Бейсенбек Е т2

J4 Ifes ? Б JS Елжас БЕЙСЕНБЕК КЕК Дерект! роман /М О a f\\ “Талдык,орган цаласыньщ\\ Аэртапыцтандырыпган кИап.чанала; жуйео!' мвмлеквтт1к мекомес!

УДК821.512.122 ББК 84(5каз) - 44 Ютап Алматы облысыныц экш 1 А. Т. Мусахановтыц цолдауымен жары к, корт отыр. g jg Б ейсенбек Е. К ек (дерекп роман). 2-ini KiTan. Алматы: «Абзал-Ай» баспасы, 2013. - 280 бет. ISBN 978-601-7172-28-2 Казак даласына Кенес ек1мет1н1н орнауы тусында халыктын басынан еткен кайгылы окигалар - тарихи шындык. Автор «Кек» романынын екш нп к1табында да ел ш ш д е п кактыгыстар мен ашаршылык, тэркш еуден кашкан ауыл-аймакты н уДеР' кешш аргыбетке ету i, жана заманды жактаган окыган азаматтардьщ халык жауы атанып, жазыксыз абактыга жабылып, кутын-сургш Kepyi карапайым т1пмен шынайы баяндалады. Ютап кепшипк окырман кауымга арналган. УДК821.512.122 ББК 84(5каз) - 44 ISBN 978-601-7172-28-2 ©Бейсенбек Е.,2013 © «Абзал-Ай» баспасы. 2013

EK IH LLII Б 0 Л 1 М bipiiiuii тарау 1 Кыдырбекке караган ауылдын 6ip топ n ri жаксылары Сагила от- ауынан эудем ж ердей жуан мамагашка ат басын йрегенде осы уйдщ даяшы ж 1пй Дэулетбак жуандардьщ шылбырына жармаса бердь Улкендер ыргала, тенселе басып ак отауга карай беттедь Булар - Эппрбек кажы, Теребек бай, Карагаш т ещ р е п н щ Касен каз1рей, Абыдар б екейн щ С а г т молдасы жэне Турыскелд1 каж ыныд ел iciHe араласа бастатан улкен улы Сеййкамал еда. Сагиланьщ кецшш сурауды сылтау кылып келген олардын н е п з п шаруасы Теюш бо- лыста. Текш гй Kipicripep, Тек1шке кулак кагыс кылар шаруалары бар. Осы 6ip жымыскы icTepiHe болыстан колдау кутедь Буп ш аруа- д1ндарлардьщ кэрше ушыраган Карагаш Meicre6i. Ен алдымен, «жана оку» деген1 не сумдык? Ж анаша деп Есенкелд1 орыс окуын ю рйздк Сонау Рсейден 6epi тартып ш окынган учительдерд1, fliHre уш кайнаса сорпасы косы лмайты н к1таптарды экелд1р1п окыткыза бастады. Казак баласы жаграпиясыз-ак кун керген. Мек- кеге барам деген пенде болса, жолды каз1ретт1н о зьак сштемей ме? Жулдыз сыгаламай-ак кунн1н шыгып, айдын батарын былайгы журт бшмей ме? Есеп сабагынсыз-ак алдындагы малый кушне 6ip санап ала алган. О ныц усйне медресе ашылган жылы ту-у соноу Керекуден каратаяк шокынды Майлыбаевка деректрл1кке алдырды. Жана icxi 6ipep жылда женге салып бер дедк Ж ейсуда сол 61р жана окуын женге сапарлык пенде жок па ед1? Оны былай койганда секеку за- йы бы -У эли саудагерд1н кызы Майра inece кел1п, Карагаш твш рейн жын+ойнак кылган жок па? Буйен-Аксу TOHiperiHiH шанырагына кобыз тарггы. Майрамен 6ipre Жансуг1р-Берсуйрд1н акы н баласы 1лиясты да эуектет1п койды. Бул кай басынганы? Ол ол ма? Сонгы жылдары Есенкелд1 кажы басымен бай кыздарын, й п й оларга косып кедей кыздарын жанаша окыта ба­ стады. Байлардын 6ipep кызы окыганы былай турсын, кедей кызын окытгы деген не сумдык? Акырзаман нышаны гой бул. Кай заманда «байтал шауп, бэйге алган». Кай заманда катын окып, кари болган?

Есенкелдшщ мунысы аскандык. Технике айтып, осы кылыгын койгызбак, «кой» депзбек. Топты бастап келген 0Mip6eK кажы сустана кеп амандасты. Тустштен кеШн кымызга канып, и л жаксылар аяк созганда, келген шаруаларын мэйменкелемей, турасына кошт!. У эделест койгандай oipiHin C03iH oipi жапгай сабактап, 6ipiHen-6ipi оза сейледк БэрМ н де соз ушыгы «заман бузылып барады. Дш 1слэмга катер тенд1. Бурынгы орысшылагандар уетше эл л шокынган Бейсенбай медресе- re MyfaniMболыпты. Туныгынлайланып, адалыцхарам сангырганды енд1 Kopecin» деген байбаламнын жасуынан етп . «Ел oipnirin, дш тазалыгын коргайтын енднт п р ек 03iiicin» деп Теюшке удит артып, салмак тастады. TeKimдш адамдарыныной-niKipiMeH нитей кел!ссе де, Есенкел- Д1 кузырындагы бул мэселеде езш щ дэрменс!з екенш сезд1рген жок. Энпм е успнде 6ip кызарып. 6ip сурланып отырды да, сыздап, сыздыктата 6ip-aK ауыз соз айтты: - «Кулик асырап ит erriM, ол оз!м,'ii капты» деген екен Абай мырза. Казаншыньщ баласын Есенкелд1 бай мырзаларына косып «Fалия» медресесше ж1берткенде-ак осыньщ такымнан алар кушж боларын сезгенмш, - дед1 де, аксакалдарга байламды ешнэрсе айтпады. Сэл ойланып отырып сезш жалгады. - Бул энпме ауыл арасындагы кара жаяу энл.мелер гана гой, кад1рмешн кариялар. Э цпм еш н улкеш ешн болгалы тур. А к патша казактан согысыныц кара жумысына солдат апсын деген жарлык шыгарыпты. Он тогыз бен отыз oipfliH арасын тугел алатын болыпты. Аксакалдар бул тосын хабардан тосылып, ypnnicin калды. - Жаным-оу... - дей бере Теребек бай Темш тен мэн-жайга терендей кангысы келш, тамагын кеней бастап efli, онынсезш Текли окыс белш ж1берд1. - Тереке, бул жешндеп байыпты энпме терен болады. Ояз жедел шакырткан екен. Кеше кетш, шздердщ алдарынызда гана атсокты болып тускен!м осы. Аман болсак, жата-жастана бул энпмеге де канарсыздар. Не дегенмен де, ак патшага берер жж птерйи$й осы бастан ынгайпай бергендерм з жен шыгар, - деп миыгынан мырс кулдк Шаршап келд1м, енд1 басымды ауыртпандар деген сьщай та- нытып, «кездерще шыккан суйелдерщ болса, сылып тастар кезщ осы» легенда де коса ангарткан. Ертещне Кундакбай ат успнде кун кермей, жет! тунде ж е л т журш Hipin экеп жусаткан ауылнайлар, старшындар, билер Texiiu болыстын сеп з канат ак отау ына лыка толды. КезекЫз шакырылып

келген булардын oapi де казак басына тускен нэубеттен хабар- дар ед|. Анык-каныгына болыс аузынан терещрек канбак болып, тым-тырыс тымсырайып отырысты. Э детгеп езара эзш-калжьщ, кекетпе-кагытпалардан ада. - Зэуде буп хабар рас болса, - деп ©тебай ауылыныц старшыны Разак П1рэлi ауылнайга карай енкейе 6epin сыбырлап едй сак кулак болыс жакгырмай ж о тм р ш т калды. «Еспгенше жаньщ шыгып бара ма?» дегендей, тамагын 6ip кенеп алып, сейлеп Kerri. Букш казакка камкор, камын жей сейледь Аяушылык б!лд1ре сейледь Мунан соц- ак патшаньщ басына кун тускенш, ез1мен iprenec аргы коршшер1мен кантоне кыргын со. ыс сапып жатканын да rinre тиек erri. - Акпатш ана казак кершгенмен согыс демеген ш ы гар ,-д еп ед1, шорт мщездеу Мухамади ауылнай, болыс оньщ сезш де жактырмай, бетше каны Teyin, ызбарлана калды. Ж урт мыштай болды. - А к патша 03i ymiH, жеке басынын камы ушш согысып жаткан жок, Мухамади, - деп даусын ныгарлай шыгарды. - BipeyaiH жер1не 6ipey кызыккан, 51реудщ елш е 6ipey тамсанган заман емес пе? Ак патша ез боданындагы елдердщ малы тугел, басы амандыгы, жан тыныштыгы ymiH согысып жатыр. Сол патша езш щ караматындагы халыктан согыска жэрдем сурайды. Комекке адам сурайды! Быксык созд1 догарып, юке Kipicinaep! Кайкайындар ешн! - Ойбай-ау, - деп даусын кенед1 Колдейдщ шетк1 ауылдарынын старшыны К эртбай, - бодан болса да буратана халыктан солдат алмаймын д е т -i д е й п ж кайда, ак патш анньщ ? О тырган ж урт жыбырласып, озара сыбырласып калды. Кебшщ К эртбай с е з т колдаган сьщайы бар. - Ей, К эртба й , котще бас экеп. Мен коя турайын, сен сейлепп онда, - деп кекете дауыс кетерд! болыс. Отыргандар кайтадан том- сарды. Т ек ш мунан эр! мэйменкелей берудщ жеш жок екен т т у с т т , ояз эм1рш гэппш тей тше жетк1здь - Патшаньщ согыстын кара жумысына он тогыз бен отыз б1рдщ арасындагы жастарды алатынын ездерщ де eerin жаткан шыгарсындар? Ояз 6ip аптанын *шшде солдатка алынатындардын спескесш сурайды. Кун-тун де- мей сол спескеш жасап берем. Б1здщ т!з!мдеп апарганды кэмэсия карайды. «Итщ жаман дегенде елгешм-ай» депН гой oip шолак аншы. «©келген ж т т т е р щ жарамайды» деп журсе кэмэсия жер- ге карал калмайык, туте. Сондыктан cnecxire ипнетш жю птердщ ден1 сау, кол-аягы балгадай жарамды жютгтер болуы керек. Ояз согыска тек адам гана емес, баска да кемек сурайды. Согыс болган сон а к т а керек, солдат мшетш, зенб1рек, ок-дэр1 тартатын жарам-

ды ат, сойыстык мал да керек, баска Tirep уй керек. Осынын бэрш oip аптаныц imiHAeтутш басына б о л т , жинап етк1зеЫндер! Осыдан шыгысымен necipre барындар. ©ршмге салык Typi мен молшерш сол айтады. Теюш «тушндщдер ме?» дегендей, айналасына шола каралы. Ж иналган эю мдердщ Ke6ici «макул, аткарамыз» десе, б!разы: «кепшипк бшед!, солармен акылдаса керерм!з» деп танау асты гана MiHripnecri. «Халык кенсе дещ з» деушшер де табылды. Осы энпм е шыкканнан 6epi тунерш, ещц болыс аузынан бул кесепаттьщ аныгына жетш, мойнына су куйылып отырган осындагы аткамшерлердщ ен Kapici Кедестщ «Сайжолдагы» ауылынын стар­ ш ины Жангазы аксакал басын кетердь -Ойпырмай-оу, болысеке-оу, осы 6i3 сол ак патшана кызмет кып, кундо кулкщен, тунде уйкыдан кап жургемЬ жок па? Патшаннын б1здей кызмет адамына типзер шарапаты бар ма, осы, жок па? ©лш- еш ш корген жалгызды калай жетектеп апарып солдатка ж1берерсщ? - д е п K03i акнып, тущпе ейлед1. Шынында. Жангазы старшыннын кырыкка тарта корген жалгыз улы Нугыс шолжац ecin, кызык куып жиырмадан асса да уйленбей, серш ж курып журген. Жалгыз улын патшаньщ салдатына 6epin, онысы жат жерде коз жумса, урпаксыз калып, кун1н1н карац бола- тыньш тусшген. Елден ерекше безектеп отырганы сол. —А к патша акымак емес, Жэке. Ел йппндеп c b бен б1здей озше TipeKболатын адамдарды жылатып не KepiHinTi? Осы жарлыкта жер- жердеп би-болыс, старшын-ауылнайлар, кожа-молдалар, койшы, atoeyip, ук1мет кызметшдег1 адамдардын оз басы азат болган. Ал балаларынын орнына баска 6ipeyfli жалдап ж1берулер1не мурсат бершген. Муны нагыз камкорлык деп бш ш з. - А, кудауанда, ак сарыбас, - деп куйгелектеу Жангазы eruiin Kerri. А к патшаннын эдшднгшен айналдык. Аксарыбас, аксарыбас! Жасаган-ай жалгызга жар бола гор? - Ал, баска салыктардан калай екенб1з? - дей 6epin efli Байкожа старшын, оны курдасы Нурадш буШршен нукып калып, кулагына - Соны да болыстан сурап отырсын ба, сыгыр? Соган да миын жетпей ме, кеще-ау? Былайгысын оз1н-ак тусшбессщ бе? Жангазы старшын «аксарбасты» куб1рлей айтып, кайталай айтып орны- нан кетершгенде журтгын 6api де туре келютг Дереу уй сыртын- да калмакша байланып кантарулы аттарына мше сап, екшен-уштен топ-топ болып агганып Kerri.

2 Жайлауга шыккалы 6epi карлы шьщдарга ерлей конган алгашкы коныс та сарытйптана бастаган. Биыл квктемде кегертпеген жау- ын шшдеде де мандытпады. Батыстан шыккан кысыр булггар кара кошкылдана тунерш келгенмен тамшы тамызбай ашыгаи суттей тез ipin журе бередь «Ашка тарткан кешке тартады» дегендей, жердщ отымен 6ipre малдьщ куш де кашты. Таудьщ салкын са- малынан сая 1здеп келген малга да, жанга да жайлы болмай тур. Эуе айналып жерге тусердей mlriinrip ыстык. Сай-сала капырык. Бултсыз аспанда шакырая кетершген кун уясына юргенше бар элемд1 шыжгырып шанкиып турып алады. Кун кызганнан eKiHTire дейш сайдагы шагын тау езеншде уйездеп туратын жылкы малы- на ani жон.'й шыр б1тпеген. Мал кабагына карап ескен халыктьщ кецш! де пэс. Тек ж елщ еп урпек жун марка кулындар мен сауын биелер1 гана табигаттын бул таукыметше амалсыз кенджкен сиякты. вй ткеш ж е л т з жайлау, сабасыз ауыл болмайды. Биылгыдай куаншылыкта бай, болыс ауылындай эр аптада ау- ыстырып байлайтыч сауын жаты тапшы, ез кенезесшен repi мал жайы кабыргасына бататын былайгы журт бес-он биесш агытып *ioepyre шак огырганда сут nicipiMflefl уакыт кана ак жауын твпей жауып erri. Сол-ак екен, шан басып, бозгылдана Tyririn турган тон1рек кекшш тартып сала берд1. Мапдын да, жанньщ да тынысы сэл кещгендей болды. - А, кудай, тшепм1зд! беред1 екен, - дескендер де бар. Ер шошыган, ел босыган заман келд1. Алланын 6ip сэтке буркш еткен жауыны Ш ымылдык карагайдьщ астында осы твн1ректег1 ауылдар жиналып 6epin жаткан тасатгыктын шарапаты емес-тш. Алладан 6ip, патшадан exi зэб1р керген казактьщ кудайдан жауын сурап емес, кыршыннан киылгалы турган жас булд1рш!ндерге жан сауга сураган тасаггыгы- тугын. Малы барлар 6ip-6ip малый сойып, сабалап кымызын экеп, малы жогы ш елпеп мен бауырсагын, айран-катыгын осы жерге экеп кудайдан ак тшеу тш еп жатыр. Басбуйенн(н он жагасындагы батыс жагын жанбыр шайып ущ рейте тус1рген касиетт1 мола - Кыдырбектщ моласы тур. Осы моланынтуб1еркек-эйел1, бала-шага, кемп1р-шалы бар - каракурым адам. Калмакша байлап тасталган топ-топ ep-rreyni аттар. Атгылы-жаяу адамдар эл1 де агылып келуде. в зен жагасын катарлай казылган элденеше жерошактардьщ кегшд1р TyriHi квк аспанмен астасып, шудалана созылады. Осы тасаттыктын

устщде бурынгыдай балалар алысып, иггер таласып жаткам жок. Ел басына т е н т келген кара тунекл булар да жан-дуниеЫмен сез- ген сиякгы. Халык куренкабак. Ат устще уш адам жур. Булар Дэукен мен Койшы кариялар, жастауы каз1р ж1пт агасына коса ел атасы курметже не бола бастаган Сагынай. Осы т е т р е к т щ кад1рменд1 кариялары мен бас кетерер ж ш ттер ш е TipeK-суйеу болатын б елди бш екл ада- мы элдене б1рденелерд1 езара кенесш, злде б!рдецелерге сез бай- ласатын сиякты. Дэукен кария аракщш KOKiperi каре айырылып, 6ip yhmeri алады да: «Е, жасаган еаднп керсетпегенщ осы ма ед1? Курбандыгына шал-шаукан, кемшр-сампырды ал да, кыршын жастарта ракымынды iycip, ей, жараткан?» - деп зарлайды. Келемдшеу кегалга жайылган алаша-сырмактын тен ортасын ала тер жакта Нурэсш бастаган молдалар отыр. Жангазы бастаган nipani би мен Кэршбай старшын да осында. Молдалар кезек-кезек еткен-кеткен эруактарга дуга окып, 6ip Алладан мал-бас амандыгын, тенш келген осы KaciperreH халыкты кага кер деп TuieRai. Ат уелн д еп ушеудщ де, errepi былкьш nicin, казанным асгы мен уст1не карагыштауды догарган эйелдердщ де 6ip куткен адам- дары бар. Шашырай жайылган актылы кой сиякты жумыр тастарды ара- лап, езенн1н кен ангарымен ерлеп келе жаткан oip топ атты козге шалынысымен Дэукен, Койшы, Сагынай да, гасаттыкка жиналган кепшипк те солай карай назар аударды. K eciiaefi кара кер аттын уетшде мыгым отырган денел1 адамнын Бейсенбай екен!н жазбай таныды. Тагы 6ip делегей киген денел! адамнын жетепнде тебел каскасы айдай жаркырап бос келе жаткан Жиренкаска екен1н Койшы мен Сагынай айнытпай таныды. - Бейсенбай келеш, - дед1 Дэукен сабырлы гана. - Ом-май-ау, мынау Жиренкаска гой! - дед| Койшы даусын естшер-естшмес кылып. Арнайы Kici ж1берш осы жумага берш елн тасатгыкка етектен тускен Бейсенбайдын Te6eci кершгенде копшпйклн 6ip сэт болса да кабакгары ашылып, кещлдер1 жадырай калды. Жас та болса, кара халыкка бас болуга жарап журген imxi жактан окып келген басы косем осы жас ж т тт е н KenmmiicriH Kyrepi кеп. Ауыл арасындагы акылды кепшшж Дэукен кария мен Сагынайдан кутсе, uieiioepi кенейin кетер шаруаньщ шенпмш енд1 осы Бейсенбайдан кутет1н болган. Жолаушылар эудем жерден аттан rycin, осылай карай жаяулай ерлегенде Дэукендер де аттан тусть Ат шылбырын осындайда

пайла бола калатын Мусабайга устата салып карсы журдь Ем жак тес кагыстырып амандасып жатканда онашалау теселген текемет у стж деп кундйсгер1 агарандаган oip топ кемnip теб1рене суйсш ш бас шулгысып калды. - Осындай акылгей кариялары мен атпал азаматтары бар enai жау ала ма. Taflipi. - деп Койшынын. KeMnipi Айкыз к е ц ш босап, кимешегшщ ушын кезше апарды. Ондай мен Дэукен аксакалдын кемnipjiepi ¥рки я мен Балкия шешейлер де: - Кырык шштен эулие, демеу бол, боздактарна! - деп жалба- рынды. - Иэ, кудай, бэле-жаланнан кага гер! - деп кемсендейдк осы ауылга келш ш терю ндете келш жаткан кемиек, бака ауыз, nicTe мурын, арык кара кемшр Кадиша. Аман-саулык сурасып болтан сонЖиренкасканы жетелей келген Семен Тугов ат шылбырын Сагынайга усынды. - Сагынай бауырым, ел басына кун туган, кара булт ушршген заман болды. Ат орыстын куш-келЫ болса, казактын канаты екен. Мен сонау Арка жер!нде о дуние мен бу дуниенщ арасында кудер узш жатканымда кез болып, маган байланган бас атын едь Ырым болсын. Кудайын такымына дем 6epciH! Кдйырдым 03iHe. Кудай разы, мен разы. Сен де риза бол! Сагынайдыц кенш сэл босап: - 0 й , Сэмен... - дей oepin едд Семен Сагынайды капсыра кушактап бауырына басты. - Мен, кайырымды казактар, эркаш ан сендермен 6ipreMiH. Саркан мен Jlenci тещ репн д еп карашекпен орыстарды да казакка ниеттес, жактас кылуга барымды саламын. Жат журт адамныц осындай кысылтаян кезде жанашырлык керсеткенше кепшшж «кайтсын-ай» деп разы болысты. Семен ез1мен oipre epin келген Естайды нускап: - Жатактьщ ат жалын тартып м)нген бар еркек KiwuKTici сен­ дермен 6ipreMi3деп айтуга мына ж йттосында epin келдк Бейсенбай мен Сагынай ж етвдер деген кун! тайлы-таягымен келмек, - дед1 де Естайга ым какты. Ол Семеннын жалпак жая кек бестйлнщ канжыгасына шагын алашага орап, ушы томен каратылып байланган сарыауыз мылтыгы мен oip дорба огын шешш экеп колына устатты. - Акыр кетершетш болган екенандер, кудай алдарьщнан жарылкасын. М енщ жеке басымнын косары осы болсын. Мэ, Бабаш, сен ал? - деп мылтыгын Бабашка усынды. - Ракмет, Сэмен дос, - дед| Сагынай акырын гана. 9

- Сэке, саган да, Бейсенбайга да мылтыгымды усынбадым. Айыпка буйырма. вйткеш ездер!ншн де кур алакан емес екендер1щн б тем ш . TeTi маркумнын эруагын сыйлап, со KiciHiHулына усынып турмын, Батыр экесш щ эруагы колдай журсш, - дед1 Семен. С ейтп де Бабашты да капсыра кушактап, аркасынан пакты. Бейсенбай калмакша кантарылган топ-топ ерттеул1 аттарды. жакпар тастарга суйелген как сойылдарды керш разы болды. - Элден-ак елд1ктерщ13 Kopinin калган екен, - деп жымия 6ip кулдк - Халык патшанын каныпезер екенш Tyciimi, бшем. «Соккан желдщ ыгына карай жапырылып, тагдырдын кулы болма. вйтсен кулдыктан взге ештене де жок саган» деген екен бурынгы даналар. Тагдыры yrniH курескер ел эркашан ерюшнкте гумыр кешедь Ауыл кариялары мен етектен келген кад1рменд1 конактарды коршаган кепшипк жаюлы датархандарга алка-котан жайгасты. Дэукен, Койшы, Нурлымбай, Сатым карияларды ортага алып аксакалдар мен молда шалдардын дастарканына Kipai. Кемшрлер ездер! боп жеке когамдасты. Ж тт-ж ел ен , кыз-келшшектер ез ал- дына болек-белек денгелене отырысты. Осы тещректе мал жайып журген малшы-жатактар да тасаттык етш щ шскеш н ce3in, малда- рын тещректете uipin тастап, осылай карай беттедк Олардьщ да Keitini каяу, ennepi тунерщ кг Жас ж т т г е р ж упрш журш жасал га н табактарды тарта бастады. Айтып сойылган аксары бас койдын басын Дэукеннщ алдына экелш Сэтпбек деген атпал ж!п т бата сурады. Дэукен орнынан сиыршылап эрен турегелдг - Уа, кудай, уа, аруак! - дед1 кария даусы жарыкшактана квсше сейлеп, - енкейген кэрщш ещретпс! Кара катын, жас баланын кез жасын кер. Бейшара. бейбактардыц OMipiH enciTne! Ер-азаматты пэле-жаладан коргай жур! Казакка деген Kapinai токтата гор? Иэ кудай, иэ аруак! Баба ту ки Шашты Эз1з, демей гер! Кыдыр ата жар болып, кырык шштен эулие колдай жур! Пэленнен как, пэленнен как! Пэлеш 6i3таспен атгык. Таспен 6ipre аспен аггык. АллаЬуакбар! Дастарканды айнала отырган журт беттерш снпап «эумин, эумин» десш , етке бас койганда Дэукен кариянын санк еткен даусы шыкты. - Ау, Сагынай карагым, кайдасын? Мына басты ал! Саган ар- найы усынып отырмын. Мына теш регщ е топталган ак тшеущнен езге кылар кайраты жок жалан тес, сом бшек жастарга бас болгын. шырагым! Кудай алдыннан жарылкасын! Жортканда жолдасын Кыдыр болсын! Косагынмен коса агарып, кесеген кегерсш! Саган берер жеке бата осы, эумин! - дедь 10

Сагынай орнынан ушып турып кариянын алдына кеп басын шп, он колын тесш е басты. Кыз-келшшектер арасында отырган келш1 Зипаш атасынын Сагынайга берген батасын жуырда гана табыскан Сагынай екеуше тш еулестк деп угып, 6ip шар аяк кымызды ала сала ол да орнынан турып барып, 6ip Ti3eciH баса атасына сэлем ютедь Мелтшдеген коз жасын саусак ушымен сыпырып тастады. «Бакытты бол, балам», - деп Дэукен салалы сакалын сипады. «Тауып Kerri мына келшшек», « О сындайда езш щ 6ip тапкырлыгы бар» дескен тещ ректен сыбыс та ш ыгып капды. - Ет желшш болган сон Нурэсш молда узак отырып кущрене куран окыды. О нын 6yriHri макамы бурынгыдай емес, кеп ш ш к тщ жан-жуйесш босатып-ак тастады. Куран макамына елтш кеткен кам конш кемшрлер жагынан кезше жас алгандар да болды. Куран аяктала кепш ш к бет сипасып, жан-жакка тарай бастады. Тасаттыктын табагынан артылган 6ip капка жуык етш эйелдер жатактагы агайынга белек койысты. Бейсенбай мен Сагынайды ортага алган улкен топка аксакалдар - Семен шырагым, - дед! Дэукен кария Семен Туговты езш е каратып алып, - атына кептен канык ед1м. Суйегщ орыс болганымен, етщ казак екен. Кара казакпен ниетгес адамга уксайсын- Мына Бейсенжан мен Сагынайга дос-жар, агайын, бауыр болсан, 6i3re де бетен емесс1н- Б1здщ ауылга журш oip малды н басын ж еп н, карагым! Дем1 косылганнын басы д а косылсын да. - О-о-й, аксакал, ракмет. Б!зде де ауылда бттпей жаткан шаруа' жетедк Kasip ш аруашылыктын кызган кез1 гой. О нын ycriHe, - дед1 Семен Тутов даусын бэсендетш , - оны н устш е ел купагы елу, кетершген казактардын арасында орыстар да жур. Не «тыншы боп жур», не «казактарды кетершюке шакырып жур» дейтшдер де та- былмай коймас. Аман-есешмде кетейш, агайын, - деп миыгынан кулдь C eflrri де Бейсенбай мен Сагынайды, Дэукен карияны, e3i жакын тауыскандарым деп санайтын Койшы мен Ондайды былайырак шыгарып э Kerri. - Сый-сияпаггарынызга ракмет, агайын. Бас аман, ipre бутш болса, эл1 талай бас жей жатармыз. С1здердщ танау астында бес каруы сай патша acxepi мен ояз карамагында урядниктер бар екенш умытпаныздар. Ен болмаса айбар болсын, Ыздерге орыс селендершен мылтык жинап экеп берейш. Менщ жолымды бегемещздер? Казакка каз1р-ак ниеттес орыс шаруалары шыгып жатыр. Осыдан жатакка Tycin арба ж еп п алып, Тасмекен, Абдыра бекет, Сарканды аралап келейш. 11

- Семен Васильевичке жолыгарсыз. - дед1 Бейсенбай кару жи- нау мэселесше Токаревтщ де катысы бар екешн сезд!р1п. -Ж арай д ы , о к!с!меи де KeniciM бар. Б1рак Бейсенбай iHiM, ары кетсе ем кун шннде менен 6ip хабар болар. Жиналган каруды осын- да аман жетмзудщ кам-карекетш де ойластыра журу керек шыгар. MeHi сырттай шола журетш ж т т т е р белгешшз жен. «Жаман айт- пай, жаксы жок» деген. Естай акырын гана Семен Туговтын буШршен тургп. - A-а-, умытып бараны екем гой. Заман кандай, зан кандай болады деп б1здщ жатактагы Ж олтай мен меш балам Анато­ лий устадардын согып койган 6ipa3 кылыш. найзалары да бар. Тунделетш соны капай ж етм зш аларсыздар? Б1злщ ж т т т е р д щ осылай карай жупре 6epyi кудш тугызбас ба екен? Осы кезде созге Оадай араласты. - Э л п Бежей негып жатыр, тым-тырыс? - деп иыгынан асыра шырт тум рдь - Ерте келсен нетп? Осындайда агайын арасынан та- был демессщ бе? О кудауанда, шошка тагалап жур ме? - Келшнщ екшип баласына аягы ауыр. Е м жастан жана гана аскан кызы Пэруана ш ш р т т е н т калды-ау деймш, - дейд1 Бабаш. Овдай атасына еркелей барып мойнынан кушактады. - Уйкушж бола бермесш, сонша? Айта бар, - деп таптай сейлед1 Койшы. - бгашн Касен мен Кусайын, ана Ондайдын Далабайы барып келер ол шаруага. Yiueyi 6ipiKce, Зупкарнайынга данбой бермеШп. Солар барады, Бейсенбай шырак. Бейсенбай куптап басын изедк exi созге келмедг - Соныныз жен, аксакал. Тасаттыкбасынан кепшийк кугт-куд1кт! кеншмен де, дудэмал ум1тпен де таркасты. Жуздер1нде бекемдж туйген сазарыс бар. 3 ByriH де кекжиектен алаулай балкып, ш анытып кетерш дк Кеше гана туе ауа куйып откен етм нцп жауыннан тошрек кеги ш р тартып, ш ептщ де, кырмызы гулдердщ де рещ ашылып, балбырай маужырап тур. Болыс уШнщ тангы салкынмен ашылган тундш кеше кешмеш эке шакыруын алган Бидаш кеп мргенде кайта жабылып, Tepicxe жак ipre турщщ. Typni орама шиден баяу гана самал ecTi. Yfl м улм репм ен орналаскан, укыпты колмен тал-туйнактай жиналып, айнадай гып тазартылган. KyMic капкан келемд1 абды- 12

ра сандыктар мен сырлы жукаяктар устш деп оюлы сырмактар, rypni-Tyeri кызыл ала, кек ала текеметгер, ж1бек, батсайы. сэтен керпелер мен тенкиген жастыктар жабыкка ыреледь Уйдщ он жак босагасын ала кестел1 с у лп орамал жабылган ш ар айнанын eKi жагына тумсыктарынан кереге басына шшген арлан каскыр, алтайы кызыл тулкш щ куйрыгы есжтен терге деш н теселген тукт! кшемдерге жетш жарасым тапкан. Сол жакка карай икемдей салынган суйектенген ою -ернекп агаш тесектщ тусындагы коз жа- уын алатын тускш з бен ек1 жагына карай сэл ысырылган ак ш эш шымылдык тунг! сырларды imiHe бугш жайнап тур. Босагада жи- юлы гурган ш екем ж л ат-турманнан баска басы артык езге дуние кершбешп. Сол жактагы кебеже жанындагы кара саба гана осы бай уйге хош niciH мол шашады. Сэл де болса салкын тарта калган сепз канат ак уйдщ Кэрден токал к и ем устш е кен жайган дастарканы басында аукымды кос жастыкты колтыгына жумарлай баскан TeKim сырлы тостаганнан кеше кун бойы nicLnin, эбден бабына келген сары кымызды анда- санда 6ip ciMipin койып сусы ндап жатыр. М урнагы куш гана Кундакбайга Hie сабындатып кыргызган басынын куйкасына дейш кызарган. TepmireH кыскалау мойнын, сэцю танаулы ш убар бетш кестел! ак сулпм ен орай oip сипап тастап, кепке дейш унЫз жатты. Bip нэрсеге алан болган сынай бар. Токпактай гана шагын денесш ен аскар таудай бэле ербитш экенщ ертелетш жеке шакыртканынан се- кем алып, кас-кабагын багады. А к ж1бек кейлектщ кисык жагалы омырауын айкара ашып тастап, кус жастыкты умаждай басып Би- даш та шынтактай жатыр. Екеуара энлмеге эке мен бала ш ел ба­ сып барып KipicKeH. Eci-дерп езгеде болып, эке мен баланын e3i байыбына бара алмайтын iuiKi жак энпм елерш тындауга Кэрденнщ заукы жок. Туткалы улкен сырлы агаш тегенедеп орталанып калган сары кымызды кумютеген шыгыршыкты бугы муйшнен ютелген ожау- мен керенау сапырып, турул1 есжтен тем ендеп малшы ауылдарга сузше карайды. Былтыргыдай болмаса да, аракшж кещл кетерер ойын-сауык та осы ауылдарда. Сонын боршщ уйыткысы Халел жылкышыньщ бой жетш отырган кшп кызы Эмина едк Оны бе­ лые жолаушы кеткенде кесте токыс, кшм niuiic деп шакыртып алып, бойжеткенд1 шыгарып салуды сылтаулай барып жастардын алтыбаканына да косыла кететш. Эйтеу1р б эй б ш е мен бай кезш е туспей журш жас жылкышылармен кауышып калатын да эдет! бо- латын. Сол Tarri кештер де каз1р кезден булбул уш ып тур. Ауылдан

сытылып шыгуына сылтау кылып журген сол Эминаны Теюш токал уст1не алгалы жур деген сыбыс ест1пе бастагнда Кэрден де карата ауылдагы жас сулуды шакырып келт1руден тыйлган, кызганыш оты imiH Kyilaipin, осы ешрде желек жайып. желкшдей ecin келе жаткан жас кызга деген еш пендипп кун сайын жалаулы найзадай жалтыл- дап келе жатыр едь Ендi ол езш ен inrepi кесш е Tycin м ацгаз жаткан Бидашка жактырмай, жшркене карады. «Кыз куып, кызык керетш мына сум1рейген куыс курай неменщ ондайга емеу!рсшетш Typi де жок» деп ойлады ол. Осымен туйдей курдас, окуды да 6ipre тамамдап келген кедей ж т т Бейсенбай сол ауылга келпштей беред1 екен» дегенд! медет кылайын лесе, болыстын курыгы узын. Кезжкенше жетпей, кеншге алтанын тындырмай коймайды. КедеШп желкеден oip нукып, кызды тартып алмай ма? Ал мына бэйбш еден туган улы буп юке келденен кедерп туссе, айы онынан туар едк Б1рак бул ciw p оку деп, шоку деп мундайдан макурым жур. - Тере бала, кешке тем енп ауылдардагы алтыбаканга барып бой жазбайсын 6а? Оку-шоку деп ак кагаздай солып барасыз, - деп сьщгырлай сызылды Кэрден.Байы жактырмай апара карап eni, токал кегжен ете калды. Токал шешеге жауап катуга икемделе берген Би- даш та экеден сескенш апдындагы кымызга кол созды. - Т е к ш басын кетерш, жастык астындагы KVMic шакшадан алаканына насыбай кагып ершне толтыра сапды да, узшген энг1мен! кайта жалгады. - Матайдьщ он болысы тугел Капалга барып келдйс. Ояздын кылышынан кан тамып тур. Ауыз аштыратын Typi жок, «дабай- дабайлап» fliripaerin барады. Алматы тещ реп кетерш п т дегенд1 эл п каратаяк Бейсенбай такырдан ech in , сол жемдеп, Есенкелд1н1н шрме жылкышысы Сатынай кашкын бастаган осы теш ректеп карабауырлар патшага Kici ж1бермейм1з деп fliMirin жур дейак - деп iprere шырт тушрд1. Ояздан е с т т келсе, Алматы упыгыньщ жанын- да тшмэш болып журген улынан сыр тартпак болып оны энпмеге жетелед1. - Патшана канша жумысшы керек, 63i? - Зз1рше алмагы он тогыз бен отыз бтрд!н арасы тугел гой. Э р болыстан м ы н eni жуз жарамды ат, акш алай каржы, азык- Tyni.K, солдатка алгандарды Семейд1Н пароходына жетк1зет1н лау, баспаналык ки1з уй. - Сонда канша Kici болады? - Ояз аздерлен спеске сурап отырганы да сондыктан шыгар

СпескелейЫз. Жаппы санын мэл1мдейшз. Комиссия болатын куш мен аттанар кунш 63i айтады. - Пагшан баягыда казактан солдат алмаймын деп бузау TepiciHe мер басыпты д ей тш кайда? - Ka3ip патша агзамнын басына кун туып тур, кеке. HeMicTep тыксырып барады. Казак ел1 аталган жастагыларды, каражатты согыстагы армиянын кажеН ушш жинап, тез арада женелтуге raic! - Буп казак не icrreMeKсонда? Колына мылтык альш согыспайтын болса, неме керек? - Не к т ем ек д ерiHi'J бар ма? Казакка ceHin колына мылтык бермейдг Согыска да шыгармайды. Олар майдан ш ебшде окоп казады, бекппс сапады, тем1ржол тартады. О сы ны н бэрш е каж егп агаш кеседь - Мынауьщнын 63i кыруар жумыс болды гой? - Осыныц бэрш ютейтш эскердщ колын кара жумыстан боса- тып. майданга салады. - Патшанын согыска деп салатын алым-салыгынын e3i ыгыр кылып едй енд! адам салыгы деген бэлезд тагы шыкты гой, - деп TeKim бар денешмен кенкълдей кулдг КулеДндей ьщгайы жок бол­ са да езш е олжа Tycin, абырой эперетш осындай 6ip аукымды icKe кол коярда жаны 6ip ракат табатын, суркия кулетш эдетш е басты. - Кулетш нэрсе емес, кеке. Патша агзам, ояздан жогаргы езш щ сешмш адамдарынын кжерлшн, адалдыгын осындайда таниды. Тагы 6ip кезге Tycin калатын жер осы! Дереу icKe Kipicy керек! - d n e ci елгенд1 де есиртеш деген, хапыкка хабарладык. - Халык сюден бурын хабардар болган. Енд1П эц п м е - курыкты узын салып устап, бугалыкты дэл тастау керек. Бидаш буп icxe экесш щ белсене KipiceTiHiHe сенсе де, мынадай жайбаракаттыгына зыгырданы кайнап отыр. «Бугалыкты дэл тастау керек» деген сезд1 ныкгап, ныгарлап айггы. Тунгышы болса да бурын былайша етене эцпм елесш кермеген ол баласыныц акылгейсш сойлегенше 1штей риза болып, ой тастаган сезше елен ете калды, кезш сыкситты. - Бугалыкты калай дэл тастау керек? - дед1 миыгынан кул1п. - & здщ карамагыныздагы ел де бузакылардыц тонне epin дурл1ге басатады. Ke6iciHiH элш гщ артын багып отырган сыцайы бар. Жер 6epymi Бейсенбай да, дурлжНрунп Сагынай. Тасмекен жатактарынан Семен Тутов деген к|рме орыс букш елдщ колтыгына су буркт жур деседо Семейден келген больше­ вик Семен Токарев дегенщ де жаргак кулагы жастыкка тимей отка май куйып журсе керек.

.. ~ М\" “ ™ Ч “ * « ч р ™ мен К е б е ш » , „ 1н аулаиын байкандар дел тус-туска шаптыргам. Seni;,1’™ ” *\" \" У “ Р“ - Со“ и “ ™п\" «* « Р ауьш-ауылга * |. р алган Дурыс. Барганда тек барып теп л кайтлай, «Тэкен epxi взшде болса патшага Kici беретЫ rypi жок, жандарал, ояздармен жагаласып-ак жатыр» д егау керек. Clare ел сенедь Дурлжкендер сонда саябырлайды. Беделщ1з де сонда есед1. - Жолыплаты езге елд|Нкарекет! калай екен? - Тек1ш алдындагы кымызга кол созды. - Атка конган Торгай, Актебе, Алматы мацы былай турсын. ентек-Быжы жалайырлары да «согыска адам бермеймЬ, влеек те вз оосагамызда олем13» десштк Зады, букш казак кетелшек ТвК1ш оул суыкхабарды д!к кабылдаса, да оган мэн бермегенсш «опырай, а» дед! де койды. «Жан кысылса жакынынды табарсын» демекил, жолшыбай Турыскелд! ауылына согып оган да акыл салганын, онын «халык дурл!кпей сен дурЛ1Кпе. ic насырга шапса фгенде эскер оар. Бар жумысынды кезден таса, кулак ган шалгай |сте» дегенш, Капалдан келюмен-ак Сапкынсайдьщ кемейшдеп калын карагайдын арасына уй т1кк1зш, п еа р л ер ш е болыска караган ауылдардьщ солдат жасындагы еркек к ж л ж п сж тугелдей спеск ел етт жагканын купил кылып сактап, aaipre туган улына да айткан жок. Онын токмейшсш жатканынын тагы 6ip себеб! - Гурыскелд1 айткандаи ояздын колтыгынын астында Арасандагы солдаттын танау асытында огыр. Туяк серпепн ел болса эскерд! капгатады да ж1бередг - Сен элпнде «бугалыкты дал тастау керек» дедщ. Бугалык тастаудан бф дене бш ш айттын ба? М енщ орнымда болсан сен оугалыкты к1мге тасгар едщ . калай тастар едщ ? дел сурады улынан. «Осы окымысты ш т р ей м ед е де 6ip туйЫк бар-ау» дел ойлап сэл тана езу гарггы. Бидаш эн п м еж езт-со зган жок. - Эрине, Бейсенбайды, Сагынайды, сонын жетегш деп Бабаш пен Бежейш 6ipiHiui жазасыз. BipaK булар спескеде жок екен деген лакал таратасыз. KeTepinicKe шыккан Торгай, Алмагы жэне баска елдердщ азамаггары жогаргы улыктарга спескемгзш туар тш б ей м п дел жанталасып жаткандары осындай белсенджерг Мундайлар спескеж тартып алып, ертеп ж1беру ушш вз болыстарынын yfliH еретп, ауылдарын шабуда. Ал с1здщ каратабандар да одан гай- ынбайды. Сондыктан Кундакбайларды ауыл-ауылга жансыз гып ж1бергенде олардан халык «болыс не карекет жасап жатыр» дел

сурары хак. Сонда олардын аузымен «согыска баратындардын cnecxeciH болыс емес, ауылнай, сгаршындар жасап, оязга солар тапсырмак» деген кауесет тарату да керек. б с т ш сактык жасамай, бейгам калу жарамас. TinTi спеске ояз колына тигенше осылай дей туру лэз1м. Энг1мен1 селкос тындап жаткан Т е к ш т ц Кулагина бул сез жага калса керек. - Калай, калай? - деп басын Kerepin л к т еп отырды. - Ой, кеке-ай, - деп ыржия кулд1 Бидаш, - «заманын тупю болса, тазы боп шал» деген емес пе? Мен халыкка эншешн кез кылыныз деп айтып отырмын да. Бэле-жала, каргыс-нала да Ызден аулак болады. Халык 6ipiHeH 6ipi Kepin, 6ipiH 6ipi каргайды. Кептеген даурыккан надан болыстар э л т т щ артын бага турмай алгашында халыкты ездерже карсы койып алды. Бай балаларын спескеге Ы щ йрмедг Пара алды, айла-шаргы жасады. С е й л п ез бастарын ездер1 жуткандары да баршылык. - Балам-оу, мынауыц балш абектщ ce3i гой? - Мен большевикпш ,ой, коке, - деп Бидаш кырындай карап кулана кулдг - Списканыздын как мандайына 6ipiHmi кылып меж жазгызыныз? Теюштщ K63i еяпрейш, аузы анкия ашылып Kerri. - Иэ, иэ, меж oipiHini гып жазгызыныз? - Окка бас тжпекещ бе? Кара жумыс, экеп казу сенщ тенщ бе? - деп эк еа безекгей бастап eni. Бидаш манагыдан да салмакты сейледк - Манай урпагынын абыройы уинн неге де болса бас лгуге о дуниеде де, бу дуниеде де эз1рмж, кеке. Спискадан кейж пж ез1м бшем, жолды ез1м табам. Тек халык алдында «жол Kepin, ел танымаган халкымды патшанын кара жумысына кисам да, ел1мге кимадым» децга? Ж алгыз упды кудай, эруак алдында халкым уш ж кидым д ед е? Орыс т ш н , орыстын эдет-гурпын б ш ел н Бидаш e3i бастап барып yfiipre аман-есен косады дещ з». Х алыктын б елн е устар енд!п калканыцыз болармын. Эке баласыныц тапкырлыгына разы балды. 0 з басыныц камы ушш кандай сумдыктаргабаслге алатын жанкештЫпне де тангапды. - Э й , окыган адамды койсаншы, буп! - деп кулд1 де, басын темен салып соза 6ip кеш рж атты. Осы Karines улды iuiKi жакка xci6epin окытканы бекер болмаганына куанды. Осы мезегге сырттан аттан дуре етш тускен адамнын дыбысы еетшдт Уйге такау келш тускен адамды бай да, баласы да жактырмай калды. Уйге тымагын колынаалып, кам! K ip ii - иио ТАЛДЫ^ОРГАН 17 КАЛАЛЫЦ ОРТАЛЫК 6 К1ТАПХАНА

- Ассалаумагалейкум! Texiui те, Бидаш та иек кагып кана сэлем алысты. Кеше кажы ауылына ж1берген жансызы терге озбай, дастаркан шетше жакын - Мырза, ат-келш аман ба? ШаЬарьщ орнында ма? Улкен упыкка тшмэш болды деп ecTin ед!к, кайырлы болсын! - деп Бидашка ж!пжапар болып Kerri. Кабаштыц терезеш тен адамдай еркш сейлеп, суырылып отырганын жас мырза жактырмай мурнын шушрш, табан асытында тэкаппарлана калды. Манайдыц досы Т етш щ бел баласымын деп отыр-ау, кузгын деп ойлады. Кара жумыска ceHi де ж1бертк1зш, козiне кек шыбын уймелетермш деп туйдь М э у т шапанын 6ip иыгына Lnin уппрген болыс «онда нен бар, шаруац менде ед1 гой» дегендей, сыздана 6ip жетю ршш алды. - Кайдан келесщ? - деп дж сурады. - Кажынын ауылынан. - Капай екен? - О ш сш щ устшен кеш етсе де ынк етер емес. Кеше Буйеннщ басында осы тещ ректеп ауыл жиналып ас берш. Елд1 алаекпе гып журген кара таяк MyraniM мен эл п жылкышы Сагынай, - деп сырлы тегешке карап тосьшып калды. - Бейсенбай ма? - И э, иэ, сонын нагыз езь О кудауанда, жасынан кагынып. - 0 з асыраган кушйтм ит болды д а ез1мд1 капты. Жалгызсырай- мын деп баягыда осы сумелект10пеге окуга ала кеткен сен едщ , - деп баласына ала кез1мен сустана карады. - Ен;н wine, койньща суык жылан, отынньщ басына ылац болып юрдг 0лм есем iciM осымен TycciH! Кан каптырармын кара бауырды! Ол «койныца суык жылан, отьщнын басына ылан болып мрдЬ> легенде Халел жылкышыныц кызы Эмина ж ен вд еп бакталастыгын да imxe Tyflin ед1. «Керсетермш супу кушканды» дегенд! айта жаздап барып 6yrin калды. Бидаш экенщ ез1н табапай айткан сезш е мэн бермеген болды. - 0ткен туш сол Бейсенбай ана жылы баласы езадздщ жылкымен 6ipre ыгып елген шал бар гой... - деп Кабаш знпмен1 эргден тартып келе жатыр efli, болыс: - Ей, ыккан-сыкканды айтып малтанды езе бергенше, ток етер!н айтсацшы? Дэукен шал ма? - деп з1рк ете калды. Бет1не кан Teyin, элп1 бузылып KeTri. - Иэ, иэ, - деп байдан ыгып калган жылкышы шыбындаган аттай басын изеп-изеп калды. i 18

- Сонан сон? - Сонан сон букш Крнакбай-Тэуке, Емелел i-Кайнар, Торткара мен Тертсары сол ауылга жиналып... Жиналыс кып... Бейсенбай сейлеп, ертецше ауыл тагы да курбандык шалды. Дэукен шалдан бата алысыпты. Bip-6ip шолактарын ерттеп, Карагайлыга б е к т п отыр дейдь «Агган!» шыкан куш атка коныспак. - Алжыган шалдан бата алып жепскен екен. М-м-м, жиенщ кайда екен? - А-а-а, кайдагы жиен? - Сагынай кайда екен деймш? Айылыц негып босап калган? Кабаш Т е к ш т ц Typi мен уншен езш е деген 6ip жылымык сезш, ещй эцпм еге шешше Kipicxi. - О каракш ы ньщ кику ш ыкса ж у й р ж аттай eaip in , 6yftipi Кызыл кетпей ме? Ж анында елу каралы езш дей содыры баре- тек тусш кетш ть Кеткенде бос кетпей Турсекен би-кажынын 6ip табын жылкысын, ал здздщ алп су мурындар - Есенбай пушык пен Окпай керен, Кали таз бастаган 6ip топ ку шздщ де 6ip табын жылкынызды... О, такымы атка, ауы катынга жарымаган кен та- бан еншен! - Тек! - деп Текли отырган орнынан 6ip умтылып барып кайта куйрык басты. - Коныртаудын кай етегше? Жылкыны кайтпек екен? - деп бастырмалатып, KiciciH алакездеп 1ш1п-жеп барады. - Ей, к1рме, баганадан малтанды езгенше awiMeHi осыдан бастамассын ба? - деп мж1нд1. Оган айылын жинап отырган Кабаш жок, imKi ece6i ез1нде, еспген-бш генш арзандатпай, багасын асыра сейлейд1. Болыс пушаймандыгына айызы канып отыр. - Ол жылкыларды кетершген елге, Тасмекен мен Абдыра т ещ ре п н д еп жатак ж т т т е р ш е ynecTipin атка кондырмак. Енд1 жатактын аузы семгз казы мен жумсак картага шылкымай бола- тын болды, - деп Кабаш сонгы сезд1 эдей1 косып койды. Тек1ш жылкышысына онан бетер алара карады. - Корсетейш мен Сагынайга да, Бейсенбайга да патша зан- 3SKyHiHiH купли, - деп к1жшд1 болыс. - Ж о н TepiciH айырайын! - Байеке-ау, каз1р орыстыц мужыгы мен казактын карабауыры Бейсенбай мугал1мнщ насихатымен зэкунш1к болып алган жок па? Кырда Сагынай, ойда Сэмен деген карашекпен Бейсенбай аузына туюрш койгаидай сойлейд1 дейд1. Эуел1 сол Сэмен мен улы аскан уста екен, жет1 жатактын 6ipi Ергали шалдын баласы Жолтай деген одан да уста шыгып, тунделетш астыртын кылыш-мылтык согады дес!п жур журт. 19

Болыс «не дейдй> дегснлей елен ете каллы. - Олар ак патшаны кун де такыттан алып, онын орнына Бап- шайбек деген oipeyni кун де отыргызады екен. Сол Балшайбеп кедес iuiineH шыккан Бейсенбайдан да окуы еткен oipey болса керек. - деп Кабаш шаныракка карадм. - Ей, Кабаш, коки бсрмей атка кон! - деп зек ш бай, - necip Габитханга айт. Ол «пешрдщ кайда екенш бш есщ бе» дегснлей сураулы карап ели анау «бшем» дегендей басын 6ip шулгып тастады. - Спескенщ ен басына Бидаш Темшулын жазсын. Екппш болмн, к1м eni зл п кылыш-найза согатын немелердщ аты? - Ергалидын Жолтайы, Ермегг - Жолтай Ергалнулын, ушжип кылып Ермек-Сермегш, сонан сон зл п орысты... баласымен коса. - Жок, коке, оларлын заты орыс, экесш щ жасы асып кегкен. - дед1 Бидаш. -З а т ы орыс болса болсын. татар кыла саламыз. ©saepi казакша жылмайды деп жур гой журт. Кек коз сэры татар кайда жок? Орыс г а м ш д е жок олар эаннан коркып аузын аша алмайды. Жасы асса жасарып кетедк экоп казган сон. - деп болыс кенкшдей зымиян кулдь - Кореетерм in мен мылтык, кылыш сокканды! Онан сон Бейсенбайды жазсын. Керейш кара кожыр бездне курт тышканын. «Кул кутырса кудыкка кармак салады» деген. Куйрыгымен асык атып жургенш бшем, ол тыраштьщ- Тездетсш! Мана Кабаш «Есенбай пушык» легенде байынын да пушык екешн есш е алып «мырс» етш. repic айналып кеткен Кэрден токал ешн кекек боп ез атын ез! шакырган байы «кара кожыр бет1не курт тышканын» легенде сыкылыктай кул in ж1берш. Байы токалына: - Токгат! - деп акырып калды. Токапы жым болып тукырып, ш опп кегп. Теюш KiciciHe окыс бурылды. Бидаш акырын Tin капы : - Бейсенбай большевик ондай жиын жерден e3i де калмайды. Ci3 снескелемесешз де кетедг Егер зорлыкпен ала калса, жол бшмейнн, Tin 61лмейт1н, ел кермеген, хат танымайтын халык текке кырылалы- ау деп т у и п п жур деген. 03iM бастап барып, алып кайтам, дейпн KopiHefli.-aefli. Бейсенбайга сонгы кездер1 ешпендЫН бурынгыдан да козданып келе жаткан ол бул ce3ni айтарын айтса да, axeciniH тандана караганынан, жылкышынын «ол сейтед1» деп коштай койганынан секем алып, осыны бекер айп ы м -ау деп бармагын iштeй пстеп калды. «Е. халыкты бастап бару» деген ез басыннан шыкпаган анлме екен-лу» деп туй п лкес!.

- Ж аман элж е карамай ел бастагышын, - деп не улына, не Бейсенбайга айтканы белгнпз, кекесш айггы. Енд1 сезд1 кайтадан Кабашка аударып: - Кун дако айга жолыгып айт: Тектурган уш еущ барлык ауыл- дарды кайта араландар. Барган ж ер л ер аде «болыстын epni езж де болса, согыска Kici берер Typi жок, спескен1 ауылнайлар мен стар- шындар жасап жатыр, болыс ез баласы Бйдашты спеЫкке 6ipiHiui Fbin жазгалы отыр» дегейсщдер. Х алы к не карекет кып жатыр, кулактарыц турне болсын. Тез ж енелвдер! Kepinin, созылар заман емес! - дед1 болыс. Кабаш токалга 6ip, кымызы орталанып калган тегешке 6ip карагыштап e;ii, бай: - Кымыз iiuin, кесш етж заман жок, кайкай. Бар, ас уйден iui! —дедк Сабасына сыймай отырган болыс онысын жактырмады. Кабаш тамсана Tycin, сшекейж oip жутып алды, еЫктен жы- мып шыгып Kerri. Yfi iiui oipas тонторыс калды. Токал кымызды сапыргыштап отырып кез киыгын Бидашка тастады. - Торе бала, кара жумыска кетер болсан келж rycipin кетсещш? Халел жылкышынын nicin, узшгел! отырган сулу кызы бар, - дед1 сызыла кызыл шырайлы жунттай жас токал. Текш : - Мен1н балама сен катын эпермек пе ен? - дед|' де керегенщ кезшде кыстырулы турган ceri3 epiM елж сап камшымен токалын тартып-тартып ж1бердк Экегпц мунан api бейшаралыкка бармайты- нын бшетш баласы арашага умтылмады. Токалы ызадан булыгып, жаулыгымен бет1н колегейлеп сазарган Kyfii уйден шыга женелд1. 4 Сагынай мен Бейсенбай эдеттегшен ертерек, турып шолак бешпеггерш желбегей жамылып, сай табанына Tycin кеткен. Жаз ортасына таман басын Жонгар Алатауынын муз курсаган сецпр шындарынан алатын агынды Буйенн1н аркыраган екгйн1 де сэл бэсендегендей болган. Ниег-т1лектер1 кабысып кеп агалы-1н1лщей етене ет жакын кылган eKi азаматтьщ акылга акыл косар эцг1меле- pi - басына ic тускен агайыннын алдагы тагдыры ед1. Тау 03eninin шыны асыл кэусар суына бет жуыл кайта кайткандагы эцг1мелер1 де «сотые» деген суркия созден секем а л ь т , дурмрей уркуге бел буып отырган агайынга акылшы-корганыш болу, сор шенгелше iflirin турган халыкты текке арандатып алмау жагы болды. 21

Булар сыртка шыгысымен ертецп шай камына KipicKeH Зи- паш та уЩц тап-туйнактай гып жинап, дастаркан жасап, сэры са- маурынды exi иы ганан деп алдырып койган-ды. Маркум болтан куйеушщ жакын жиеш - аяулы кайындарынын 6ipi Бейсенбайдьщ е н д т отасканы Сагынаймен туыскан-тумадай тоннын iuiKi бау- ындай болтанына дэн риза болып, алдарынан бауыр eri еляорей карсы алды. Бейсенбайга аса 6ip 1зет керсет1п, караша уйдщ eciriH сэл ишш оныц алдынан айкара ашып турды. Бейсенбай нагашы жецгесше «муныныз не? Алдынан ecix ашып турар асыл адам ci3 емес пе едодз?» дегендей кез киыгын KyniMcipett тастап уйге Kipai. Ш айды алдына ала бергенде сыртган какырынып-TyKipiHin Дэукен кария Kipfli. Ymeyi орындарынан жедел турып кол кусыра сэлем бердг Дэукен ак таягын босагага суйей салып торге озды. Аксакалдьщ еш пэстеу екен. Соцгы кундер1 урты суапып, жудеу тартыпты. Аяулы аталарыныц кабагына карап булар да шайды ун- тунс13 сораптап отырды. Шайга канып, босатан шынысын тецкерш койып Бейсенбай соз бастады. - Нагашы, кеше езйиз айткан «Жалтыздын уш шыкпас, жаяудын шаны шыкпас» деген сезвдз Сатынай ага екеумвге улкен ой салган. Мынау дурбелецге тускен халыкты бес каруы бойындагы солдатка карсы айдап текке кырып, боздактардьщ бейкунэ канын текпейш дегенге токтап отыр ешк. - Сонда патшанын канды бугауына мойындарынды ездерщ барып шмекс1ндер ме, туге? - деш Дэукен жулып алгандай тус!н суыкка салып. - Жо-о-ок, нагашы, кылша мойнымызды 03iMi3 барып шмейм1з бугауга. Тубегейше келгенде куш1м!зд1н аздыгын айтып отырмын. Тэшкен жактан калын эскер шыгыпты. Осындай эскер Семейден oepi карай жылжыган хабарын Семен Токаревтен алдык. Ал Капал мен Арасандагы эскерд1н ез1-ак такымындагы сойылынан баска каруы жок ж т т г е р щ жапырып. жаншып тастамай ма? Сондыктан куш 6ipiicripy керек. - Иэ, куш 6ipiicripMeceK болмас, кария, - деп Сагынай да Бей- сенбайды демей бас изеп койды. - Быжы мен Каратал бойыны н ж1г!ттер! кетерш ген екен. Bipep болыстарын ат куйрыгына байлап, солдатпен 6ip-eKi дурк1н кактыгысьш та калыпты. Bipas шыгынга да ушырапты. Мен соларга барып аужайларын туйейж деген ниепмхЦ Сагынай ага кош кордк Капалдагы ояз ортак кой. Сол агайындарды осы ouipre карай 22

ауындар, апдымыз от каруы бар солдат болганда ipreMi3 казакка калкан болар сай-саланьщ жыкпылы мен ну карагай болсын, эмбе ояз-улыктарына карамымыз молайып, танау астынан айбар керсетей1к. Ал С аганай ага Саркан, Абдырадан 6epri ереушдеген ж т т г е р д ш бетш осылай бурмак. О ныц устш е ж т т г е р г е дэтке куат болсын, Сэмен досынын кемепмен сол мавдагы орыс агайындардан мылтык жинай келмек. - Дурыс екен бул ойларьщ. Ж ен екен, ж ен екен,—деп Дэукен кария ешп гана кабак жазды. Сакаланын ушын уш саусагымен укалап 6ipa3 ойланып калды. - Ka3ip екеуiMi3 е й жакка аттанайык деп отырмыз, кария, - дед1 Сагынай. - в рекш ген жастар б1рдецеге уры нып калмаса и п едь - Жортканда жолдарыц болсын, жолдастарьщ Кыдыр болсын, карактарым! - деп Дэукен кария бетш сипады. - Мундагы журтка Бабаш пен Естай бас-кез бола турар. - Ж ен бшетш ж т т г е р г е тунде 6ipa3 акыл айтгык, нагашы. -Ж е н екен, жен екен, - дей отырып Дэукен элгжде гана ойына оралган сездщ ушыгын шыгарды. - Бейсенжан, жалайыр eai сенщ жешп аралас-куралас болмаган елщ шыгар. Оларда да бвдегщей дурмек болып жатыр деп езщ айтып отырсыц. Бул карекеггерще б1здепдей оларда да дос бар, душпан бар. Нагызы сак жургейсщ. «Бетен елде бегде адам негып жур» деп андушы кез1 rip i болар, шешемнщ кенже бауыры, денгелей кана шаруалы Кожаназар каж11пк1не туск1н. Менен сэлем айт! Кажынын сез устай бастаган ежет упдары болатугын. Солар аркылы аужай туй. Нагашылап журген боласын гой, эрине. - Куп, нагашы. Муныныз кер1м болды. Ж элменде бид1ц окыган 6ipep тумаларымен гана дос-жар ед1м. Олар да кем-кет1кт1н камын ойлайтын азаматтар сиякты eai. 9piciM кешгендей болды гой, нагашы. Рахмет, бул камкорлыгынызга. - Ал Сагынай, карагым, сен де абай болгын. Атьщ жетсе 6yriH Кекжайдактагы Байкозын1к1не туе. © зщ куралпас, ез1н тектес Шэюр деген eTi Tipi, K63i каракты пысык баласы бар. Bip жагына сол ж т т суйеу болуга жарйды. Олар да flypairin жатыр деген. Осы жер езщ е де колайлы болады. А р жагын Саркан да, бер жагын Аб- дыра. Байгазы сакауга менен сэлем айт! Туйдей курдас ек. Баягыда узенгшес дос та болганбыз. Сырт кезге тусе бермей сай-саланы куалап кет1ндер. Мундагы журтгын да кулактанбаганы жен, - дед! де кария орнынан турып таягын колына алды. YftiHe карай ман ба- сып жур1п Kerri. 23

Сэлден сон уй сыртынан «Др-р-р» деген Мусабайдын даусы шыкты да жерге топ ете калды. Улкендерге сэлем 6epin пысыктай басып. босагадагы ер-токымдарды бйршен сон 6ipiH тыска карай ала женелдк Зипаш: - Мусажан, шайга кел, - д е д . Осы 6ip елгезек балан ийптке суйсше карады. - Шайды сонан сон шенпз, тэте, - деп ол 6ip жымиып койды. Ас кайырып уйдегшер де тугел тыска шыкты. - Мусажан, алдымен Жиренкасканы eprreiui! Жол алые кой, белд1 атка Бейсенбай MiHciH, - дед1 Сагынай Мусабайга дауыстап. - Жок, ага, езщ13 MiHe 6epiHj3. Кдракер де жолда калдырмас. Зипаш атына мшуге ыцгайланган Бейсенбайдын унДз барып мандайынан суйдг Казактьщ агганып бара жаткан еркек кшдштне «жолынболсын» демейтш ырымын ескердь Сагынай да Бейсенбай- ды колтыгынан апып аггандырды. Ерльзайыптылар сай табанына Tycin узай берген Бейсенбайдын сонынан сузше карап турганда Дэукен уйшен кезш укапал осылай беттеп келе жаткан Сапак керж дг - Эй-й-й, мына mipiK эл1 уйкысын аша алмай жур-ей, сома- дай боп, - деп мазактай кухш Мусабай. - Осындайда ат ертгеуге жарамаган ж ш т ж ю т пе, Tafiipi? Сагынай жакын келген Сапакгы езш е карай тартып, басынан сипады. Иек астына алаканын салып бетше еьнрене карады. - Бетьколынды жу да шай im барып, - дед! акырын гана. - Ага, Д здщ де атынызды ерттешн бе? - дед1 Мусабай. - Мен е31М ерттеймш-ей, - деп Сапак аузын гомпайтты. - Бойын жетсе, ерттей гой, - дед1 куакыланып Мусабай. Сагынайдын бала мен балан ж й тгп eperecTiprici келмедь - Мен ез1м-ак ерттейш. Сен екеуiHуйге Kipin шай !шщдер, - дед1 де Жиренкаскага ер салды. Зипаштын eHi куарып сала бердь У зенпге аяк салган epiHiH колтыгынан дам ед. - Ж э , мен16ip картайып тур дегенщ б е?-д еп Сагынай зайыбына карап жымиды. А тын теб ш е берген е р ш щ б ет ш е Зипаш K03i жас.аурай карады. - Сэке, CHKeiimi? - дед1 биязы гана мэШм унмен. Сагынай «мына mipKiHHiH балалардын кезш ш е беДмнен суйейш дегеш ме, элде 61рдеireнi кулаккагыс кылайын дегеш ме» деп туешщшремей барып енкейе бердк Зипаш: 24

- Кырык шштен эулие, Баба ту ки шашты Эз1з бэле-жаланнан кага жур, - деп жалбарынып, мойнындагы бойгумарын Сагынайдын мойнына салды. С ейтп де орамалынын ушын кезше апарды. - Е-е-ей, аузы куйген цпркш-ай! - деп Сагынай бойын тнетеп, басын Tepic бурып э к е г п .0Mipi ексш журш кушкан асыл жарынын ырым кылган бойтумарын «кеудемде шыбын жаным турганда гастамаспын» деп iurrett серт eTin Жиренкаскасын Te6iHin калды. 5 Кымызга канып, кызара берткен Текйи сэл унЫз отырды да саусагымен муртын басып, колын сермеп, курмрей женелдп - Кара сирак Бейсенбай мен канды балак каракшы Сагынай-ак алдымды кес-кестеп жолыма келденен туратынды шыгарды. Кул- кутанды эуектетт журген Есенкелдь Керермж басына шыгып басына... - ол ызадан булыгып калды. - Енд! ш окпар ушында Сагынай болар! Бейсенбай мен Эмина арасындагы жакындыкты бул да бшмеШп дейсш бе деген оймен с езж щ сонында Бейсенбайды эдеШ атамай, зшмен Сагынайга карата басып айтты. - Кеке, е н д т жауыныз Сагынайдан repi кем рек кез1 ашык окыган Бейсенбай болар? - Жауымыз де! - Иэ, е н д т мыкты жауымыз сол. Ол iiuKi жактагы болыиевик- герге арка суйейдг Большевиктер шыгарып турган газетп TiHTin окиды. Ci3 сол такырдын тек кшм KHici гана емес. Карагаштагы уй гурмысын да орысша курганын кермедщп-ау. Бшк устел койып, ш бакай орындыкка отырады. Агаш та болса бш к тесекке жата- ды. Кара ниеттщ уйж де текшеленген большевиктж кггаптар мен катталган газеггер. - Иэ, окытындар. жетк1з1ндер кедейдН - э к е а кекей купдь - Малшы-жалшыны патша кулайды, байлардын куш 6 irri деп азгырып журген де сол. Байга, патшага карсы упттейш . Бай тап, кедей тап деп жжке бапедр буйрегщ белжпр. Медреседеп балаларга орыстьщ т ш н гана емес, дш ш де уйретедг - Тек! - деп Т е к ш жагасын устады. - Кедей-KenmiKTiH буганасы катпаган карасирактарына ем куншц б1ржде «Ленин», «Большевик», «Революция» деп сыбыр- лап отырса. орыс д Ы емей немене? Бай балаларын да иландырып 25

барады. 0згелер| былай турсын, Турсекен мен Есекеннш кейб1р балалары мен немерелер1 сонын колтыгында жур. ToKim «м-м-м» деп тютешн де сазарып ызбарлана каллы. - KepepciH Kepeciaai ani-ак осылардан. Ьи-кажы гой Карагаштын зеректерш жинап, inini жактан окытамын деген, - дед1Бидаш юнэш экесш щ атасы Есенкелд1ге ау- дарып, cKeyiHiHбала кезшен кележаткан ызбарлыгын жанн сейледг - Би-кажынын imi туссш, шин тусмрдщ. Кудай каргаган оны. - Еши MiHe сол дэйю партия куруга эрекегтешп жур. - Партия дейд1? - Иэ, партия. - Сонда партия курып менщ болыстыгыма таласпак па? - Онан да зоргысы. Болыс таласына тусетш партия мен ол куратын партиямын арасы жер мен кектей, кеке. Кдзакты тапка 6ejiin, кедейд1 байга карсы салатын тап тартысы. Тшт! патша уы м е^н е карсы партия. Тубегешн айтканда, алдындагы малыца. баурындагы казанына гана смес, койнындагы катынына кармак сала­ тын, ортак кьшатын коммуна партиясы, - дей к е л т баласы кенкшдей кулд!. «Тубегей1н айтканда» деп Бейсенбай сезш здей1 кыстырып, «койнындагы катынына» легенде Эминаны мегзей айтгы. Баласы жайшылыкта булайша кикалактаса акырып тастап, айлап шыгатын эке жен сезге мысы курып, ундемедг Сэл ойланып калды. Баласы «жетеце енд! ж е т ме? Маган бала деп Караганды кашан коясын, осы?» дегендей экеге сыгырая, зымиян карады. - Булар эн1нен аскан екен. Тулыпка мешреген енш ен кикым. - Мундайлардын желкес1н жетк1збей кию керек. Гамыр алып кетсе... TeKim тагы да «м-м-м» деп жагын т1стене басты. Tici шыкырлап, eni жак шыкшыты шыгып Kerri. Даусы ынырана, кинала шыкты. ¥рынарга кара таппай Kerri. - Иэ, желкелер!н тез кию керек. - Осы аймактын малшы-жапшыларын жинап алып жиын курып, газет окитынын, патшага карсы уагыз айтатынын Кундакбайдан еспмеп пе е ш щ з?-д еп Бидаш экесш 6ipa3 ширыктырыпапып, eauiri anriMeHi жайлап. жайбаракат бастады. - iHUiepi Бабаш пен Бежейд1 шокынган мугал1М Бейсенбай мен жиеш Сагынай ата-баба жолы- нан тайдырып, орысшага азгырып 6 irri деп Кабаштын да ешрегенде етеп толады. Ол «жанаша окытып» демей, эдеш «орысша окытып» деп «орыс» десе жиырыла калатьш, «орыс» дегенд1 тек «улык» деп угатын эке>пн шабына тагы да гурте сейледг 26

Осы мезетге ауыл итш абалатпай акырын аяндап келш, мамагаш тубше келш 6ip аггы тустк Онаша калып етене сейлесш отырган эке мен бала жактырынкырамай, елец eTin кулак тургенше Tycipyni есж тен сып етш Кундакбай к!рд1. Уйдегш ерге к езш щ астымен суе, куакылана карап с элем бердг Камшысын exi буктеп е т т н щ конышына тыкты да п зе б у п п , сырма калпагын бауырына басты. Кеберз1ген жалак ернш орай жалап алды да, кымызы орталанган тегештщ neci жогын пайдаланып, бос турган сырлы тостаганга мелд!рлете кымыз куйып, демш алмай 6ip-aK ciMipfli. Аузына Tycin журетш кайратты кою жез муртына жуккан акты сол колымен орай сыпырып, сораптай тартып калды. Llleni шала канса да эдеп сактап, екшнп кайтара тегешке умтылмады. К,имылыныц бэрш ол аскан сабырлылыкпен эдей1 ютеп отыр. Мунысы болыстьщ: «елд1 дурлшдрмей сабырга шакыр, кекезулердщ алакандай аузына ею eni какпак кой') деген тапсырмасын бупжытпай орындап жургенш сезд1ретж жагымпаз эрекет едг Бидаштын мына керенаулыкка зыгырданы кайнап Kerri. Э л п н д еп Кдбаш кусал бай улыньщ асты- устш е Tycin ж ен сурамады да. «Э кецнщ сешмд1 сойыл согарымын, сен юмнщ ш ш рэскщ , мансапсыз шелен» деген сыпай таныткандай болды. Бидаш орыстын 6ipa3 калаларында болып, oipKarap дворян- дар балапарымен жолдас, дэмдес болып едк Солардын мужыктармен аракатынасына едэу1р каны к болган. О лардын Kicinepi 6ip дастарканнан ас imneK тугш коцырау кагылмай eciicreH аттамайтын, аттаган кунде Minin алдымен Kipin, артымен шыгатын. А л мынадай сумдыкты кермеген. Керсе де бала кезшде мэн бермеген. Орыс байларыньщ эдет-гурпына тэнп болып келген ол Кундакбайдын бул кылыгын басынгандык, казакты жайлаган жабайы дерекелж деп укты. ИПркш, эке б ш н п езш е, тисе мына басынган журтты уршьжша Hipin, сыптай кылар едг Какканда канын, сыкканда селш алар ед1. Жыланша жиырылып атылмак болып, апкымы енщ iciHin келе жатканда эк е а шабарманына «не б т р д щ » дегендей иек какты. - Бейсенбай жайлауда жок, - дед1 байсалды гана. - Ж ер жутып кетш пе? - Етекте болмаса. - Етекке туе? Жьшкыдан не хабар? - Е тектеп атка конгандар да тугел Кдрагайлыга топталыпты. Алды мьштык асынып, кылыш салган деседк - Мылтыкты кайдан алыпты? - деп Теюш дж ете калды. - KipMe орыс Сэмен Jlenci, Саркан, Абдыра манындагы орыс каратабандарынын мылтыгын жинап келшт1 деп жур. 27

Геюш «him айтты, ммнен е стш н » деген жок. Bipa3 сыздап отырды да: - Ол жактыц казактарына мылтык. кылыш керек жок па екен? - дед1 жанасалап. - Jlenci мен Сарканнын орыс-казагы ауыз жаласып алыпты дейдг Мыкты кару солдаттын танау астында отырган 6i3 жакка кажет деп уйгарысса керек, - деп Кундакбай epuiH жалап. кулана муртынан кулш. TeKimTineHi куарып, eKi урты сола капды. Каншама еркемрек болса да журеп шайлыгайын деш. Бидаш та жайбаракат жантайып жатканды epci Kopin, турегеп отырды. «Би-болысынбар, атарман-шабарманын бар шулгауларынды жинаганша Бейсенбай мен Сагынай елд! атка кондырып та койды» деп экесше iurrefl ю жш дг - 0 й , еншен жайбасарлар, туге! - дейд! болыс, ммд1 кшэларын бгпмей. Босага жактагы eTiriHe кол соза бердь 0 з кшэсш тусшген- мен, кшэш озгеге аудара салды. Kiel тЫ н алганнын зардабын да сезд!. Кеш калганын ещц ryciHin, батыл арекетке бел байлады. - 0рттщ алды н ертпен алар болар! Эй, катын! - онын даусынан абыр- жу 6enrici айкынырак сезщш. - Э ке,-дед1 Бидаш кеудеЫ басылып, ею Him Tycin кунжындай uierin бара жаткан экесш аяп Kerri. Бурынгыдай «кеке» демей эдейн «эке»дедк Кулагына тосанестш генбулсезгеТею ш тежалткарады. Ызадан Ke3i кангалап кетш тг Жанары ушкын шашады. - ©ртке карсы ерт сала алмаймыз. Бай мен кедей жiгiиiн осы ашылганы ашылган. Бай аз, кедей коп. Кепке топырак шаша алмайсыз. - Енш не кыл дейсщ, сонда?-д е п эке баласына салмак сала з1ркете капды. Бидаш экеден бурын мундай катты сез еспмесе де ыккан жок. Аяк асты пушайман болган онын езшен акыл сураганын анык сездк Ешп арекетке езш коса сеипедг Мундайлардын желкесш жетюзбей кию керек, - деп элпнде гана экесше макулдаткан сезш кайталады. - Тамыр апып кетпес ymiH балтаны тамырга шабу керек. - Сонда? - дед1 Текил жете туешщюремеген болды. - Барлык пэленщ тамыры Бейсенбай мен Сагынай. Т ем ш енд1 гуешгендей болды. Ш ирак сейпеп, тез кимылга - ¥ктын ба, ей, жайбасар? - Жай бас деген е з ш з гой, бай-еке. Эйтпесе 6i3 дегенщ кылпып турмыз гой. Кундакбай кылилана миыгынан 6ip кулдк - Кылпысан, - дед1 Тею ш , - маган караган н и еп тузудщ бэрш атка кондырып, эз1рше кезден таса уста. Тектурган, Кабаш, Сэл1м, 28

вй тек сияктыларды эр ауылга аттандыр. Болыс Kici бермеймш деп ояз атганып Kerri дерс1н. Жолшыбай Еабитханга жолык. Езшмей спескеЫн ертеносы уакытган калдырмасын. Н ес т е сонша малтасын езетШ бар? Мен ертен спескемен Капал тусем. MeHi езщ бастап Тектурган, Кабаш болып он шакты адам сыртганторысын. Пэуескеге ен мыкты, жылпьщ аттарды жект!рт. Бэрш де каруланындар. - Кеке, каратабандарга ci3 емес, спеске керек. Олар спескенщ дайын болып Капал тусуш к у т т отыр. Спеске дайын деген куш кимылдайды. TeKiui мынанын акы лгейш карай гер дегендей улына тагы 6ip тесию карады. - Ешц спескен1 калай жетюзем!з? - Спескеш мен жетюземш. Менin демалысым 6irri деп есепте- лед|. Верныйга кайтып бара жатырмын. Сейтш керек жерше тапсы- рамын. С1з ез м1нделн1зден кутыласыз. Сонан сонгы карекет ояздпй, жандаралдш . Елд1 жинай алмаса ез обалдары ездерше. MiHe, кой да аман, каскыр да ток, —деп Бидаш кел п р сш , ею алаканын жайлы. Т е к ш ani анырып тур. Баласына бурынгыдай емес, еуйс1не карады. Бурын «эй, окыган адамды койсаншы» деп келемеждей 6epyuii efli. Енд! «окыганнын аты окыган» екен1не eHfli кез! айкын жетейнн дед1. Бейсенбайдын кедейд1н ул-кызын неге окытам деп шарк урып, зы р жуг1ру1н!н ceoe6iH енд1 тусш ген-дь Заман жуан жудырыктыдан oiaiMflire ауысып бара жатканын укты. ETiKTi тастай 6epin орнына жылжи бергенде баласы: -Ж о-о-жок, кеке, кшнген1щз дурыс. Жайбаракат заман eHni eTri. TeHiperiHis лаулаган от. Ж аман айтпай, жаксы жок. Бас саугалай турган дурыс. 0Keci «мынау не деп тур» дегендей баласына тагы да адырая карады. - Капал тусем б е ? -д е п сурады. TeKiui жузшен енд1 сэл де болса жалбарыну, бала акылына ден кою байкалды. - Жок, Капал туспещз. Keuieni 6epi кара жол бойына торуыл коймагандарына к1м к е п т ? Мына турган Арасандагы шекара от- рядына барып, бас саугалай турган жен. -Ойбай-ау, ерюнмен абактыга жат дегенщ бе? Мына аласапыран- да елд1 к1м баскарады? Старшын, билермен калай жолыгамын? - Сонда, Арасанда. Есауылды касьщызга алып, ею жагынызга eKi солдат койып сойлеспиз ол кек мылжыцдармен. Бидаш пандана кулд1. Тандана караган экеге «эй, эке-ай, MeHi эл1 де бала кересщ-ау» деШн деп окталып барып кайтты

- Т усж дщ бе? - деп болыс шабарманына карады, - бул энпме аузьщнан шыгушы болмасын! - Енд1 бэр1м1здщ де атка конганымыз дурыс, - дед1 Бидаш, керегеде wyni гуртам орыс кенсе шенеун1ктер1 киетш сур матадан TirinreH бешпетшесше кол созып жатып. Ол енд! шабарманга SMipni экеге жалтактамай бердг - Э л л жайшылыктагы баукеспелер кайда? - Оларды кайтесщ, мырза? - УШрлес каскырдай кара тобырлар кундв-туш атган туспес дейсщ бе? Барымтадан б ага жанган казаксын, жалу калдыру керек, сойкандарды. Барлык MiHic аттарын куып ал! Жалу калдыр! - ¥кты м, мырза, уктым, - деп Кундакбай курдай жоргалады. - ¥ксан кимылда. Сап твеге! Кундакбай 6ip жаланып алды да, бас кшмш киш, камшысын конышынан суырды. Кетуге ьщгайлана бергенде болыс оны иы ганан тартып токтаггы. - Алдымен Бейсенбай мен Сагынайды колга Tycipy керек. Басы- нан айырылган тобыр не icrrep екен. Дэукен сумды сакапынан апып саба! У йшен ошарылып шыга алмайтын болсын. Кайкай! - Алдымен ерекшлердщ жинапар жерш бш. Сонан сон не icTey KeperiH оз1м айтам, - дед1 Бидаш. «Алдымен» деген эке сезш кайтапап ныгарлап айтты. «Алдымен олай ютемейш, былай ютейдЬ» дегенд1 уктырды. Эке баласынынлзгщщ оз колына б1ржола алганын сезсе де, дурью сезге келденен тура алмады. - Куп! - дед! де Кундакбай аттанып Kerri. - Эй, катын? Тешректен «эу» деген дыбыс шыкпады. - Жер жутты ма ей, жер жуткыр? Сол кун1туе ауа жайлау тер в д е баска караша уйперден оцашалау турган с еп з канат ак боз уйден сай-куз бен жыра-жыраны сагалап уш атты шгерькеШшн аттанып Kerri. YmeyiniH де койны-коншында «елеем суйепм ез жер1мде калсынга» бел буган елге карсы неше Typni кулык пен сумлык Kerri. К уннщ п н л пр ыстыгы кайтып iitip кулаган т а к т а тем е н п ауылдардын 6ipiHeH сауыннан босаган 6HeHiH6ipiH ерттеп мшш , ыза мен кызганыш айдаган Кэрден токал ауыл сыртындага терен сайга туеш, cap ж е л т , ереушдеген ауылдарга карай бет алды. Ашулы токал бар зулымдыктын ордасындай болган ез отауында - екьуш еркектщ арасында болган канкуйлы энпм еге уй келенкеЫнде камыгып оты- рып канган. Мал купймен алган сурыксыз байыньщ е н д ю корлыгы 30

мен зорлыгына кенбеске бел буып, толкып отырганда байыныц: «Ей, катын!» деген ызгарлы даусы екпшп рет шыкканда «Ойбай, кетектЬ акырын гана 6ip айтып, шалгайырак отырган жылкылы ауылга карай етепн турш алып каздандай басып зыткан. Некел1 эйелдщ басында бола бермейтш 6ip icne мупде бел буып Kerri. Сонгы кундер1 болыс шанырагыньщ астында еспген-бш генш жакын anxeci Зипаш пен Энипага сыр гып айггы. Бейсенбай мен Сагынай да осы сырдан кеп нэрседен хабардар болып едь 6 Сагынай Кокжайдак жагына 6ip тунеп, ауылга жедел кайтты. Бул жактагылар да еру жайылып жатпапты. Сагынай мен Бейсен­ бай карекетшен купагдар екен. «Келгеш щз жаксы болды. 0з1м1з де хабаршы ж!бергел1 отыр едш. Е н щ п тагдырымызды азд ер д щ колдарынызга берднс» деп каукылактасып к алды .« Адаскан каздай болып бас айналган шакта т!рек-демеу болдын, карагым» десш а к баталары н бердь Ш эш р аркылы баска ауылдардагы белд1 ж1пттермен де сез байласты . Бэрш е жан-ж агы на кулак Typin, еледдеп атка коныпты. Ш ама-шарыктарынша каруланган да. Хабаршыга етек жактан Шэк1р, тау жагынан Ермек белгшенд1. Етектегшерд1ц де аш ы к далада солдат кармагына LniHin калмай калтарыс-бултарыстары мол тау жакты сагалаган, не Балкаштыц ну камысын паналаган ж ен деп кел1сшд1. Кайткенде де 6ip сапта болып бас 6ipiKTipreH дурыс болады дест1. Сагынай жатактагы Семен Туговтын уй!не ат тумсыгын ттрегенде ымырт жабылып, кез байланган. Уй HeciHiH де арбасын догарып, кешк1 асын алдына алганы сол екен. Досыныц келген1не жалбактай куанып калды. Бел memin, Марфаныц дэмд! асынан тушына imin журек жалгап алды. Келген шаруаны eKi дос тыска ш ыгып баяндасты. Сагынай б т р г е н шаруасын Сэменге, Сэмен тындырган iciH Сагынайга баян кылды. Сэмен ат кора жакка иек кагып Сагынайды сонда eprin апарды. Акырдын бетш е KenipTe салынган кек жонышканы коме кушактап алып тастады. Курым кшзге оралган 6ip кушак узынша тещи керсетп. - Сагынай-дос, небэр1 он уш-ак мылтык жинадым. Бары осы болды. Ренжйме. А на 6ip тен 61зд1н ж1пттер соккан кылыш пен най- за, - деп сыбырлай сейлед1. 31

- Ойпырмау, HeciHe ренж имш . Осынын е1зне рахмет. Бул болмаганда кайтер едж? Кеп рахмет, саган, - деп Сагынай да сы- бырлай сейледк - Ал енд! муны калай жетмзем1з? Менщ тау жакка баргыштай oepyiM eitai Kyfliicri. Семен Токарев б1здшне 6ipep конып кеткен сон. oip жагы езщмен дос болганым унин Тасмекен приставы менщ ле соныма анду салган сиякты гой. - Ойпырмау, 6i3Jtfy кесел1м(з саган rain журмесш, тел? -Н ичего. Токаревтщ ж ттге р ! меж торитындарды сыртган олар да ториды екен. Ал мына каптагы даяр октар. Толик пен Жолтай устахананьщ eciriH Ы н е н win алып кущ нз-тут ок куйып жатыр. Дэр1 эз!рге жетедк Bipax яппттерщ босаган патрондарды ысырап кы л масы н ш ы . Сагынай у н г а басын изедь - Семен, осыларывды oip тун сактап бер, агайын. Ертен тан кыланбере Бежей жайлауга кешедк Э деж кеинрем. Ал мыналарыц кеш тендершщ арасында кете барады, - д е д i Сагынай. - Мунын табылган акыл екен, - деп Семен Тутов та риза болып басын шайкады. - Ал мен кетейiн. Бежейге жолыгам. Мыналарынды тан кылан бере Телек пен Жолтай жат кезден таса кылып Бежейдшне жетк|'з|'п берсш. Жабылыи жуг'ш артысып, ертерек Kemipicin ж1берсш. Ар жагын Бежей e3i жендейдк Бежей жазда кайын атасы Ысмагулдын уйжен едэу1р белек Kni3 уй Tirin отыратын. Oai жатпапты. Пэруана гана тер алдында том- пиып уйыктап жатыр. Сагынай уй сыртына келш елеуаздеу аттан туст1 де жедел басып уйге юрдь Бежей далага шыгып улгере апмай калды. Нагашы агасынын тунделетт жургенше тандана карап, Ракила exeyi орындарынанушыптурегелдг Бежейдщ де, Ракиланын да кабактары катынкы екен. Сагынай сэлем алып терге жайгаскан соц екеушщ жуз1не барлай карады. - Йемене, тон-торыс томсырайып отыргандарьщ? - Жиен ага, мына Бежей Аркага кашам дейдк - деп шерми1п отырган Ракила еркелей мунын шакты. - Сезге ырык бермейдк - Жалгыз кашпак па? - Жо-ок, 6i3fli де ала кетем дейдт Мына тур1ммен калай? - деп орамалынын ушын кезш е басып екси бастады. - Заукым да жок. - Кой, карагым, камыкпа, - дед! де Сагынай Бежейге тесе карады. Ол казандык астындагы жалпылдак оттын сэулесшен ба. элде сыйлы агадан уялганы ма, е м бет! нарггай болып кызарып KeTinTi. - Экен жаудан кайтпаган батыр е.г Ашаннын тукымында

о заманда, 6у заман кашкын болмаган. Кашкындыктын басы eHAi сенен басталсын, жаман неме, - Сагынай ренжш, кабагын шытгы. Бежей сасканынан ыржактай бердк - КеиирЫ з. Сага! «Саскан уйрек артымен ж у зед Ь деген гой. Ракышка эншейш калжыцдагам. CipKeci су кетермей жур, езш щ . - Каз1рпдей дурбеленде калжынга жол болсын. Неменеге сасасьщ сен? Сендер уш ш жургем жок па, осы мен? А ркада кайб!р етжакыньщ калган. Найзабек былтыр дуние салган. бздерщ бата кылып келдщдер гой. О маркумныц езщ мен тете жалгыз улы Э убэм р каз1р KiMre пана болгандай. Кой, карагым. Казактьщ ез жер1 езш е атамекен. Текил болмаса кай агайын «юрмесщ» деп сыртка Teyin отыр? Кудайга uiyxip, кыз апысып, кыз 6epicin кудандалы туыскан болып жатырмыз. Басымызга бас косылып, баурымызга казан астык. Ракила жиен кайнагасы «баурымызга казан астык» легенде кезш щ жасын суртш тастап орнынан атып турды. - Беттм-ау, казан кетермеппш гой. - Жок, казан котермей-ак кой, карагым. Сэменнщ уйшен тоят апып шыктым. Ниетщ е рахмет. С ез ты вдавдар тек. - Т екш юрмелердщ бэрш койдай кегендеп солдатка айдатамын дептт гой. Ертен езвдзге барып жолыгайын деп ед1м, —деп Бежей енш актала ce&iefli. - Ж олыкканын осы болсын. С ез ты вда. Тан сэрщ ен уй!нд! жыгып, жайлауга кешес1ц. Тендерщ нщ арасына тыгып апаратын 6ip тен мылтык бар. Соны кез1нн1н карашыгындай сактап, жайлау кешкенд1 сылтау кылып жетмзесщ . Ka3ip Ысмекене де жолыгам. О Kici д1мкастау адам гой. Жайлауга шыгып, жас сорпа, кымыз imciH. Бул да сенщ жаз ортасында жайлауга кеш ущ нщ 6ip сылтауы болмак. - Уай, жаксы болды гой! Зипаш тэтемн1н жанында болатын болдым. Кудай кеншпппн берсе, енд1 корыкпаймын, - деп Ракила бул хабарга балаша куанды. Кул!мдеп шылауланган кез1н c y p n i. - Жана гана «шерми1п отырып салт атка калай журем» деп ещрегенде етегщ толып отыр ед! гой, - деп Бежей келш ш епн муката миыгынан кулд1. Енд1 жайлауга салт калай шыгасын? - Жайлау 6ip киырдагы Арка емес кой. - Жэ, дауды койып дайындапындар. Бежей Ж олтайдын, Естай мен Кэр1шалдын кел1ншектер1н дереу шакырып экелш, кеш камына xipic. Елге дабыра кылма. Сырт кезге сак бол, жаркыным! Сагынай Ысмекене мэн-жайды тугел TyciHflipin, о KiciHi де ертен жайлауга шыгуга, кешке бас-кез болуга комдjpiп , ту н дел етт жайлауга аттанып кетп. 33

7 Айнала с у л е й жарык. Аслан ала бултгы. Жер 6eTi желемж. Анкылдак жел б1ркалыпты толассыз согып, акша булларды шыгыска карай балу сыргытып барады. Батуга карай ойыскан желд1 тунг1 жарык ай туйдектенген шуда б у л л ар д ы н 6ipiHeH шыга сапып, oipiHe кайта сунгидг Кутты орнына барып конуга дегб1рс1здене асыгады. Кейде тутаскан кою бултка Kipin кетш да- ланы едэу1р кемескшеп тастайды. Сэлден сон одан да сытылып шыгып, «жогалткандарынды тауып ал» дегендей 6ipa3ra дейш толыксып, денгеленш турып алады. Айдын осы мей1р1мдийгше кошамет керсеткендей сан мындаган жулдыздар да «6i3fli де Kepin кал» дегендей жымын-жымын кагады. Т ун ортасы н ан aya ipKec-TipKec болып ту т ас а бастаган булларды н Typi кара кошкылданып асты-устше сапырылысып, шу- дадай тутшш, шыгыска карай женкше бастады. И т тумсыгы бат- пайтын калын карагайга Нрелетш осы 6ip кен сайдын ею капталы кунлрт тартгы. Сай табанындагы кой тастар мен уй тастар, жыра- жылгалар неше турл1 ш шшге eaai. Не жусаган мал екенше, не караша уйлер екенше, элде какпа тастарды жамылып бас багып турган алы лы -ж аяу жау екенше кез жетндоремейдь Тыныштыкта осыны н 6opi эдетке керж ю боп сезшер efli. Ал урк1ншш1к пен дурбелен жайлаган бул тежрекке урей экелгендей. Сэлден сон тун шайдай ашылды. Тен1рек жым-жырт болды. Тагы да 6ip тамшы тамбады. Анызактан екпекке айналган eKninai жел тупданган кысыр б у л л ар га «жаумасан - жауа шек» деп ыза- ланды да алты кырдан асыра куып экетп. Аргы кабагы Карагайлы, 6epri бетт Аршалы аталатын осы еж р арлы-берл1 сабылыс 6ipa3 басылган сон тун тыныштыгын жамылды. ¥йкыга кеткен апыптай болымсыз дымкыл ауамен бусаньш, енд1 гана тыныс алган сиякты. Тун ортасына дей1н шэу1лдеп, кайсыбiр i манкылдай, эуп1лдей урген Аршалыньщ аргы 6eTiiweri ауыл HrrepiHiH даусы да бэсецси бастаган. Эр тустан 6ipeH-capaH гана «эуп-эуп» eTin керенау урген Kapi тебелерд1Н жуан даусы жанды дуниен1н хабаршысындай гана. Э р ауылдан «э-э-эй, а-а-айт!» деп койып котан шепнде калгып- шулгып отыратын кузетпп эйелдерд1н даусы да сирей бастап, кулакка талып жетед1. YpKiHmmiKKe тускен сай табанындагы калын ауыл мурнагы кун1 сыртын калын карагайга берш кымтапа, 6ipiHe-6ipi кара тарта келш жинакы конып ед1. Томен карай жайдактала бастайтын езекп как 34

жарып бураландай агатын мол сулы тау булагын жаталап ш глген аз гана коныркай уйлердщ тещ репндеп кос, жаппалар эр жерде уркердей денгеленш, езшше 6ip жарастык тауып тур. Осылардын кеб1нде етектеп жатак ауылдардан патшанын кара жумысына бару- дан бас тартып, тауды паналамак, бас саугапамак болтан ер1мдей- ер1мдей ж т т т е р де жатыр. Сагынай мен Бейсенбай олардын басын курап, байлардыц кос-кос жылкыларынан айдап алынган кеп жылкыдан ат мшпзш, колдарына сойыл, сайгак, Жолтай мен Анатолий соккан карудан кылыш, кайын сапты icTiK найза устаткан. ¥зын саны он-он бес ауыл алды-артын барламак болып, тешрекке тунделете жаушы шаптырьГП б упн де еру болтан. Ауылдар сыртгай жайбаракат кершгенмен, бейкам емес-Ti. Жан-жакты торып келш осы жетч тунде атган тусш жаткан, eKi-уштен Аршалынын бектерше карай атганып жаткан сайдауыл ж Ы ттер бар. Торуылшылар осы мезетте сирей бастаган. Улкен уйлердщ , кейб1р келемд1 костардьщ кермелершде суып туртан ерттеул1 аттар, cyfleyni турган кайын сойылдар керш едг Бозбала, егде ж ш ттерд щ Ke6iciHiH тун бойы бел шешпегендерше 6ipa3 болтан. Кебгсшщ кабактары катынкы, журектер1 купть BipaK куйректзк жасаган 6ipi жок- «0лсем суйепм тутан елде калсынга» бел бутан ауылдардын жйтгтер! ел шетше - Аргыбет пен Берпбет шектесер асуы бар туска эдеШ коралай конып отыр. Сай етекке карай ылдилай кулап, бара-ба­ ра жазыкка айнапып кетед1 де, ары еткен, 6epi еткен алакандагыдай керш едг Ал ею капталдан тиер жау болса бшктен кулап тусед1 де, кезден таса болмайды. Кдйыру керген, кундезп ыстыкта кеп уйездеген улкен табын жылкы тун салкынымен сусылдап турмаута айналтан. Кдрсы вет­ ке каптал бел асып бара жаткан кейб1р саяктарды жылкышылар айкай-суренюз кайырып экелш yfiipre косады. Тэж1рибел1 кексе жылкышылар Текиитщ малый алдырып, Алланьщбасына салганына кенш, томага-туйык тым-тырыс жатпайтындарын да сезедь Тунп кузетке балан ж т т т е р емес, егде кайратты жылкышылар шыккан. КундЬ олар шетю уйлерде бестен-алтыдан квз шырымын апады да енд16ip тобы eKinri yffipinin, а к т а м жамырай екщен-уштен белш ш, Аршалы асып, сонау Аркарлыга дейш жау торып келедк Топтапган, окшау журген атгылы-жаяу 33ip квзге туспейдь Аркаралынын аргы жак беткейшдел калын жынысты жарта шолгыншылар жакындап бармайды. «Жау жок деме, жар астында...» дейтш мэтелд1 жаксы б т е т ш олар жау апанына барып колга тускенше, оларды не де болса ауыл сыртынан немесе жылкыга тиген жершде кутш алуга келюкен. 35

Кешел1 6epi улкен уйлердщ ipreciHfleri булак жагасында конакасыга арнап байдын малы аяусыз-ак сойылып жатты. Калын ауылдан Аршалыга карай сэл жырактау ттгшген Сагынай уйшде Зипаш баптап nicipin, самар астаумен койган ту биенщ жылы- жумсагына тояггтап, кана сусындап алган Бабаш пен Естай бастаган ж еп -сеп з алпамса жйтггер жатыр. Тун ауганша жантаймак сак от- ырысты. Булар «атган» шыккан жагдай болса ездерш е бел in ген уйлердеп ж т т г е р д щ бас-аягын тез жинап, он жак, сол жак топты бастайтын, тез атка конып жау кайда, мал кайда екешн жедел бар- лай, пайымдай алатын уйткы ж ттте р осылар. вткен-кеткендеп барымта-жаугершшк узак-сонар энпме болып барып саябырлап едк Туйенщ еркепн тертеу болтан кезде: - Ал ж т т т е р , Сага келгенше 6ipa3 коз шырымын алайык, - деп орнынан козтапды Бабаш. - Тан шберлей Баскандарды да ауыстырайык. EciKKe таяу отырган Бежей: - К,ой, уй жакты 6ip...—деп кшз калпагына кол соза бергенде Бибаш: - Ж ат opi, - деп зекш калды. Баскалары ду кулктк - Ку-ей, 03i. Кара, муныц уйнилш? - дед1 курдасы Ермек басын шайкап. —Катынын сагынып отыр бшем, мына ката капгыр. - Бэсе, баганадан 6epi не кылып уйыктамай отыр десек, - деп кагытып жатыр ж т т т е р алма кезек. - Деденнщ ойын кара! - К°йындар, ж тттер ! Онын келшшеп ай-кунше жетш отыр емес пе? Yfi жатын 6ip шолып келсш. Бара гой, Бежей, - дед1 Естай. - Шынтуайтында, онын келшшегше деген камкорлыгы. - Келшшегш аяйды, кайтсш-ай байгус, - деп Ермек аяушылык пейплге кешкен сыпай бш п р д т - dcip e катын жанды 03i. - Жатайык ж т т т е р . Bipa3 кейттж жетер, - деп ныгай сойле/н Естай. Калжьщ свздер мен кысыр энпме сап тыйлды. Кундакбай мен Кабаш бастаган топ тун катып елеушз журш келш Аршалынын тер1скей жагындагы калын жынысты ттк жардын астына салыгып жетш беюнген. Жандарын шуберекке ту й п шыккан елуге тарта ж ттте р д щ деш Теюштщ тума-тугандары, кенбк малшы-жалшылар. Жудырыктай жумылып тас туйж отырган epeylnini ауылдын не кущйз, не тун алдыратын Typi жок. Бекшген 36

>Kepi де ездерше колайлы, езгеге колайсыз. Т еп , жаудын 6ip тиерш сезген сиякты. Кундакбай осыны н 6api орыс керген, канды бапак каракшынын ici деп Сагынайга южшш, ттсш кайрап жур. Солардын ез ш терш де 6ipep жансызы жок па екен деген кудйсп ойга да келедт Кайда барсан Коркыггьщ Kepi. Ш абайын лесе алды экм жау, шаппайын десе артында Т екил дэу. Осы 6ip тэулш те онын суркы кашты. Б е л сазарып, жел каккан жалагы канталап кеткен. 0Hi сакарга салгандай куп-ку. Кабаш тын да шекеЫ кызбаган. Кулагы бурынгыдан бетер калкиып, урты солпиып ушрек кез1 алара тускен, калын кабагы туксиген. Тектурганды ортага алып ушеуара акылдасып, ала бултгы, желд1 тунда жамылып, ауылдыц талмаусыраган кез1 - тан кылан бере ереушшшер экеткен жылкыга тикмй нар тэуекел епскен. 1щрде жйттгерш жиып Кундакбай сонгы байламын айтты. Булар уш топка белшдк Он жагынан Кабаш бастаган топ, сол жагынан Тектурган бастаган топ жылкынын ею жагынан каумалай туре тиедк EKi топ т в е косып жосыган жылкыны алга салып, Салкынсайга карай бет тузейдг Соктыга калган жау болса каша согысады. Ал ушюр тумсыкты кезеннщ тасасында туратын Кундакбайдын ез тобы жылкы сонынан умтыла кугандардын буйрш ен rain , жапы- рып кетедь Бул Кундакбайдын ен онтайлы, эр кез с эн Tycin журген сешмд1 Tacini болатын. BipaK онын тэс ш н е тэсш ойлап, езш щ ту сыртындагы жакпар тасты бшк шокыда бас багып андып турган Сагынай жйгптер1 болатынын сезбедь - IciMisfli апла оцгарсын, 6ipa3 дамылдап алындар, белп ез1мнен, - дед1 де Кундакбай с ез 6 ir r i дегендей орны нан туры п Kerri. Конышы жуан баптырга деш н жететш саптама eriri, басына юштпеу KepiHeTiH кара буйра елп рш ен ктелген тайкы мандай тымагы онын тулгасын онан spi улгайта тускендей. Тунп шолгынга шыккандардын 6ipa3bi «мрме» атанган ауылдын жйтгтер! едк Койшыныц тетелес eKi улы - Касен мен Кусайын, Ондайдыц улдары Мухаметкали мен Далабай бастарына кун туганда картан тарткан эке мен шешеге бала-шагаларын тастап Сагынайды паналаган. Булардыц 6api де «сен тур, мен атайын» дейтш эл уетп азаматтар. Осы аламан топта Тасмекен TOHiperi жатактан да он шакты Ж1птп бастап келген Естайдын ез iHici Ер- мек пен Тею ш тщ кара Ti3iMiHe татар боп ш нген орыс ж т т ! Телек Семенов та бар. Арпа шпнде 6ip бидайдай керш етш осы жш птщ устш дегю Зипаш жайлаудын тунп суыгына камзау болсын деп эдей кипзген Сагынайдын кенетоз шекпеш, басына сэл улкендеу келетш 37

кек буйра елпрш ен штелген терт кырлы берю онын тупгасын казакыландыра тускен. Танга жуык дене тоназытар самая жел де тына калды. Бугшп куннщ тыныш втершей дэме кылган ереушшшер ат устшде мулricin. бойлары байсал тарта бастаган. Муны керш , сезш журген Сагынай олардьщ т э т а уйкысын кимай ундеген жок. Сагынай Keuieni 6epi соцынан калмай журген Ермек пен Т елеки ерйп, барымта жылкыньщ кузетшдегшерд! 6ip шолып келмек болып тебш е бер- генде тастак жерде тарсылдата шапкан кеп аттын тасыр-тусыры мен сартылдай согылган сойыл даусы естщщ. Буп карсьшагы тш бетген ек!ге жарылып кулдилай шауып, жылкыга туре тшскен Текил шылауындагы ж т т т е р едк Кас кагымда сайдьщ тар колтыгы уда-шу болып кета. О тустан да, бу тустан да тан карангысын как жара «Атган!», «Атган!», «¥р!» —деген дауыстар тым ащы естшдк Оган калын ауылдын эр тусынан «Жау кайдалаган» дауыстарга шабалана урген иттердщ, KiciHereH жылкыньщ дыбысы упасып, тау шаткалы онан бетер азан-казан болды. Алдымен шетю жаппалардан, сонан сон денгелене отырган баска костардан уздж-создык шауып шыккан аттылар топтала келш жылкы жакка ойысты. Тан карангысьпща ею жак миласып, 6ipeyni 6ipey 6inin бол- майтын аласапыран жайлады. Ш уркыраган жылкыньщ, балагат, лагнет айткан жылкышылардьщ даусынан, сойыл сартылынан гана айкастьщ кай туста екеш ацгарылады. Бастапкыда oapi де Кундакбай ойлагандай болды. Bip сэтте-ак TeKim ж!пттер1 жылкыны куып, Салкынсайды бетке устап сытыла берд1. Жаудан калган 6ipa3 гана жылкы аулга карай ойысты. Енд1 жылкы сонындагы согыс айкын керщ дк Тан да кылан 6epin ею жак KiMHin KiM екенйн ажыратар мезгш де болды. Кундакбайдьщ куткеш де осы туе ед1. Кутырына ж елш п алган жылкыны куа согысып келе жаткан epeylnmi ж1птгерд1н буШрш ала тимек боп enai тебше бергенде желкелершен «Капта!», «Капта!» деп кулдырай шауып купаган улкен 6ip топты керд1. Кундакбай тобы кия бетте не api, не 6epi бурыла алмай, 6ip орында айналсоктай калды. Т ага да сарт-сурт сойыл даусы, капел!мде ес жия алмай капы кетш ынырана, ышкына барып атган кулап туеш жаткан ж1пттер. Кундакбайдьщ сойыл кетеруге шамасы да келмедк Кас пен кезд1н арасында кен кеудес1не тускен кыл аркан кос бш еп н сыгымдай сындыра жаздап кысып бара жатканын сезд1. Он жак шекесше сойыл сарт ете калды. Ат сауырына карай шалкая берш улкен 6ip кой тасты сузе кулады. Ол онан аргысын сезбей есшен танып Kerri. 38

Кулак жарган кику мен айгай-сурен, сойыл мен сайгак сарты- лы тынып, тан карангысы жапкан тещрек тылсым тыныштыкка кайтадан ендн Сулбасы еидьеш и кара кошкылдана бастаган Карагайлынын бшк шокысыньщ шалгайынан тан шапагы да саз бердь Kepi толкыган калын жылкынын ел1рме ж е л т басылып, жш- жш пыскырып жайпаудын ш уйпн шобш бырт-бырт узедь Мандайын шыгыска 6epin кия беттте каптап барады. Кундакбай eciH жиган кезде улкен караша уйге таяп калганын, кеудесш кыл арткан кысып, элуетп б1реудщ апдында енгерул1 келе жатканын сездг Булкынып ед1 Tereypinai кол оны еркш е ж1бермеда. Екшпп булкынганда агган ауып Tycin кала жаздады. Ш егендей бурген карулы кол тагы ж1бермедт 0 3 i босанудан кудер узген ол: - Босат! - деп ышкына акырды. Б!рак даусынын баягыдай ектем де куатты емес, кырылцай шыкканын байкады. - Карай гор-ей, езш ? - деп е н г е р т келе жаткан жылкышы Ес- памбет куректей алаканымен май куйрыктан салып ж1берд1 Коршап келе жаткан топ ду купдг Намыстан api тумысы татып кермеген мундай корлау мен уяттан Кундакбай сол сэт ел!п кеткенд1 артык кердк Тамагы кансып, Tini аузына сыймай барады. Ею шекес1 солкылдап, жарасы жанына каттырак бата бастады. Ешй мулде дэрменс1зд1г1н сезш , ундемед1. Атка eHrepmin келе жаткан жалгыз 03i емес екенш де кердь Жаяу айдалган тутцындар да бар. Ы за буып, Tici шыкырлап Kerri. Азу тзсшщ 6ip жагы Kyrip eTin сынды да, жагы карысып калды. Бет-аузын кан басып шеке тамыры мен куре тамыры шодырайып шыкты. Сыз- дап, солкылдап бара жаткан он кезш ен не кан, не жас екеш 6enrici3 6ip жылымшы нэрсе аккандай болды. Ерн1н жалагыштай берд1. Мурны да 6iTin барады. - Босат! - flefli 6ip ектем дауыс. Кундакбайдын денес1 шы- мыр ете калды. 0 з даусы емес, бегде дауыс. «Босат!» - деген да­ уыс шыкканда туйе жун шекпен1н!н етеп жапкан жуан конышты былгары орыс eriicri аяктын алдына барып сулап т у ей . Кдн мен ж аска толган кез1н ашы п жогары караса, e3i ш апкалы келген ауылдын енд1п агасы Сагынайды керд ь Каны ш ыга Ke6epcireH жалак ерн1н орай жалап, оны окты кез1мен атты. - Уай, Еспембет! - дед1 Сагынай санк eTin, - Tycipin келrenin ата жауын ба десем ез уяластары н екен гой? Байлап экелген1н кас душпаиыц ба десем, ез кандасын Кундакбай екен гой? Ей, Hie алмас сорлы кедей, Кундакбай! Куннщ кайда батып, таннын 39

кайдан ататынын неге бшмейсщ? Купактай ет жеп, курымдай сорпа шженге, селтиш атка мшгенге мэзсщ. «Кулды бэрекелд1 елт1редЬ> деген. Теюш мен Kepreni 6ipinai 6ipine айдап сапып итше таласты- рып, 6ipinHiH бетщвд 6ipine жыргкызып келедк сонан не таптын? Агайынга сштеген шокпарьщ ез басьща да тиерш неге укпайсын, сен сайдакы ?-деп кептщ сарабдал агасы 6ipa3 такпактап, кынжыла Keflin барып токтады. Сэл уныз турып аягынын астында туруга умтылмай жаткан Кундакбайдын кезше кез1 rycTi. Ол TicreHin, сазарып алыпты. Сагынайдын ce3i шымбайына батып, намысына тимеген! бьшай турсын, каны катып, кезшен ыза мен кек от шашады. «Не десен де о де, елмей берюпейтш ата жауынменмш, келер кезек» деген сынай танытады. ¥ ш кы н аткан exi жанар сэл арбасып калды. Тайкыган кездер жок, 6ipiH-6ipi iuiin-жеп барады. - Т абаны цнан сап! - дед1 К ундакбай с устан а сыздап, - табаньщиан сапкыр, каракшы! Сагынай басын тез кетерш, каткыл унмен эм ip erri. - ©з намысы емес, озгешн намысын жырткан итаршы сумга салындар дуреш! ©згеге салган бугапыгы оз мойнына тустк Ещй езгеге салган дуренщ де дэмш татсын, бул сумпайы. Жау Tycipin келген калыц топ Сагынайдыц мундай шугыл бай- ламына тан болып, yaipeflicin калды. Знш ейш де жаны жайдары, ак кейлек адал ниет агадан мундай катапдык кутпеген-дк - Неменене ypmricin, туте? Оясызга сол сауап! - деп катуланатусп. Еспембет пен Дэулетбак бастаган бес-алты ж т т Кундакбайды ауылдан шалгайырак булак жагасына карай суйрей женелдк Bip тобы камажаулап алган Кундакбай окыс кимылдап аягын жерге типзбей дедектете суйреп бара жаткан екеуш шынтагымен кагып- кагып »i6epin артына шугыл бурылды. Сагынайды жылан кез1мен imin-жеп ызадан булыгып, сугын кадады. - Ей, елшен, жершен безген сум юрме! Абактыда бит тескен жулынынды, жер басып журсем 6ip узермш. Дуние кезек деген, - деп ape eTri де Tepic бурылып, кайта жармаскан ж т т т е р д щ колында кете барды. Южше тутыгып балагат айтады. - Иэ, Кундеке, дурыс айтасын. Дуние кезек деген. Соны бше тура KeKipere тойган текедейш Hecine бакылдайсын. - деп Вежей ды- рау камшысьш eKi буктеп бшеп, алаканына 6ip тумрд1 де, Сагынайга карай 6ip жымиып койды. Ол екКкезш жумып, басын сэл изедк Бежейге «кек алар сэттн туды. Алдь1 осы болгай» депЫ келд1 де ундемедк Нагашы inici мен жиен агасы 6ipiHiH ойын 6ipi айтпай- ак TyciHicTi. Вежей осыдан уш жыл бурын Есенкелд1 мен TeKim Салкынсайга таласканда 03iHiH «Есенкелдшщ орысы» болганы 40

ушш Текшгген осы Кундакбай, Кордабай, Егеубек, Кабаштардын колымен жеген, етшен етш суйепне жеткен дуреш естерше алып едй Бежейдщ кеудесшде кек кайнады. Сагынайдын Keui.ni камыгып, санасы сан сакка сабылып Kerri. Кеше Теюш Матай Кундакбайга Керей Бежейш дурелегп. Бупн Сагынай Керей Бежейге Матай Кундакбайды дурелетедй Бул не? Bip рудын eKiHmi 6ip руга деген е ш п ен д ш п ме? Рудьщ рудан кек алуы ма? Ру-руга б ел ш ш ырылдасатын, жуз-жузге б елш ш жулкыласатын кайран казак калай тусшед1 муны? Ка ир орыс Твлекке казак Кундакбайды дуреле десен де, корынжай Дуровты дуреле десен де, тайынар емес. Бул рудын руга, улттын ултка кеп емес, бул эдш етаз ак патшага деген еш пендш п. Бейсенбайша тубегейш айтканда, тап тартысы, тал кеп . Сагынайдын ез iciHin эдш дш не K63i жетш, Кении ceprin калды. О л булак жакка мойын бурганда колга тускен пенделерд1 даурыга суйреп бара жаткан топты кердь Кимылдары мен дауыстарынан жауыздык, каталдык нышаны сезшмейдй Ол «Босатындар!» дешн деп турды да, ойы- нан тез кайтты. Онын есш е «тап Kypeci елюпей берюпейтш курес, ол аяушылык дегенд1 бшмейдй Сен аяганмен олар аямайды» деп отыратын Бейсенбайдын сез1 тагы да есш е ту сп . «Дурыс» дед1 ол езше-ез1 дем бергендей, «жауды аяган жарапы» деген. Жауга де­ ген катапдыкты булар каз1рпден бастап бойларына ciwpyre тшс. Алда килы-килы заман бар, алуан турл1 айкас бар. Дурыс! Теюш каршадай Бейсенбаймен неге ештесед1? Ол онын тап жауы. Жас та болса б ш м д к кез1 ашык. Барлык кедейд1 6ipiKTipin, Тею ш тердщ туырлыгын тшплейтш ерген сол болады. Тубегейш айтканда деп, 6ip жымиып алды, тамырына балта шабады. Бежей булак басына келгенде кызынып алган ж Ы ттер Кундакбаймен коса Егеубекп, Кабашты, Кордабайды жаланаштап жулщнре отыргызып, дуреге дайындал койып eai. Кабаш Бежейге жалына карап калтак какты. - Ит те болса уялас ек, ж1бер!ндер ананы! - дед1 Бежей агасы Кабашты нускап, - атамнын эруагына салдым. Кабаш ж н п т ер лактырып ж1берген кш м ш кагып алып, Tepic карап кунжындап кишш жатты. Баска туткындарга бытырлай согылган камшы узакка бармай тез тыйлды. Сол кун1 сэскеге таман Салкынсайдагы бай ауьшдардын туткын болган терт ж н т атгарына Tepic мш пзинп Kepi кайтарылды. Бул маскаралауга Ke6ici каркылдай кулсе, 6ipa3bi каныпезер байдын Ty6i 6ip еш алатынынан секем алысты. Жалпы ереушдеп уржкен ауыл каймыккан жок. 41

9 Сол куш кешке карай аксарбас айтып сойылып, жешстщ алгашкы тойы тойланды. Ауылдан шеткер1рек т т л г е н алтыбакан басындагы ойын, баягыдай болмаса да сызылган эн мен сынгырлаган кулю туннщ 6ip м езгш не дейш толастаган жок. Алтыбаканга куйеулершен калмай журген 6ipa3 сылкым келшшектер де жинал- ды. Бежейге Lnecin imi шермиген Ракила да уш жасар тунгыш кызы Пэрунаны жетектей келдь Кэрден мен Эмина ш р ден жуп жазбай алтыбаканды 6ipre Teyin, энд1 косылып сапды. Bipax екеушщ де салган эш мунлы сарынды едь Алгыр яогптер бул екеуше сырттай камкоршы болганы болмаса аса кеп кажалаган жок. Эминанын суйгеш болмай кений оян. Уржкен ауылдарга шеспей Есенкелд1 жылкысын багып калган экесшщ ещцп тагдырын ойлап журеп купи. Ол ушш ойын-сауыктан мэн Kerri. Эмина Кэрденнен сытылып шыгып, Мусабайдын кызык ду- манды еркелей тартыншактаганына болмай бтегш ен кысып устап Сагынай ушне келд1 де, Зипаштьщ от жагынан Kipin жатып калды. Ж ш г п к санасы Kipin калган Мусабай эйелдерге жакындамай, Сагынайдыц iprefle жаткан imiriHe оранып бук тусе калды. Уйдегшердщ K03i LniHiciMeH алтыбаканга карай зытпак ойында бар. Bip калтарыста Бабаш жанында Эмина мен Мусабайдын жок екенш байкап калып жакындап кел1п Кэрденн1н колынан устап, ез1не карай тартгы. Байдын жас токалы мунлы жузбен сэл кеШстш 6inflipai де: -Ж у р т K63i кылмашы, Б абаш ?-дед! де уйыктап калган бапасын кушактап, шеггеу отырган Ракилага карай беттед!. Алтыбакан курылып ойын-сауык басталган inipaeH 6epi Телек Бабаш пен Кэрденн!н журк-турысын, кимыл-эрекепн кадагалап карап отырган. Ол ойын-сауыкка да аса бершген жок. Осындайда такыпдап коймайтын орыс частушкаларын да айткан жок. «Бузылып калды ны» сылтау кылып гармонь да тартпады. ByriH ri ойын- сауыктьщ каскырдан уржкен койдай болып журген халыктын бул ici тек кецш жубатар екенш жаксы TyciHreH. Цамкецш адамдардьщ арасында орынсыз жыртактаганды езше epci керген. Колынын бос, кешлш1н кош кездершде «отыр» деген, «сэдис», «кет» деген «эди» деген сынайда Сапакка орысша уйрете журет1н Сагынай Сапакка да, казактын баска жйпттерш де орысша уйрет деп ез1не тапсырып койып ед1.9cipece Бейсенбайдьщ «орысша оку бар да, орыспен ауызба-ауыз сейлесш, тш сындырудьщ cenTiri зор» 42

дегеш ecinae болып кездескен курбыларымен тек орысша сейлесуд1 кадет кылып алган-ды. 0 з TiniH де сагынады бшем, бул icKe тым икем болып алды. К,азактар онын бул эрекетш сокет кермейтш . Ал «ей, койшы-ей» деп жактырмаган казак болса ол да екпелемейтш. Онашалау 6ip кой таска м ш ш алып, д е н е т толыгып, ею шекеЫ торсиып, кысыктау кара кез1 сэл жумыла бастаган, сирек мурзы енднеши гана тебвдеп келе жаткан балан ж т т Сапакка тш у йретт отырган Т електщ кез1 Кэрденнщ колынан устап турган Бабашка тусл. Кэрден жылысып Ракилага карай жургенде ол колындагы камшысын eKi буктеп алып, конышын соккылап не icTepiH бшмей состиып турып калган Бабаштынжанына куле келдь Орыс мшезше салып ашык Kerri: - Дядя Бабаш, нечего чужих баб соблазнять, надо иметь свою? -дедь - Е-е-е, - деп к у р а н т де Бабаш жауап катпады. Бейсенбайдан, кала берд1 Сагынайдан там-тумдап, жет!м козыдай туртш ш журш уйренген орысшасы Телектщ эдейшеп орысшылап айткан сез1не толык тусшбесе де, онын не айтып турганын туспалдауга жарады. - Эткел мэнэ жэнэ? - дедк «мендей кедейге эйелд1 кудай кайдан 6epciH» дегещй жетмзе алмай орыс тамырга муцая карады. - А, Оксана, тебя любит! - дед1 Телек жайрац кагып. Бабаш лэм демей томен карады. Онын кун какты болган коныр жузжщ кызарганын карангыда Телек те, осы кезде агалар жанына такап келген Сапак та ангарган жок. Ауыр аякты Ракила уйыктап калган кызын алдына алып, ойын та- машаны сырггай гана кызыктап отыр едь Кэрденнщ езше беттегендеп ойын TyciHin, баласын кушактай орнынан турегелдк Кайын агасынын кещ лдеа, байдын жас токалын eprin уйше карай беггедк ¥ зай бергенде Ракила сыцгырлай кулш т1л катты: - Тере-агам менен уялып келе алмайтын болды-ау ендП - дед! оспактап. - Сенщ Тере-аганмен сыцкылдасатын менщ кай 6ip шекем кызып жур дейсщ? - дед1 кел1ншек кейш. - Негыпты, TeKim байдан айырылсан, кунщ каран бола ма? - Колыма туссе, т ж тургызып бауыздаймын делть Ол каныпезер айтканын гстейд! Каны суйык оньщ. - Корыкпа, Бейсенжан турганда, Жиен агам мен Тере-агам турганда HeciHe коркасын? - Ойбой, TeKim мыкты гой, бой 6epefli дейсщ бе оларга? Меш айтгырарда кеципмд! кимай, кызымды бермеймш дегеш уш ш «сор- лы кедей кутырган екен» деп каусаган экемд1 Кундакбайын ж1берш, 43

жок пэлеш сылтау кылып, сабаткан жок па бу л ,-д еп Кэрден Остене сейледк Курсшш кеюрек шерш шыгарды. - Кундакбайдын жазасын кейш жиен ага 6epinTi гой. Сенщ байынды да жайлауга шыгарда сабапты десш жур гой журт. - KiMoineai, сол жолы казанныйтуп куйесшдей болып Tyririn, уш кун буркенш жатып алды гой. Койныма келгенде кушыктай жота не- Meci т ш м д ен л , эр жер1 култшдеген ichc екен, мынауын не, байеке деп сурап ед1м, аттан жыгылдым дед1де койды. Койнындагы катынына да сыр айтпайтын арам емес пе будар. Сырын айтса, бэйбшеге айтады да! - деп ернш 6ip сылп етюзш Кэрден. -Сонынертещне-акСагынай аганы кашкын деп, Бейсенбай мугал1мд!ел бузган бузыкдеп кагаздап, хатгап, Кундакбайды оязнайга шаптырды емес пе? Мына дурбелен болмаганда, жандарал шыгып. екеуш де айдап кететш едь -С а д а га кетсш, артына карасын, деп кызбаланып Kerri Ракила, - Бейсенжаннын iiuKi жакпен байланысы мыкты. T in ri Ленин батырдын ез1мен хат алысып, хат 6epicin турады дейд1. Жакында сол батыр келш, байлардын да, сенщ кара шубар байыннын да шакырагын шагып, ортасына туиредк CeHiHкашып кеткенщ кандай жаксы болган, эйтпесе, байдыц катыны деп ceHi де серейтш сала- тын едг Кэрден «мынанын сез! кандай еда» дегендей Ракилага алара oip карады да, карсы сез айткан жок, куптаган да жок. -K s p i экемд1 аяймын гой эшейш, - деп муцайып томен карады Кэрден. - Маган лесе, аспан айналып жерге туссш. - Э кеш й уайы м дам а, - дед! Ракила еши сабасына Tycin, аркасынан сыргып Tycin бара жаткан кызын мойнына карай тагы 6ip синее KOTepin койып. - Сен кашып келген куннщ кешшде Жиен ага бауырьщ Дэулетбакка Шопан атанын exi улын косып, жезден Естайды бас кылып, ана дулей ешп Дэулеткелдш! шауып журмесш, тездетш Kemipin экел!ндер деп ж1берген. - Ойбай-ау, Ракыш-ау, жездем де, Касен мен Кусайын да осында журген жок па? Кайдан керд1м мен соларды? - Олар не жылкыга Kerri, не шолгында жур. Тан кылан бере Торе-ага мен Бежейлер де шолгынга кетедг Exi келшшек дабырлай сейлеп, жалпактау коска таянганда, Бежейдщ ¥ л ар деген ак тес кара m i бегде адамды сезш, арс етш уре турегелдк Ракила: - Жат, ¥ л ар, жат! - деп еда, и г женд! бшектей жуан куйрыгын булгандатып, костын ык жак ipreciHfleri орнына кайта барып жат- ты. - Сен уйге Kipin жата бер, мен азаматтарга ас эз1рлей берейш,

- деп Кэрденге аркасындагы Пзрзананы устата берда. Сыксима шам- ды сыгырайта жагап, ошактьщ астына от тутатты. - Уйкым келмешп, кулю де кашты гой б1здей сорлыдан. - Не KepiHinri сорлы болып. Э ллан абысын боп шыга келем1з, - деп жымия кулд1 уй и есь Ш ырпы шытырлап, от маздады. - Кайдам, сен1н орысшыл кайын аган меж кецш сокты тэлкеп кылмаса жарады. Эйтпесе элп Тасмекендеп Семен деген сабалак орыстын кызын суйеш екен десш жур гой журт. Арпалысып отырган эке мен шеше жок. Орыска уйленуше KiM кедерп болады онын? - деп мунайып exii, Ракила д ж Kerri: - Ей, байдын токалы, сен оларды «эке жок, шеше жок» деп кемсггпе! Эке-шешес1 Tipenin гургандар да жур эне бай малынын кэтзнде. Байлардын да сумурындарын керш журм!з. Ештене жок. Соларын Тере-агамньщ тырнагынан садага кетсш! Ал Тере-агам жаца заман келд1, зорлык-зомбылык жойылды, эрюм е з суйгенш алады д е й д ь 03i де суйгенш алады да! - Мен сиякты байдын clniKneciH кайте.ш дейсщ гой? - Ей, катын, жат! Ж атпасан, Тере-агама барып, эке-шешеннщ жайын бшсещш! Ракила арындап барып, тез кайтатын эдетше ба- сып, ез1 жасып журген адамды жасыта бермейжнп деген сывдймен Кэрденге ещц калжындай сейледг - 9 p i камкещл болып журген сорлылардын унжыргасын кетересщ. Ракила yHiHaeri жылымык пен келемежд1 сезген Кэрден ашу- ланайын дед!. - С е н шолжын катын, мен1 юм деп ойлайсын? «Мысыкка ойын, тышканга ел1м керек» деген. Койнында арыстай байын, баурында казанын, басывда кара шанырагы бар. Кулме, басына ic тускенге! Суйемш сенщ Тере-аганды, суйемш! Тау асырып, тас бастырып журген соныц Kyfliri. Куйемш, куйш барамын! - деп Кэрден enipen жылап ж1бердг Ракила сасып калды. -Э нш еш н айтам, калжьщайтам. Жата гой, жатшы! -Кэрденнщ мойнына асыла кушактап, бетшен суйдг Орамалыньщ ушымен кезш суртт1. - Кымс етсе коз жасынды булайтынын не? - Сенде не арман бар, - деп кемсендеп Kerri Кэрден. - Е-е-е, армансыз пенде бола ма? - деп, ешн Ракила камыга сейледг Байын мен бауырынды, тума-туганынды тугелдей козыдай кегендеп ел1мге айдагапы жатса, 61здей катындардан сорлы халык бар ма? Эйтеуip еркектердщ кабыргасын кайыстырмайык деп кулген боламыз, жыртактаган боламыз. Не шекем1з кызып жур дейсщ б1здщ де? Бейсенжан карангы халык жат жерде жол таппай, ж ен таппай 45

камапып елед], патша аларман болса ез1м берге кетемш дели. Соны ecTin сорлы Шэлипан женешем кущйз-туш erlnin, е з т т 6iTinTi. Т ерт уйдщ арасындагы сорлы жалгыз еркек тананыц куш не бола- ды, - деп Ракила «уЫпеп» отыра к ет а де, ол да кыстыга жылады. Енд1 оны Кэрден аймалап жубатуга Kipicri. Eneyi де KipniK шылап. муллы отырды. - Ш ынында, менii<i к у ш р ш ш к екен, койшы ендд жылама- шы Ракыш, жыламашы? - деп жалынып Кэрден кезш кургаггы. Улкендердщ жылаганынан оянып, уйкысы шэйдай ашылган мшкентай кызды eni келшшек кетере-мотере уйге Kipfli. Осы мезет уркер жамбаска тускен кез едк Кара тущй как жарган «аггандаган» дауыс естшдк Терт-бес аттылы карсы бетген кулай шауып келедк - Аттан! Атган! - деп сурен сапды топ алдындагы Кусайын. - Солдат каптал келедП - деп ышкына айгайлады Жаманбай. -А тган! Аттан! Солдат! Солдат! - деп демте баркырады Ермек. Алтыбакан твн1регшдеп журт ыгы-жыгы болып, ауылга карай тым-тыракай жамырай кашты. Итгер шабалана ypin, бала жылал, ауьш аякасты араньщ уясындай кужынап Kerri. Алты канат коныркай уйден кейлек-дамбапшал атып шыккал Сагынай «аггандаган» топка карсы агаралдай жупрдк - Токта! Токта! ©лшел коян журек. Кара аспанды жауга алдыр- ма! Солдат кермеп пе едщ туте, онысы Heci-ей? Сабыр! Бапа-шаганы шошытпа! Сел соккандай болтаны Heci, туге. Аттылы топ Сагынай даусы шыкканда кшт токтап калды. Юнэларын тус1нгендей мойындарын салбыратып ж1берд1. Сагынай: - Йемене, солдат кермеп пе ед1лдер? - деп кайталап айтты. Шынында, солдат кермеген казак ж1г1ттерш1л кеб1не бул медеу с ез ед1. Э р костан ж упре-ж уг1ре шыккан карулы ж!г1ттер де Сагынайды куып жет1п коршай калысты. Жан-жакка шолгынга кет- кен жлггтер де эр тебеден кулап кел1п жатыр. Курык ycTine курык салына куылган eKi табан жылкы да ауылга карай тез тустк Журт абыржып, Сагынайдыл аузына карады. Ол асыгар емес. Зипаш пен Эмина буктеп экелген ки1мдер1н асыкпай кие бастады. Мусабай еск1 берданка мен кынапты кайкы кылышты колтыгына кысып экеп Сагынайга усынды да, Жиренкаска атты келденел тартты. Typi байсалды. Жуз1нен абыржушылык бщ1нбейдг Божалыста! - дед1 Мусабай сыпайы гана. Сагынай оган карап cyficiHe жымия кулдк атка конып жатып. Бейсенбай медреседе окытып журген eHfliri ж астар ж елш -желш оры сш аны л басыл кайырып кап едг 46

- 0 й , енкей су журек, туге, - дед1 ещц атка конудын кажет екенш тушнш, жугендер1н белдершен шешш, жылкыга карай жедел басып бара жаткан ж т т т е р д щ артынан карап. - О Heci-ей? Ш ынында агган шыкканда Сагынайдын ж уреп де flip ете калып efli. BipaK сыр бермедк Сенгеш бул журттьщ Сагынай болса, ол саскалактап абыржыса, калган журт торгайдай тозып, босып кетпей ме? Белдеулерде кантарулы аттарына тез-тез конып алган Бабаш, Бежей, Телек, Еспенбет, Дэулетбак жэне он бес жасар Мусабай Сагынай тещ репн е келш yflipine калды. Оларга Естай мен Баскан бастаган 6ip топ етектеп ауылдардьщ жйттгерт косылды. «Аттан- шылар» Сагынайдын зем генш ен каймыгып окшаулау урке карап тур efli, Бабаш: - Ей, ж ш ттер, 6api кел1ндер, 6epi? - дедь Олар солыгын енда басып арса-арса болып терлеп, болдырган аттарын тебш ш- тебЫ п калып жакын келдь Булар Касен, Кусайын, Жаман- бай, Досымбек, Имэржан уйгыр жэне Ермек efli. Bapi де уялып, «ассалаума«алейкумд1» эрец айтысып, томен карасты. Улкен топтагылар жамырай сурай бастады. - Солдатты кайдан керд!ндер? - KiM айтты сендерге? - Канша адам екен? - Кеп пе екен? - Токтавдар, жамырамай! - дед1 Бабаш. Ci3 сурацыз дегендей ол Сагынайга карады. - KiM айтты, сендерге? - дед1 Сагынай салмакты дауыспен. - Арасан жакгагы шолгыншылар, - деп Имэржан Ермекке карады. Ермек тагы тебшш калып Сагынай мен Бабашка жакындай тусп. Туйе- дей кер аггын успнен Сагынайга карай енкейш сыбырлай сейлед!. - Тек1шт1нжылкышысы Тектурганнын Султанбег! Сейтжапар- дан ci3re сэлем айтыпты. Бидаш Капал барып эскер шыгартыпты. - Карамы канша екен? - Сейтжапардын айты сына Караганда... - деп соза сейлеп, ж уртты н ез аузы на карап турган ы н а cyttciHin, багасы н 6ipa3 кетермек болып efli, агасы Естай акырып калды: - Йемене малтанды e3in турганын. Ш улгауынды суйретпей сойлесенш1, ж ен ce3inai? - Айтып турмыз гой енш, елем1з бе? - Жулынар сакал жулынды. Енш не турыс?! - 03ip астыц атасы болып жата берем1з бе?! - Кимылдайык та. Туяк cepinneft жатамыз ба, естт?! 47

- Жанымызды шуберекке ryfiin HeciH журиш, осы?! - Сабыр, яйпттер, сабыр? Даурыкпавдар! Анык-каныгына жетеШк те? Онай шаруа емес бул. Тагдырымызды шешетш нзрсе. Сезге конак 6epinaep! - дед! Естай. - Сабыр кылайык, ж!г!ггер! Урейленбендер тек, - дед1 Сагынай да. Ол бурын сотые кермеген, солдатпен бетпе-бет келмеген енш ен кыршын жастын мына TereypiHiHe с у й а н дь ©3iHe ceHin, татдырларын ез колына 6epin турганын да сездь Т ещ репне шола карады. Bipfle-6ip унжыргасы тус!п турган яп п т кермедг Жнттгер тугел жиналып, спрескен кальщ топка айналтан екен. Мэртебеш к ете р ш т, кенш1 ecin капды. «О, кайран боздактар, обалын кузгын патшата болсын» дед1 пшнен. Ол езш щ мунша сабырлылыгын баскалар элде неге жориды-ау деп тез ceprin, Ермекке карады. - Сасатын дэнене жок, ага, - дед1 ол ж т т т е р д щ кабагын танып, api KoceMcin. - Бар болганы жаман корынжай бастаган елу каралы Ж штгер Ермектщ «жаман корынжай» деген!не ду кулклз. - Кандай карулары бар екен? - Ол жагын айтпады, - деп Ермек Сагынайга тесше карап, он кез!н сэл гана кысты. Осы кезде жер жуз1 ашылып, жаздын кыска таны агарып келе жатыр ед1. Сагынайдын кез1 ауыл ортасында уркердей топталып, у р п ш е т турган кыз-кел!ншек, аздаган бала- шагага Tycin, журег! томен сазып Kerri. - Ay, халайык! - деп санк e rri Сагынай. Дуылдаса бастаган журт жым болды. - ©з тагдырларыцды маган тапсырасындар ма, жок элде... кешн, жарга жыкты деп екшбейЫндер ме? Жудырыкгай жумылган журт Сагынай сез!н аяктатпады. - Тапсырамыз! 0к!нбейм!з! Азатгык жолында апысып елем!з! - Тапсырамыз! Тагдырдын жазганына ш к1нэл! дерс1н! - Бастаныз! Жанымыз бен арымыз ез!н!збен 6ipre деп бинщз? - С!збен 6ipre ол1мге де барамыз! - деген кушт! дауыстар тангы ауаны осып туст1. Ж т т ге р д щ делебес! козып журе берд1. - Т апсыргандарьщ а, сенгендер!не рахмет, ж !пттер! BipaK ол!мнен бэр1м!з де аман болайык! - деп Сагынай узенпге аяк mipen ж!герлене сейлед!. - Ж аман айтпай, жаксы жок деген!м!з гой, - десш шула- сты 6ipa3bi. - Кашангы бодан болып, озген!н экеб1н казып, окка ушпакпыз! - ©й, енш ен, - деп южшд! Дэулетбак, - ipireHHiH аузынан mipireH соз шыгады деген. - 1здеген!м!з вл!м емес, азаттык! 48

Журт тага дуршресш, кылыш, найза, сойылын аспандатгы. - Бастацыз! У зде - кудай аты. Тун жамылып турмыз гой, мше! - ©люпей 6epicneflMi3! Азатгык! Азагтык! - ©леек суй е п ш з елде калсын! ©реке KipMecin арамызга! - Оу, сарбаздар! - деп Сагынай тагы да санк етп . Ол ещц «халайык» деген жок- - Сендер ез бостандыгы жолында жан пида еткен сарбаздарсындар. Ен алдымен тэртш керек. Тэртш бар жерде жешс болады. - Тэртш! Бостандык жолында бэрш е де кенем1з! -Т эр тш болсын! Айтканынызга кенш, айдауьщызга журемв! - Жещс! 1сте - долбай, сезде - далбай болмасын, мунымыз! -Ж е щ с ! - деп шуласты сараздар. Ата-баба эруагы колдасын! - Ендеше меш тындандар! - ТындаймьЙ! Тындаймыз! - деген купгп дауыс еетшщ. - Ендеше Бабаш, Естай, Телек, Дэулетбак, Бежей, Имэржан, Еспенбет менщ касымда калыцдар да, езгелерщ ана жакпар тастын манына барып уш топка тендей белш ш, сап тузендер. 1стерщщ Алла онгарсын! Жер кайыстырган улкен топ ун-тунс1з аттарын тебш п -тебш ш калып жартаска карай бет тузедг Топка mecin бара жаткан Ермек пен Сейтжапарды Сагынай дауыстап шакырып алды. Шагын топ аттан туеш шашырап келе жаткан алтын куннщ шапагына 6eirepiH 6epin журелей отырысты. - Ал, KymiKemiM, эцпмецд1 ещн айтшы? - деп Сагынай EpMeicri жанына шакырып алып утылай сурады. - Кару жагы калай екен? Ермек «сен айт» дегендей, Сейтжапарга карады. Сейтжапар 6ерк1н шеш1п бауырына басты да, 6ip лзерлеп жугш ш отырды. - Cafa, Кабаш тын Султанбеп Ызге арнайы сэлем айтты, - дед! байсалды дауыспен, - муны Текши ecTice турегеп тургазы п бауыз- дайды. Жан адам сезбес1н дед1. Тындап отыргандар ундемед1. Bapi де 1штей туеш дк Сейтжапар кайта сейлеп KeTri. - Exi зенб1рек, 6ip плимот бар дед!. Казак-орыстардын кылыш- мылтыгы ез алдына. Ал кетер1лген жалгыз 6i3 емес екенб1з. Bepici Каратал-Быжы тец!реп. Арысы Алматы, Нарынкол аймагы. Бэр!м!зге карсы Тэшкен жактан муздай каруланган калын эскер шыгыпты, - дед1 ажары сынып. Bspi де жер шукып темен карады. - Бейсенбай кайда екен? - дед! саскалактаган Бежей. 49