\ Гольджи комплексше багыт алады. Бул айтылгандардан баска жеке бос рибосомалар немесе рибосомалар тобы (по- лисомалар) болады. Цитоплазмага орналаскдн олар жа- сушаныц йршипк етуше кджетт! белоктар синтездейдь Ри- босоманын сфералык юшкене б эл ш н щ корамы 150 нм (150—300 А). Ол рибосомалык РНК-дан жэне белоктардан жасалган. Улкен жэне idmi ею субьб!рл!ктен турады. Голаджи комплекс! (Гольджи аппаратыньщ ш та жасу- шалары, пластинкалык комплекс!) Konipmiicrep, пластин­ ка, тупкше. капшыктар турщде болады. Ол жаргакшамен шектелген жэне кдсында ядро орналаскдн. Пластиналык комплекс полисахарид синтездейтш белоктармен байланыс- кд туседь TipmuiiK эрекер!нде пайда болтан затгарды жасу­ шалардан б э л т шыгаруга Tineлей кдтысады. Лизосомалар корамы 0,4 мкм-ге дейш болатын жар- гакша KenipmiKTepiMeH жабылган. Олар жасуша im inaeri 13

белоктарды, нуклеин кышкылдарын, липидтерд1 таратып, жузеге асыратын гидрологиялыкферментгердщ ццшде тура- ды. Уак денеинктер осыган уксас жаргакшалармен шектел- ген кетршиегерден пайда болады. Уак денеинктер арасында фермент синтездейтш жэне су тепищ тотыгында ыдырата- тын пороксисомалар терещрек зертгелген. Центросома (жасуша орталыга) едетте ядро манында немесе пластикалык комплекстердщ манында орналаскдн. Онда ею тыгыз денеипк центриольдар болады. 9p6ip цент- риоль целиндр тэр1зд1 болып келедк Оньщ корамы 0,15 мкм-ге жуык, узындыгы 0,3—0,5 мкм, кабыргасы тогыз уш жакты уак тупкшелердщ тшдершен тузшген. Жасушалар белшер алдында центриольдар ею есе кебейедн Уак ту- ткш елер тубулин белоктарынан турады. Олардын корамы 25 нм цилиндр тэр1зд1. Олар жасуша канкасы-цитоканка- ны калыптастырады epi жасушанын накты nimiHiH сактап турады. Kipniicrep мен кылдар т1ннщ козгалуын жузеге асыра- ды. Олар ескен цитоплазмалык есшдшер болып саналып, плазмалык жаргакшалармен жабылып отырады. Олардын непзш тогыз (ею жакты) шетю уак тут1кшелер курайды. Олар ею жакты ортангы уак тупкшелерд1 коршаган. Kip- niicrep мен кылдар непзшде базаль денеш1п жатады. Ол вз1нщ курьшысы жагынан центриольга уксас. К^шдын узын­ дыгы 120—150 мкм, юрш ктердщ узындыгы 5—10 мкм мелшершде болады. Булармен 6ipre жасушаларда квм1ртепнщ, майдын, бо- яктын коспалары болады. Баскалары жогары сатьща дамы- ган жасушалар (мысалы, бауыр жасушапары — гепатоцит- тер) жай жагдайда бел1нбеген1мен, ортурл1 заю»1мданудан немесе агзанын 6ip бел1пНщ бузьшганынан тездетш белше бастайды. Ен жогары сатьшагы жасушалар, мысалы, кан, эпителий Tinaepi де бвлшбещц. Б1раколар тез елед! де олар­ дын орнына баганалы, камбиальды жасушалардын екп1нд1 бвл1нушщ аркасында езгертшш, жанарып отырады. Бул ка- тегориядагы жасушалар жанарган жасушалар деп аталады. Жасушалар тшнщ курамына юреш. \"Пн —бул жасушанын жэне жасушааралык затгардын шогыры. Адам организмшен •rirai терт турге белем1з. Олар: эпителий, дэнекер, ет, жуйке Tumepi. Эпителий mmi —дененщ сыртын жауып, юлегейл1 кдбык- шанын беын астарлап жатады. Ол организмд1 сырткы ор- тадан коргап турады. Жабу жэне корганыш кызметш аткд- рады. Эпителий жасушалары базальдык жаргакшада кабат 14

Typiitae орналасады. Кдн тамырлары болмайды. Ол диффуз туршде дэнекер тшдер катарына жататын заттармен коректенедь К еп кабатты эпителийлерге муШзденген, мушзденбетен, ауыспалы эпителийлер, 6ip кабатты эпите­ лийлерге жай батанды, жай кубик Tepi3fli (тепе), жай сква- мозды (мезотелий) эпителийлер жатады. Tepi кеп кабатты жалпак сквамозды эпителий TiHiMeH жабылган. Kuiereiuii кдбыкдпалар аткаратын курылысы мен кызметше байланые- ты 6ip кабатты жай батанды эпителиймен аш илек, ток imeK, асказан, тыные жолдары, кемекей, кещрдек, бронхтар жа- былса, мушзденбеген кеп кабатты (жалпак) сквамозды эпи­ телиймен ауыз куысы, жуткыншак, енеш, тис ш ек тщ сонга бол1мдер1 жабылган. Cipi кабаты жай сквамозды эпителий­ мен (мазотелиймен) жабылган. Бездер —6ip жасушалы жене кеп жасушалы болады. Bip жасушалы бездер шелмек Tepiaai пш ш де. Ол жасуша орта- сында эпителийдш Kwereitni кабатында орналаскан. Оган асказан, пнек, тыные алу жолдары жатады. Осы шелмек Tepi3fli жасушалардан белшген сел (секрет) гликопротеид- терден турады жене агзалар куысына белшедь Осы жасу- шалар агзаныц кабатында орналаскан. К еп жасушалы без­ дер уш топка белшедк экзокринд), эндокриндк аралас. Экзокрищй бездердщ шыгарган селш белетш езектер1 бо­ лады. Эндокринд1 бездердщ езеп болмайды. Сондыкган олар белтен селдерш жасуша санылауларга тжелей беледк Одан олар кзн мен лимфага етедт Ал аралас бездер 6ip мезгшде epi экзокрищц, epi эндокринда белистердщ кызметш аткарады. Экзокриндi бездерге сел белуип без жасушалары мен сел белетш езектер1 бар бездер жатады. Бастапкы курылысына байланысты (секреторлык) жасушалар ею турл1 келедк Bipeynepi тупк тэр1зд1, еюншкл альвеоларлы бездер (денге- лек, жуз(мге уксайды). Тарамдалу курылысына байланыс­ ты бул бездер ею турге белшедг. жай ж ене курделт BipiHiui турше тарамдалмайтын жай бездер (тер бездерк май бездерО, еюнцп TypiHe тарамдалмайтын курделi бездер (сшекей бездерк бауыр) жатады. Аралас бездерге сел белетш езеп бар экзокринщ белйтнен жене эндокрищн жасушалар шогырынан куралган эндо- кринй б о л тн е н туратын уйкы бездер1, жыные бездер! жа­ тады. Кеп жасушалы бездер ертурл1 сел шыгарады. Егер бездердщ сел бел1м1 уйыма жене юлегейл1 жасушалардан турса, белоктык уйыма бездер дейд1, юлегешп сол шыгарса, юлегейл1 бездер деп аталады. Сонгы жылдаргы мел1меттерде

сшекей бездершщ инсулин сиякты затгар ещцретип айты- лган ( Е.А. Щубников). Дэнекер min улкен топтарга белшелк Менцнкп тшдер (борпылдак талшыкты жэне ты ш з талшыкты) белгш 6ip касиетке ие болатын тшдер (ретикулярлы, майлы), катгы тшдер (суйекп жене meMipiueicri) жэне суйык тшдер (кан жэне лимфа). Дэнекер тш прек, корганыш кызметш (ты- гыз талшыкты дэнекер тш, шем1ршек, суйек) аткарады. Ал баскалары трофикалык (коректж), корганыштык (фагоци­ тоз жэне антител болу) жумысын (борпылдак талшыкты жэне ретикулярлы дэнекер тшдерц кан жэне лимфа) жумы­ сын орындайды. Баска тшдерден дэнекер тш ннщ ерекшелю, ол кэптеген пндерден жэне тшаралык затгар- дан куралган белоктармен байланысып, протеогликан тузетш 6eaiMi, гликозаминокликаннан турады. Эр турл1 талшык туршде табылады (коллагещц, эластикалык, рети- кулярлык). Жасушаралык заттар суйектерде катгы, кан мен лимфада суйык болады. Борпылдак талшыкты дэнекер тшдердщ б1разы эртурл1 жасуша элементгершен жэне талшыктардан турады. Олар непзп тш затгарында орналасып, ретсв багытгалады. Бул т1н кебшесе кан мен лимфа тамырларында, жуйкелерде болады. Булшык e iri жауып жатады. Борпылдак дэнекер тш нщ курамы фибробластардан, фиброциттерден, плаз- моциттерден, тш базофильдершен, липоциттерден, бояк- ты жасушалардан, эндоденешжтерден жэне тамыр пери- цитатгары мен макрофагоцитгерден куралган. Фибробластар жасушалардагы непзп дэнекер тш нщ 6ip Typi. Бул ipi жа- сушалар TyftipluiKTi эндоплазм алы к тор мен Гольджи комплеканде жаксы керсетшген. Фибробластар жасушаа- ралык заттар компенентш синтездеЩц жэне шыгарады. в з ш щ даму циклы аякталар кезде фибробластар фибро- цитгерге айналады. Фиброцитгер синтезделмейщ немесе дэнекер тш нщ непзп затгарында вте эл о з синтезделедк Плазмоцитгер немесе плазмалык жасушалар корганыш жуйесшщ жасушалары. Организмде корганыш реакциясы- на каты сады антител синтездейдк Олар тушршйеп эндоп­ лазмалык тордыц элементгерше бай. Плазмалык жасуша­ лар В-лимфоциттерш тузедк Тш базофильдер1 улкен жасушалар. Олар ipi тушршпсгерге бай гепарин жэне гис­ тамин устайды. Микрофагоциттер —ipi жасушалар. К еп мелшерл1 жэне цитоплазмалык ecirmuiepi болады. Плазмалык жаргакша- мен жабылады жэне лизосомалар мен фагосомаларга бай 16

келедт Микрофагоциттер моноцитгерден шыгады. Ол оты- рыкшы макрофагоциттер (кан жасайтын агзалар мен бау- ырда) жэне макрофагтар (дэнекер тшде, альвеольдык жэне серрозды санылау куыстарда) деп екке бэлшедь Улы орыс галымы, Нобель сыйлыгынын лауреаты И.И. Мечников корганыштын фагоцитарлык теориясын жасаганда барлык макрофагоциттерд1 6ip макрофагтар жуйесше жинактаган. Липоцитгер —денгелек nkuutai майлы жасушалар, булар май жинайды. Цитоплазмасымен жалпак, келген ядросы май тамшыларымен коршалып, m end жагында жатады. Липо­ цитгер жиынтыгынан май тип куралады. Боякты жасуша- ларда меланин тушршистер1 де болады. Ретикулярлык жасушалардан жэне ретикулярлык тал- шыктардан туратын дэнекер тш нщ 6ip Typi ретикулярлык тш деп аталады. Ол кан жасайтын жэне корганыш агзала- рыныц непзп канкасын тузеда. Тыгыз талшыкты дэнекер тш аякталган жэне аяктал- маган болуы мумкш. Онда сансыз кэп талшыктар торла- нып жатады. Булардын арасында жасуша элементтердщ (мэселен, тершщ тор кабаты) KuuiripiM Maniuepi болады. Тыгыз дэнекер тш нщ аякталган багамше талшыктар шо- гыры 6ip багытга 6ip ретпен орналасады (скцрлер, шан- дырлы, фиброзды жаргактар). HleMipnieK жэне суйек TiHi —дэнекер тш нщ 6ip Typi. Шем1ршек TiHi шем1ршек жасушалары хондробластар мен хондроитгерден турады. Гелий курамында туратын непзп затгар мен талшыкты дэнекер тшщде болады. Шем1ршек TiHi уш турге белшедь Геалшад шем1ршек буында, кабырга бастарында, ж ш ктердщ эпифиз бол1мдершде кездеседт Екшип Typi талшыкты шем1ршек. Ол коллагещп талшык- тардын коп молшерн сакталатын непзп шем1ршекп агза- ларда болады. Шем1ршекке жогары 6epiKTiK касиет бередт Фиброзды сакиналар, омырткааралык шем1ршектер тал­ шыкты шем1ршектен тузшген. Сонымен катар самай-жак жэне тэс-бугана буындарыныц да буын 6errepi осы тал­ шыкты шем!ршектермен жабылган. М айыскак шем1ршек непзп uieMipiueicri заттарда болады. Ол кептеген майыскак талшыктармен айкаса орналасады. Олар саргыш туей, серпщщ касиеимен ерекшеленедь Сына Topi3fli шем1ршек, муй1зше шем!ршектер жэне кемекейдщ калакща шем1р- шегшщ дыбыс ocinttici, кемекейдщ каклакдпасы, кулак кал­ каны, eciTy Tyriri, дыбыс жолыньщ сырткы 6&niMi с ер тщ ц шекйршектен тузшген. Сершнд1 шем1ршектщ геалин шем1ршектен айырмашылыгы — ол суйектенбегсн. 2- 68. ,7

жасушасынын денесше те т ю аппараттарга, жумыр агза- ларга (етке, безге) немесе баска жуйке жасушаларына карай козгалады. Муны аксон деп атайды. Баска кыскзракесищлср агаш бутактары тэр1зд1 тарамдалады. Ол аркылы жуйке cepninici жасуша денесше карай багыт алады. Бул дендрит аталады. Дендритгщ уштары корил жасушалар мен алуан rypai сырткы ортадан келген cepnuiicrepfli кабылдайды. Жуйке TiHi мига тусетш дабылдын синтезделуш жэне анализденуш камтамасыз етед1. Ол организмнщ сырткы агзамен аракатынасын байланыстырып, организмнщ iuiici Kbi3MeTiHin журуше катысады. Организмнщ б1ртутастыгын жэне тепе-тенднтн камтамасыз етедь 1-кесте. Антропометриялык керсетюштер (А.Андросенко) Керсетюштер Нэрестелер Ересектер ул кыз сркек эйел Дене 174, 5 ± 6,6 162,6 ±6,1 узындыгы (см) 50,8 ± 2,5 50,0 ± 2,5 Дене 3,5 ± 0,59 3,4 ± 0,59 71,7 ±10 56,7 ± 8,6 салмагы Дененщ 2 200 18 000 16 000 беткей 6eniMi 2 200 Адамнын дене шамаластыгы оньщ жасына жэне жыны- сына байланысты болады. Жана туган баланьщ басы денесше Караганда улкендеу келед1 (баланьщ басы дене узындыгына Караганда 1/4 катынасын алса, ересек адамдар 1/8 катынасындай бола­ ды), мойны мен кэю рек клеткасы курсак бел1мше Кара­ ганда кыскзлау, колдары аяктарына Караганда узындау бо- лы п келед1. Ж еткш ш ек ш акты н алгашкы жылдарында жыныстык жет1лу1 басталады. Улдын 13—16 жасында, кыз- дьщ 12—15 жасында балигатка жету кез1нде тфек-кимыл, ас корытуы, тыныс any жуйеЫ жаксы жетшеда. Олардын сез1м агзалары мен жуйке жуйелер1 (кэру, eciTy, орталык жуйке жуйес1) даму дэрежес1 6ipiHini жылында-ак ересек адамдардын дэрежес1ндей болады. Жеткшшек шакта олар­ дын жыныс мушелер1, сонымен 6ipre екшип реттЬс жыныс мушелер1 жаксы дамып жетшедй Ал бозбалалык шакта организмн1н ecin дамуы непзш ен кемел1не жетеда. Ересек адамдардын дене курылысы аз езгередк ал кэр1 и с т е р шау 20

тартып, шеге бастайды. Кдртгардын дене курылысы мен организмдер1ндеп езгер1стерд1 арнайы зерттейтш гылым саласын геронтология деп атайды. Эйел мен еркек арсында жыныстык белгшер1 жагынан айырмашылыктары болады. Олар алгашкы (жыныс Myuieci) жэне екшип ретпк (туктщ колтык астында ecyi, сут бездершщ дамуы, дауыс 03repyi жэне т.б.) белплер1 болып ерекшеленедг Дене курылымыньщ жыныстык айырмашы- лыкгары жешнде кесте курылган. 2-кесте. Б1рнеше жыныстык айырмашылыктар Корсетоштер Жынысы___________ ______________________ Ерлерде Эйелдерде дене рындыгы узындау кыскалау тулга 6eaiMi кыскалау узындау узындау кыскалау кол-аяк суйектер1 тарлау иык белдеу! жамбас кыскалау узындау кеюрек клсткасы ауырлау жешлдсу курсак бол1М1 калын iuiiitne мулдем жок. булшык ет тулгада, кол-аяк аздау тер1асты майы бол1мп1де, касагада, Tepici кшджке дейш, бепнде туктер! Адамнын курылысынан неше турл1 ерекшелйегерш керуге болады. Осыдан окулыкта адамшьщ дене курылысынын Typaepi жэншде тусш ктер енпзшген жэне олар гентика- лык факторлармен, imid ортаньщ эсер1мен кдбыстырылг- ан. Адамнын дене курылысы мезоморфты, брахиморфты, долихоморфты деген уш типке бэлшедг Мезоморфты (грекше meso —орташа) дене курылымы- на (нормостениктер непзшде) анатомиялык орта мелшерл1 элшемге жакындайтын адамдар жатады. Брахиморфты дене курылымына (грекше braxio — кен) (гиперстениктер), ягни кен иыкгы, тапал бойлы келген, квкет1 жогары орналасуына байланысты журеп кэлденен жайгаскдн. 21

Долихоморфты (долихо —узын) типке бойы узын, жещл- днтмен, тис, я гни тузулнтмен ерекшеленед1, булшык eTrepi елей дамыган, суйегшщ iuiKi куысы тар, кол-аяк. cyfteicrepi ете узын болып келген адамдар Typi жатады. Кекет1 темен жайгаскандыктан ииы агзалары (журеп, eiaieci) узына бойы орналаскан. 3-кесте. Дене шамаластыгы сипаггамасы (П.Н. Башкиров) Дене курылымы Дене M&muepi мен дене узындыгы турлер1 KOKipcK жамбас e S L Z iM i Z m белш1 Долихоморфты 29,5 55,0 46,5 21,5 16,0 Мезоморфты 3 1 ,0 53,0 44,5 23,0 16,5 Брахиморфты 33,5 51,0 42,5 24,5 17,5

Bipiifini тарау TIPEK-KJHMblJI АППАРАТЫ (ОСТЕОЛОГИЯ Ж ЭНЕ МИОЛОГИЯ) Жалпы тусшж. TipeK-кимыл аппаратына суйектер мен суйекаралык байланыстар жэне булшык еттер жатады. Суйек­ тер адамда да, жануарларда да денете белгш п ш ш берумен 6ipre, -прек-кимыл жэне кортаныш кызметгерш аткарады. Мэселен, кол-аяк суйектер!, омыртка жотасы прек жэне кимыл Kj>i3MerrepiH аткарса, бас cyfleicrepi мен кеюрек клет- касы окпен1 т.б. агзаларды коршап, кортап турады. Суйектер булшык етшз, буын-байламдарсыз кимыл- кызметгерш аткара алмайды. Буын мен байламдар каика суйектерш 6ip-6ipiHe байланыстырып отырса, булшык ет­ тер ездершщ жиырылу кзсиеттершщ аркасында денеш не- месе онын жеке мушелерш кимылга келпредь Осы проце- стер рефлекторлы турде жуйке жуйесшщ баскэруымен етеда. Булшык етгердщ 6ip суйектен басталып, мшдетп турде 6ip, не б1рнеше буыннан аггап барып, еюнпп суйекке беюнедь Сондыктан ет жиырылтанда суйекп буыннан жазып, не булл, кимылга келпредй Булшык еттердщ бул жумысын кимыл кызметт дейдь Осы кызметтер1 аркылы дене кимы- лы, оньщ жазыктыктаты 03repyi жэне тж калыпты туруы, сырткы ортага икемделу1 т.б. неше турл1 енбек эрекеттер1 етш жатады. Адам денесшдеп суйектер мен булшык еттер TipeK-кимыл аппараты аталуы осыдан. Булшык еттердщ тыныш куй!нде де жумыс жатдайында катайып туратын касиет! тонус аталады. Tipi адамнын булшык e n e p i ел1 дене еттершен осы тонус аркылы ажыратылады. Анатомия TipeK-кимыл аппаратын терец зерттеу ушш оларды улкен ею салага бвлш окытады. Суйек саласын осте­ ология, булшык еттер туралы саласын миология деп атайды. Канка курылысы. Каика непзшде ею жузден аса суйек­ тен тузшген. Ko6i жуп келедь Дененщ жалпы салмагымен салыстырганда суйек 10 % тана болады. Бул жатдай жалпы суйек курылысыньщ жецищцш дэлeлдeйдi. Суйек адам денесшдеп непзп жанды муше. Ол езш щ катгылык касиетшщ аркасында денеш кимылга келпрумен 6ipre TipeicriK кызмет аткарады. Суекте непзп суйек тшшен баска жуйке жэне дэнекер Tinaepi де болады. Ол суйек 23

курылысында кан, лимфа тамырларьш жене жуйке талшык,- тарын тузедк Суйекп сыртынан дэнекер тшнен туратын суйек кабы коршап жатады. Ол кан тамырлы болады. Суйек осы кан тамырларынан коректенедь Кдн тамырлары мен жуйке тал- шыктары суйек ш ш е арнаулы Teciicrepi аркылы ешп, корек- тенумен катар жуйкемен сабактасады. Суйек кабы корга- ныш кызметш аткарады. Ол ею кабатган тузшген. Сырткы кзлын дэнекер TiHi жене шла остеобласт кзбаты. Сырткы кабатында булшык еттердщ cinip талшыктары мен буын свдрлер1 жалгаса жатады. Суйек кабыньщ иню кабаты суйек жасайтын жасушалардан — остеобластардан тузшген. Осы суйек жасушаларынын кебекй нэтижесшде суйекте жана кабатгар пайда болып, суйекп келденен ecipefli. Суйек сын- ганда ею сынык. аралыгында остеобласт жасушалары шо- гырланып, сыныкгын бпуше себеп болады (1-сурет). 1- сурет. Ортан жшк (уршык басы) 1.Жшк куысы. 2.Кем1к заты. З.Тыгыз заты. 24

Суйек курылысы. Суйекп узына бойына жарганда оньщ курылысыньщ б1рьщгай емес екенш керуге болады. Оньщ сырт жаты кзтты затган тузшсе, шна жагында кемйс заты жатады. Суйектщ тыгыз жагыньщ кдлындыгы мен KeMiicri затыньщ багыты суйекке тусетш салмакка байланыст келедь Мэселен, аяк жшктерш щ сырткы тыгыз заты кол жшЬс- тершщ тыгыз затына Караганда калындау келедь Суйектщ KeMiicri заты суйек кабыршактарыньщ жату жагдайына байланысты. Олар 6ip-6ipiHe эр турл1 багытта жатып, ез аралыктарында санылау калдырады. Сол саны- лауларда суйек майы орналасады. Кемйс затыньщ суйек кабыршактары эр турл1 багытта жатканымен орналасу тертйй суйекке тусетш салмакка байланысты. Мундай куры- лыс суйекке 6epiicriK касиет бередь KeMiicri затгар жалпак кыска (кабырга, омыртка) суйектерд1 тутасынан толтыра жатса, ж ш к суйектершщ бас жагында гана кездеседк Суйектщ тыгыз заты сырткы, ортангы, iuiKi деп аталатын уш кабаттан тузшген (2-сурет). 2-сурет. Суйектщ микроскопиялык курылысы 1.Суйек кабыгы. 2. Сырткы жалпы кабаты. 3-4. Остеондар. 5. Суйектщ санылау куыстары. 25

Сырткы кабаты 6ip-6ipiHe кзбатгаса жаткан цилиндр- лерге уксайды. Булар суйекп крршап жаткан сырткы жал- пы кабатын тузедк 1шк1 кабаты ж ш ктщ май TyririHe жакын жатып iuiKi жалпы кабатын жасайды. Сырткы жэне iuiKi жалпы кабат- тарынын арасында ортаншы кабаты жатады. Осы тыгыз зат курылысы непз!нен остеондардан тузшген. Олар суйекке мыктылык, 6epiKTiK кдсиеттерш бередь Квп салмактусетш суйектерде остеондар ж ю орналасады да, аралык пластин- калар сирек келедц ал аз куш тусетш суйектерде бутан KepiciHme. Жалпы, суйектщ imici курылысы адамнын жа- сына, аткаратын кызметше карай езгер т отырады. Бул жаг- дай ecici остеондардын жойылып, жана остеондардын пай- да болуына байланысты. Суйек шпнде ж ш к майы жатады. Ол тусше, аткаратын кызмепне карай сары жэне кызыл май деп белшедь Сары май жшж куысын (диафиз бвлшн) толтыра жатса, кызыл май ж ш к басында, KeMiicri зат аралытында кездесеш. Бул кан туй1ршнсгерш шыгаратын мезодермалык тшнен тузшген. Ocipece жасосшр1м балада кызыл май квб1рек болады. Суйект1ч химиялык курамы. Суйек курамына органика- лы к жэне минеральды затгар Kipefli. Минеральды затгар- га непзшен кальций, фосфор туздары мен магнезия, KOMip кышкылды хлорлы натрий жатады. Олар суйеютн 2/3 бвл1- гш, органикалык (оссейн) затгар 1/3 бэл1пн алады. Суйектщ осындай химиялык курамы оган каггылык касиеымен 6ipre серп1ндшйс касиет1н де беред1. Мэселен, ею метр бшкпктен тасталган бас суйеп серпшдшшнщ нэтижеанде сынбай, майысып барып, кайта калпына келу1 мумюн. Жалпы, суйек. 6epiicriri жагынан тем1рбетонга тен келедь Суйек курамындагы органикалык жэне минеральды зат- тардьщ барлыгын мынадай тэж1рибелермен аныктауга бо­ лады. Егер суйекп отка салып жаксак, органикалык затгары жанып кет1п, минеральды заттары калады. Ондай суйек nimiHiH калпында сактаганымен, серпшдшйк касиетш жой- ып, уатылгыш, сынгыш келедг Ал суйекп туз кышкылынын ертнд1сше 6ipa3 уакыт салып койсак, минеальды затгары epin, органикалык заттары гана калады. Мундай суйек кат- тылык касиетшен айырылып, ете жумсак, майыскак келед1. Суйекгеп органикалык затгар мен минеральды затгар- дын молшер1 эрдайым б1рдей бола бермейдь Жасвсп1р1м балалардын суйепнде органикалык затгар кеб1рек, ондык- тан да ете майыскак. opi cepniHai болады. Олардын дурыс калыптасып, жетшуше катгы назар аудару керек. Ол ушш 26

балаларды фосфор кышкылы туздарынын сйекте пайда болуына, суйектщ катаюына жатдай жасайтын курамында Д витминдер1 бар тагадармен коб1рек коектещпрген жон. Жас улгайган сайын суйек курамындагы минеальды зат- тардын мелшер1 артып, суйектщ сершндипк касиет! темендейдь Сондыктан Kapi адамнын суйектер! морт сын- гаш келедь Суйектщ химиялык курамы аткаратын кызметше карай да езгередь Дене салмагы кэп тусетш суйектерде, мэселен, бел омырткаларында, аяк, сан, сирак суйектершде минеаль­ ды заттар кеп болады. Салмак аздау тусетш мойьш омырт­ каларында, аяк, сан, сирак суйектершде минеральды заттар кеп болады. Салмак аздау тусетш мойьш омырткаларында, кол суйектершде минеральды заттар аз. Осыган байланыс- ты спортшылардьщ дене мушелер! ездер1 шугылданатын спорт турше карай жетшедь Мэселен, футболшылардын аяк cyfteicrepi жаксы жетшсе, гимнастардын иы к белдеулершщ суйектер1 ipi келедь Суйек nimiHi турл! агзалардьщ аткаратын кызметше бай- ланысты турл1ше. Н епзш ен суйектерд1 пш иш не карай узын, кыска, ж алпакжэне курделi курылысты деп белем1з. 1. Узын суйектер кебшесе еркш козталып туратын кол- аякта орналаскан. Отан токпан ж ш к , ортан ж ш к , бшек жэне сирак жшктер1 жатады. Ж ш к суйектердщ орта белили денес1 немесе диафиз лесе, eici шетш эпифиз дейдк Диа- физ куысты келсе, эпифиздермен керин суйектерге жалга- сып, буын жасап жатады. Ж ас адамдардьщ ж ш к суйек- тершщ эпифиздер1 мен диафизшщ аралыгында шем1ршек TiHi жатады. Бул метофизарлык шем1ршек. Осы шем1ршек жасушаларыньщ кебекн нотижеанде суйек узынынан еседь 2. Кыска суйектерге бшезпс, толарсак жэне омыртка суйектер1 жатады. Олар непзшен кемпсп затган тузшген. Бул суйектердщ nimiHi алуан турлк 3. Ж алпак немесе жука суйектердщ 6ip жаты денес, еюнпп жаты ойыс. Олар 6ip-6ipiMeH байланысып, 6ipirin келш, iniKi сарайлы агзалар жататын куыстыктар жасайды. Мэселен, жамбас, кеюрек клеткасыньщ, ми сауытыньщ куысын тузедь 4. Курдел1 суйектердщ nimiHi эр турлк Ж алпак жэне курдел1 суйектердщ шинде куысты суйектер де кездеседг Олар ми сауытыньщ суйеп, самай суйеп, жогары жак суйектерь Бул суйекке жещлдщ касиетш бередк Суйек бетшде кан тамырлар мен жуйке талшыктарынын i3aepi сайлары, Teciicrepi кездеседк Сонымен катар ет ciwpaepi 27

мен буын байламдарыньщ пркелетш ecinauiepi мен буын- дары да болады. Ер адамнын суйеп эйел суйепне Караган­ да ipiney, куш прек, суйек будырлары да жаксы жетшген. С У Й ЕКТЕРД Щ БАЙЛАНЫСУ TYPJIEPI (СИНДЕСМ ОЛОГИЯ) Адам суйектершщ байланысы непзшен ею турге белшедь Егер суйектер 6ip-6ipiMeH тжелей санылаусыз, кимылсыз косылса, оларды кимылсыз (синартрозды) байланыстар дейда. Егер суйектер 6ip-6ipiMeH аралык санылау калдырып кимылды косылса, оларды кимылды (диартрозды) байла­ ныстар деп атайды. Бул ею rypfli байланыстын шыгу тегш зертгесек, кимыл- сыз байланыс ерте пайда болган. Сол себептен ол теменп сатыдагы омырткалыларда Ke6ipeK кездеседГ Кцмылсыз байланыстар. Кимылсыз байланыстарды суйе- каралык тш касиетше карай уш турге болем1з. Ею суйек аралыгын iueMipiueK TiHi байланыстырып жатса, синхрон- дозды байланыс деп атайды. Суйекаралык шем1ршектер гиалин ж эне талшыкты деп болшедк Гиалин meMipiueri аркылы байланыс ете cepniitai, nuiMeai кимылды келедь Ал талшыкты шем1ршек аркылы суйектер негурлым 6epiK косылады. Сол себептен суйек аралыгында кимыл мулдем болмайды. Бул байланыстарды омыртка аралыктарында, ми сауытыньщ суйек аралыктарында, I кабырга мен тос ара­ лыгында кездеспремп. Ею суйек аралыгын дэнекер TiHi байланыстырып жат­ са, оны синдесмозды байланыс деп атайды. Буларга б1пек жэне сирак суйектершщ аралыгында суйекаралык жаргак- тар, ж ам басты н колсугар TeciriH жауып турган жаргак, денедеп cinip байламдары, бас суйектершщ жпсаралык дэ­ некер талшыктары жатады. Осы айтылган байланыстар ара- сында кимыл ете аз, ж ок деуге де болады. Суйектердщ суйек TiHi аркылы байланысуын немесе суйектену npoueciH синостозды байланыс деп атайды. Бул жагдай жас балага Караганда ересек адамдарда ке№рек кездеседк Ce6e6i, жас адамда Ke6ipeK кездесетш meMipmeK TiHi жас улгайган сайын суйектене бастайды. М эселен, 16 ж аска дейш арасы meMipmeK н ш м е н байланыскан уш бол1ктен туратын жамбас суйеп бара-бара 6ipirin, суйектешп кетедь Сондай суйектену npoueciHe шуйде мен сына суйектерГ I кабырга мен тос аралыктары жатады. 28

Крмылды байланыстар. Кдшылды байланыстарга адам денесшдеп буынды косылыстар жатады. Булардын куры- лысы оте курделi (3-сурет). 3-сурет. Суйектердщ буындасу ryp.nepi 1. Цмли11дрл1 буын (шынтак суйск пен Kopi жшк арасында). 2. Шы- гыршыкгыбуын (саусаксуйектернпнарасында). 3. ЕрTopiaai буын (бшезк- алакан cyrtcKrepiniH арасында). 4. Эллипс Topi3fli буын (токпан жшк пен жауырын арасында). 5. Шыр Topiaai буын. 6. Teric буын Буын курылысына кдтысатын суйек санына карай жай жэне курдел1 буындарга болшедь Жай буын деп eid суйек косылысынан пайда болган буын­ ды айтса, курдел1 буын деп уш , одан да коп суйектср косы­ лысынан пайда болган буындарды атайды. Ж ай буындарга: иык, жамбас бутана т.б. буындар жатады. Эр 6ip буын — буын бетшен, оны жауып жаткан буын шелпршегшен жэне буын кдпшыгынан тузшген. Буын бепй деп eid суйектщ 6ip-6ipiHe кзраган, беггес- кен жерш айтады. Буындасушы суйектердщ 6 en cp i 6ip- 6ipiHe сай келедг Eipi ойыс болып келсе, eicmmici соган сай донес болып бггедь Мэселен, ортан ж ш ктщ шар басына, жамбастьщ уршык ойысы сай келсе, токпан ж ш к басына жауырынныц буын ойысы сай келедг 29

Суйектердщ буын 6errepi шем1ршекпен жабылады. Оны гиалин iueMipuieri дейдк Ол вте тепе ашык кегиипр келед!. Бул суйектердщ 6ip-6ipiHe кажалмай, еркш кимылдап ту- руына себеп болады. Буын куысы деп eid суйек аралыгындагы санылау куыс- ты айтамыз. Бул куыс буын капшыгымен айнала туйыкта- лып жатады. Буын бетгерш ылгалдап туратын буын суйык,- тыгы ол аркылы ететш кимыл-эрекеттерд1 онайлатады, opi суйекаралык, у йкел к болмауын камтамасыз етедк Буын куысындагы кысым атмосфералык кысымнан томен бол- гандыктан бетгескен суйектер 6ip-6ipiHe жабысып, буын 6eirepiHin таймауына себеп болады. Буын капшыгы байланые жасап жаткан суйектердщ буын жиектерше бекидк Ол сырткы фиброзды, пню синовиаль- ды деп аталатын ею кабатган турады. Сырткы кабат тал- шыкты дэнекер тш ш ен тузшген. Бул кабатгы буын кап­ шыгы сырт жагынан жауып, суйек кзпшыгына ттрелеш. вт е 6epiK, корганыш кызметш аткзрады. Буын капшыгынын ею кабаты кзн тамырларына бай, opi синовиальды тукшелер тузедь Бул тукшелер буын суйык- тыгын б о л т , суйектердщ буын беттерш ылгалдап отыра- ды. Keft6ip буындарда (иык, т1зе синовиальды) кабатгар буын ш ш е карай катпарлар, 6ip бушрше карай калталар жасайды. Бул курылыстар ет евдрлершщ жер1нде де жа- тып, суйекп уйкелгс жагдайдан коргайды. Буыннын козгалгыштыгы ппншше сай. Буын басыньщ улкен-ю ш ш т, оны н ойыстарынын саяз-теренднт эр турл1 болады. Буын ойындысы каншалык саяз, жазык болтан сайын осал келедо. 6cipece тое, иыкбуындары осындай. Ап буын басы ойындыга терен орналасса, мыкгы орнытады. Буыннын неп зп курылысында косымша буын байлам- дары,буын ернеулерк буынаралык meMipmeicrepi жэне се- сам суйектер1 болады. Буын байламдары тытыз талшыкты дэнекер тш ш ен тузшген. Олардьщ 6ipi буын капшыгынын сыртынан, кейб1реулер1 шннен отш, суйектер арасын жал- гап, байланыстырып жатады. Булар буын козгалысын те- жеп, тайып кетуден сактап турады. Буын ернеулер! фиброзды шем1ршектерден тузшген, буын ойыстарынын шетш сакиналана коршап, онын бетш улкей- тедк Бул буыннын бекемднтн артгырып, кимылын азайтады. Осыдан сакиналанып жаткан шем1ршектерш жауырыннын, жамбастын буын ойыстарынын жиекгершен керуге болады. Буынаралык шем1ршектер nim uri тегершж, не айшык тэр!здь Байланысатын суйек аралыгында жатып, буын куысында орналасады. Бул шем1ршектер буын куысын еюге 30

белin, шетжакжиекгер1мен буын капшыгына бекидь Булар байланысатын суйектердщ буын 6errepiHiH 6ip-6ipiHe то- лык бетгесуше, уйлесуше жатдай жасайды. Буынаралык шем1ршектердщ тагы 6ip улкен манызы олар (жургенде, жупргенде, сеюргенде) суйектердщ 6ip-6ipme согылу кушш кемгтедь Буын капшыктарыньщ манында сесам суйектер! де болады. Бутан л зе буынындагы л зе тобыгы, барлык ба- кайшактардьщ жанындагы майда cyfteicrepi жатады. Буындарды шар, сопакша (эллипс), ер, шытыршык, ци­ линдр Topi3fli, жазык пшлнде деп беледь Осы шшшдерге байланысты эр буынньщ тек езш е тэн бш ктж айналу кимылдары бар. Осытан орай 6ip бипкл, ею бишеп, уш неме- се кэп бш жл буындар деп белшедь Eip 6uiiKtni буындарга цилиндр жэне шытыршык пшшод буындар жатады. Цилиндр тэр1зд1 буындардын буындасу- шы 6eiTepi 6ip-6ipiH цилиндр тэр1зд1 айнала коршап жата­ ды. Айналу 6miri суйектен узына бойы темен карай Tycin, суйекл йике карай (пронацио) жэне сыртка карай (супи- нацио) айналдырып, кимылга келлредк Отан шынтак жш кпен шыбык суйектщ арасындагы буынды жаткызута болады. Шыгыршыкты буын цилиндр тэр1здь Одан айыр- машылыты буындасушы суйектердщ 6ipeyiHiH буын б ел ойыс-жылга болып келсе, еюниисшщ буын 6eTi сотан сэй- кес кырлы-децес келедк Айналу 6uiiri буын белне кедде- нен етедй Осы бшж бойымен жазу жэне буту козталыстары тана отель Мэселен, шынтак буынды, бармак бакайшакта- рынын аралыгындагы буындарды алуга болады. Крс б'тктi буындарга сопакша жэне ер T9pi3fli буындар жатады. Сопакша буынньщ буындасушы 6eTTepi сопак кесшдне уксас. Буынньщ 6ip бел сопакша, узынынан жарган жумыргка Topiaai дэнес келсе, еюшш бел сотан сэйкес ойыс болады. Крзгалысы езара келбеу ею бшж аркылы журедь Бшжлц 6ipeyi уйек (сагитгальцы), еюншга маццайалды ба- тытга отедь Осытан орай мацдайалды бите бойымен бугу- жазу, ал уйек бшж бойымен экелу-экету козталыстары етедь Отан шыбык суйек пен бшезж суйектердд шуйде мен ауыз омыртка (атлант) арасьшдаты буындарды атауга болады. Ер Topiaai буындар атына байланысты ею суйек 6eirepi 6ip-6ipiHe айкасып, бетгесе баткан ер сеющц келедь Мундай буындар- дьщ козгалыс-кимылы езара кэлбеу ею бшжтен айнала отедь Олар бшезж суйектерндеп улкен бурышты суйек пен 6ipmmi алакан суйегшщ арасындагы буын. Бул буындарда бугу-жазу, экелу-экету козталыстары болады. Ken бш жл буындарга шар Topi3fli, жацгак тор1зд1 жэне жазык буындар жатады. Солардьщ ец козгалтышы шар 31

тэр|зд| буын. Буындасушы суйек беттершщ 6ip жагы шар Tapi3fli денес болып, eiciHmi жагы соган сэйкес болып келедь Шар тэр1зд1 буында козгалыс езара колбеу жаткан уш 6LniK аркылы (бугу, жазу, экету-экелу, пике, сыртка бурау) отедй Сонымен катар бул буында айналмалы козгалыс жасауга да мумюндж бар. Мэселен, колды иыкбуыны аркылы б ш к бойымен ш еказ айналдыруга болады. Шар тэр1зд1 буын- нын 6ip TypiH жангак тэр1зд1 буын деп атайды. Мунын шар Topi3fli буыннан айырмашылыгы —буын ойысы терешрек. Бул жагдай буын кимылын тежеп, буынды туракты етедк Оган мысалга жамбастын уршык буынын алуга болады. Жазык буында суйектердщ 6ip-6ipiMeH буындасар 6eTrepi тепе, жазык келед1. Олардын кимылы оте балу, аз жылжи- ды. Сондыктан олар баяу кимылды буындар деп аталган. Буларга сепзкез, жамбас, бшезкарапык буындар жатады. Шешршек аркылы жалгаскан байланысты жартылай бу- ьшдар дейд1. Бул байланыстардын синхондроздан айырма- шыгы —буын куысынын болуы. Жартылай буындар деп ата- латьш ce6e6i булардын буын капшыктары жок. Оган адамнын шат cyfteicrepi арасындагы косылысы (симфиз) жатады. Буындардын бекем туруына непз(нен уш жагдай эсер етедк 1 ) cinip байламдарынын катуы; 2) булшык еттердщ тартымы (тонусы); 3) буын куысындагы кь1сымнын атмос- фералык кысымга Караганда кем болуы. Осы жагдайлар- дьщ аракатынасынын езгеруше байланысты турл1 буын ауру- лары болуы мумюн. АДАМ КДЦКДСЫ НЫ Ц КУРЫ ЛЫ СЫ Адам канкдсы дене мушелерше сэкес топтасып, тулга, кол-аяк жэне бас суйектер1не бел1нед1. Тулга суйектер1 омыртка жотасы мен коюрек клеткасы- нан куралады. Омыртка жотасы пзбектеле орналаскан 33— 34 омырткадан турады. KeKipeK клеткасы алдынан тос суйепмен, арт жагынан кеюрек омырткаларымен шектелетш 12 жуп кабыргадан тузшген. К,ол-аяк суйектер1 вздер1н1н кызметше карай еркш козгалмайтын (иык жэне жамбас белдеулер1), ерюн козгалып туратын (кол-аяк) суйектер1 болып еюге болшед1. Крл ток пан жшйс, бшек жэне кол басы суйекгершен ту-ра- ды. Крл басы суйектершщ вз1 бшезйс суйектер1, алакан жэне саусак бакайшактары. И ы к белдеу1 жауырын мен буганадан турады. 32

и Аяк CYiicKTepi ортан ж ш к, сирак суйектерк аяк басы суйектср1 дсп башнедк Аяк, басы cyfteicrepi толарсак. табан жоне бармак бакайшактарынан турады. Жамбас белдеуше eid жамбас cyiieri мен сепзквз жатады. Бас cyficicrepi филогснетикалык шыгу тепне байланыс- ты вте курделк Олар непзщде мидын орналаскан сауыты мен ас корыту, тыныс жолдарынын басталатын жерь Бас cyfleicrepi ми сауыты жоне бет GeaiMi болып еюге бвлшедь Омыртки жотасы (columna venebralis) —33—34 омырт- кадан тузinген адам канкасынын непзл -ripen, онын 24-i жске, ал калганы 6ipiKKCH немесе жалган омырткалар бо­ лып саналады. Жске жаткан омырткалар озара омырткаа- ралык шем1ршектер, буындар жоне cinip байламдары арк- ылы жалгаскан. Олардын ездершс тэн ерекшелжтер1 де болады. Жалган омырткаларга озара 6ipirin кеткен сепзкоз жоне куйымшак cyfteicrepi жатады (4-сурет). 33

Омырткз жатасы орналасу жагдайын карай бес белжке балшеда: мойын б е л т — 7, арка б е л т — 12, бел б е л т — 5, сепзквз — 5, куйымшак белил —4—5 омыргкадан тузшген. Сепзквз жэне куйымшак белисгершщ омырткалары 6ipirin, эркайсысы вз алдына сепзквз жэне куйымшак суйектерш тузед! (5-сурет). А. Атлант (ауыз омыртка). Б-ыойын омырткз. В-эпистрофей (2-mi мойын омырткз). Г-арка омырткасы. Д-бел омыртка. Е-куйымшак омырткасы. Ж-сепзкоз (эпистрофей жанынан корсетшсе, баска омырткалар ycTiHri жагынан керсеттлген). Ж еке омырткалар саны 24, ep6ip жеке омыртканын ал- дынгы толык келген жер1н омыртка денес1, арткы жагынан омыртка TeciriH коршай жаткан болiпн догасы, ал догасы- нан айнала шыгынкы жерлер1н ocimonepi, олардын артка 34

карап жаткзн так ociHaiciH арка, ал ею 6yflipiaae жатканын колденец eciiminepi дейдь Булардан баска омырткалар ара- лыгын буындастырып жаткан жогары жэне теменп буын ociHfliaepi бар. Олар да жуп болып келедк Омыртка TeciKrepi 6ip-6ipiMeH 6ipirin. Жулын жататын омыртка езегш тузедк Омыртка богасы мен денеСшщ косылар жершде теменп жэне жогаргы ойындылары болады. Бул ойындылар омырт- калардын байланысы нотижесшде омырткааралык тешктер тузедг Жулын жуйкелер1 мен кзн тамырлары осы тесйсгерден етедн Мойын омырткаларынын жалпы келем1 юшкентай арка eciHfliaepi кыска, уштары айыр келедн Келденен осш- дшердщ непзшде TeciK болады. Олар аркылы омыртка ар- териясы мига етедьОсы epeKmeaiicrepi аркылы мойын омыр- ткаларын баска омырткалардан ажыратуга болады (6-сурет). А-моПын омыртка: 1.Аркаociimici. 2.Арткы догасы. 3. КолдененесшшсЫн жогаргы буын бет|. 4.Колденец осiидiс in iи кап тамырлык Teciri. З.Омыртканык денеск 6-7. Колденец есишлердш томпсктерг 8.0мыртка Teciri. Б-ауыз омыртка (1-мойын омыртка): 1.Арткы твмпек. 2. Арткы дога. 3. KcGic Topi3fli буын беть 4. Eyitip калыцм. 5. Алдыцгы томпек. 6. Алдыцгы догасы. 7. Колденец ociimiciiiin кан тамыр Teciri. 8.Колденец ociHflici. 9. Омыртка Teciri. VI мойын омыртканьщ колденен есщдесш щ алдьщгы жа- гындагы будырга жанаса уйкы артериясы мига етедьКднды токгатарда темпектщ тусынан тамырды басу керек. М ой­ ын омыртка баска омырткалардан кеб1рек козгалады. Жулын Teciri ксн, nimiHi уш бурышты. Мойын омырткалардын iuiin- де I жонс II омырткалардын курылысы ерекше. Сол себеп- тен I мойын омыртканы ерекше атпен атлант, ал II мойын 35

омырткзны эпистрофей дейдь I мойын омырткзнын Teciri улкен болгандыктан ауыз омыртка деп те атайды. Ауыз омырткзнын денеа арка eciaaici болмайды. Онын орнына алдынгы, арткы догасы жэне бушр бел1ктер1 болады. Бул омыртканьщ денес! урыктын даму кезеишде II мойын омырткага к о ш т, Tic тэр1зд1 ocinaiciH тузедь I мойын омырт- канын II омырткамен жэне шуйде суйепмен байланыса- тын б1рнеше буын бе-rrepi болады. Жогары жагында кебю Topi3fli буын ойысы шуйде суйепмен, томенп жагындагы буын 6eTi II мойын омырткамен жалтасады. Ал атлантгьщ алдыгы догасыньщ im жагындагы буын бет! II мойын омырт- канын Tic е ащ ц ам ен буынды байланыс жасайды. I мойын омыртка бастын шуйде суйепмен 6ipre еюнил мойын омырт­ кзнын Tie еснадымен айналмапы козгалыскз келш отыра- ды. Осы буынды байланыстар аркасында басты онга-солга буруга, апга-артка июге болады. II мойын омыртканьщ ерек- ш е л т болып саналатын Tic Tapi3fli ecinaici, онын устщп eid бушр бел1м1ндеп буын беи устщп омырткамен, астьщгы жагында жаткан буын б еи астьщгы омырткамен жалгаса- ды. Муньщ арка ecbtaici кыскз, ею айырлы. VII мойын омыртканьщ арка eciHflici ете узын, сол себепи оны омыртка деп те атайды . Бул eciwuciH мойынньщ арт жагынан устап, Tepi астынан бай- кауга болады. Сондык- тан осы омырткздан то­ мен карай санау журп- зшедь Арка омырткалары мойын омырткаларга Ка­ раганда ipiney жетшген. (жанынан Kepiiiic) Олардын эркаЙСЫСЫ- 1,.О_мыртка яснее.. ,2. „Ка„бырга б, асымен нСаонкдабыыкртгаанлар кпорлкдеелнедеьн байланысатын жогаргы буын беи. . 3. Кдбырга басымен байланысатын буын 9С1НД1С1 МвН де Д 6eTi. 4. Омыртканын темени ойыгы. буы н беттер1 болады. 5. темени буын eciiMici. 6. Арка eciHflici. Колденен 0С1НД1С1Ндеп 7. Колденен оЫншшк кабырга будыры- буын б еи алдынгы жа- мен байланысатын буын бсп. 8. Жогаргы гында жатады (7-сурет). буын eciKOici. 9. Жогаргы ойынды. Дене б е л т н д е п (жо­ гаргы жэне томенп) 36

жартылай буын ойыстары омыртка жотасын тузе келгенде 6ip-6ipiMeH косылып, 6yriH буын ойысын тузеда. Осы е й омыртка денесшщ косылысынан пайда болган ойыскэ кабы- рга басы icipirin орналасады. Сонымен 6ip кабырта басы корил жаткан ею омыртка денесшен буындасады. I, XI, XI омырткалар денеанде бутш ойыстары болгандыктан ола- рга оз кабыргалары тжелей келш байланысады. Осы ерекшелистер1мен 6ipre тага 6ip айта кететш жагдай, бул омырткалардын арка осшделер1 узын opi сэл темен карай багыт алган. Осынын нотижесшде кеюрек омырткзлары- нын кимылы баска омырткаларга Караганда аздау келеда. Бел омыртка — бесеу. Дене салмагыньщ Ke6ipeK тусуше байланысты жогары жаткан омырткаларга Караганда мык- ты жетшген. Ocipece ен сонгы омыртка ipuiey. Колденен eciHflinepi кабырга калдыгынын болуына байланысты узын- дау келген. Арка ocinauiepi жалпак, тисе артка карал, каз- катар жатады. Сол себептн адамньщ бел б о л т баска бвлжтерге Караганда козгалгыш келедк 8-сурет. Сепзкез суйеп А-адынгы жэне Б-арткы жагынан KepiHici: 1. Жогаргы буын ocinaici. 2. Byliip толыктыгы. 3—6. Сепзкез TeciKTepi. 4. Сепзкез будыры. 5. Сепэкездж жоталык ортангы будыры. 7—8. Сепзкез езеп. 9. Byiiip кырлары. 10. Кулак Tepiaai буын eii. 11. Сепзкеэдщ непз1. 12. Келденец сызыктар. Сег1зкоз (os sacrum) — омырткалардын 6ipiryi нэтижесшде лайда болтан. Сырт niiuim уш бурышты. Жогаргы жаты кенешп, V бел омырткасымен, тем енп жаты суШрленш, куйымшак омырткаларына байланысады. Byfiip бвлктершде ею жамбас суйектер1мен буындасатын кулак калканы тар(з- Д1 буын бет1 болады. Сепзкез суйегшщ алдынты бетшде омыртка денелершщ 6ipiryi нэтижесшде лайда болган келде- нен сызыктар жатады. Арткы жак б ел есш дигертщ 6ipiryi 37

нэтижесшде будырлы келедк Сепзквз суйегшщ ортасымен узына бойы твмен тускен будырын ортангы будыры дейдг Ол арка есшдшершщ 6ipiryi нэтижесшде пайда болган буын будырмагы. С епзкездщ iiuiime взеп бар. Оныц алдынгы жагы мен арткы бетшде жуйкелер мен кан тамырлары ететш Teciicrepi болады. Сол себептен бул суйекп сепзквз деп атайды. Сепзквз курылысында жыныстык айырмашылык та байкалады. Еркекте сепзквз узындау, api жщшнселеу, ал эйелде жалпак, api кыска болады (8-сурет). Куйымшак (os cocygus)— омырткалардын ecinnuiepi жойылып, омыртка денес! гана сакталган 4—5 калдык омыр­ ткалардын 6ipiryi нэтижесшде пайда болады. Бул жануар- лардын кйрык бел1мше сэйкес келген калдык омырткалар. Сондыктан олардын есшдшер1 жойылып, домалак келген суйекшелерге уксайды. Kexipex клеткасы ал­ дынгы жагынан тес суйе- гше, арт жагынан квюрек омырткаларына жалгасады. Бул 12 жуп кабыргадан тузшген. Квюрек клеткасы- нын жогаргы биепн I квю­ рек омырткасы, I кабырга, твс туткасы коршап жата- ды. Бул жиектщ алдынгы жагы арткы жагына кара- ганда твмендеу келедн Квюрек куысьшын жиепн XI квюрек омырткасы, те- менп кабыргалар, iueMip- шек 6eaiicrepi жэне тестщ семсер ecinnici жиектеп жа- тады (9-сурет). Квюрек клеткасынын niiuiHi эр тур- ль Онын жыныстык жэне 9-сурет. Квюрек клеткасы жастык ерекшел1ктер1 де бар. Квюрек куысында неп- 1—7. Шын кабыргалар. 8—10.Жалган зшен журек пен вкпе орна- кабыргалар. 11—12. Бос кабыргалар. ласкан. Кдбырга iueMip- 13.Тостугкасы. 14.Тесденес! 15.Сем- meicrepi квюрек клеткасы- серecimuci. 16. Eipiumi арка омыртка. на серпшшлйс кдсиет бере- |1-77. ОГ»н., aекvнluшtuпi арка .о.м...ы.р..-т.к'-аI. 11C8. ККео-. до. Квю•рек _к_л_е_т_к_а_с__ы_н_ы__н юрек куысынын жогаргы Teciri. сырт niiuiHi конус тэр1здес, 19. KeicipeKкуысынынтеменп Teciri. онын мундай пшпнде болуы 38

колдын енбек куралына айналуына байланысты. Ал жану- арлардын кею рек клеткасы, KcpiciHiue, eKi буш рш ен кысыикы келедь Жана туган баладан да осыны байкзй- мыз. Сондыктан олар жш тыныстап, кыска дем алады. 0се келе кеюрек клеткасы донгелсне бастайды. Онын жаксы дамып, дурыс калыптасуы ушш балаларды дене тэрбиесшен шугылдандырып туру керек. Мешел балалардын коюрск клеткасы алдына карай шыгынкы, “кус кеюректГ келедь Ересек адамда кеюрек клеткасынын nimiHi жалпы физио- логиялык жетшу жагдайына байланысты болады. Ал Kepi адамда ет жуйесшщ нашарлауына байланысты темен туе in, юнпрейе бастайды. Эйелдерде еркектерге Караганда кеюрек клеткасы кыскалау келедь Крбырга (costae) — и т п келген жука 12 жуп суйектен тузшген. Жеке кабырганын орта жерш кабырта денеа дейдь Ал алдынгы жене арткы бел1ктер1 кабырга ушымен аякталады. Арт жагындагы сел жуандап келген кабырга басы омыртка денеамен жалгасады. К,абырга басынан кеш нп сел жщннкерш келген жерш кабырга мойыны, одан кейшп денест1 кабырга будыры дейд1 (10-сурет). Кабыргалардьщ теменп жиеп жогаргы жиепне Караганда ж1н1шкелеу келедк Теменп жиегшщ iuiici жагынан ететш кабырга сайы аркылы кан тамырлары мен жуйке талшыкта- ры отеди Эр кабырга озше сай омырткалармен ею буын жасап, кабырга басы омыртка денеамен, ал кабырга будыры омыртканын колденен еащ ц а м е н косылады. Эр кабырганын алдынгы б о л т 10-сурет. Крбырга шем1ршек аркылы теске жалгас- ж1. Крбырга „баа„сыыпнддса1,гыы „буын кан. Кабыргалардьщ ткелей тоске байланысатын жогаргы жетеуш кан кыр. 3. Кабырга басы, нагыз кабыргалар деп атаса, кал- 4. Крбырга мойны. 5. Кабырга гаи 15 кабырганы жалган кабыр- будыры. 6. Кабырга Mini, галар дейд1. Сонгыларынын yilieyi 7-БУЫ» бел- 8. Крбыргаденеа. шем1ршектер аркылы езара 6ipirin 9.Кабырганын iratci бст1. барып, VII кабырганын mCMipmeri !°- Крбырганын сырткы бел. аркылы теске жалгасады. Ал XI Крбырганык твепк ушы. 39

жоне XII кабыргаларды бос кабыргалар дейда. Ce6e6i олар теспен байланыспай, курсак етшщ арасында бос аяктала- ды. Эр кабырганьщ оз курылысына карай айырмашылыгы да бар. I кабырга баскаларына Караганда жалпактау келед! opi колденен орналаскан. Оньщ жогаргы бетшде мойын- нын сатылы errepi •пркелетш будырмакдары бар. Ол ал- дынгы жагынан тес туткасына, арт жагынан I кеюрек омыр- ткасына жалгасады. Кей адамда XIII кабырга да кездеседг Бул жагдайда коюрек омырткаларынын да саны XIII бо- лып, бел омырткалары тертке кешедь Кейде XI кабыргалы адамдар да кездеседь Tec cyueei (sternum) — жалпак, келген суйек, ол 16 жаска дейш тес туткасынан (тес денесшен жене семсер есш- fliciHeH) турады. Тес туткасынын успнде мойынтурык ой- ындысы, eid жагында бутана жене I кабыргамен байла- нысатын ойындылары болады. Тес туткасы мен денесшщ косылар жершде II кабырга, ал одан томен карай III—VII кабыргаларга дейш ш буын ойындыларын тузш, кимыл бай- ланысын жасайды. Тулга суйектершщ байланысы. Тулга суйектер1 езара кимылды (диартрозды) жене кимылсыз (синартрозды) бай- ланыстар жасайды. Омыртка жотасыньщ бас суйектершен байланысуын шуйде-атлант буыны дейд1. Бул эллипс Tepi3fli буындар катарына жатады. Атлант пен эпистрофей омыр­ ткаларынын арсында уш Typai буынды байланыс бар. Онын eKeyi осы омырткалардын астьщгы жене устщп буын бет- TepiiHin байланысуынан пайда болса, yiuimui буындасуы I омыртканын алдынгы догасы мен II омыртканын Tic осш- дйннщ арасында пайда болады. Омырткааралык meMip- шектер 6ip омыртка денесшщ астынгы бетш еюной омырт­ ка денесшщ ycTinri беттмен байланыстырып отырады. Олар жогарыдан темен карай калындай туседь Омырткааралык шем1ршектер омыртка жотасына серпш дш к opi ерюн кимылды касиет 6epin, дененщ кимылын арттырады. Со- нымен 6ipre жургенде, жупргенде, сеюргенде омырткалар­ дын 6ip-6ipiHe тусетш сапмагын баяулатады. Омырткалар­ дын буын eciaauiepi езара байланысып, буын тузедь Мойын, коюрек омырткаларынын арасында жазык буын болса, бел омырткэлар арасында цилиндр тэр1зд1 буындар жатады. Омыртка жотасы жалпы cinip байламдары аркылы бай­ ланысып турады. Оларга омыртка жотасынын алдынгы бе­ з м е н узына бойы OTeTin алдынгы узынша cinip байламы жене омыртка денелершщ арт жагымен (омыртка озепнщ imiMCH) ететш арткы узынша ciHip байламы жатады. 40

Омырткалар есшдшершщ араларын байланыстырып жата- тын колденен арка есиннаралык ctaip байламдары болады. Бул аталган шуйде-атлант, атлант-эпистрофей аралыгындагы буындар вте курдел1 курылыстагы буындарга жатады. Осы буындар аркылы басты онга-солга, алга-артка more, е и ж а - гына айналдыруга болады. Бул буындар буын свдрлер1мен 6ipre булшык еттер аркылы да байланысып турады. Осы буын свдрлершщ im b u e ен жаксы жетшгеш — келденен cinip. Ол эпистрофейдщ Tic Tepi3fli eciiuicm iH арт жагынан етш , оны н 6epiK орналасуына квм ек теседк К,абыр- галар арт жагынан кеюрек омырткаларымен, ал алдынгы жагынан твс суйепмен жалгасып, кеюрек клеткасын тузедк Кдбырга басы омырткз денесше, кабырга будыры омырт- кднын колденен есшдюше жанасып, eici буын жасайды. Оларды кабырга-омыртка жэне кабырга-келденен ecirui буындары дейдь Бул буындар аралас буындарга жатады, ce6e6i кимыл-эреке-rrepi 6ip уакытта етеда. К,озгалыс кезшде кабыргалар алга жэне жогары карай кетершш, кеюрек клет- касыньщ келемш к£цейтед1 де тыныс алуга себеп болады. Кабыргалар алдынгы шеинршекп белнсгершен тес суйепне жалгасады. I кабырга теспен кимылсыз байланысады, кал- гандары буын тузедь Оларды тес-кабырга буындары деп атайды. Бул буындар свдрлер аркылы беютшген. Корыта айтканда, омыртка жотасынын бойында байла- ныс турлершщ 6ipHemeyiH кездестзруге болады. Омыртка денелершщ арасында (сепзкезге дейш) омырткааралык шем1ршектер жатса, ал арка eciru i байламы арка ecirui- лершщ ушымен жогары карай журш отырып, мойын омырт­ калар тусында жалпак желке ciHipiHe жалгасады. Ол шуйде суйепне барып бекидг Сепзквзбен куйымшак омырткалары езара суйектене 6ipirin жатады. Бул ею суйек езара 6ip-6ipiMeH буынды косы- лыс жасап, козгалмалы келедг Эйелдщ босануы кезшде куйымшак суйеп осы буыннан сыртка карай иш п, бала- нын шыгуын женгпдетедг Тулга суйектершщ жас ерекшелйаперше карай взгеру»'. Омыртка жотасы ертурн байланыстардын нэтижесшде алга- артка, онга-солга и ш п , козгалгыш келедк Ж еке омыртка­ лар арсында козгапыс ете аз болганымен, езара косылу нотижесшде омыртка жотасы жалпы колемд1 кимылдар жасай алады. Ocipece мойын мен бел белпстер1 оте кимыл- дагыш. Ересек адамдардын омыртка жотасы терт ш н тузедг Онын алга караган ею иш ш мойын жене бел лордозы, ал 41

артка караган ею ш нш кеуде жэне сепзкез кифозы деп атайды. Осы аталган ишдер езара тендест, омыртка жота- сын тепе-тендж жагдайда устауга кемектеседк Бул шндер адамнын т!к xypyi нэтижесшде пайда болган. Жана туган баланын омыртка жотасынын иждер! ете нашар жетшген. Мойын ш ш бала басын кетере бастаган кезден пайда бола бастайды. Бул шндердщ то- лы к калыптасуы 15—16 жаста аякталады. Жастарда ере- сектерге Караганда омыртка жотасы майыскак, кимыл- дагыш келед1. Сондыктан жас балалар т1к жур1п турудан тез шаршайды. Омыртка жотасынын 6ip жагына карай кисаюын ско­ лиоз дейд1. Сколиоз партада кисайып отырудан, 6ip кол- мен салмакты зат тасудан жэне баска да денешн эдеттеп калпы н бузатын ауыткулардан пайда болуы мумк1н. Мундайда баланын омыртка жотасын тузету уцпн арнау- лы кимыл жаттыгуларын жасау аркылы емдеу кажет. Омыртка жотасынын жыныстык ерекшелжтер1 де бар. Орта есеппен алганда эйелдерде ерлерге Караганда кыска келед1. Кдрттарда омыртка денелершщ жэне омырткз- аралык шем1ршектерд1н Kimipeioi нэтижес1нде омыртка жотасы 5—6 см-ге деш н кыскарады. Бул кезде кок1рек омырткасынын алга карай Minin, кеуде кифозынын бую- peioi байкалады. Коюрек клеткасынын дурыс калыпта- суынын организм уипн манызы зор. Ол дурыс тыныс алу- га, физиологиялык газ алмасу npoueciHiH кушею1не се- беп болады. Сонымен 6ipre денен1н жалпы сымбатынын кдлыптасуына да улкен эсер етедк Крл суйектер! непз1нен ерюн козгалмайтын немесе иык белдеу1 (бугана мен жауырын), epKiH козгалатын немесе колдын вз суйектер1нен токпан жипк, бшек жэне кол ба- сынан турады. И ык 6eaaeyi]iiH суйектерше бугана мен жауырын жатады. Бугана (clav cula) — узына бойы шлш келген суйек. Оньщ денес! жэне ею басы болады. 1шю басы тестщ туткасына, сырткы басы жауырын- нын иык (акромион) ociHfliciHe жалгаса, колденен орна- ласады. Томенп 6eTi будырлы келед1. I кабырга мен жауы- ры нны н тум сы к eciHfliciHe ciHip байламдары аркылы жалгасып турады. Бугананын кызмет1 иык белдеуш котерш, колдын ерюн козгалуына жагдай жасайды. Жауырын (scapula) — ж алпак, уш бурышты суйек. Кек1рек клеткасынын арт жагында, жогаргы кабыргалар 42

1.Жогаргы жиеп. 2. Жогаргы бурышы. 3. Ортадагы жиеп. 4. Теменп бурышы. 5. Сырткы жиеп. 6. Жауырын ойысы. 7. Жауырын мойыны. 8. Буын беп. 9. Кустумсык ecinnici. 10. Иык eciimici. 11. Жауырын жалы. 12. Жауырын жалы. 13. Жалусп ойыс. М.Жаласты ойыс. тусында орналаскан. Жауырыннын уш (жогаргы, iuiid жэне сырткы) жиеп, уш (теменп, iuiKi, сырткы) бурышы жэне eid (iuiKi жэне сырткы) беп болады (11-сурет). Жауырын- ныц кдбыргаларга караган 6eTi аздап ойыс келедь Оны жауырынасты ойысы дейдь Сырт ж ак бетгаде жауырын жалы жатады. Ол жауырынды жалусй ж эне жаласты ойы- старына белш турады. Жауырын жалы сырт жагына карай кецейш келш, иы к eciHfliciHe жетедк Оны акромион деп те атайды. Сырткы бурышында жаткан буын ойысы ток- пан ж ш к басымен байланысып, иык буынын тузедь Ж а­ уырыннын жогаргы жиеп кустумсык eciHfliciHe жалгаса- ды. Жауырын мен бугана езара 6ip-6ipiMeH байланысып, иык белдеуж тузедь Ал колдын ершн козгалатын суйектерше: токпан ж ш к, бшек жэне кол басынын суйектер1 жатады. Токпан ж шк (humerus) iiui куыс жшйс суйектер кдтарына жатады. Онын денеЫ —диафизр жумыр, жогаргы жэне теменп бастарын эпифиздер! деп атайды. Денеш суйектщ ортасында орналаскан, онын жогаргы белит жумыр, теменп б о л т уш кырлы. Денесшщ ортасында дельта е п жалгасатын 43

атгас будыры жене кан та- мыры ететш корекпк те- ciKiepi болады (12-сурет). Жогаргы эпифизшде жарты шар пшшод басы бар. Одан айнала сел ж ь щшкерген жерш анатоми- ялык мойыны дейдп Будан сон улкен жене icimi тем- пешлсгер жатады. Екеушщ аралыгында темпешисара- лык. сайы болады. Диафиз- ге ететш жершде жщшлсе- pin келген хирургиялык мойыны жатады. Ойткеш бул суйек осы жерден кебЬ рек сынады. Томенп эпифизшде ею буын бел бар, онын imici шыгыршык Tepi3fli буын 6eTi шынтак ж ш ктщ буын ойындысына, сырт жагын- дагы шар Tepiaai буын бел 1. Жшк басы. 2. Жшктщ анатомиялык Kepi ж ш к суйегшщ буын мойны. 3. Улкен томпек. 4. Kiiui I басына сай келедь Осы темпек. 5. Улкентомпек кыры. 6. Kiuii буын беттер1н1н алдьщгы томпек кыры. 7. Жшктщ хирургиялык мойны. 8. Kopi жшк буын ойысы. 9. жагында кшл теж ойысы, Тэж шукыры. 10. Иык ecuuici (акро­ арткы жагында терещрек мион). 11.1шк1айдаршык 12.Жшктщ шынтак ойысы орналас- томпак буын басы. 13. Шыгыршык кзн. Бул ойыстарга шын­ Topiani буын бел. 14. Шынтак шукы­ т а к ж ш к т щ аттас есш - ры.13.Дельта eriiiiH будыры; А-жшк- лн жогаргы (проксимальны) эпифизе flinepi колды жазып, бук- Б-жшк днафни (денеей. В-жшктщ кенде Kipin турады. Токлан томенп (дистальны) эпифизе жшктщ томенп эпифизн нщ ею жагында булшык еттер буын cinipaepi лркелетш шло жене сырткы айдаршык ecinalriepi жатады. Онын imidci сыр- ткысына Караганда шыгынкы келедь Быек суйектерi шынтак суйек пен Kepi жш ктен тузшген. Ш ынтак суйек бшектщ ш ла жагында, Kepi ж ш к сырткы жагында орналаскан. Шынтак суйектщ (ulna) жогаргы белйтнде айшык ойын- дысы бар. Ол токпан жшктщ шыгыршыкTepi3fli буын белмен байланысып, шынтакбуынын тузедь Айшык ойындысынын 44

арткы шыгынкы келген жерш шынтак есшдкл, алдына карай кырлана келген жерш тэж ecianici деп атайды. Бул 0С1НДшер буынныц 6epiKTiriH сактайды. .. . Шынтак суйектщ сырткы жагында кэр1 жипктш басы- мен байланысатын буын ойысы бар. Тэж есшдасшен сэл темен шынтак будыры орналаскдн. Оган бшектщ супина­ тор eTi бекидь Ш ынтак суйектщ белитнен сырт жагында Kopi жш кпен буындасатын буын 6eTi жэне “6i3” ociiwici жатады (13-сурет). А-б1лек cyllCKTepi (алдыцгыжагынан), Б-бтек суйектер! (арткы жагынан); 1. Kepi жипк.Н. Шынтак суйек. 2. Ай Topiaoi ойындысы. 3. Тож ocimici. 4. Шынтак суйектщ мойын будыры. 5. Kepi жшис будыры. 6. Женкаралык кыр. 7. Шынтак суйекпн б!з ociimici. 8. Kopi жшктщ б!з ociiinici. 9. Kopi жинк басыныц буын беп. 10. Kopi жшк мойыны. Б-Ьбшезж суйсктерн II алакан суйсктерк I ll саусаксуйсктер1; 1. Буршактор13Д1 суйек. 2. Кырлы суйек. З.Айшыксуйек. 4.Кдйыкша суйек. 5.1лгек суйек. 6. Томпак суйек. 7. Kiuii трапеция. 8. Улкен трапеция. 9. Алакан суйектерк 10. Heri3ri бакайшак. 11. Ортангы бакайшак. 12. Тырнакгы бакайшак Kepi ж ш кт щ (radius) жогаргы жагында цилиндр тэр1зд1 басы болады. Оныц жогаргы бетшде токлан ж ш кпен байла- нысатын буын ойыгы, айналасында жанындагы шынтак суйекпен буындасатын сакиналы буын 6eTi бар. Kopi жЬйктщ басынан кейш п сэл жщ ш келеу жерш мойыны. 45

одан темендеу жерш будыры дейдк Бул жшйстщ теменп б е л т жалпак, келедь Онын астынгы жагындагы буын ойы- сы 6ipiHmi катарлы бшез1к суйектершен байланысып бшек буынын тузеда. Ал онын imici жак, жанында шынтак суйек- пен байланысатын буын ойындысы сырт жагында шыгынкы келген “ 613” ecirmici жатады. Крл басынын cyiieKmepi (manus) — бшезйс, алакан жэне саусак бакайшактарынан тузшген. Бшезйс cyfteicrepi ею катар орналаскан сепз ldmiripiM жумыр суйектерден турады. Олар- дын бшек суйектерше жакын жаткан катарын жогаргы, ал алакан суйектер!мен шектесш жаткандарын теменп катар деп атайды. Бшезйс суйектер1н1н жогаргы катарына (бас бармактан Kiuii саусакка карай) мыналар жатады: кайык- ша, айшык, уш кырлы жэне буршак суйектер1. Ал теменп катары —кеп бурышты, трапеция, томпак жэне шгеки суйектерден турады. Булардын атгары niminaepiHe сай. Бул суйектердщ езара байланыскан 6errepi тепе, uuici жэне сырткы беттер1 будырлы. 0йткен1 оларга байламдарымен булшык етгер бекид1. Бшез1к суйектер жалпы алаканнын жогаргы жиепн туз1п жатады. Алакан суйектер! (ossa meta carpi) бес узынша суйектер­ ден тузшген. Олардын жогаргы жагын непзп, теменп белйтн басы, орта жер1н денеш деп атайды. Олар жогаргы жагы- нан бшезйс суйектер1мен, тем енп жагынан саусак бакай- шактарымен жалгаса жатады.I алакан суйеп улкен кеп- бурышты суйекпен ер тэрГзш буын тузш, алшакгау орнала­ скан. Калган TepTeyi катар орналасып, суйекарлык саны- лау калдырады. Саусак бакайшактары (osis phalangeae) бас бармактан баекзеы уш бакайшактан тузшген. Оларды непзп, ортангы жэне тырнак бакайшактары деп атайды. Н епзп бакайшактар жогаргы жагынан алакан суйек- TepiMeH, тем енп жагынан ортангы бакдйшактармен жалга- сады. Ал ортангы бакайшактар тырнак бакайшактарымен байланысады. Бас бармакта гана ортангы бакайшак бол- майды. 0p6ip бакайшактын орта жерш —денеа, жогаргы белш н — непзп, теменп белiпн — басы деп атайды. Н епзп бакайшактар баекзларынан ipuiey. Ен кыскасы тырнак ба­ кайшактары. Олардын бас бел1ктершде ет жэне буын cinip- лер1н1н бекитш будырлары бар. Сонымен катар корш1 суйек- термен буындасатын буын 6errepi болады. К,ол суйектершщ байланысы. К,ол cyfteicrepi езара эр турл| жолдармен байланысады. Осынын нэтижесшде адам эр Typai 46

енбек кимылдарын жасай алады. Олар иык белдеушщ жэне ерюн козгалатын суйектердщ байланысы деп exire белшедь Иык-белдеу суйектер1 тос-бугана жэне иык-бугана бу- ындарын тузедй Тес-бугана буыны (a. Sternoclavicularis) тес суйеп мен буга- нанын косылысынан пайда болады. Ол ер Topi3fli буын турше жатады. Ею суйек аралыганда шем!ршек болган- дыктан бул буын аркылы б1рнеше бшйстен айнала кимыл- дар етед1 (иыкты кетеру-Tycipy, алга-арткз кимылдату). Буын капшыгынын сыртынан эткен буын cinipaepi аркылы I кабыргага беюп жатады. Иык-бугана буыны (a. Acromioclavicularis) бутана мен жауырын косылысынан пайда болады. Бутананын сырт жак басы жауырыннын иык есщдйлмен косылып, тепе буын тузедь Ол келденен жаткан ciHip байламы аркылы жауы­ рыннын тумсык осшдклмен жалтасып, токпан ж ш к басы- на кумбез жасайды. Осы буындар аркылы иыкбелдеуш алга, артка, жотары, темен кимылдатута болады. Жауырын суйеп денете булшык errepi аркылы байланысып жатады. К,олдьщ ерюн козгалатын cyfteicrepi езара 6ipHeme бу­ ындар тузш, колдын ерюн кимылдап, енбек эрекетш жаса- уына мумкщщк береди Бул буындарта иык, шынтак, бшезж жэне бакайшакаралык буындар жатады. Иык буыны (art., humerin) жауырыннын буын ойысы мен токлан жшпе басынан тузшген. Токпан жнпктщ басы жау­ ырыннын буын ойысына сэйкес келмегенджтен буыннын шыгуы кездесш турады. Сол себептен буын ойысынан ай­ нала жиектеп сакиналы шем1ршек жатады. Ол жшпе басын камтып, сэйкестещнрш отырады. Буын капшыгынын сыр- тымен сщ ф байламы отеди Ол иы к буынын б е к т п тура- тын буын ciHip. И ык буыныньщ тагы 6ip е р ек ш ел т — буын куысыныц imiMeH ею басты errin cinipiHiH OTyi. Бул буын аркылы мандайалды бипктен айнала бугу-жазу, уйск бш ктен айнала колды inixe жэне сыртка бурау кимыл- дары отедй Шынтак буыны (art. Cubiti) курдел1 буындар катарына жатады. Ол уш суйектщ косындысынан пайда болып, жад­ ны 6ip буын капшыгымен жабылган. Буын капшыгынын сыртынан 6yftip байламдары этедиБул буында уш суйек байланысын байкаймыз: токпан жшк-кэр1 жипк ж эне кэр1 ж1п1к пен шынтак суйектщ жогаргы жакгары (14-сурет). 47

Токпан xlniK-Kspi ж ш к жене токдан жшк-шынтак суйек буын- дарында келденен бипктен айнала бугу-жазу кимылдары, ал шынтак суйек-Kepi ж ш к буындарында тис бш ктен айнала бшекп шнсе жэне сыртка буру кимылдары етедь Бшек суйектершщ арасы суйека- ралык жаргакден жабылган. Осы суйектердщ жогаргы жене теменп белисгершщ косылысынан жогаргы жене теменп шынтаксуйек-Kepi жш к буындары тузшедй Бул буындардын козгалуы нетнжесшде бшекп бурып, алаканды сыртка жене iuuce айнал- дыруга болады. Супинацио к езвде ею суйек катар жатса, пронацио кезшде Kepi жшис айкасып, шынтак суйектщ устшде кдгаш жатады. Kepi ж т к-бш езт буынын (art. Radiocarpea) тузу ушш жипктщ теменп белит мен бшезйс суйектердщ жогаргы катары катысады. Буын 14-сурет. Шынтак буыны niuiiHi сопакгау. Осы буын аркылы 1.Токпан жшк. 2. Тэж бшек суйектер1 кол басымен байла- ш, укыры. 3.Iuudайдаршык. нысып турады. Мандайалды ж ене , . Шыгыр тор!ЗД1 буын уйек бипктер аркылы кол басын (ieri. 5 . Шынтак буыны- бугш-жазуга ж ене е к е л т-ек ету ге ,.....н...6..y.H...i.p байламы. болады. Ш ыбык суйек бул буынды 6. Тэжeciimici. 7. Шынтак курауга катыспайды. Ce6e6i, уш суйек будыры. 8. Шынтак бурышты шем1ршектщ буын бетшде суйек будыры. 9. Kepi жатуына байланысты ол суйек апшак жшк басын орап жаткан калады. Бшезпс буыны “б й ” ecumi- сакиналы байлам. W.Kepi лершен бастапатын бушр байламда- ж1л'к 6уй‘р байламы. и. рымен, кол басынын алакдн беимен Токланжшкпншартирад ж ене сырт жагымен ететш буын буын бет, (шы.тк суйек сщ 1рлер1 аркьшы бекидк ’ 0МПек К,ол басынын буындарында бше- У™ зщаралык, бшезйс-алакан, алакдн-ба- кзйшак, бакайшакаралык буындар жатады. Б'шез'маралык буындар (art. Intercarpeae) жогаргы жене тем ен п кдтардагы бшезйс суйектершщ арасында жатады. Олардын буын бел курделк бул суйектер езара мыкгы

жэне кыска ci«ip байламдарымен беюген. Осы ciHip бай- ламдары буынды ньнайтумен 6ipre кимылын да тежеп турады. Бмез'нс-алакан буындары (art. carpometacarpea) бшезж суйектер! мен алакан суйектершщ арасында жатады. II—V алакан жэне бшезж суйектершщ арсындагы буындар жазык буындар болып саналады. Олардын буын капшыкдары кат- ты тартылгандыктан аз козгалып, кол басынын Heri3iH курайды. I алакан суйеп мен улкен коп кырлы суйек суйек арсындагы буын ер Topi3fli болады. Бул алакан суйектершен алшак жатады. Осы буын аркылы бас бармакты сук сау- сакка жакындатуга, алшактатуга, баска саусактарга кара- ма-карсы коюга да болады. Алакан-саусак, буындары (art. Metacarpophalangeae) ала­ кан суйектер! мен саусактарынын непзп бакзйшактары- нын арасында жатады. I саусак суйегшщ басы ойы к бол- гандыктан шыгыршык nimiHfli ойы к тузедь Кдлгандары алакан жанында сесам Tapi3fli майда суйек болады. Бул бу- ында бугу-жазу, экелу-экету жене ш ке, сыртка буру кимыл- дары етедг Бакайшакаралык буындар (art. Interphalangeae) шыгыр­ шык Tapi3fli буындарга жатады. Бас бармакта 6ip бакайша­ каралык буын болса, калган саусактарда бакайшакаралык буындар екеуден болады. Бул буындарды ныгайтып, б е к т п туратын буйip байламдары болады. Ш ыгыршык Tapi3fli бу­ ындар болгандыктан оларда калденен б ш ктен айнала бугу жэне жазу козгалыстары гана етедк Осынын нэтижесшде саусактарды бугу жэне жазу кимылдары журедг АЯК, CYflEKTEPI Аяк cyfteKTepi кол суйектерше сэйкес келедк Оларга жамбас белдеук ортан ж ш к, сирак жэне аяк басынын cytteicrepi жатады. Жамбас белдеу1 ересектерде Ty6i ашык астауга уксай- ды. Ол eid жамбас суйеп мен сепзкез жэне куйымшакган тузшген. Жамбас cyueei (os coxae) кимылсыз байланыскан уш белнстен тузшген. Оларга мыкын, шонданай, шат суйектер1 жатады. Осы уш суйектщ 6ipiKKeH жершдеп ойысты уршык ойысы деп атайды. Оган ортан жшйсгщ уршык басы енед1 ( 15-суpent).

Суйектщ мыкын белит деп арткы жагындагы калак,тер1зд1 кецейш келген жерш айтады. Ал шат белш мен шонданай белил алдынгы жагын ала жа- тады. Осы сонгы exi суйек коршауынан колсугар Teciri пайда болады. Ересектердщ жамбас суйеп б1ртутас болган- ды к тан курам ы на KipeTiH суйектердщ шекаралары биннбейдк Ал 16 жаска дейш бул суйектердщ аралыгында шем1ршек тш ш н щ жатуына байланысты шекаралары бш н ш турады. Мыкын суйек (os Шит) жамбас суйепнщ жогаргы жа- 1. мыкын суйеп. 2. мыкын ™ н д а к е Нейш, калак тэр1зд1 суйепнщ ойыс 6eri. з. К.улак улкен б елш . Онын уршык ой- Topimi буын бетг 4. Шонданай ЫСЫНа ЖЭКЫН калы н Жер1н (отыргыш) суйепнщ aeneci. денес1, кендеу жер1н канаты 5. Шонданай суйеп. 6 Жамбас- дейд|. Д еНес1 1угршык ОЙЫСЫ- тыц колсугар тест. 7. Екшш1шат суйепмен байланысатын (сим- НЬ,НУСТЩПЖЭГЫН КОршап жа- физ) 6eTi- 8. Шат суйеп. 9. Мы- тады. Кднатынын жогаргы Жак кын суйепнщ денеа. 10. Мыкын ж иепн МЫКЫН кыры дейд1. Ол суйепнщ д о т ы сызыгы. алдынгы жагынан алдынгы- жогаргы жене алдынгы-теменп калкан есшдшершен аякталса, арткы жагынан арткы-жогаргы, арткы-теменп калкан есшд1лер1мен аякталып, улкен шонданай ойын- дысына жалгасады. Мыкын суйепнщ iimci б е л ойыс жене тепе келсе, сырткы бетшде еттер пркелетш будырлар жа- тады. Бул суйектщ арткы б елш калындап, сепзкезбен бай­ ланысатын кулак калканы тер1зд1 буын бетш тузед1. Онын жогаргы жагында жамбастын мыкты байламдары бекитш будырлары орналаскан. 1шк1 бетшщ теменп жагында улкен жамбас астауын к1ш1 жамбас астауынан бел1п туратын ше- кара сызыгы бар. Шонданай суйегшщ (os ischi) денеш жене eici бутагы бо­ лады. Денес1 жамбастын уршык ойысынын теменп жагын жасауга катысады. Буталары колсугар теситн коршап жата- ды. Шонданай суйепнщ астынгы жагында отырган кезде 50

денеге Tipey болатын шонданай будыры бар. Оны отырг- ыш суйек деп те атайды. Осы будырдын арт жагында сэл жогары жаткан шонданай ecKiHi болады. Ол шонданай- дын icimi ойындысын улкен ойындысынан б о л т турады. Шат суйегтн. (os pubis) д ен еа жене eKi бутагы бола­ ды. Оньщ жогаргы жоне тем ени бутагы озара жалгасып, колсугар т е с т н щ жогаргы жэне алдынгы жакгарын кор- шайды. 4-кесте. Kim i жамбастын Manuiepi Жамбас тж мелшер! Туркы (см) аузы эйел еркск келденен мелшер! кигаш MOJimcpi эйел еркек эйел еркек Жогаргы 11,0 10,5 13,5 12,5 13,0 12,0 Теменп 9,5 7,5 11,0 8,5 - - Шат суйегшщ жогаргы жагы касагалык кыр жасап, касага денесше жалгасып жатады. Ол жамбастын алдьщгы б е л т н тузедь Бул суйектщ 6eTi де будырлы недель Ш ат суйектер1 алдынгы жагынан озара косылып, касага (сим­ физ) жасайды. Ортан ж ш к (osfemoris) немесе сан суйеп адам суйегшщ ш ш д еп узын, ен ipici, онын деней —диафиз! жэне eid meTi — эпифиз! болады (16-сурет). Жогаргы басын про- ксимальды, ал тем енп жагын дистальды эпифиз! дейдь Диафизшщ немесе денесшщ орта жер! жумыр TyriK тэр!здь жогаргы шар сиякгы басы мойын белит аркылы диафиз!нен белшш турады. Диафиз! мен мойыннын шекарасында улкен жэне Kimi уршык темпеш!югер! жатады. Олар арт жагынан томпеипкаралык будыры аркылы озара косылып турады. Ортан ж ш к т щ алдьщгы 6eTi тепе, арткы жагында будырлы сызык узына бойы созылып жатады. Суйект!н тем енп белшнде буын бет!н тузейн iuiKi жэне сырткы айдаршыктары болады. Олардын арасында айдаршыкара- лык ойыс жатады. Донес келген айдаршык б ей буын шем!ршепмен капталган. Ол алдьщгы жагынан йзе тобы- гыньщ буындасатын буын бейне кошель Айдаршыкгьщ iuiKi жоне сырткы буМршде айдаршыкуст! будырлары бо­ лады. Оларга ет жоне буын cinipuepi бекидь 51