Ш. Айтматов. Боранды бекет

bIHFbIC T МАТОВ БОРАНДЫ БЕКЕТ

шынгыс АЙТМАТОВ БОРАНДЫ БЕКБТ (ГАСЫРДАН ДА ¥3AK KYH) l< D r? O J t f VO EPK1H А У Ы Л Ы Н Д А 1 № 3 КП'АПХАНА-КЛУБ Орыс Tijiinen аударгаг 3 ФИЛИАЛЫ Шерхан Муртазаев 1 ° 0л>СТ| ая y \\ i ^ g r l Г1 1 ИаУчi;a,i C a i 2 w . « bHe* J j “ *ени C. c S f ? - 4 1 1______:«p I АЛМАТЫ «ЖАЛЫН, 1088

Ш юр жазгандар — Сэкен Иманасов пен Бахтияр Ершбетов © Издательство «Молодая гвардия», 1981 © Цазацша аудармасы, «Жалын» баспасы, 1986

АВТОРДАН Ецбек суйпптк — адаывыц адамдьщ к,асиет1нщ непзп елшем- ,ершщ 6ipi екендца бЭршага белгш. Осы тургыдан алганда Eflire Жавгелдин (овы бшетш KicUep >оранды Eflire дев те атайды) вагыз ецбеккер жав. Ол, былайша йтцавда, ецбепмеп ел мев жердг керкейтш жургев адамдардыц ipi. Ол езi euip cypin отырган floyipre терец тамыр ж1берген адам, выц болмысыныц мен! де совда —ол ез заыавыныц улы. Mine, сондыцтан да романда сез болгав проблемаларды опта л: айда дуннеш тап соныц — майдавгердщ, темip жол жумыскерЬ !д KoaiMcu танудыц мен упмн айрыцша мацызы болды. Шама- шрцымвыц жеткев1Н1йе бул диет!мд! жузеге асыруга тырысып ‘цтым да. Борапды Ед1ге бейнес! — басты зерттеу объекте! ецбек дамы болгав жене болыв та отырган соцпалнстш реализынщ ые- iari прнвциШве деген мензц ез кезцарасым. Алайда мев «ецбеккер» деген угымды тек ол «царапайым, деттеп адам* болгавы ушш, ывты-шынтысыв салып жер жыр- ьш, вемссе мал багып жургев! ушш гава дэр1втев, кокке кетиру- (*п аулацпын. 0uipfleri мецгшк жене аз кувдш мацызы бар мэ- елолердщ тоцайласуы тургысынав алып цараганда ецбеккер — мам тулгасьшыц бвштвзве, руханн euipiniit байлыгыва, ез за- аиыныц рухыв цавшалыцты бойына с!ц1ре би1геид1пие царай иалапады. Сол себепт! мев Боранды EnireHi ез заманымда орыи royin отыргац Tipnilniic терт1б!пщ орталыгына, eaiMfli толгавдырып жургев месолелердЩ орталыгына цоюга тырыстым. Боранды Ед1га ток жаратылысы ыеп KociCiuc байлавысты ива ецбеккер втаигац адам еыес. Ол — оцбекжаиди адам. Ецбек-

жаплм адам унем! езше-ез! сурад доюмен болады, ал цалар оидай сурадтарга дашан да дайьш жауап тауыа алады, себеот! олар дандай да 6ip icri даншалыдты жадсы атдармасыв эрдайым ыдылассыз орындайды, ем1рден тек алуды тана бишдс Ецбекжанды адамдарды 6ip-6ipiMen элденендей туыстыд сезщ жацындастырып тургандай —олар 6ipiii-6ipi танып, Tycinyre бешм, тусшбесе ойланута ыдыласты. Б|зд1ц замаыымыз оларга ой азы- гын бурыигы eumip замаида болып кермегеыдей мол дэрежеде бе- pin отыр. Адамзат дапершщ дазына байлыгы жерден космосда да- рай ерлеп барады. XX гасмрдыц сопмплагм ец дас|ретт1 дайшылыд, слрэ, адам адыл-оймиыц uieitciafliri меп империализм туындатып отыргав саяса, идеологнялыд, нэсищйс кедерплер кеЫршен буны 1ске жа- рата алмау арасыидагы дайшылыд шыгар. Космосда турадты турде датынаудыд техпикалыд мумкшджте- pi жай гаиа пайда болып доймай, адамзаттыц экономпкалыд жэне экологпялыд дажсттшктер! осы мумкшджт! icne асыруды табан- ды турде талап етш отыргап бугшп пушиц жагдайында халыдтар арасыидагы алауыздыдты доздыру,] матерпалдыд ресурстар мен тацгог-оп дуатын жанталЗШа дирулануга жумсап расуа дылу адамга дарсы жасалтап дылмыстардыд imiiiAeri ед сорядм дылмыс сана- o' \"Тёк\"халыдаралыд шпелешет! бэсецдетушшш дана 6yriHri куш j fnporpeccuBTi саясат санала алады. Дуниеде будан артыд мадызды ! ' мшдет те жод. Een6iT OMip cypyfli уйренбесе адамзат жер бетшен мэцп- 1ге жогалады. Адамзаттыд бейбп те бадытты extipinc тепген сд зор (дауштщ 6ipi озара сенбестш, сскемиплдж, текс-Tipec, бадастыд |боп табылады. | Адамдар 6ip-6ipine KemipiMfli бола алады, б1рад 6ip ыдгайда рйлау, сейте тура адам кейшнен айрылмау, адамшылыд даснетте- IPin садтап калу олардын долынан келмеГш. Адамды езшд!к дара- лыгынан айыруга ДийтШ душтарлыд атам замапнан куш бугшге Двйщ империялыд, империалнетш, гегемошютш мадсат-мудделерге | cepiK бон недель бткешн бшмейтш, жер ботшдег! орпып жададап аныдтауга мэжбур адам, оз халды мен басда да халыдтардыц тарнхн тоже бесшен анрылган адам тарихп перспектнвадан тыс далады, кун- Дел1кт| TipniriHeH басда ештецеш б!лмейд1. Бул дубылыстардыд досадтаса журетппне коз жотшзу ушЫ Цытайдары «мэденн революциями», елмрдщ курделi до датпарлы дпалсктпкасын «Маоныц дызыл шташпалары» дейтшнен алыыган б.рнеше цитаттыд децгсШне деШн темендеткен халыд санасын ца- пауынша дубылтушылыкты. Кытай басшылыгыныц Oyriuri га

Моппстйс саясатыпыц шырмауыпда калган, тамыры тередге кетксп ионе дзетуpnepi бар халыдтыц тагдырыл еске алсад та жеткшктн pip Караганда огаштау кершгешмен, баска да 6ipKaTap норселср, мысалра: еткенд! мансук ету немесе бурмалау мен жан-жагып ды- тай дорганымен доршауга мэжбур боп отырган,— ce6e6i 6ip халыдтыд барлыд баска халыктан артыдшылыгы жайлы ойдан Шырарылран OTipiKTi тек солай рана сактауга болатыны белил!,—• лнреншек шовилиам де досадтаса журедн Бурынры шыгармаларымдагыдай бул жолы да мен еткен урпад- тардыц 6iaro мура е т т калдырган T0®ipn6eci ретшде ацыздар мен ертегшердн хикаяларды TipeK eTin отырмып. Сопымеп катар, жа- иушылыд тглтрнбемде тудрыш рет фантастпкалыд сюжети пай- далапып отырмып. Алдыдрысы да, соцрысы да мен yinin MenuiiKTi шадсат емсс, жай рана ой амалы, шындыдты тану мен Tycinflipy рколдарыныц 6ipi рана. Эрине, жердеп тыс цивилпзацпямен арадагы байланысты сы- паттауга катысты одигалар мен осы байланыеда орай болатын бас- |да да одигалардыд 6api де шыпдыдда уш дайпаса сорпасы досыл- майтып норселср. Сарыезек пеп Невада носмодромдары да омipдо жод. Ei<i болек дупиеш — еш турл! системаны меп бул жерде та- рнхи шыпдыдтан тыс, шартты турде, ойын шарты ретшде гана алып отырмып. Барша «космологнялыд» хинаяны мен жер бетшде- ri адамдарга датер тещдрш турган ентуадняны acipe.ney ардылы жандандыра корсету мадсатында ойдан шырардым. Ертедеп Грецняда Олнмпнялыд ойындар кезшде согыс тодта- тылады екеп —бул дунпешц ед KayinTi парадоксы да осы. Ал бу- riiiri кун! Олимпиада Keu6ip елдор ymin «дыргн-дабад» согыстыд жвлеуше айналыи отыр. Фантастпкалыд ойдан шыгарудыд мадывыпа келеек, Достоев- -кийдщ оз1 кезшде: «внердеп фантастпкалыд ернектщ шег! де, шарты да бар. Фантастпкалыд ернектщ шыпдыдда мейлшше жа- пасып, жадындауга THicTiri сонша, с!з оган cenin далатыпдай бо- луыцыз керек»,—деп жазган-ды. Достоевский фантастпкалыд ернек вацып дол апыдтан берд|. Шындыгында да, багзы аамапда- гмлардыд мифологпясы болсын, Гогольдщ, Булгаковтыд нсмесо Маркест1ц фантастпкалыд реализм! болсын, гылымп фантастика болсын —озора айырмашылыгына дарамай бор! де тек шыпдыдда мшнасымдылыгымеп рана илапдырапы. Фантастпкалыд ерпек шыпдыдтыц болг!л! б!р жадтарын тулгалапдырады, сойт!п «ойын шартын* усынады да, оз! таддап алгол сыпоттордыд даму мум- к1нд!г!н мойлшше ашып беруго тырысып, шыпдыдтыц жадагы жадтарын фнлософпялыд тургыда жшшдтап корсетодц Фантастпкалыд ернек — ом|р метафорасы. OMipni жала, бурый Сайдалмагац дырынан корсет1л боретш oaic. Метафооалао б!здщ 5

заманымызда тек гылымн-техппкалык жет!ст!ктордщ куп! кеше фантастика саналатыи салаларга баса-кектеп шргенда'гшен гаиа нажег болын отырган жоц, сонымен 6ipre жене, непзшен, 03iMia eMip cypin отырган, экономикалыд, саяси, идеологиялыц. насшдш Кайшыльщтар цыспавда алый отырган олемшц 03i фантастикалын сксидiriiicit де айрыкша кажет болып отыр. Сол себептен дс мен романымныц сарыозектш метафоралары mepiMia тагдырына деген жауапкершшгш ецбек адамыныц ecine тагы Ош салуын калаймын...

Бул штап — мсн!ц тэн!м дегейсщ, Бул сез — мен!ц жанын дегейсщ... Григор Нарекаци. «Кас1рст штабы», X гасыр. Тандыры кепкен езектер мен такыр жыралардан ку кулкыпга талгау табу уш ш зор шыдам керек. Bipece in казгыш макулыктыц шиыр-шнмай шалагай i3in Kecin, 6i- ресе сарышунадтыц iniii апыл-гупыл дазып, епд1 6ipfle ;кыраныц тумсыгына тыгылып калган атжалман алацкай- ra ceKipin шыкса мулт ж1бермей бас салмакшы болып за­ рыта ацдын, кэш р -ш утр аулап аксиган аш тулкч булюл жортакнен алыстап коршген тем1р жолга дасара жакын- дап келе жатты. Даланы как ж арып, узы нпап-узак боза- мыктана жонданып жаткан шойын жол аш тулш ш api ынтыктырып, api урейлещ дргендей. Ж ерге ж ел ыцтырган ащы кермек тутш ш будацтатып, эудем жерд1 дурсш детш , аур Ылкшд1рш ия шыгысда, ия батыска карай пойыздар аулап OTin жатыр. Ксшкурмм тулш телеграф багандары бойлап еткен озекке жетш , 6ip ш ок бш к аткуладтыц калы к жыпысыпа hipin, калыд flaneri каудырап nicnen тобылгы сояуды ц ту- f,i«ie жалкын сары оттай болып доцгеленш жата кетт1 де, Кулагин шыдамсыздана кайшылап, ку m o m i сыбдырлат- кан жатак ж елдщ yin in тьщдап, тунд1 зарыга кутть Теле­ граф багандары да мазасыз ызыцдайды. Bipan тулш одап корыкпайды. Багапдар оиы кумайды, 6ip ж ерде сшойш гурады да кояды. Bipan элсш-эл! ары-бер! заулап откеп пойыздардьщ ■чулац тундырар дypcininen эрдайым шошыи кетш , бурын- гыдан бетер жерге жабыса, жиырыла туседь Пойыздардьщ аркырагап арыны мен жертантаурын ашмауыр галамат

куш ш, ш уйкедей денесш щ астындагы ж ердщ тт р е н ге н ш цабыргаларымен ceain жатты. Сопда да болса бетенше са- сыц uic пен урейге шыдап багып, жол боны сэл-сэл саябыр табар шадты — тун жамырар coTTi кутш , сайдан шыдпай жатып алды. Т у л т шойын жолдыц бойына тым сирен, абден аштыд тнтыгына жеткепде тана келуш! од!... Пойыз eTin кетш, келем пойыз келгенше дала дуладда урган танадай тына далады да, сол ел1 тылсым сэтте тулщ булдыр дала устш де гайыптац талый естшген болжау.сыз, ncci3 зацгар дыбысты дулагы шалып, секемшш халге ушы- райды. Ол ауаныд кезге шалыпбас агысы, ауа райыныц Kemiкыей езгерер дубылысыныц хабары едь Сорлы тулк1 соны ce3in, тула бойы азынап, даЬардан далшиып, элемге тенгеп элдеб1р пэубетт! элсш -элсш ацлагандай, ynin шы- гарып жылагысы, ш эу-ш эу етш yprici келедн Bipan таби- гаттыц 03i аяп бергендей осы 6ip у рейд! аштыд cesiM же- щп кете берд!. Жорта-жорта тасырдаган табапыныц кон TepiciH ж а- лап жатып, аш тулю адырыи Fana дыцсылап дояды. Б ул кундер! тунге дарай кун суыта тусетш болды, куз де таяп келе жатдан. Тун тусе топырад тез суынып, тацга дарай даланыц y c iin сор тутдапдай, адшулан, ушпа боз дырау турып далатын болды. Д ала мадулыгы yuiin ж у- гымсыз ж утад, кедерл! кезец келе жатты. Бул елкеш ж аз- да мекендейтш там-тум ац-цус енд! тып-тппыл; 6ipi жылы ж адда ауса, 6ipi iniue Kipin KeTin, енд! 6ip парасы думга кешкен. Т ул м баласыныц тудымы у з ш п б!ткендой-ад, enfli эр дарсад ез куш н 03i керш, жеко-дара дадгып кет- кен. Кектем п кушштер кебецденш , уяластар бет-бет!мен бытырагап. Ы лыд flayipi эл! алда болатын. К,ыс тусер, тулк!лерд!ц махаббат айы басталар, еркек кшдштер! ур- гашы yniin 6ip-6ipiMen ж ан 6opicKenme кец!рдектесер. Тун жамыла т у л т езектен шыдты. Тыц-тывдап 6ipaa турды да, шойын жол жонына дарай жортадтай жонелд!. Ыц-жыдсыз жолдыц 6ipece ар жагына, 6ipece бер жагына ж уп р дь Жолаушылар вагон терезес!мен ладтырып тас- тайтын далган-дутдан Kamp-iuyKipfli iaflen TinicKiaen ж уп р ед ь Азуга басатып б!рдеце табылганша, эр нэрсеш 6ip ш скеп, туйетайлы жотаны . жагалап коп жортады. Пойыз ж урш еткен жолдыц узыпа бойы толган дагаз жыр- тындысы, умаждалган газет, сынгап шолмектер, темекч тудылм, мыжылгап Koucepei далбырлары, тагы басда то- лып жатдан дпдым-спдыы, uici дол даны атдан далдыд-

ap. 8cipece бутш налган бетелкелердщ аузы нан заЬар uic щнып ноя бередь Bipep рет басы айпалган т у л м сн/р най­ ми спирт uicTi шиша атаулыдан аулан ж уретш болды. Л\\олап кетсе, пыснырынып, ырпш п туседй Жанын жалдап, зарыга 1здеген ну тамагы насанана та- ылмайды. Ж урен жалгар б1рдгде ш гер -а у деген умггпен г у л т байрус нырна жолды ц 6ipece ар жагына, 6ip ece бер жагына сумевдеп, рельст1 бойлап талмай жорта бередь Жортып келе жатып, кенет мацдайы таена тигендей, нлдьщгы аядтарын кетере берген налны цалшиды да нал- ды. Мупар баснан алые айдыц елепзген сэулесш ен с у л б е а гана 6iл iHin, нос uieKTi рельстердщ арасында аруантай Налбайып, тапжылмайдм. Секем алдырган талма гурш тыйылмады. Ojii тым алыстан естьледь Т ул ю нуйрыгы эл i ед1рейген налпы, жолдан шынпан болып, аягыи Gipep бас- ты да, найтадан нырна жагалап, тамацна тастап ж1берер 'лрдеде табылар деген дэмемен ж у п р е ж енелдь Ж у з дец- гелек ж уйткш , TOMip таснын тарсылдап, 6ipTe-6ipTe арын алып, аламат тажал таяп келе жатса да, iaflereni ане-мше табылардай т у л т жазган жолдан шыга ноймады. Т улю Нас нагым сэтке гана кез жазуы мумкш екен, кенет тум- сын булым тасасына носарлапган локомотивтерд1д узын- ды-нысцалы оттары жарн ете налды да, иуатты прожек- торлар алдында жатнан ж ердщ 6apin кез дарыдтыра ж ар- ныратмп, 6ip сэтке даланыц ел1 денесш туп-тутас жала- цаштап, ан сэулеге малып Hti6epAi де, аш манлун от устш - де шырн айналган жынды кебелектей апалантап алас урды да налды. Пойыз болса ж ердщ танабын нуырып, рельста тарсылдатып келе жатты. Доламса куш к Hie муцк eTin, аждаЬа леп бурн сонты. Тулк1 жолдан апыл-гупыл аунап Tycin, урейм уша жер бауырлап, артына нарай-нарай айдалага зытып бердь Жалмаддаган оттарын жарныратнан eaipefiui, децгелектер1 мьщ дауыспен тарсылдап, кепке дейш rypci.ii басылмай алыстап бара жатты. Т у л т ыршып турып, тагы да жан- таласа наша берд!... Bip ауыдтан сон eiiTirin басып едд араны ашылган аштын оны найтадан теипр жол ж адна итермеледь Ал жол бойынан тагы да оттар жалмавдап, тагы да носарланган локомотив жук тиелген узын составты суйреп бара жатты. BipoH алдагы нос шек жолдан тагы да оттар керш дд тагы да носарлапгап eiti локомотив, аждаЬа коздерш жардыра- тып, ж ук тиелген узы ниан-узад составты суйреп erri.

Еид1 тулк! айласын асырмад болды: даламен орарыта ж упр ш , тем ip жолдыц пойыз журмейтш тусыпан топ ето TycneKnii ед1... Б у л влкеде пойыздар шытыстан батысца царай, батыс- тан шытысца царай жуйтк1п жатады... Б у л в лкеде re u ip ж олдыц цос цапт алынан басталып сацара cap далан ы ц к ihdiK тусы — Сарывзект щ ула н га й ы р жазыты квсШ п жатады. Б у л в лкеде цашьщтыц а га у л ы , уацыттыц Г р и н в и ч ме­ ридианы бойы нш а влш енгеп Ы дей , тем1р ж олдыц алыс- жацындытыпа царай влш енедй А л пойыздар шытыстан батысца царай, батыстан и и - гы сца царай ж уйткт жатады... Тун ортасы элетш де э л д ет м жолшыныц уйш ш не ка­ рай касарыса кадымдап келе жатты. Эуел1 шпалдармен ntypfli, карсы алдынан пойыз шыкканыи nopin, жолдан шыгып дапталга TycTi. Ж урдек ж ук пойыз азынап OTin бара жатдапда, э л п адам оныц TyTini меп шацыпан дорга- нып, бетш колымен дэл 6ip боранда келе жаткандай жас- дай бердь (Бул ж еш белек, eni6ip к е д е р п а з журетш арда пойыз едй Сэлден сод ол iierisri жолдан бурылып, космо- дромга тартылган жолга туседй Цысдасы, бую л состав брезентпен буркеул! eKeni де сондыктан. Платформаларда ескери кузет турган состав Сарыезек-1 жабьщ зонасына карай кет1п бара ж аткан). Тунделетш жаяу-жалпы келе жаткап eaijiin айелi еке- нш Eflire 6ipfleu бшд1, бшд1 де, cipo, TeriH w ypic емес-ау деп шамалады. Акыры айтканы келдй BipaK кызметтщ аты — кызмет, составтыц акырты куйрык вагоны булац етш, оныц ашык платформасындары копдуктормеп фонарь KeTepicin, 6epi де бабында деп б е л п бершкеише, Eflire ор- нынан козгалран жок- Kypidperen составтьщ дурсшшен Кулары тунгап. Е д й е енд1 рапа бурылып, жаныпа жакын келген эйелше: — Не боп калды?— дедь Biieni оган абыржп ж аутацдап, ерш н дыбырлатты. Е д1ге оныц не айтканын ecriMece де, бэрш тусш ш дойды: ойлаганындай-ак, тегш журю емес екен. — Ж елдщ етшде турма!— деп эйелш уйшшке алып Kipfli. Ce3iKTi хабардн эйелш щ аузынан ест!гепше, Ед!ген1 eye.ni тадкалдыргап, неге eKeni белпс1а, баска жагдай болды. К эр ш к uiipKiH таяп далганын ол бурый да бай- 10

цайтын. BipaK дэл naaip катты журю тен е н т ш н баса ал­ ией, KeKiperi сырылдап, цуш иган ж а да у иыгы 6ip томен, 6ip жогары рабайсыз шошацдап кеткенш Kopin, эйелш аяп i-en i. Тем1ржолшыныц мунтаздай таза аппак уйпйгшде улектр шамы тым жарцырап, У ш баланы ц кегерштенген бетш щ терец ож1мдерш айгы здап ап-анык, KopceTin ж1берд1. 8й, дуние-ай десецпн, Ушбала 6ip кезде бидай ецд|, Кызыл шырайлыпыц ofleMici ед1 рой, кап-кара мойылдай Keai нур шашыи турмаушы ма едк Енд1 Mine, аузы опыры- лып, урты салбырап калыпты. TinTi дэур еш еткен эйел затыныц esiHe Tici Tycin, кетш болу жараспайтыны осы- дан-ак коршш тур. (Oix, Eflire, эй ел п д а алдакаш ан стан- цияга алып барып, э л п TeMip Tic салдырып беру керек ед1 рой. Осы куш Kapi де, ж ас та салып алып ж ур рой!) Бул аз болгандай, ысырылган жаулырыныц астынан кобырап ш ырып кеткен шашы аппак цудай екеш н ацрарып, EfliFe- HiK ж ур еп сыздап коя бердк «ННршн-ай, мунша карта- йып кеткен екенсщ гой»,— деп эйелш йнтей еллирей аяп, бутан e3iH к1нзл1 санагандай сез1мде калды. К оп жылдар 6ipre кешкен ом ip yuiiH, коп жылдык риясыз ж ар жаксы- лыгы унпн, оран коса дэл к аз1р тунделетш , ту ж ер тубш ен ж у п р ш жеткеш yuiiH айелш е деген аилл-тепл риза сез1м Едненщ бойын биледк Тун im iiifle бейшара К,азангап Карттыц казасын ecripTKeai ушып жеттк Цацырап калган жаман тамда жалгыз жаткан ш алдыц eniM ine тек Едше рана егшетш ш бш ш келдь Ж адау журтта жалцы жаткан Дазангап Едй-енщ eKi туып, 6ip калганы емес, 6ipaK сонда да одан баска жанашыры ж ок eKeniH дН теп келдь — Отыр, дем1ЦД1 ал,— д ед1 Eflire уйш шке idpreii соц. — 03iK де отыр,— дед1 Ушбала куйеуш е. Ei<eyi де Н зе 6yKTi. — Не болды? — Цазангап каза болды. — К,ашан? » .— ®.лг',1е гаиа байгуска элдене керек емес пе екеп деп yiiiiie Kipip ед1м, шамы жанып тур, oei тосегш де жатыр. BipaK сакалы аспанга карап шаншылын калыпты. Жакын- дап барып, «Казеке, Цазеке»,— деймш, «ыстык шай йпеЫз бе?»— деймш. Сойтсем, ж урш KeTinTi.— Ушбала даусы юлт yai.iiin, цызарып, шртиген козiно ж ас уш рш ш , Кыстыгып жылап ж1бердк Лцыр соцы сол болды бишарапыц. Цапдай асыл ед! десецшИ Ацырында жуз1н жабатын адам да болмаи цал- 11

ды дасы нда,— деп вазалапды У ю бала жылап отырып.— Мундай болар деп ойлап па едш ! Адырында...— деп ба- рып, «ит ел1мшдей болды» демекпп е дд онсыз да тусш ж - Ti болтан соц, соцгы сезд1 аузынан шыгармай, жутып далды. Булар туратын разъездщ аты Боранды е д ь Согыстан дайтдалы 6epi осы разъезде жумыс icTen келе жатдан Eflirem журт: «Боранды Едите» деп кеткен. Боранды Eflire куректей долдарын и зе сш е салып, эйелш щ айтданын тунжырай тыцдап отырды. Телпржолшыныд май сщ ш , eni тускен фуражкасыныд купдагары оныд кезш колегейлеп турды. Не ойлап отыр? — Енд! дайтеxiia?— деп далды эйель Eflire басып KOTepin, эйелш е дарап мырс erxi: — Цайтупп ед!к? Мундай жавдайда дайтупп едП Жер- лейм1здагы.— Ол 6ip байламга келгендей орнынан туре- гелдь— Ал, датын, сен тез дайт. M eni тыцдап ал. — Мадул. — Оспанды оят. Разъездщ бастыгы екен деп даймыд- па. К аза алдында адамдардыц 6api б1рдей, бш дщ бе. Ца- зангап дайтыс болды де. Ол осында тапжылмай дырыд терт жыл жумыс ютеген. Сол жылдардагы ит байласа гуртысыз Сарыезекке алгаш Цазангап келш жумыс штой бастаган кезде Оспан эл1 туылмаган да шыгар. Содан 6epi мына жолмен ж у pin еткен пойызды санасац шашыц да жетпес... Ойлансын Оспан. Солай деп айт. Таты да тыцда... — Тыцдап турмын. — Журттыц бэрш тугел оят. Терезелерш дад. 03i дап- шаумыз. С еп з уй гой, саусадпен санарлыд... Б эрш аягы- нан т ж тургыз. Цазангаптай арысымыз дайтданда oniKiM де 6yrin уйдтамауга тшс. Бэрш тугел тургыз. — ¥ры сса дайтемш? — Бэрш е хабар беру — б !здin, парыз, урысса урса 6epciH. Мен айтты де. ¥ я т дайда? Тодта! — Т ага не? — Oyeni кезекш!го сод. Бугщ диспетчер Шаймерден гой. Осылай да осылай де, не icTey керек екеш н ойлансын. Бэлшм, бугшше м е т ц орныма адам ж1берер. Цалайда хабар берсш. Сен удты ц ба меш , солай деп айт. — Айтамын, айтамын,— деп Ушбала денет ацырып далды. Сейтсе ец зэр у жумысты умытып бара жатыр екеп гой:— Ойбу, Цазсксцш ц балаларып дайтем1з? Моссага п! EciMHeii таре шыгын к е т н т гой. Алдымен соларга хабар бер у керек дон! Eufli не? Экеы елш жатыр.,, 12

Eflire бул С03Д1 ecTin, бурынгыдан бетер сустаньш, тунжырай туст1. Ж ауап датпады. Eflirere бул хабардыд жагымсыз тигенш ceain, илжт!р- мек оймен Уюбала: — Цайткенмен де балалары гой, туган балалары,— деп жалынгандай болды. — TyciHin турмын,— деп Eflire долын с!лтед1. Н е мен1 тук тус1нбейд1 деп онлайсыц ба? Егер маган салса, ж авы - на жадын жолатпас ед1м. Bipafl аыал нашла! — Eflire, онда б1здщ ш аруамыз данш а. Балалары кел- с!н де, ездер1 жерлесш. Эйтпесе, содынан таусылмас дауга даламыз... — Мен келмесш дед!м бе? Келе берсш. — ¥ л ы даладан келш ул прер ме екен? — Келпс! келсе, улпредь Алдыцгы куш стадцияга барганымда, екед хал уетш де жатыр, деп ез долыммен телеграмма салып ж!бергенмш . Енд! пе керек! KiciM ciren- де бэледей, e-si де бшмей ме, адылды болса... — Олой болса, мейл!,— деп келюкея болды Ую'бала. Bipafl олденеге eni кецш! KynTi больш тургандай:— Эйе- nin ала келсе жадсы болар efli, данша айтданмен дайын- атасы дайтыс больш жатыр гой, бетен 6ipey емес... — Оны ездер1 6iacin. Эйелщмен деп далай айта- сыд, бала-шага емес дой. — Ие, солай-ау,— деп келюкен болды Ушбала, к е д ш eai KyuTi болса да. Ерл1-зайьшты eKeyi де увдем ей далды. — Ал, сен турма eHfli, бар,— деп далды Eflire. Bipafl эйел! тагы б!рдеде айтдысы келдь — A y, влп дызын дайтем1з, Айзада сорльшы айтам. Байы болса анау — маскунем, бала-шагасы тагы бар. Стаицнядан жетш ул repyi керек дой ai<eciH жерлеуге. Eflire езу тартып, эйелш выгынан даддылап дойды. — EHfli саган 6epi уайым... Айзада дол созым ж ерде тур гой, тадертед 6ipey-Mipey стапдияга шауып барып, хабар берер. Келед! гой, дайда кетер дейс!д. Сен, мынапы уд, датын. Айзададад да, еркек кшдш болса да Сэбитжан- нан да пайда шамалы. Kopecin гой езщ , келуш — келер, дайда квтер дейсщ, 6ipaK бетен б(реулер дусап илiKiieii турар. Ал е л ж и жерлейтш мына 6i3, кор де тур... Ован да тез бар, моищ айтданымды !сте. Yi<i6ana кетш бара жатып, дппадтап тодтады да, ары дарай журе бердк Bipafl Eflireniд (>3i дауыстап тодтатты: ~ Эй, умытпа: алдымев Шаймерден козекдиге Kip, 13

менщ орныма 6ipeynepfli w ifiepcia. Мен кейш дарымь и дайтарармын. Цацыраган уйде ел1к жападан-ж алгы з ку ветЫз жатыр, не маедара... Айт сейтш ... Эйел1 басы и пгулгып, ж ур е берд1. Сол ортада дпстан- цпялы д далданныц дызыл сигналы кезш дайта-дайта ньтл сып, гуш деп Доя берд!. Боранды разъезш е ж аца сост таянып далган екен. Кеаекопшц командасы бойы нт оны запас жолга женелту керек. ©йткеш дарама-дарс жадтан басда пойызды етш зш ж1беру даж ет. Keflyi.\" шаруа. Пойыздар ез жолдарына tycin , жылжып жатдан; Eflire тагы 01рдеце айтуды умытып кеткендей, элст-эл с? • эйелш щ соцынан кез тастай бердь Айтатын ic коп, эри;. . елЫ ж енел тудщ алдында ic таусылар ма едц бэр! 6ip 1 еске тусе бермеГвд гой. Б1рад Ушбаланы ц содынан дара* лай бергеш бул себептен ем ес едь Соцры кезде эйел:' ецшш тартып, дартайып далганын дэл даз1р мына я бойыныд куцпрт сэры сэулесш щ жарыгынан тудгыш р байдап, кэдомпдеймуцайып далды. «Е, кэрш ш деген и тщ де келш далган екен-ау,— д« дойды ол.— Шал-кемп1р болды деген осы! Ц удай куш дуаттан ani ажыратпаса да, ani дилы болса да, жасы т у Kip зымырап жылжып алпыстьщ у с тiне де шыгып далга. екен. Туп-тура алпыс 6ip даз1р. Енд1 6ipep жылдан кеш- «пепспяга шыд» деген тыдыр да таяп дал ар -ау»— д. мырс eTTi Eflire. Б1рад пенсияга ж у ы д арада кете дойна тынып бш едд Бул мадайда оны д орнына адам тауып Кч салу одай шаруа емес — жол жендеудщ ш еберд стреле' ник болып анда-санда 6ipey ауырып далса, не демалыс. кетсе гана ауысады, эйтпесе бесаспап жумыскердщ с Ж ер шалгайлыгы уш ш , ш ел далада жумыс icTereHi уш досымша ады беред! екен деп муныд орнына 6ipey к алартып журмесе? Эй, KiM бш сш . Haaipri жастарды д ini' нен ондай талапкер табыла дояр ма екен. Сарыезектщ разъездерш де тур у уш ш адамда рух бол керек, эйтпесе арам датасы д. Дала — кенен, адам — но дат. Саган жайлы ма, жайсыз ба — далага 6api6ip; дала? далау болмайды. Тургыд келсе — тур. Тургыд келмесе - жолыд, эне. Ал адамга 6api6ip емес. Адам жер тацдагьш оган басда 6ip жерде, басда 6ip адамдардыц арасында бал папдай бадыт бардай, ал бул арада тагдыр оны сарсадг. салып дойгандай кершед1 де турады... Осындагы Шаймер- ден кезекнншд уш аядты мотоцикл! бар. 0 a i де мшбейдг езгеге де берм ейfli — устш е шыбын допдырмайды. Ал зэуЬ де керек бола далса, от алмайды. бйткеш аккумуляторы 14

Ьтырып цалган. Адам да сондай. ¥ л ы даланы ц даты гез- ■jfiriHe ш ыдамасац, эттеген-ай, неге келд1м д е се д болды, жуйкец жундей тутШп, жан-дуниед жудеп ж уре береди ■'Bip icTin тутдасында турып, тамыр байлап, тэуекел деп тас -чйутпасац — э л п мотоцикл д е 6ip, сен де 6ip: ебелектен де в*.Чйек, дадбадтан дадгал ад боласы д. Вагонныц терезесш ен ЦАран, базб1реулер: «К удай-ау адам баласы далай шыдай- •;ы, айнала — д у дала, маддиган аруан а!»— д е д басын <?Фгай алады. Ц айтедд шыдаганынша — ш ыдайды. Y in ,»Выл, opi кетсе терт жыл ш ыдайды, содан с о д — тауы с-тэ- ЧЙйй: разъезбен есеп айырысады да , тайып турады... ,он Борандыда ем1рл1кке езек байлаган eKi-а д адам бол­ ид*'— oipi Цазангап, 6ipi — осы Борапды Eflire. Б асда ке- -ж п-кетш ж атдандар даншама! Eflire е зш е 63i дазы емес, H№ eyip, дайыспаганы адидат. А л К,азангап осы ж ерде ВДйжылмай дырыд терт жыл жумыс штегенде, басдалар- Ш п repi адылы аз болды дежмз бе? Eflire Цазангантыц 6ip ■jiii езгеш ц он шадтысына айы рбастамас едь.. Амал дан- Ма, К,азапгап ж о д ен дд ж од... -н Пойыздар ажырасып, 6ipi шыгысда, 6ipi баты сда дарай тЬт алды. Борандыныд TeMip жолы сэт-зам атда да дыра п ДЙлды. К енет айнала-тед1рек ашылып сала 6epfli — аспан- Дйгы жулды здар да баданадай-баданадай болып ж ардырай eftTi, жел де дулдырацдап, малта тас теселген туйе-тайлы *$йтамен, шпалдардыд арасымен, баяу ы зы д дагып, элсш - ЯЯсш тарс-турс еткен рельстердщ арасымен арсаладдап rhaiH есе ж енелдь '•/' Eflire уйппкке ш рмей, баганга суйенш сыртта турып к*6Яды. TeMip жолды д аргы бетш де, айдалада жайылып Пурген туйелердщ дарасыны байдалады. Туйелер ай сэу - сеН тц астында тацды кутш тапжылмай тур. Олардыд «•сыпан Ед1ге озп п д дос е р к е п т Царанарын * таныды. ' >ул Сарыезек аймагында одан жуйр1д, одан к у ш и туйе Чвд-ау, cipe. Сондыдтан да neci дусаты п, оны да ж урт -«•ранды Царанар деп атайтын. Б ураны д eypeci а з болмаса ВД, Eflire Царанардыц ерен куппн мадтан тутатын. Цара- -дрды буыршын тайлагында адтатпап efli, кешн буырда- '•«п бура шыддан сод TinTi тш скен жод. Ертецп сан-сапалад ieTirt 6ipi — Царанарды epicTeH ртелетш алып келш, жазылап дою деп туйд1 Eflire. б л ш - Царанар — бул жерде автор Дарабура демей Даранар деп »дей1 алыа отыр. Ол дайыспас кара купгпц символы. Эйтпесе нар <'.°п жалгыа opKoiuTiiii айтады. Будан былайгы тексте 613 де Дара- н4р дегенд! жен кордЫ /аудариашы/. 15

Ti ж ерл еу жумысы на керек болады. Атдарысатып жумыс кеп, 6ipiiieii соц 6ipi еске тусе бередг.. Ед1ге ойлап-ойлан, ой тубш е ж оте алмайды, ал бул кезде разъездщ адамдары eni даннен-даперЫз уйдтап жатдан. Разъездщ о басыпан бул басыпа д е т и 6ip-5ipine тыгылып турган ж е т ь с е п з уй. Опыц алтауы TeMip жол ою'м шшш салдырган, теиесщ ш иферлатдан дуранды уй- лер. Eflire болса, оз у йш 03i тургызтан. C erisinniici — Казангаптыц тодал тамы едь Yii мен уйдщ арасында-мал дора, дала пепп, сарай сиядты эр алуан майда-шуйде дурылыстар бар да, солардыд бэрш щ ортасында асдадтап с у тартатып мунара турады. Оныд 03i соцры жылдары пайда 6onFan. M ine, Б орапды аулы ны д бар аумары осы. ¥лантайыр Сарыезектщ даласын басып откен улы жол- дыц бойындагы кшшентай ауыл. Кпнкентай болса да, куретамыр TeMip ж олды д бойындагы разъездердд станция- ларды, далаларды 6ipiMen 6ipiH жалгастыратын буынныд 6ipi болып, кепен даланыц аладанында, екпек желдщ отш де ж ал ац TOCTenin дасдайы п тур. Сарыезект!ц жел1 ocipece ды стыд к у ш дутырады рой. TeMip ж олды д бойын, разъездщ уйлерш таудай-таудай дар басып далады. Сон- дыдтан да бул разъездщ мацдайшасыида дазадша: «Бо- ранды», орысша: «Буранный» деген ж а зу тур. Eflirenip ecine дай-дайдагы оралды: бул жерге дар тазалайтын турл1 техника келгенш е, К,азангап екеуш щ керген Kynin дудай адам баласына бермесш дед!з. Тау-тау дарды долмен куреп, жанталасып, дадтарда дарасорпа болган сол 6ip кундер. Апыр-ай, откен купде белп ж од, эйтпесе куш кеше снядты едъ Елу oip, елу екшпп жылдары адмылтыд асын- ган диямет ды с болды. Тек ди ян-KecKi майданда тана адам OMipi 6ip caTTiK улы icKe; жаура ш абуы лга яки ж ау танш- ciHe граната ладтырура багышталар едъ М унда да солай болды. Еш юм ceni атып олт!рмес, эрине. Б1рад е з1ндРвзщ пида e ie c in . Цол курекпеп уйм е дарды д даншасын допар- ды бул сонда. Р азъ езд ен же™ ш адырым ж ерде тем1р жол тебен п дп т ш п етед ь 9 н е , сол тусты дар тып-типыл басып далганда, кунд!з-туш дасары сы п, да р куреген ш ад болтан. Ж олды босат деп азы наган паробозды ц вз!реш лдей yHin eciTnec ymiH, ад боранмен, yiiiiifli дармен арпалысдан аламан шадта, мупдап азаптан ropi еле кеткен жадсы-ау деген кездер де болтан. Сойткен дар да epin кетт!, ек!рген пойы здар да етт1-кет- Ti, сол Gip дныя-диын жылдар да ете шыкты. Енд1 бэр! до

■*гС9? № 3 > *ертек сиядты. Айтсац — сенбейдй С енсе — кулед!. Осы кунп бадылау-жендеу бригадасыныц жумысшылары ан- да-санда азан-дазан ш уменен дур етш келедькетедь Сары- озектщ бойында соноу 6ip жылдары ж олды ypiHfli дар басып далушы едд eKi-уш адам сол сумдыдты курекпеп тазалар efli денй — сепбейдк Сенбек турмад, «Олай болуы мумьмн бе, о тоба!»— деп дайрап далады. K efi6ipeyi: «Оу, ейтш ж ан динап не екецш ц дупы бар едЬ>,— деп кустаналайтынын дайтерсщ эл 1. «M eni 6ip дудай жетектец, 6ip дудай айдаса да кенбес ед1м»,— де й д ь а у тары. «Оу, ойтш сорыц дайнаганша, енесш 6ip урып, басда ж адда, ады-пулы дурыс, жардайы KenicTi ж ум ы сда пеге кетш далмадыддар?» Дауырт жумыс болса, журттыц 6api жа- была icTefwi де, досымша ады ж эне толейдь «Е, ш алдар, шалдар, сендерд1 ады мад дылган рой, сол ады м ад далпыц- да олеЫддер рой!..»— деп дояды -ау ыза дылранда. Опдай «адылгейлер» кездескепде Дазангап ундемес едд олардыд opeci ж етпес, езш е гана белгш! киел1 тектес 6ip сырды бш етш Kicirne, кекес кулюмеп мырс ететщ де доятын. Лл ЕдЬе болса элп «бшпштермен» айтысып, ке- Hipflerin соза керш десш , шыр-пыр болып, жуйкеш ж ундей туткетш . Даз1р мына бады лау-жондсу жуйесш дег1 арпаулы ва- гонмен келгендер кулш отырган мэселе ж епш д е Цазанрап eKeyi 6ipa3 одп м елесш едьа у , т!пт! одан да бурынгы жыл- дары басда да кептеген мэселелерд! дозгап, ез ара сыр шертшетш, ол кезде мына «данышпандар» жалац бут ж у- ripin журген немелер емес пе ед!. Сонау дырыд бес!нш! жылдан 6epi Цазангап пен Ед1генщ жолы 6ip TycTi де, eKeyi талай-талай сыр адтаргап. Кейш1рек Цазапгап пеп- сияга шыдты да, далага барып, баласыныц долында уш айдай турып, ты дам астап дайтып келген с о д да нелер- нелор сыр шертшмеген. М ардум Цазангап адылды адам N од! рой, еске туссе — пелер болмаган... Е д й е сопда еид! ■С) будан былай Цазанрап ток еске алу свтш де рана, естел1к- ^ те гана eMip суретш щ eaeri ортене, ап-аныд сеашед1. Кепет сырт-сырт еткеп микрофон y n in ест!п, Eflire уй- ш!кке дарай асыдты. 8лг1 6ip падуры стау техникадан адам даусы есйлмос бурын, дутырган боран турып келе жат- дандай ысылдаган, гуидогеп дыбыо шыдты. — Едеке, алло, Едеке,— разъездщ кезекппс! Ш аймер- депп!д даусы дырылдап ест!лд!.— Естпм1сщ меш , Едеке? Цалайсыа?

— Естим!сщ меш? — Естимш, естимш! — Дал ай естнсщ? — О дуниедегщей. — Неге о дупиедеп'дей? — Ж э, эшешн! — A -а... Сонымен, Цазангап шал нетш Н гой! — Нетнгп?!. — 0лген!п айтам...— Ш аймерден дол аилы соз табуга тырысдан болды.— Не деупп ед1? Э л л нетш , sjiri адыргы сапарга нетш... аттанып дегендей... — Н е,— деп шорт кест! Eflire. «9й, мпсыз хайуан-ай,— дед! iuiinen,— дазаныц жонш де адамша айта алмайды>. Ш аймерден сэл сотке уншз далып едд микрофон бу- рынгыдан бетер пытырлап-сытырлап, сьщырлап, ар ж ад- тагы адамныц дем!нен ш уылдап Kerri. Ш аймерден дайта- дан дырылдай женелд!: — Оу, айналайын Едеке, сен э л п HeTin, менin басымды датырма, HeTin. 0 л с е — елдд нетш ... М енщ cen i алмасты- ра доятын адамым ж од. 0 л ш т щ жаны нда HeTin, отырмыи дегенщ пе, Едеке? Сен жанында отырганнан елген адам дайта Нршмейда гой, деп ойлаймын нетш... — Ал мен сенщ басыцда тауыдтыд миындай ми ж од деп ойлаймын,— деп шарт к е т и Eflire.— Басымды датыр- мац не-ей?! С енщ мунда келген1де eKi-а д жыл болды. Ал мен Д азангаппен 6ipre отыз жыл жумыс icTefliM. Ойлашы езщ . Арыстай азамат дайтыс болды, дадыраган бос уйде далай гана жападан-жалгыз жатады?! Ата-баба достуршде жод, адам баласы есНмеген сумдыд дой. — Жалгыз ба, ж алгы з емес пе, елген адам HeTin... оны дайдап бшед1 дейм ш да. — Ол бш месе, 6ia бшем1з гой! — Ж э, жарайды , аш уланба нетш , айдайлап, шал! — TyciHflipreniM гой саган. — Негыл дейсщ енд!? М енщ ж1бере доятын адамым ж од. 0л ген адамныц дасында не бар тун ш ш д е? Не 6iTi- ресщ сонда? — Д уга одимын. М ардумны ц cyitteriHe тусемш , Ke6iHin TireMin, бата-дуга, дуран TycipeMiH. — Бата одитын сеп, Боранды Едш есщ бе? — Иэ, мен, бата-дуга одитын мен. — Мэссаган! Совет oKiMOTi дурылгалы HeTin, алпыс жыл болды. бул эл! бата-дуга дейдП 18

дагы дайдан келд1 басыма? Т у у , бар болрыр! А лж щ ан де­ ген шыгармын». Сейтседагы, тулшге адырын-адырын таяп келш , ол адамныц тш н тусшетшдей-ад: — Сен бара рой. Бул ж ерде турма, далага кет. ЕстимЬ сщ? Бар, бара рой. Тек аргы бетке етп е, ол жакта иттер бар. ToKipi жарылкасын, далага тарт!— д е п сыбырлады. Т у л й бурылып алды да, булмлге басып тайып турды. Bipep рет артына бурылып карап-карап койды да, тун карацгысына суцгш , керш бей KeiTi. Бул eKi арада разъезге тары 6ip пойыз келш те калды. Додгалагы тарсылдап, даранры туннщ койнын ашып, буалдыр сэулесш ен ш ац булды рап пойыз 6ipTe-6ipTe ж у- piciH баяулатты. Пойыз тодтаган кезде пысылдаган-ысыл- даган паровоздыц терезесш ен машинист басын шыгарып: — Ей, Едеке! Борандынын Enireci, ассалаума-элей- кум!— дед!. — Уэлейкум-ассалам! KiM екен!н 6inrici кеп, Eflire басын жогарыга кегж ите кетердк Б ул жолды д бойындагылар 6ipiH-6ipi жадсы бш е- Д1. Мынау да таныс wiriT екеи. Ед!ге оган аманат тапсыр- ды: «Думбел станциясында туратын Айзадара экес!н!ц дазасын ест!рт»,— деп отшдь Цумбелде бригадалар ауы- сады екен де, мына ж ш т Kepi дайтады екеп. Кдзангаптыц аруагын сыйлайтын ж1г!т егер Айзада улгерсе, дайтарда семьясын ала келмекш! де болды. Созшде туратын ж1г!т. Eflirem n ардасындагы ж ук ж е- д!лдеп далгандай болды: 6ip жумыс тынгап спядты. Пойыз жылжи 6epfli де, Eflire машинистпеп доштасып турып, жол жагалап келе жатдан узын тура 6ipeyfli кез1 шалый далды. Е дпе дадала дарап ед!: Едшбай екен. Ед1ге ¥зы нтура Ед!лбайга кезегш OTKiain, eKeyi Ца- зангапты еске алый, айылап-уЫлеп болгаиша, Борандыда тары да дос-дос пойыз жыртылып-айрылысып улгерд!. 1с- т!ц 6epiH адыр-тадыр ет м зш болып уйш е дайтып келе жат да нда, Ед1гешц eciue тары 6ip ой сап ето далды: бара­ на оны эйелш е айтуды, айтуды емес-ау адылдасуды мулде умытый кеткен екен. Оу, муныд e3inin дыздары мен куйеу балалары бар гой. Цазангаптыц дазасын оларга далай ха- барласа екен? Eflirem n орго шыддан eKi дызыиыц 6ipi — Цывылорда жадта турар од!. Улкон дызы кур!ш совхозын- да, Kyiieyi тракторшы. Кенж о дызы оусчм Цазалы мацында турушы ед|, Keiiin епкес1не жадындап донмс аударып, сол совхоэга шрген, оныц Kyfieyi шофер. Цазангап олар-

дыц eKi туып, 6ip калганы емес. Оны жерлеуге датыспа- дыцдар деп оларды ешюм секпес. Bipafl Едагенщ балала- ры уш ш Цазангап ец ж ады н туыстан да артьщ едь Eflire- нщ дыздары осы Борандыда Цазангантыц коз алдында туып, есть Кумбел станцнясындагы интернатта жатып одыды. Станцняга оларды кейде Eflire, кейде Дазангап апарып салатын. Е д донщ ecine дыздары тусш KeTTi. Ка- никулге келерде, не дайтарда Eflire оларды Царанарга м п т з ш алушы едь Kiuiici ашаныц алдында, улкеш ар- тында, ортасында Eflire, Даранар Борандыдан Думбелге сау желш уш сагатта жетш баратын. Дыстыд куш уза- гы рад ж уретш , ернне. Е;игеш'ц долы жумыстан босамаган кезде Дазангап апарып салатын. Дазекец дыздардыц еке- сш дей болып кетщ ед1 гой. Eflire ертец ертемен дыздарына телеграмма ж1бермекш1 болды, ар жагы 6ip ж еш бола жатар... Эйтеухр, Дазангаптыд енд1 бул жары д дуниеде ж о д екенш бшгендер! керек... Д еле жатып тагы да eciHe туйе туст1. Ертед ерте Да- ранарды ерютен айдап экелмесе болмас, опыц абден Keperi болып тур. Олу одай емес, елгенд! а д жуып, арулап аттан- дыру да (лрталай ш аруа... М ундайда 6ipece анау ж од, 6i- ресе мынау жод, кебшнен бастап даралы ас шыретш отынга дейш бэрш аттыц жалы, туйеш ц домында туген- деуге тура келедь Дал осыны ойланып келе ж атданда, эуе толдып кет- кендей болды. Согыста ж ургенде осындайды сезш упи ед1, жырадтан орасан жарылыстыц сурапыл толдынымен ауа тедселш , аяд астындагы ж ер солд-солд ете далды. Дал бет алдынап, сонау Сарыезек космодромы ж адтан тула боны отпен ерш ген ел д ей р пале аспапга дарай атылып, шуба- ладдай зымырап бара жатты. Eflire сасып далды — дэл алдынап аспанга ракета атылды. Мупдайды бурын керген емес. Осы аймадтыц адамдары спядты бул да «Сарыезек — 1» деген космодром барын, оныц бул арадан дырыд шадты шадырым ж ерде екенш , олай дарай Тец1рек-Там разъез1- нен басда TeMip ж ол шыгатынын, айдалада улкен дала пайда болганын, онда улкен-улкен магазнндер бар eiteniH ecTHTin. Космонавтар, космосда уш улар туралы радиодан ылги да ecTin, газеттен одитын. Осы улы одпгалардыц 6api ipreciiifle болып жатдан спядты. вйткеш Сэбитжан тура- тын облыс орталыгындагы керкемвнерпаздар концертшде балалар хорга досылып: «Bi3 элем д еп е д бадытты бала- лармыз, co6e6i космонавт агайлар космосда 6i3flin жердеп уш ып жаты р»,— деп жырлайды. Ал облыс орталыгы болса 22

бул арадан пойызбеп 6ip жарым тэул!к жер. Ал 6ipan космодромныц апналасыныц 6opi жабыц зона болгандыц- тап, Eflire сол космодромныц дэл ipreciiiflo ж ур ш , мунда- ры жайларды басца жацта'н, элдецайдан ест!генш е тоц. Мше, енд1 Tynri аспанды цацыратып, от-жалын болып орш п, айналасын секецдеген ац сэулеге малындырып, арцырап уш цан сарыш ракетасын туцрыш рет ез коз1мен Kepin тур. «Апыр-ай, анау оттыц ш пнде адам бар ма екен?»— деп Едагенщ eci кеттк Bipey болды ма екен, екеу ме екен? Апыр-ау, космодромныц ipreciiifle ж ур ш , аспан- ра ракета ушцанын бурын цалай байцамаган? Космосца ушцан кемелер мен ракеталардыц саныпан адасуга бола- ды, б1рац Eflire солардыц 6ipeyiH де кормеген. М умкш, олар ылри да кунд1з ушырылран шырар. К ун жарыцта олардыц ушцаны байцала да бермейтш болар. Ал мыпасы болса, тунделетш женелдь Мунысы тотен шаруа ма, элде жоспарлы нэрсе ме? Б элш м, ол тунде уш цанмен, кепик- пей кунд1зге тап болатып шырар? Элы С эбитж ан дэл 6ip e3i ушып жургепдей-ац, космоста apuip жарты саЕат са- йып куп мен тун алмасып отырады деп согады. Сэбпт- жаннап сурайтын екен oain. Оныц бшмейт1н1 ж оц. Эй, e3i де эмбебап несем Kici Kepinrici келш -ац турады -ау. ЕнД1 цайтсш, облыс орталырыида цызмет ютейд1 рой. Ай, сонда да OTipiK KiciMcin к ереп не? Этеш тщ аты — этеш , цы- ранныц аты — цыран рой. б зщ м ен е зщ бол да цал. «Мен бэлепшекецмен 6ipre болдым, улкен Kicini айтам, мен оган былан дедш »,— деп бесетш ш цайтесщ . А л узы нтура Едшбай 6ip кез Сэбптжанныц цызмет iCTefiTiH ж ерш до болтаны бар, сол Едшбай айтады: «Б1здщ Сэбитжан, дей- Д1> телефон мен бастыц кабинет! арасында зыр ж у п р ш жур, дейдь «Тыцдап турмын, Элжапар ЦаЬарманович! Цуп болады, Элжапар К,а1трманович! К,эз1р-цэз1р, Элжа­ пар КаЬарманович!» Ал бастыгы болса, озш щ кабинетшде жайбарацат отырып, кнонканы басып цалып, Сэбитжан- ды зыр ж уп р тш цояды»,— дейдь С ейип, Е дш бай онымеп ж ендеп сейлесе до алмай цайтыпты... «Е, б!здщ Боран- дылыц ж ер л ет м 1зд!ц жагдайы сондай екен»,— деп цой- ды. Ж э, Tanipi жарылцасын, Tipi журсо бопты да. Тек Цазангап жарыцтыцты аяйсыц да. Баласыиыц жолында цурбапдыц бола жаздаушы едь 0ле-олгепшо баласы тура- лы «шей» деген Kici емес. Баласы мои кслпш пц цолында турмац болып, цалага Komin тс барды. Онбай, цолымызда турмасац болмайды деп Kemipin экеткен ездер!, Ацырыида не болды... Ж э, бул мулде басца хнкая... 23

Сол 6ip тунпщ ортасыпда космос ракетасын гарытда дулдырап кор!нбей кеткенше шыгарын салып турим, Едь ге осы идам оиларды бастан кешкеп-дк Гажайын ракета- йыц cor-,!.; :;п копке деш н парам налган. Тек от бурдыра- ган корабль 6ipie-6ipTe сыгымдалып, Kinripeiiin, Tyncia туцгиыдда суцгш iteTin, буалдыр а д нуктеге айналганша дарап турым, басыи Gip шайдап до иды да, эм цуанган, эм дорыддап, майдандасцан сез1мнщ жетегшде кете барды. Э лп кереметкс гажап далса да, оиыц дыры-сырыи бше алмай, 6ip турл1 урей билегепдей де болды. Онда-ягодта э л п жанына жадыпдап келген т у л т ecine TycTi. Мына галамат от аснанга атылган кезде сол манда журген тул м байгустыц Kyui ис болды екен? Kipepre тесш таппай жан- таласдан-ад шыгар... Боранды 1',flirt: тунп гажаймпты KopyiH Корее де, ол ракетапыд ме мадсатмен, не упнн ушырылганын, орипо, бшген жод, бшуге tuicTi де емес. Ал ракета болса бурып- гы сэн-салтанатсыз, журналистерс1з, рапортсыз, шурыл ушырылып е;и. Аморикан-Совет к-слiciмi бойыншп «Трам­ плин» деп аталатын, орбитага 6ip жарым жылдан артыд уадыттан 6epi орналасдан «Паритет» космос станцнясын- да тетенше 6ip жагдай болып далды да, элг1 Eflire корген тунг! ракета асыгыс, шугыл уш дан. Едй-е они дайдан бш- ciH. Осы 6ip одпFa оиыц oaine де тш елей датысты болып кетерш дайдан б!лсш. Пул дунпеде адамзат 6ip-6ipiMen байланысты, дупне солей жаратылган. Д есе даты мына жагдай Едй-енщ тагдырыма тж елей прелстппп сипам де б1лген ж од. Ал Сарыозсктон уш дан тунп ракетапмц сонын ала, жер шарыныц аргы 6eTineii, Невада космодромынан рарышда тары 6ip ракета ушып ш мддан. Оиыц да беталыс багыты «Трамплип» орбптасындагы «Парптот» космос станциясы болатын. Тек ушуы ж ердщ аргы бетшен. Му- ныц 6apin Eflire дайдан бшмешш, бкчмек турмад, сезгеп де ж од дой. Бул eKi корабльдщ CKeyi де космосда «Конвенция» авианосецшен бер!лген команда бопынша ушырылып едм Ал «Конвенция» BipiKKeH Совет-Амерпкаи «Демиург» программасы басдармасы орталыгыныц жуз1п журген ба- васы едь «Копвепцпя» авианосец! Тыпыд мухитта, Алеут арал- дарыиан солтуст!кке дарам, Владивосток пен Сан-Фран­ циско далаларыпыц дэл орта тусында турадты жуаш ж ур­ ген. BipiKKOH Б асдару Орталыгы — дыедартып айтдан- да — Bip6acop — бул кезде э л п ракеталардыц, «Трам­ 24

плин» орбптасына уш ып шыгуын ш ыдамсы здыдпен дада- галап тур едь 03ip re 6api сет™ сиядты. Eiifli «Паритет» станциясымен ж ж тесу м ж деы тур. Б ул Miидет api деса ете курдел1 едь бй тк еш э л п ракеталар «Паритетпен» 6ipiHeH соц 6ipi кезекпен келш тш теспейдц en e y i eKi ба- сынан б1рден, 6ip м езп л д е Kenin Tyiiicyi ra ic едь «Паритет» м1ве он eni сагаттан асты, «Конвенция- дан» лшерш ген Б1рбасордыц сигналдарына ж ауап бермей цойды; eaiMOH яактесуге бара ж атдан ракеталардьщ сиг- налдарыпа да «Паритет» тырс етпедь.. «Паритеттеп» космонавтарга не болганын жедел аныдтау керек болып тур efli гой... II Б у л в л ке д е пойыадар шыгыстан батысца ц а р а й , батыс- тан шытысца царай ж уйт кт жатады... Б у л в л ке д е телир ж олды ц цос цапт алынан басталып caifара cap д а л ан ы ц KindiK тусы — С ары взект щ уланта- й ы р ж азыгы к в с ш п жатады. Б у л влкеде цашыцтыц атаулы, уацыттыц Г ринвич м е­ ри ди ан ы бойы н ш а в л ш е н ге ш н д е й , телир ж олды ц алыс-ж а- цындыгына царай влшенедй А л , пойы здар шыгыстан батысца, батыстан шытысца царай жуйткЫ жатады... Боранды разъезжен наймандардыц ру зираты Ана- Бештке дейш егер Сарывзектщ даласымен тетесш ен сал- са отыз шадырымдай болып далады. Ал айдалада, ж ол- сызда адасып журерм!з десе, TeMip ж олмеп жарыса ж урш отыратын дара жолга тусу керек. Bipan, онда ж ол узара- ды. Онда Кисыдсайдыц ойпацынан А на-Беш тке дейш еде- yip жерд1 одагайлата ж уруге тура келед!. Bipaic; басда амал жоц. Е д кем1 — барары отыз, дайтары тагы отыз шадырымдай. Ал енд1 сол А на-Беш тке барар жолды Е д ь геден басдалары бшмейтш. Кенеден сацталган Апа-Бейгг деген эират барын, соган байланысты толын жатдан ацыз-ецпмелер барын басдалар бш епн, 6ipai; oa«epi ба- рып, коздер1мен корген емес. Бул уады тда дойш бастары- на ондай кун тускен ж од едь Tewip жолды ц бойындагы ceria уйл! Борандыда коп жылдан 6epi тудгыш рет ел ж шыгарылмадшы. Бугап дейш 6ip сэби ды з бала ентшпе- ден шетшсп efli, опы ата-апасы ез елш е, Орал облысына апарып дойып келдь Будан 6ipaa жыл бурып К умбел станцнясыпыц ауруханасыпда Казангаптыц KOMnipi Бекей дайтыс болганда, ол сол К ум бел деп зпратда дойылды. 29

М ардум ды Борандыга экелш ж ерл еудщ poTi ж о д ед1. К,умбел — бул Сарыозек олк есш деп ец улкен станция, epi десе ыунда Цазапгаитыц дызы Айзада, пияикеш, бе- peKecia де болса, эйтеу1р, куйеу баласы турады . М ардум- пыц бештш о кез дырын сала журер деген. BipaK оида Цазангап Tipi ед1 гоп. KeMuipin далай жайгастырарын 03i m einin efli гой. А л enfli Цазангапты ц озш далай аттандырмад? Ж урт сяд! осы тыгырыдта турган. Eflire айтданьш ан дайтпады. — Эй, ж т т т е р , болмайтмн onriMeui не ды лвсыцдар,— деп ж астар жагы н ж асдап дойды .— Ц азекец сынды Kiciui бабалар ж атдан Ана-Бсштке апарып доямыз. М ардумныд айтдан арызы солай. Адыргы тш егш оры ндау б iзге парыз. К эпе, коп созд! дойып, icKe KipiceuiK. Ж ол жы рад. Тац сэр щ ен дозгал м асад болмас-ты... Бэтуалы с е з Ед!геден шыгатынын ж уртты ц бэр! мо- йындады да, соныц айтданыпа тодтады. Айтпадшы, Сэ- бптжан 6ipaa дпдайып отырды. Хабар тш ымеп-ад, жук та- ситын пойызбен ж етш келгеп. Жолаушы тасвтын пойыз Борандыга тодтамайды гой. Экесш щ eni-Tipicin бшмесе де , С эбитжанньщ , oi'rrcyip, ж еделдет!п ж еткен ш е Efliro елж1реп, 6ip цуаидм дейсщ. Э дегенде екеу! душадтасмп Kopicin, ортад дайгы дан у г ш п 6ip агы л-тепл жыласмн кеп. К еш н Ед1ге ез дылыгына eei тацданганы бар. Себит- жанды кеудесш е дысып, ецкшдеп жылап турып: «Айна- лайын-ай, келгешц дандай жадсы болды, келгешц дапдай ж а д е н болды !»— д е й берген. С эбптж ан келгеннен К,азап- гап Tipinin кететш дей, доймай дайталады -ау. Неге муиша еп л г еш н Ед!ге ез! де туы нбейдц буры н буйт!п eMipiitfle жылап керген емес-т1. Цазангаптыц дадырап далган жа- таган жам ан уш н !ц алды нда турып, eneyi копке дей in enipefli. Ед1генщ ж уйкесш элдене босатып ж1бердк.. Сэ- битжанныц кез алдыпда ecneni еске тусть Ж ап-жас бала е д д oKeci жаны пдай ж адсы Kopynii е д ь К у м бел деп тем!р- жолшылардыд балалары жатып одптын мектеп-ннтернат- тагы С эбптж анга E;(ire Цазангап eiteyi 6ipeco пойы збен, 6ip ece туйем ен кезек-кезек барып, баланы 6ipey-Mipey ше- кесш ен шертш доймады ма екен, eei бузыдтыд жасап дой- мады ма екен, одуы далай екен, мугал!мдер1 не айтар екен деп, жагдайып удайы бЫ п туратын. Ал канпкулдан дай- тарда, бала сабагыпан далып доймасын деп, боранга да, дарга да дарамай, тонга орап алып, Цунбелге жетк!зш салатын. ге

Цайырылмас кайрап сол 6ip кундер! Bapi д е 6ip кун- пдей болмай, керген тустей, сагымдай оттЕкетть Енд1 MiHe, алдында зщ п ттей ж ш т тур. Сол 6ip к е зд е п сэбиден eMic-eMic елее налган: бады ран кез, е зу жимас, кулекеш. Тек енд1 к е з в д р ш киетга болыпты. Ж эш р ептш налпан кшп, мыж-мыж галстук тагып алыпты. Бул кунде нызмеы облыс орталыгында, содан да ipi, лауазымды бо- лып KepiHrici келедц 6ipan eMip деген муттайым, лауазым­ ды бастыд болу оцай емес. 03 i талай шанлнып айтнандаи, арна тутар нолдаушьщ, тамыр-таные, туыснаньщ болма- са — 6api бекер. Боранды дейтш ра зъ е зде п элдебнр Цазангап дегеннщ баласы шмшц шшэрасы? Алда, бай- гус-ай десецип! Енд1 сол ж ам ан-ж эутш экеден де айрылып далды. 0Л1 арыстаннан Tipi тыпщан артын, жам ан да болса, aKeci едп енд1 нудай опы да ноймады. Жылап-сьщтау тыйылып, TipuiifliK намын ойласатын да мезгш ж етп . Сейтсе айналайын бйпмпаз Сэбитжан экесш нурметтеп шыгарып салу yniiH емес, апыл-гупыл коме салу yniiH колген болып шынты. 0KeciHin ж у зш жасыра салып, iaiHHie найтып кетпекпп екеп. А у, ж ер ту б ш д е п Ана-Бейггке сандалып не керек, табалдырынтан аттап шынсац дун иенщ ниырына деш н Сары езектщ ну даласы кесшш жатдан жон па? Ж ер жетпей ме сонша! Осы ауыл- дап узамай-ан, TeMip жолды ц бойындагы 6ip тобеппктщ басына ноя салуга болады гой. 0Mip бойы жумыс iCTereH жер! осы, Kapi тем1ржолшы жатсын TeMip жолдыц бойын- да пойыздардыц apbi-6epi агылын еткенш сезш . С эбитжан осылай жосыды. TinTi «елгеннщ сауабы квмген», д е п ecKi нагаданы да еске салып нойды. Bapi6ip емес пе, efiTeyip, ит-нусна жем болмайтындай, ж уз1 жасырылса — болды емес пе, мундайда созбалацдатпай, елшт1 тез жвнелткен жен. Анылды Сэбитжан осылай жосыды. Осылай жосып ол езш -eai актаган болды: жумысбасты адам, бастынтардан эке-кеке деп суранып шыннан. Зират алые па, жанын ба — Онда бастынтардыц нанш а шаруасы бар. Айтнан уадытта — жумыста бол! Бвтеп евз жон. Бас- тынтыц аты — бастын, наланыц аты — нала. Сэбитжанныц бвспес1я ecTin, Epire 03in-03i Kapi анман деп 6ip кустэналады дейс!ц. Марнум Цазангаптап бола тура, болымсыэ туган мына 6ip сшЫ тшт! ж аца гана ну- шантап турып вг1ле жылап, ецк!лдеген1 ecine Tycin, уяттап бот! дуылдап, озш-оз1 аяп KeTTi. Уйд!ц iprecine текшелеп жиган еск! шпал агаштыц уст!нде 6eceyi отырган. Е;цге олаидын арасынан тура келд1 де im ine ызасы сыймай бу- 27

лыдса да, дэл бугш мардум Дазангаптьщ аруагып сыйла- рандыдтан рана, тш деп-тшдеп жШере жаздап, esiu-eai орец тежедк Бар айтданы: — Элбетте, айнала жер коп ной. Bipan озге журт вз жадынын дай ж ер болса, сол ж ерге кеме салмайды. Cipo, сол TeriH болмас. Эйтпесе 6ipey ауылдыц ipreciHfleri жерд! аяп тур дейсщ бе?— деп тонтап едд борандылынтар ун- Tyncia тьщдап отыр екен,— К едесш , Keniciiwep, мен шаруа жайгайын. Соны айтып, ашу-ызага булыннанпан бет-аузы сиыд- сыздана нарауытып, бэледен api кетш отырды. Дабагынан Нар жауып, настары туш сш кетть Морт мш ездд адуын адам рой Ед1ге. Оны журттьщ Боранды Eflire ден ж ур уш щ 6ip м эш — осы бурн-сарн еткен мшез1 едь 8rapiM, дэл naaip Сэбитжан жеке-дара отырса, ол арсыздыц бет-жузше дара- май, OMip бани ecin en жьщ пастай етш , оныц HTTiriH 6exiiie шыжгырып басар едь Bipan натыпдарша бажылдасып жат- Нысы келмедь Даты ндар демекпп, а з ауылдыч эйелдер1 сыпсычдап, бурнылдасып жур: екесш жерлеуге емес, мей- ман бон келгендей рой мынау oai. Кок тиыисыз, eKi нолын мурнына тырып к е л г е т Heci нудай-ау! Баснасы-басна, 6ip пэшке ш ай ала келсе дайтедь 8 a r i каладагы сурчин эйелш айтсайшы, эйелш. Туган атасы елщ жатданда, аруагыи сыйлап, ататайлап келш, жылап-сынтап, жонтаса дайтедд коргещц келш нусап. Ар-уяттан ада болтан даланыд дан- шыры! Шал байрус oni шаруасы шайналмай, eKi сауын in- ген, оп-он бес чозылы ной устап турган кезде найыи атасы жансы едь Ол кезде келпи дайта-дайта келш , аныры айт- Нанын icTeTTi: малдыч 6apiH сатдызып, шалды е з иолына алран болды да, аншасына мебельд1 де, машпнаньг да долга Tycipfli. Сол-сол екен, шал отырса — опан, турса — сопан тукке Keperi жон болды да налдьг. Бнд1 нарасын да керсет- пейдп Борандыньщ эйелдер1 осыны айтып ш атан шыгар- мадшы ед{, Eflire тодтатып тастады. «Мундай куш ундер1ц- fli шырара кормеддер, ойбай, ездер1 бш сш , 6is шатаспа- йын»,— дедь Eflire мал норага дарай бет алды. Даранарды ер!стен ертелетш айдап келш, байлап дойып едд анда-санда бады- рып дойып тур екен жануар. Содры аптада туйелер келе- ciMGH досылып ек! рет келш дудыдтан с у imKeni болмаса, Боранды Даранар удайы ерште бос ж урген. Соган жаман уйреш п, TiciH адепта адырьш-бадырып, opicTi ацеап, бай- лауга кенбей дудай урып тур, 8алым неме. Нодтага уйрен- бесе, о да 6ip тозадда тускендей нэрсе рой.

Жагдайдыц осылай боларыи кун Lnrepi б ш се де, Сэбит- жанныц эл п ceaiueii мулде кецип калган Ед!ге, Царанар- дын кдсына келдь Бул ацмац е з экесш щ ел ш н шыгарып салуга цатысудыц eaiH элдеш мге м ш дет цылатын сияцты- ау. Экесш щ ел1м1 езш е масыл болып жабы сцандай, содан ейтш-буйтш апыл-гупыл кутыла салгысы келгендей сыца- йы. Eflire соган бола с езш кор кылып жаткысы келмедк се- aiHe татитын адамныц сыцпытын кормедк 6opi6ip Едшешц eai аткаратын мшдет, api десе ауылдастары да карап кал- май, колгабыс eTin жатыр. Ж ол бойындагы жумыстан колы бостардыц 6api ертецп олш шыгарып, каралы ас беру ж у- мысына белсене Kipicin KeTTi. Эйелдер уй-уйден ыдыс-аяк жинап, самаурындарын ыскылап тазалап, камыр ашытып, бауырсак nicipe бастады. Еркектер жаты шелекпен су та- сып, кара май сщ ген еск! шпалдарды жарып, отын дайыи- дады. Бул шал далада отын да судай кат едй Жумысбасты адамдарды аландатып, кай-кайдагыны 6ocin, Сэбитжан аякка оралгы болды. Облыста KiM кандай кызметте, KiM орнынап алынды, оныц орпына шм барды деген сиякты Кысыр эцпм е. Ал атасыньщ казасына ез эйелйпц келмей Калганы KanepiHe Kipin шыгар емес. Цызык-ау, кудая тоба! Ойелппц келмеген себебк шетелдп: меймандар катысатын элдеб1р конференцияда болуы керек екен. Сэбнтжанныц энел! болмаса, конференция карац калатыпдай. Ал маркум Цазангаитыц немерелер1 неге келмедк деп ешшм казбалап та жатцан жок. Сэбнтжанныц балалары болашацта инсти­ тутка тусу ymiH Tayip аттестат алмак болып, оку yлгepiм i жолында Kypecin жатса керек. «Бул ж урт не боп барады!—* деп кушп-шст1 Eflire im iu eu .— Булар ymiH ел1мнен баска- иыц 6api Kuflipai!»— Ед1гепщ жаны ж ай таппады:— «Б у­ лар eaiMfli сыйламаса, п р щ ш к т щ ца.'ирш кайдан бш сш ! Булар калай, не ymiH eMip cypin ж ур eai? 0м1рдщ мэш не сонда булар ушш?» Eflire ашуын Каранардап алып: — Неменеге бакыра бересщ , колтырауын?— деп айкай салды.— Аспанга карай анырайсыц келш , аспапда сен! КУДай ест!п тургандай!— Е дие взш щ бурасын ебдеп шы- дай алмай кеткенде гана «колтырауын» деи coryiui efli. Осында келш-квтш журвтш жол жопдеугшлер гой, Кара- пардыц аксиган т1сш, ацырган Typin Kepin колтырауын атап жургеп.— Бакыра берме, колтырауын, тш щ ш ц бэ- pin кагып тастармыл, бэлем! Туйон! жазылау керек efli, осы !ске алданып, Ед!гет‘ц ашуы таокайын дед1, Борапды Каранардыц кескш-келбетк 29

тур-тулгасы к е ш с й -а д ед1, eei де ж ардай болатын. Eflire ж ада кергендей, суйсш е да рай далды. Eflire бойдан кенде болмаса да, Даранардыц басына созса долы ж етпес ед1. Efli­ re e6in тауып, бураныц буйдасын тартып, басын uin, дам- шыныц сабымен кус-кус Ti3ecinen дадды лап, даусын ж еш- ре шыгарып, cecKeuflipin, эрец дегенде ш огердЬау, eiiTeyip. Бура барынша бадырып-шадырып, адыры дожасыныц де- генш е кенш , Ti3eciH 6yrin, к ед кеудесш ж ерге тесеп, ш еге т у е й де, тынышталды. Eflire аш ага KipicTi. Туйен! бабымен эбзелдеу уй тургызгандай курдел1 шар- уа гой. А ш а деген туй еш д ycTine апарып дондыра салатын ер-тодым емес, машадаты коп, машыдтанбаган адамныд долынан келм ес йр н п л ш , opi десе Царанардай алыпты эбзел д еу ymiH долыдныц даруы де а з болмау керек. Бураны ц Царанар атануы да т е й н емес: басыныд, мой- ныныд шудасы й зе с ш е д е т и салбырап, дап-дара болып келедц келте дуйрыгыныц уш ы да дара; ал nip мойныныц у е й , тос, бауыры, сауыры — 6opi Kepiciume саргыш жунд! болып жаратылган. Cepinneai дос вркеш мунарадай й ш р е- йш, бураныц мерейш ecipin тургандай айбыпды келбет бе- pefli. Буырданган Царанар тур-туйм ен де, жартастай ж а- ратылысымен де KepiKTi гой. 03i де даз1р жиырмадан асдап ш агында бура болып бурдылдап, ж арап журген кез1 efli. Ойсылдара жарыдтыдтыд туцымы кеп жасайды. 1ш- санш ц б е е й й ш ыдпай боталамайтыны да содан шыгар. Содан сод да жыл сайын емес, eKi жылда 6ip боталайды гой. T ipi якшдпетщ im iiifle баласы н дурсагында е д кеп KeiepeTin — он eKi ай квтер ейн ж ануар тек осы туйе ту- ды мы . Eflire бул тулш т!ц цад!р1н 6iaep efli де, Царанарды уда- йы бабында устайтын. Туйе малыныц берекесшщ 6e.irici — epKemi рой. брк еп п баладай болып, й п -TiK турса, ж ануар- ды д куши болгапы. Е дЬ еш ц согыстан жада гана оралып, осы Борандыныц разъезше жумыеда турган Kesi. Эне, сопда Ц азангап Eflirere ерул!гщ болсын деп уйр екйд балапанындай урпиген, нэп-нэзш , эл! емшектен ш ыдпаган ш ш ж э у ботага ен салып, бэйрелвп 6epin едй Сол болбыр ботадан Царанар шыдты гой кейш. Ол кезде Eflire дылшылдагап >i;iriT ед1, пиркЕн! Боран- дыда садал-шашым агаргэнша турып далам доп уш уйдта- са Tycine Kipiu пе ол кезде? Бул кунде ж ас кезш де тускен суретке апда-сапда дарап дойып, оз кезш в t)3i сеибейд!: адам танымастай езгврш , а ппад дуд ай болып кеттЕ TinTi дасына деш н агарганын айтсадш ы. Бет-элпет1, эрппе, оз- 30

гергон. Bipan егде тартцан жасы на царапай, ел! де цуна- цы, цол-аягы ж ецш . Эйтеу1р, езш ен-ез1 эуел1 мурт цойды, содав сод сацал цойды. Ал енд1 сацалын цырдырайын десе тыр жал ацаш цалатындай ыцгайсызданады. Сол 6ip шк! шацтан 6epi ыцылым заман OTin кеткен сияцты. Мына цаз1р Царанарды жазы лап ж у р ш , арыстапша ацырып, ш удалы дара басын бурып царап, бурц-бурц еткен бурага анда-санда айцайлап, цолын KOTepin ж асцап дойып, соноу 6ip ж ас шагын еске алып, ж аны ж ады рап сала бер- гендей болды... Eflire К,арапарды ш егерш дойып, кепке дейш ебзел деу- мен еуре болды. Б у жолы бураны ж азы ламас бурын ycTi- не есквден цалган жэд1гер ж абум ен жабулады . Ж а б у ни­ тей шашацталган, оца-зермен оюланган, хас шебердщ цолынан шыццан аяулы, цымбат мулж едь Ушбала оны козшщ царашыгындай элпеттеп сацтап журетш . Кара- нарды ыунымев содгы рет цашан жабулаганы Ед1гешд есш де ж оц. MiHe, енд1 жабулауды д peTi тусть.. Жазылап б1ткен с од, Eflire К,аранарды нуцып-нуцып орныван тургызды. Бураны айналдыра царап шыцты да, ез енерш е к е д Ы толып, масаттанып цалды. Шашацты ж а­ бу жабылРан, шашау шыцпай жазыланган Каранардыц ту- рысында салтанатты Ьэм ц уд1ретт1 6ip Kepinic бар е д ь К ер- cin жастар, ecipece, е л п С эбнтжан Kopcin. K epcin де Haflipni адамды ацыргы сапарга ж енелтш валу цайрылы шаруа болса да еуре-сарсац, цолбайлау TipminiK емес, адамгерш шк, аруац сыйларан б т м д ш к , улы ic екенш бш сш , туге! Bipeynep Kici ж енелткенде музыка тартцызып жатады, б1реулер жалау жыцтырады, ал енд! 6ipeyaep тарсылдатып аспанга мылтыд атып жатады, базб1реулер гул шашып, венок дойып жатады... Ал Борандыныд Enireci ертен ертемен шашацты жа- буын желб1ретш Кара нарFa мш едц Казангапты содры са- парга алып шыддандарды д алдын бастап, Ана-Беййт жолы- на царап бет алады. Сарыезектщ улангайыр дула даласып Kecin eTin бара жатып, Казангапты еске алады. К азангап- тыц тшегш орындап оны бабалардыд знраты — А на-Беш т- ке апарып ацыргы мекешне жайгастырады. Солай деп туй- ген увделер1 бар о бастан. Ана-БеШт алые болсын, жады н болсын, 6epi6ip, Ед!генщ Казапгапца берген уэдесш , Ка- зангаптыд арыз-тшегш ешк1м де, тнгп мардумны д бел ба- ласы Себвтжан да буза алмас... Бул ш енпмшц булжымасып 6uicin ж урт, соныд уга!н Каранар жабуланьш, ебзелденгешн Kopciu журт. 91

К ерсш 6api, керсш ж урт. Ед1ге Ца paнарды буйдасынаи жетектеп, аз ауылдыц уйлерш айналып шыгып, Цазангап- тыц, жатаган ж эутш уйш щ алдына келiи тодтады. Kepcin 6api. Борандыпыц Eflireci уэдесш жута алмайды. Тек м у ш / дэлелдейм1в деп бекер шыр-пыр болады. Ж урт онсыз дпт 6iaefli гой. Е дш еш д туйеш эбзелдеум ен элек болып журге- HiH Kepin узы нтура Едш бай caTin тауыы С эбитжаиды о д а -' ша шыгарын алган-ды. — Ж ур, ana6ip келецкеге барып отырып, эдпмелесеш к.'1 Эдпме узадда созылган жод. Едшбай мэйыедкелеа жат- пастан, т од етерга б1р-ад айтты: — Ал, Сэбитжан, эдпм е былай: бул жарыд дуниеде экеднщ Боранды Едше сиядты досы барына uiyidp деп, дудайга мыц да 6ip дулдыд дыл, бш дщ бе. Мардумды ад жуы п, арулап дою га Kecip етпе, бш дщ бе. Ал, асыгады екенсщ — жолыд эне, 6is ceni устамаймыз. Сен упин экеднщ мурдесше 6ip уыс топырадты мен-ад сала сала- мын! — Эке меш ш , не icTeyfli в31м бш ем ш ,— деп Сэбитжан додпланып келе жатыр едд Едшбай оны шорт узш: — Эке сеш ш -ау, ал сен е зщ к ш екен iп.д1 бш е алмай, сандалып турсыц гой! — Айтты ц-ау, сен д е ,— деп С эбитжан ыга бастады .— Ж э, жарайды, 6yrin кершдесетш кун омес. Ана-Бейпт бол- са — А на-Беш т болсыи, онда турган не бар, тек алые дой дегеш м гой... Сонымен бул эдп м е тынылган. Едше Каранарды жабу- лап, Цазангаптыц уш нщ алдыпа экелш байлап, борапды- лыдтарга: «Эй ж т т т ер , бекер сез не керек, мундай азамат арысымызды Ана-Бештке апарып доямыз...»— дегенде лэм деп ешк1м дарсы келмей, 6api де ризалыд бшд1рдь Сол к у п и кеш пен тудгц Борандыпыд аз аулы К,азап- гаптыд уйш щ ауласыпда етш здй Ауа райы да долайлы едь KyHfliari аптап ыстыдтан кейш кешко дарай курт сал- ды ндап KeTTi. С ары езектщ Kyai ж ады ндап далып едк Элемде желшз, ыд-жыдсыз, улы тунжыр тыныштыд мул- rin тур. К е н т алагеу1мде-ад дой сойылып, imeK-дарны аршылып, е й боршаланып, ертедп даралы асда 6api да- йын болып далган. Эл-эз1р TyTiHi быдсыган самаурын- дарды ортага алып, борапдылыдтар ш ай iniin, эж ш -куж ш эдг1ме айтысып отыргап. Ертедге керек шаруаныд 6opi дерлш тыпдырылган, енд! тек ертед-ертемен Лна-Бештке жол тарту далып тур. Kapi ш еш щ дазасында арсыл-гур- сш аЬылап-уЬшей бормес болар, борандылыдтар да ыына

oip тыыыд тунжыр Kenrri ш уш ркелесш дана, мэйектей уйып ынтымадпеп еткерш жатдап. Ал Борандыныц разъезш де эдеттегщ ей пойыздар ке- iin-кетш, жыртылып-айрылысып, 6ipi шыгысда, 6ipi ба- ысда жуйткш жатты... Ана-Бсштке аттанар тацныц алдындары кеш осылай- иа тап-тамаша одд кенеттеп 6ip кездейсод келецс!з m af- ай кездесе к еткев!-. Сол eiti ортада ж ук таситып пойыз- >ен Айзада куйеу! ei<eyi келе далсын. Айзада ауылдыц шетше Kipreinieii ацырасын. Оны Борандыныц вйвлдер! доршап ортага алый, 6api досылып улардай шуласын. 8ci- ресе Айзадага досылып Ушбала егш ш жыласын-ай келш . У тбаланы ц Айзада байгусда жаны ашыраны рас ед1. Еке- y i де армансыз-ад адтарылып, солдылдады-ай келш. Efli- ге Айзаданы: «Тагдырдыц салранына KOHecin де, влгевнщ артынан олмек ж од, сабыр ет!>— деп жубатып Kopin едд Айзада басыла доймады. Кейде eai осылай болады. Экесш щ eaini дай-кайдагы толып жатдап дайрыпы дозгап кеткен себеп сиядты. Кеп- тен 6epi дагапап,ш да тыгыльга турран запыранпыц тыты- вы атылрапдай болды. Шашы добырап, бет-аузы конек- тей болын icin ксткоп Айзада елш ж атдап экесш е мудын шагып, дауыс дылып:, «Талайсыз меи сорлыпы к!мге тас- тап кеттщ, вид! Meni к!м еЫркейда?»— деп жылады.— Байдыд Typi болса — апау, айыдпас араддум ар, маскунем, балаларым болса Tipi жеы м сиядты, эй дейт in ож е. дой дейтш дожа ж од, станция басында дацгып журш , бузыд болып Kerri. Элден булай болса, ертец дарадшыга айна- лып, пойыз тонап, топаны шырады гой. Улкеш болса, j арадда ауыздапып, ш етш до шырарды. Yfire милиция nenin ескертш те кеттй тыймасацдар, ic прокурорга тапсырылады дсп кетт!. Алты б!рдеп жугермекке жалгыз \"3iM не icTeft аламын, дудай, сорлатдап дудай! Экесш щ vypi анау, огап дара асланды су алса да 6opi6ipl Meni аяйтып к!м далды епд1, д у дудай! Айзада айтса-айтдапдай, ityfteyi caci.iFaii араап сигярет- ri бурдыратып, уп ж од, тун ж од, би та р а дусап, м у ж Ы п отыр. Цанша дегенмен, дайын атасыныд дазасына келд1 гой муцайып, басы салбырап, ж у н ж щ кетштк Эйелшщ айдайы — уйреиш1кт! пэрсе. Айдайлайды, ойбайлайды, адыры гааргаап дояды... Б>рад орынсыз жордеп Сэбптжап кшпккен1 рой. Бело содан басталды. Собитжап епкесш уялтпад eni: «Бул не сумдыгыц? К улад ест1п, коз кормеген сумдыдты дайдан » -и то 33

шыгардыц? Экеднщ дазасы на келдщ бе, элде езпда-взщ масдаралайын деп келдщ бе? К,ай замайнан 6epi дазадты д ды зы eaiHin ду р м е ти экесш сен сиядты жодтантын болып ед1? Ц азад эйелдерш щ бурын айтдан улы ж одтау сездер1 ады зга, ен-жырга айпалып, урпадтан урп адда, гасырдан гасырга жеткен ж о д па? Олар ж одтау айтданда елщ ен езгеш ц 6epi елж!реп, егшш жылар болган; сай-суйепцд! сырдыратып, екпе-бауырыпды елждретш, журепщ и сыз- датдан сол улы жодтау дайда енд1? Ж одтау айтканда, олген адампыц дад(р-дасиетд п р л М н д е icTefeH ер л М мен жаксылыгын жер-кекке сыйгмзбай мададтап, марапаТТар едь Эне, бурынгы казак эйелдер1 капдай болган! Ал сен ini не жоп? Осы ж ерге ж о д - ж т г щ д д кем -кет!пддд кврген корлык-зорлыгыцды айтуга келш не едщ?! Айзада да осы сез;ц K\\-Tin тургандай-ад ш ап ете калды. Бурынгы-бурынгы ма, айдайды д кйкесш епд1 салды. «Ау, сен кайдан акылды, окымысты бола калдыц, а? Сен ayeni ana ойелйцй уйретш ал! Сен э л п сылдыра ran с у ду сезде- piKfli eyeni соныц дулагына куй. Ал жоктауДЫц жоралгы- сын корсететш айелiц кайда с е т и , неге келмеген? А, сол сенщ алгап жарыц келш, атасыпа мадактап жоктау айтса жарасар efli да, ейткеш оньщ Tipi кезш де ж адн ей даты- ныдмен екеущ сыгарга битш, урерге итш калдырмай топап экетпеп гге едпщ ер, ей тум ай туа шекк!р, п'рщей таладыддар гой екемдП Эне мев!д байым, маскунем де болса келш отыр, aitTeyip. A y, ceiiiK надсуйер, акылы дария датыныд кайда деймш? /Капы дысылган Сэбптжан: «Мына датыныдды тый- садшы»,— деп Айзаданыд куйбуш е айкай салды. Сейтш ед1, А йзаданы д куйеу! адиланып шыга келд{ де, дайта Собитжанпыд eein алдымыпан ала TycTi. Борандылыдтар жсзделыбалдызДы eKeyiH эр е д дегенде ажыратты. Ж уртты д 6epi ж ш ркенордей, со'ндай oip жу- гымсыз, масдара жагдай етть Едш енщ ж п-epi кум болды, Ол булардыд пас адамдар екеш н б ^ у н л -а д едд 6ipaK дал мынадай масдарампаз болар деп ойлаыаган. Цаны дара йып, куй in KOTjteni сонша: «Сендер, оздср пда ездер!ц сын- ламасаддар, тым дурыса мардумпы д аруагып масдаралап корламасаддар не дылады! Эйтиесе аягыд аспанпат салбырап туссе де аямаймЫн, оз обалыд езщ е , дуып жг берем1н тура!;-* деп датты ескертть 0 лш жепелтер дарсадында осындай 6ip келепт жагдай кез болды. Eflire ж ауар булттай тунерш алды 34

Туксигеп дабагында дасы тагы да дасары са Tyfiicin, тары да кекешнде сум сумдыд суцдылдады: «Бул балалардыд мунысы Heci? Неге булай болып ecTi булар? Булардыц азабын тартып, ыстыгына куйш , суыгына тоцып, Цумбел- дйд интернатына тасып одытып, ofiTeyip, адам болсЫншы, ешммнен кем болмасыншы, Сарыезектщ ш елш де одымай Kesi ашылмай дор болып далып, кеш н б1здд ш нэламасын- шы», деп Цазангап eKeyi жар дулагы жасты дда тимей мэпелегендеп керем1з деген! осы ма ед1? А лда есш ецбек- ай.... Булардыд азамат болып, адам болып ecyine не кедер- ri келд1, неге келецшз шыдты? ¥зы нтура Едш бай бул жолы да ж онш тауып KeTTi, корген-бшгеш бар ебж ш ж т т дой, сол куш кеште ол Едшенщ ардасынан ауыр жукы Tycipin алгандай болды. Едшешц жагдайын ол бшед1 рой. М ундайда дайтыс бол- ган KiciHin балаларыныц epKi бш едд еж елден келе жатдап салт солай. К,анша 6ip кеще, келесау болмасын олардап дутыла алмайсыц, дуып шыга алмайсыц. Айзада мен Сабитжапныц жан-жагынан унжыррасы тусш , тунжырап турган журтты тыгырыдтан шыгарып, ¥ зы н тура Едшбай еб1н тапты: еркектердщ бэрш оз уш не шадырды: — Бул не турыс, далада турып, ж улды з санаймыз ба, онан да б1зд щ уйге журщ дер, ш ай inxin, эцпм ел есш оты- рай ы д ... ¥зы птура Едшбайдыц табалдырыгынан аттаганда, Е д й е басда 6ip дуниеге тап болрандай болды. Ол корий болган сод Едшбайдыц уйш е бурын да келш ж уретш . Кел- ген сайын Едшбайдыц уядай уй ш Kepin суйсш етш . Ал 6yriH ол бул уйде Ko6ipeK отыргысы келдд Ke6ipeii отырса, c'Hceci кетершш, куш-дуаты дайта оралардай KepiHfli. ¥зы нтура Едшбай да басдалар спяцты тем1р ж ол ж у- мысшысы рой, жаладысы да езгелердш ш ен коп емес. Б ас­ далар сиядты бул да дурастырмалы уйд щ жартысында, ei:i СвлмелЬс пэтерде турады. Б1рад бул уйдщ ж е ш мулде белек: тап-таза, жап-жары д, уядай суйшмдй Bip магазин- нен алатын шай басдалардыц уйш де 6ip тур.й де, Едш ­ байдыц уйш де 6ip турлк Бул уйдщ шыны аягымен ш к ен шай бал татпды. 8 йел1 де 6ip дудай оцынаи жолыдтырган мыцболгыр адам, балалары да эп-эдем1... Сарыезекте тур- ганынша турып, содаи сод TayipipeK ж адда дарай жыл- жиды да,— деп дойды iniiiicii Е дйе.— Эрине, кешш кетсе, н к й п и т -а ц ... Kepsi cTirin Kipe 6epic теншшекте далдырып, Eflire imni уйге байпадшац малдас дурып отырганда рана езпнц

узад кунге эбдеи шаршап, парны ашдапын сездь Ардасын iprere суйоп, ун-туншз отырган. Басдалар да дедгелек аласа столды айнала, куцкш-кудкш сейлесш жайгаса бастап едй.. Э д п м е н щ к он е й KeiiiuipeK дозды , eai 6ip турл1 э й д ж эдп м е болды. Тупде корген космос корабл! Е д й еш д eci- н ен д е шырып KeTinTi. Ал мына б!летш т с ш е р д щ сезш ты ддап, едэу^р ойланы п-ад далды. Ол элг! э д п м ед ен бэ- лепдей ж ацалы д ашпаса да, олардыц космос туралы па- йымдауына, езш щ бул жайдан бейхабарлырына тац дал­ ды. B ipan е з 1н-оз1 даж ап жатпады, е и т к е т осы озгелер е зеу р еп э д п м е eTin ж ататы н космос дун иеы Едй-е’ yniin беймэл!м, TyciHin болмас ж ум бад, тым ж ы рад элем бола- тын. Сондыдтан ол осы 6ip космос одигаларына тагдырдап келген б!р дуд!рет ретш де opi садтыдпен, 9pi дурметпен ден дойып дана журетщ . Эйтсе де, тунде корген керемеп оныц жан-дуниесш 6ip сш ю нтш еткен. ¥зы нтура Едш- бай ущ н де осы тун д еп однга эдп м е болды. Алдымен ш убат келдй Кешрнйген сап-салдып двид! ш убат екен. Аздап м асад тарттыратын да купп бар. Разъ- езге келш -кетш журетш жол жендеушш ер шубатты С ары озектщ сырасы де п аямай iiueTin. А л ысты д ас кел- генде Ё дш байды ц уй1нен а р а д та табылды. Ж алпы , жиы н- тойда Eflire квппен 6ipre, ептеп арадтан алып доятыны болушы едд б!рад бул жолы ауыз тимедд аруад кутш отырганып ж урт Tycincin дегеш , opi десе ертец днын да ж ауапты ж ум ы с тур. Keft6ip ж !п ттер , ocipece С эбптжап арадты шубатпен араластырып, одды-солды сштеп отыр- ганы Eflirere унаган ж од. Ш убат пен арад араласдап ж е р де , 6ip арбага eKi ж а р а у ж у й р й о ! парлап ж еккен сиядты, адамныц кедш щ квтерш, аяд-долын жерге тппз- бей ecipTefli гой, жары дты д. B y rin 6ip aд мун ы д орны ж од. Атасадалы аузына бггкен адамдар, ш п еццер деп далай айтарсы д? Ш ама-ш арыдты ездер! де бш м ёй ме. QiiTeyip, 6ip абырой болганда Айзаданы д Kyfteyi арадтан татып ал- май отыр, маскунемге не керек: урттап алса — дылжпяды да далады гой. Б 1р а д э л эз1р ду д а й нысап берш , тек ш убат im in отыр, Цапша кеще болса да, дайын атасыныд даза- сында im in алып, додыз дусап дулап жатпайып деп обла­ гал болу керек. Bipan бул шыдамныд даншага жетерш 6ip дудайдыд osi бшедь Эр Typni эж ш -куж ис эц п м ел ер айтылып жатты. Е дм - бай дурыдтай долы экскаватордыд ецеш шдей созылып-

жиырылып журтда ш убат дуйып бер!п отыргаи. К елее! аяцты Едшеге ycuua 6epin: — Осы, Едеке, кеше тунде мен ы здщ орныцызга ке- аекш ш ккс барып, c is уйппктен шыгып узай берген замат- та 6ip еаламат дум пу гурс еткенде мен дулап кала ж азда- дым. Сыртда жалт дарасам, космодромнан аспанга карай ракета атылган екен! К,удай салмасын, абаж адай! Цудды одтык снякты! Cis де керген шыгарсыз, Едеке?— деген!. — Е, кермей не бопты! Анкайдым да калдым! Ой, сумдыгы-ай, неткен ж ул дар куш ! Туп-тутас от болып ж а- нып KeTin барады, кетш барады, ш еН ж од, m eri ж од! Иманым далмады. М унда данш а жыл турып, ондай кере- метт! керген еыеспш. — Ау, менщ де 6ip m m i рет KepyiM рой!— деп Едшбай шынын айтты. — Оу, мына бойыдмен сен тудгыш рет Kopin ж урсец, мына 6i3 сиядтылар дайдан кереш,— деп Сэбитжан Едш- байдыд узыпдыгын 6ip вжуалап далды. Едшбай бул мыедылра мен бермей, мырс еттй — Бойды дайтесщ, оны дойшы. 6 з коз1ме о зш сенбей- мш: аспан асты тутас лаулаган от! 8 й, тары 6ip космонавт уштыд-ау, жолыц болсын!— деп дойдым. Сойтш дереу транзистордыд дулагын бурайын, оны тастамай ала журе- Min гой. Радиодан далайда хабарлауга Tuic деп ойлаймын. Эдетте, космопавтар ушданда ше-шала космодромнан ха­ бар 6epin жатуш ы ед! рой. Опдайда дикторлар да митин- гщопдеп ерекше nenipin, шалди сейлеп женелгеаде тула бойыд шымырлайды рой. Едеке, шынымды айтсам, ез KoaiMMen керген ракетадагы адамны д атыи бш пм кел1П-ад барады. BipaK адыры бш е алмадым. — Ал, неге?— бэрш еп бурын Себитжан таддалып, да- сын мадгаздана, сыздана Kepin-Kepin дойды. Ол масад тарта бастаган, бет-аузы алаулап, екшндей бастаран кез! ед|. — Бшмеймш. Егатеде де айтпады. Мен «Маякты» ез толдыныпда устап-ад отырдым, керек десе 6ip сез де айтпады... — Мумкш емес! Мунда 6ip кштипан бар!— деп Сэбит­ жан жалма-жан 6ip рюмке арадты 6ip-aK жутып, шубат- пен аттаидырып салып, одырапа далды,— Космосда ap6ip сапар — букш елемд^к одига... Т усш есщ б е ез1д? Бул 6i3- дщ гылым мен саясаттагы улкен оедел1М1з! — Неге скенш б 1лмейм1н. Содгы хабарларды да дал- дырмай тыцдадым, газеттерге шолуды да тыцдадым... 37

— Ы м-м!— деп Сэбитжан басын шайдап-шайдап дой- ды :— Мен дызметте болсам гой, бул ж агдайды д егж ей- тегж еш н элбетте бш ш отырар ед1м! К,ап, шантан алгыр! А, б э л т м , мунда 6ip кш типан бар' шыгар? — Цандай кштнпаны барын дайдан бш еш н, 6ipai; дудай 6inefli бар рой, е з басым ек ш ш да лдым,— деп узын тура Едш бап агынан жарылып адтарылды.— Енд1 дудай- шылырына салсац, ол осы в з1м1зд щ космонавт емес пе. У ш данын оз коз1ммен керд1м. А л мум кш , ол таныс да за д ж йпттердщ 6ip eyi шырар. К,уанранпыц KOKeci сонда болар e,4i рой. К еш н кездесш те далар ма е д ж , сонда айтар е д 1М Онына элден е тусш кетш , С эбитжан Едш байдыд соз1н асьгрыс белш ж 1бердк — Е -е, 6i.TjiiM, бшд1м1 Адамсыз кеме ушырган екен. С ынау ymiH гой, cipa. — Сонда далай?— деп ЕдЬчбай одш иы ддырап далды. — Е , КЭД1МГ1 сы над та. Т усш есщ бе Osin, байдау. Адамсыз ракета космостагы станцняга барып жалгасады, немесе орбитага шырады. Ал, S3ipine далай болары, немен тынары 6enricia. Bapi coTTi аядталса, радиодан хабарлап, газетте жариялайды . Ал, ceTcia аядталса — ундем ей-ад дою ы да мумкш . К эд1м п рылыми сы над дой. — 0 й , мен Tipi адам уш дан екен десем ,— деп Едшбай Meceni дайтып, маддайын сипалай бердь Сэбитжанны д а л п тусшд1рмесшен с о д 6api д е сэл то- ры ддаидай у н -т у н а з отырып далы п e;u, cipa, бул эд г1ме осымен тамам болар да ма ,едд 6ipai<, Е д1ге байдаусы зда бул KenTi одан бетер е р ш т п алды: — Оу, ж т т т е р , сонда ракета космосда адамсыз ушып кеткеш рой, мен солай деп удтым? Ал сонда ракетаны шм басдарады! — KiM басдарганы далай?— деп Сэбитжан аладанын ш арт е т т з ш , сауатсыв Eflirere додилана дарап, т а д дал- гандай болды.— Едеке, онда бэрш радио басдарады. Жер- ден, Б асдару орталыгынан команда берш едй Т усш дщ бе? Ракетаныд ш ш д е адам болган кунн)д езш де, ракетаны радио басдарады. Ал космонавт ез бетшш е тук те штей алманды, ол ym in басдару орталыгыныд рудсаты керек. Кекетай-ау, ол деген!д Сарыезектщ даласымеп Царанарга Minin алып ж елш ж у р у емес дой, анда е те курдел! 6api де- . . — Е, солай де, 6ia дандан бш еМ к,— деп М1дп рл ед1 Е д 1ге.

Борандыньщ Eflireci радио ардылы б асдару дегеид! TYciHe алмайды. Оныд пайымдауынша, радио дегенщ алыстан эуе ардьТйы жеТётш с ез, ун. А л enfli ж ансы з ват­ ты радио ардылы калан басдаруга болады? Егер ракета ш ш д е адам отырса 6ip ж ен: былай i d e , былай к т е деген буйрыдты орындай алады. Е дйе осыныц ж енш сурап бш- мекни е д д 'сурамады. Цурысын дедь Жаны жактырмады. Y hcis отырып далды. 0з бш генш айтып отырганда Сэбит- жан езгелер/ц муиркегендей тым бэлсш ш кетедь «0 зде- pin тук бшмейсщдер, бшгенд1 багаламайсыцдар. Маскунем жаман жездем ерберден сод м е т кылкындырмак та бол- ды. Ал мен болсам, осы отырган бэрщ нен артыд бш емш» дегендей кейш. «Е, кудай б е й ц н ен жарылкасын,— дед! iinm eu Eflire.— Bia cen i негып окытты дейсщ ! B i3 сиякты одымагандардан, б1рдеце артык бш ущ керек кой, эйтеу1р». Ворандыныц Eflireci тагы да: «Мундай адам колына бшик тисе не ктемек? Дол астындарыларды Tipiдей ж е с кояды да. Олар да С эбитжан сиякты OTipiK бш п р б олуга тыры- сады да, эйтпесе кун кере алмас. Сэбитжан гой, eeip ез) 6ipeyflin' кол астында, соны д е зш д е дуШм журтты аузына караткысы келедд тым болмаса Сарыезектщ адамда- рын...»— дёп койды. Ал Сэбитжан болса, шыныпда да бейшара боранды- лыктарды 01ржолата туралатып, тадкалдырып, едсесш езш тастагысы келгендёй 6ip сайрасын дейсщ . C ipe, сей- Tiu, е л п д е апасы мен жездесш ен с ез е с т п , таяк ж еп, те- rin алган абыройын жуып-шаймак болгандай, журтты сезбен, эцпмемен шырмап тастамакшы. Неше тур.й тад- гажайып шытырман одигаларды, гылым ашкан жацалыд- тарды адтарды дейсщ келш. Сейлеп отыр, одтып-одтьш арадтан жутыдкырап-жутыдкырап, артынан шубатты cin- теп отыр. Жутыдкыраган сайын, кызыдкырай т у е й , ды- зыдкыраган сайын 6ecinKipefi туст1 де, бейшара боранды- лыдтар оныд дай сезш е ceHin, дай сезш е c en 6ecin бшмен дал болды. — Оу, ездерщ ойлацдаршы,— дейд1 С эбитжан ж ард- ж урд еткен кез!лд!р1г!шд ар жагындагы масад Keei юле- гейлене, мунарлана Tycin, егер б!ле-б!лседдер, б;з адамэат тарпхындагы е д бадытты адамдармыз. М зселен, Едеке, сен епд! б!зд!д арамыздагы жасы улкен1м:зсщ. Бурын далай ед1, даз!р далай, сен б]'лес!д гой, Едеке. Муны ай- туымныд мэн1с! мынада. Вурын адамдар дудайга ceHeTin. Ежелг! Грекпяда дудайлар Олимп деген тауда турыпты- мыс. 1\\удайлар болганына болайын. Надурыстар нагыз. 89

H e icTenTi дейы цдер гой? А лтыбадан ала ауы з болыпты сейтга, жанжалмен аттары эйгшенштк Ал адамдардыц ахуалы н взгертуге ш амалары келмегеи, Tiirri ол туралы ойламаган да. Эрберден сод сол дудайлардыц ездерПде болмаган. Муныц 6api ж ай ацы з, ертек дой. Ал б1здщ ду- дайларымыз дэл ipreMiaperi космод'ромда, ез1м1здщ Сары- езоктщ ж ерш де турады. Бул уппн бу т л элем алдында мадтана аламы з. Оларды б1зд щ ешдайсы мы з коре алмай- мыз, оларды ешюм бшмендк К ез келген Мырдымбайлар долы н ала ж у п р ш : «К,алан, амансы ц ба?» деуш е ж ол ж од, олай болмайды. Эпо, дудайлар дёп соларды айт! Ал, Еде­ ке, сен гой, радио ардылы космос корабльдерш далай'бас- дарады деп тац даласыд. Ол деген, соз емес, ол элдедашан артта далгап жадалы д! Оныд 6api машина, автоматика, жансыз заттар. Ал радио ардылы адамдарды басдаратын кун туады элк Элп автоматтарды далай басдарса, тура солай басдарады . Оу, TyciHin отырсыддар ма — io p i де- мей, ж ас демей, адамдардыц 6opi тугел радио ардылы басдары латы н болады. И аз1рдщ озш де гылыми нэтпжелор де бар. Б ш к м удделер жолында гылым муны да ойлап тапты. — Эй, тодта, тодта дит есте: бшк мудделер деп шыга келед1 екен сщ !— деп ¥ зы нтура Е дш бай созге араласты.— Сеп эуел1 мынаны айтшы , тук тусш бей отырмын: сОнда далай, команданы есту унин эршм жанына транзистор спядты радиодабылдагыш банлап ;n yp yi керек не? Е , ол елдщ бэршде даз1рдщ езшде бар емес пе! — Царан гор озш! Оу, радиодабылдагышыц не сшйд. Ол деген оныншыд, балалардыд ойыншыгы, бш д!д бе? Ж аны ца еш пэрсе де байлап ж урмейсщ . М аган д е се д тыр- дай жаладаш жур. Тек кезге кершбес радиотолдындар, ягии биотоктар, удайы саган, сен;ц сапада эсер efefli де ту рады, бш дщ бе? Ал сонда даптесщ? — Солай де! — Е, енд1 далай дсп едщ ! Адам ылги да орталыдтыд программасы бойынша димылдайтып болады. Адам бэрш 03iM !степ, е з ерш ммен ж уры ш деп ойлайды, ал шынды- гыпда бэрш icTerip отыргап жогары ж а д . Bapi де датац тэртшпен штеледь Сен эн салуы д керек пе — биоток ар­ дылы сигнал келед! — шырдай жопелесщ. Сен билеу!д керек пе — сигнал — бплеп ж опелесщ . Сен ж ум ы с icieyiH керек пе — сигнал — жумысты дадыратын саласыд! ¥ р - лыд, бузадылыд, дылмыс атаулы умытылады, оныд б о р т ток ecKi ш таптардап гана одитын боласы д. OiiTjteni адам

бойындагы дад1р-дасиет, м ш ез-дулы д, TapTi6i — 6api-6api программа ардылы берш етш болады. М эселен, K,aaip ду ­ пле жуаш де демографиял ьщ урдш бар, ягнн адам баласы- ныц тууы кеп, азы д-тулш ж етпей дь Н е icTey керек? Т уу- ды азайту керек. К,айтш? Догам муддесш е сай, сигнал бершгенде гана эйел^де жанаса алатын боласьщ. — Бшк мудделер ме?— деп мысдылдады ¥зы нтура Едшбай. — Дел солай. Мемлекет м уддееш ен 6niK еш теде ж од. — Ал егер мен сол мудделерд! жиып дойып, эйел1м- мен... жанасды м келсе, не ктейсщ ? — Едшбай, кекем-ау, оньщнан тук те шыдпайды. Эйелщмен жанасу туралы ой басыца мулде келмейдк Элемдеп ед сулу дызды алдыда алып келсшпп — кезщ нщ дырын да салмайсыд. бйткеш саган т е р к биоток ж 1берш дояды. Сейтш, бул мэселеде толыд тэртш орнатылатын болады. Буган дудайдай сене бер. Немесе, аскер мэселесш алайыд. Bapi сигнал ардылы журпаш едк Отда тусу керек не — отда тусесщ . Парашюттан ceKipy керек не — ойлан- бай ceKipecin. Атом минасын байлап алып, танктщ астына тусу керек не — ойланбай тусесщ. «Далайша?» деп сурау доясыддар гой? ДаЬармандыд биотоп берш генде — 6iTTi, дорду, урейлену деген болмайды адамда... 8 пе солай!... — Ой, eTipiKTi судай сапырасыд-ау, сабаз! Д алай су- м1рейтед1, е! Одып-одып, уйр енгендепц осы ма?— деп Едшбай жагасын устап тад далды. Басдалар Себитжанныд судырагына бастарын шайдап, таддайларын дагып дойып, ашыдтан-ашыд кулш отырды; сейтсе де дулад салып тыддасады: судырад та болса, ей- Teyip дыаыд дой; б1рад 6api де сезедк ж ш т арад пен шубатты доса ск т е п , едеу1р жерге барып далды, мае адам- га не жорыд — оттаса, оттай береш. B ip жерден (Ярдеде ecTireHi бар шыгар, оныд дайсысы eTipiK, дайсысы шын, бас датырып Keperi не, айтса айта береш. Солайы солай- ау, б!рад Eflire шыннад шошиын дед!: «Мына б!здщ бай- гыз бекер суддылдап отырган ж о д»,— деп дойды iinm eH.— Оныд, шынында да, 6ip жерден Kesi шалын одыганы, ду- лагы шалып ecTireHi бар гой, Сэбитжан жайсыз хабардыд 6epiH табанда дадшып алып отырады гой. А у , жаманныд айтданы келмейдд сандырагы келедд шынында да, адам- дарды дудай сиядты бплеп-TecTerici келетш 6ipeynep шыдса, олардыд eai нон-нан галымдар болса, дуние не болып кетер екен?» Ал Сабнтжан топеп отыр, e3ip опыI, efiTeyip, бэр! де

ты ддап далFan. Кез!лд|р1гш щ оннепне д е т и бусанып, кезнпи дарашыгы бертш , дарацгыда ш адш игаи мысыдтын кезш дей болып KeTinTi. liipaK, ерщ арак пен шубатты aai с!лтеп отыр. Ол епд! долды сермеп тастап, мухиттагы Бер­ муд уш бурыш ы деген OTipiKTi сапыра бастады. Э лп дупия уш бурш п ушты-куйд1 жогалып кететш icepinefli.— Облыс- та менщ 6ip танысым доярда-доймай шетелге шыруга руд- сат алды,— деп содты С эбитж ан.— H eci бар деседнм ше- телде! Адыры барып тынды. Б асда 6ipeyfliц орнын тартып. алын, мухит ус п м е н Уругвай ма, Парагвай ма, oiTreyip, 6ip елге уш ып к е тп де, дайтып оралмады. Тура Бермуд ушбурышыныц устш ен ете бергенде самолет унгп-куйд! ж о д болады, Ж од — 6iTTit Э лп s ii r li те аумин-аллау- киапдар! Сондьщтан, достар, нес1 бар деймга-ау, 6ipeyfli« орнын зорлыдпен тартып алып, доярда-доймай рудсат алып, шетелге шыгып Heci бар?1 Б ермуд ушбурышынсыз- ад, ез т^ран топырагыыызда аман-есен ден сау болып жур- сек болды да. Кэне, денсаулыд ymiH 6ip алып ж1берейж! «Цудай сыйлады ыыианы!— деп лагнаттады imineH Ед1ге.— Муныц OTipiK дабыныц а узы шеш шш кетт1 ендь Алда дудайды д урраны-ай! Im in алды — 6iTTi, тодтату жод!» Ойлаганындай-ад болды. — Кэне, денсаулы д ym iH алып ж1берешк1— деп дай- талады С эбитжан. K eei булдырап, тайганадтай беред1. Сонда да KiciMcin, мадразданып отыргысы келедд— Ау, б1здщ денсаулырымыз — е .т п з д щ ец басты байлыгы. Д е- мек, б1здщ денсаулырымыз — мемлекетт!к байлыд. Эне, далай, е? Bia деген кеди-сэди eMecnia, мемледет адамда- рымыз! Сондыдтан тары мынаны айтдым келед!... Боранды Eflire орнынан атып турды да, елг!н1д тостын тоспастан, уйден шыга жонелд!. Ауыз уй дарадры еден, дадгы р-дудры р етшвш, бос ш електерд1 дулатып алды, ая- рына тары б^рдецелер шалынып, керз! е т т н орец тапты. Салдын ж ерде турып eTiri тодазып дал ган еден , аягын сура-сура салды да, аш у мен ыза дысып, е зе и н eKinim ертеп, уй ш е дайтты. «К,айран К,азангап,— деп муртын талмап тштелеп, унс!з ыдыранады,— Не масдара, аруад сыйлап ару ж од, даза кутш дайгыру жод! Цудды, 6ip той- да отыргандай, арадта адысы да лганда й imefli. «Мемле- кетт1к денсаулы д» деген сайтан сандырадты тауып алып, дойсашы кэпе. Мейлд дудай даласа, ертед аман-есен мар- думды арулап дой сад, ас-суын. берш , журтты абыроймен 42

таратсак, С эбптжан, сен щ ж узщ д1 6ia керм есш з, 61ЗД1 сен де кермен-ак, кой, кеш р?1» Десе д аг а ¥зы нтура Едшбайдыц уйш де узак отырып калган екен. Тун жарымы болыпты. Eflire Сарыозектщ т у н п салдын ауасып KOKipeK кере ж уты п-ж уты п алды. Буйыртса, ертец кун ашыц, бурынгыдай ыстык, болайын деп тур. 0 3 i ылгп да солай гон: кунд13 ыстьщ, ту н д е lic iiw i сакылдатар салкып. Содан да айнала тощрек такыр шо- лейт, еЫмдж жарьщтык шыдамайды. Кущ нз дымкыл тшеп, кунге карай тырбанса, тунде суык согады. Bfneyip, жаны cipici гана шыдас бередь T y p n i тш ен, туйе ж антак, кэд1м- ri боз ж усан Tipi калатын. Сай-сайдын табаны нда ойдым- ойдым болып кэд1м п дей ш алгып шыгады, оны TinTi ша- уып алуга болады. Б оранды Е дж еш ц ecKi досы Елизаров айтады гой, рас болса, бул арада бурынгы заманда жацбыр ж ш жауады екеп, кекорай шалгын, жасыл ж айлау болган екен. Сарыезектщ eitfpi ыыцгырган, мамырлаган малдыц opici екен. Cipa, ондай дэу р ен тым ертеде, т й т осы ещрд1 канкуйлы каныпезер жуан-жуандар ж аулап алганга дейш болса керек. Эрине, ол uiypuiiTTep бул арадан алдакаш ан аласталган, тек ел аузыпда олар туралы ацыз калган. Эйтпесе, осы кунге деш н Сарыозектщ ещ рш е сыймай, курт-кумырскадай жыбырлап кетер efli гой. Сары езек — дала тарпхыньщ умытылган штабы деп Елизаров тегшнен- TeriH айтпайды -ау... Ол: «А на-Беш т зираты да Terin ду - ние емес»,— fleym i едь Kafl6ip галымсымактар бар тарпх дегы тп з тек кагазга жазылып калган сез деп сандалатьш. Ал, егер ол заманда штап жазылмаса ше, онда кайтем!з?.. Разъезд уст1нен аркырап етш жаткан пойыздардыц сарылына кулак Typin турып, Е дж е элдекалай А рал тещ - 31шц дауылды кундердеп' сарынын еске алды. Ол Арал- дын жагасында туып, согыска дейш сол арада ер жетш ед1, Цазангап та Аралдыц казагы болатын. Екеуш тагдыр айдап, TeMip жол бойында табыстырганда, ж ерлес болган- дыктан 6ip-6ipiHe бауыр басып к е т й де , eiteyi де Сарыезек­ тщ ш елш де журит, туган тещзд1 сагынушы едь Ал К,аза п- гап кайтыс болардан 6ipa3 бурып Едгго eKeyi Арал га барып оралган. Сейтсе Цазангап тещзбен мэцплш кош- таспак екен гой. BipaK бармай-ак конгаида онды болатын ед1. Тощ а кашып KeTinTi. Арал суалып, курып барады екен. Тещ здщ бурынгы табаны жап-жалацаш такырга айналынты. Су жагасына ж еткенш е сол такырмен он ша- кырым жургеп. Сонда Дазангап: «Ж ер-элом жаралгалы Арал арымап едь Енд{ курган бастапты, тещ з тартылганда 43

ядамга по дауа, e u ip i дып-дысда гой*,— деп едь Тагы да турып: «Eflire, сен ыеш Ана-Бейггке апарьш дон. Бул м еп щ Tefliafli соцгы рет KopyiM»...— деген. Б оранды Ед|'ге K03ine yftipuiin келш дал га н жасты ж ещ м ен cypTin тастады да, комейш е тыгылган мусошр дырыл-сырылды аршып алмадда дайта-данта жотюрш ш , Цазапгаптыц аласа уш не дарай бурылды. Азалы уйде Ай- зада, Ушбала жопе басда эйелдер отырган. Борандыныц ургашылары К,азанраптыд уш н е 6ip i Kipin, 6ipi шыгып, ш аруа дамымен долгабыстасып журген. Мал дораны д жанынан оте бере Eflire дисы д мама агаш да байлаулы тур ган Царанарга коз салды: ycTine ш аш адты ж а б у ж,абулы Царанар ай соулеш мен зорайып, орасан ш лдей, мызгымас ж артастай болып керш дь Eflire с уй сш ш кет1п, сауырыпап дагып-дагып дойып: — 8 й, алыбымсыц-ау, езщ де,— деп дойды. Б осагадап аттай бере, неге екеш белпш э, Kenieri тун ecine Tycin кетть К еш е тунде тем1р ж олга аш т у л т келш ед1, Е д1ге оган тас ладтырайын деп одталып, долы бармап е д д содан уГпне дайты п деле ж атданда дарадгы тунек аспанга от ораиып ауладтары космодромнап ракета ушып efli... eiifli сол eciHe туей ... Ill Дол осы сэтте Тыныд мухиттыц солтустж кецдштерш- де сагат тадгы ceria болатын. К оз ж етк Ы з ж ердщ 6opi ж ы м ы цдаган ж азир а тыньпптыд, кунш ц арыл-тегш мол шуагына шомылып жатдан улы мухит. Бул уэлаятта ас- пан мен Судан басда еш нэрсе ж од. Сейтсе де дол тыныш- ты д олемшде, «Конвенция» авнаносещшц уетш де дуние ж у з ш к дау-ш атад шатынап тур ед1. Bipan бул одпраны «Конвенцнядагылардан» басда ж ан баласы бшмес едг Даудыц басы — амерпка-совет орбпталыд «Паритет» станцпясы нда космос игеру тарихында бурын болып кор- меген сумдыд одигага байланысты едь «Конвенция» авианосец! Владивосток пен Сан-Фран- цисконыц дад ортасында, Тыныд мухиттыц Алеут арал- дарынЫц оц жагы нда турган-ды . Ол сол турагы н еш ез- герткен ж о д . Б !рбасорды ц «Демиург» атты б1р!ккен плане- талыд программасы бойынша жумыс Ч тении пллыми- стратегиялыд штабы осында орналасдан жопе де оте дупия ж ардайда болгапдыдтап озге дунием ен байланысы узйт- fli-neciflfli тыйылгап. 44

Былыми кеменщ у с н н д е 6ipinaMa озгерш тер болыл жатты. «Демиург» программасыныц американдыц ж эне совегпк Бас жетекшшершщ нусцауы бойынша «Парп- теттег1» тетепше ж агдай туралы хабар к,абылдаган 6ip америкап, 6ip совет кезешш-операторлары уакытша болса да датац цамауга алынды. «Парптеттен» алынган хабар элдецалай сыртда таран кетпесш деген амал ед! бул. «Конвенция» цызметкерлершо ерекше дайындыцта болу буйырылды. Бул eai BipiKKOH ¥ л тта р ¥йы мы ны ц арнайы ш епш й бойынша, халыдаралыд ерекше цамцор- льщда алынган кеме болатын, сондыдтан да мунда ескерн адамдар да, цару-жарак, та ж од едь Д унне жузш дег! эске- ри емес жалгыз авианосец осы болатып. Кунд1зп сагат он 6ipre карай арага бес минут салыл eKi елдщ жауапты комиссиялары «К онвенцияга» келугб тшс едк Олар ез елдершщ жопо бушл дуние ж узш щ к ауш ы здтн сацтау жешнде шугыл да практикалыц ше­ пни цабылдауга тотенше хуцыпл бар ерекше комиссия едь Сейт1н, «Конвенция» авианосец! аш ыд мухиттыц Алеут аралдарынан туси'кке таман Владивосток пен Сан- Францискоиыц цац ортасында турган-ды. Бул орыпды ка­ лан алудыц да мэш бар. «Демиург» программасьш ж асау- шылар eyeni баста-ак бурын-соцды болып кермеген кере- гендш , к осейдж танЫтты: TinTi «Копвснцияныц» eKi елдщ как ортасыпда туруыныц 03i планеталык зерттеулер! шшде осы eKi елдщ ерш , правосы тепе-тец бтрдей екеш н танытады гой. «Паритет» дегеннщ oei тепе-тецдж кой. «Конвенцияныц» жабдыгы eKi елдщ каржысымен те- не-тец камтылган. Оныц уст inдо Невада ж эн е Сарыозек космодромдарымен 6ip м езил де тепе-тец тж ел ей байланы- суга болатын жабдьщтар бар. Авпаносецтщ устшде сеп з реактивт! самолет турады: TopTeyi амерпкандык,тард1к1, TepTeyi советтшь Булар керек кезшде курылыктармен байлапыс ym in дап-дайын. К емеде праволары -6ipflefi eKi паритет капитан бар: советиш ж эне америкапдык — паритет-капитан — 1 — 2, паритот-канптан-2 -1 ; баска кыз- меткерлердщ 6api де осы паритеттщ тэртште болатын. Муныц oai eKi елдщ арасында дипломатияльщ, гылы- ми, эш м ш ш к, елпплж жолдарымен у зак уакыт журпзБп- ген келксеадердщ жсмйй ед!. «Демиург» программасы цабылдангаига дс 1Нн каншама кездесулер, каншама куш - ж н ер жумсалмады дейа'з. «Демиург» программасыныц мацсаты аса зор-ды. Икс

планетасы нда аса папдалы кеннщ сардылмас iseai бар екен. Ол кенда игерш, жерге тасымалдаудыц пайдасы адам айтып ж е т ш з гш з . Ж ане ол кен Икстщ бетш де шашылып жатса керек. Алуы оп-оцай. Галактикаиыц ерекше жагда- нында миллиард жылдар бойында пайда болган кеннщ ш еп ж од керш едй Икс бетшеп космостыд аппараттар ардылы алыиган дыртыс, опыц бетш е ды сда uepaiMre барып дайтдан экспедициялар дорытындысы осыныц ай- гагы. Икс планетасын игеру ж енш де жоба дабылдануына ш еш упй себеп болган нэрсе — ол И кс-тщ .дыртысынан агын су табылганы. Былымга б е л г ш планотапардыц, TinTi Ай мен Венераныц езш де су ж од дой. Ал былай дараган- да Икс тап-тадыр сиядты кершгенмен, онда су бар болып шыдты. Бул бургылау жумыстарын ж ур п зу ардылы бул- тартпай далелдендь Ралымдардыц есебше дараганда, Икс дыртыстдрыныц астщнда терендш элденеш е шадырымга кететш су бар керш едь Ол м эци муздай тас дыртыстар- ды ц астында 6ip далыпта жатады екен. «Демиург» программасын ж у зеге асыруЕа б1рден 6ip кешл осы Икстщ телегей мол суы едь Бул жерде су тек ылгал дызметш гана емес, сонымен 6ipre бетен планета ж агдайы нда адам yuiiH Tipmuiiiuce дажетт1 басда элемент- терд! дурастырушы, ец алдымен дем алатын ауа садтау ды зм етш де атдаратын дуд1ретт1 куш едь Оныд ycTiHe, OHflipicTiK тургы дан келгенде де, с у кеп айыруга, оны байытуга аса даж ет дурал болатын. Икстеп Ж ерге тек та­ за кен тасу гана керек дой. Икс кешн космостагы орбиталыд станцияларда сурып- тап барып Ж ерге жетш зу керек пе, элде Ж ерге тшелей тасу керек пе деген мэселе талдылау устшде болатын. Бул соншалыдты шугыл шаруа емес едк Оган деш н Икске уза д мерз!мге уш уга бургышылар мен гидрологтардыц улкен 6ip тобы дайындалып жатдап. Олар Икс суыньщ турадты турде автоматпен су дубырына дуйылып туруын дамтамасыз етуге тшс болатын. «Пари­ тет» орбиталыд станциясы, альпинистердщ с ез1меп айт- данда, Икске барар ж олдагу ед басты базалыд лагерь едг. «Парптетте» даз1рдщ е зш д е «Паритет» пен Икс ара- сында журш туратып корабльдерд! дабылдап, допдырып, упш ры п. жуктерд1 туш рщ , тиеп отыратып мекен-жай са- лынып 61'ткеп болатын. Е нд1 ж у з адамга дейш еркш с н я ­ тый жайлы блоктар дурастырылуга тшс болатын. Бул

жайлы блоктар жерден теледидар хабарларын да кабыл- дай алады. Икс суын шыгарып, оныц сапасын аньщтау сияцты бул космостык орасан кесШтщ 03i — адам баласыныц Ж ерден тыскары ж ерде icKe асыратын туцгыш OHflipicTiK эрекет! едь Сол кун де жакындап калган. Сабакты ине с э т г е н келе жаткан... Сарыезек ж ене Невада космодромдарында Иксте ж ур- пзш етш гидротехникальщ жумыстарга соцгы дайыцдьщ аякталып калгандай. «Трамплин» орбитасы — туцгыш жу- мыскер тобын кабылдап, Икске аттандыруга дайын тур- ган. Туптеп келгенде, Kasipri адам зат oeiHiK Ж ер д ен езге планеталардагы цивилизациясыныц тусау кесер тусында турган... Д эл осы кезде, гндрологтардыц алгашкы тобын Икске аттандырар алдында, «Трамплин» орбитасында узак мер- eiMfli саяхатпен ж урген «Паритеттщ » iiniiifleri eKi пари- тет-космонавтар 1з-тузс13 жогалсын да кетсш ... Олар кенет мерз1мд1 байланы с сеанстарьгна да , баска- лай сигналдарга да тырс e iin жауап бермей калды. Ж аг- дай киынга анналды. Станцияныц айналып ж урген тусын мецзейтш сигналдан баска, радио-теледидар байланысы тырс етпей калды. Уакыт болса OTin жатты. Ж ер д щ eiuSip сигналына «Паритет» лэм деп жауап бермей койды. «Конвенцияда- гылардыц» fler6ipi кете бастады. 9р турл! жорамал, тус- палдар кебейд!. Оу, бул паритет-космонавтарга не болды? Олардьщ yHcia калу ce6e6i неде? Элдецалай арам а с ж еп ауырып уланып калмады ма екен? TinTi солар Tipi ме екен ездер1? Адыры болмаган сок, соцгы амал да колданылды: стан- цияга «ерт!» деген сигнал да ж1бершдь Бул сигнал «Парп- теттщ» iinin у-ш у, азан-казан кылганы аньщ. BipaK бул урешй сигнал да пэтиже бермедк «Паритет» тырс етпедк «Демиург» программасына Karep.ni Kayin тен д1. Сонда барып «Конвенцпядагы» BipQacop жагдайды аныктай ала- тын соцгы амалга к е п т . Невада ж эне С ары езек космо- дромдарынан шугыл турде «Парптетке» барып цшоласа- тып eKi космос корабл1 ушырылды. Жердей ушцан корабльдер «Паритетке» ж етш , циюла- сып болган соц, «Л аритетлц» im ine енген тексерупп кос- монавтардыц алгашцы хабары сумдыц болды: станцияныц 47

барлык бел1мдерш, барлык лабораторияларын, бук!л этаж- дарыи куыс-цуысына деш н тук далдырман аралап шыга- ды, б!рак паритет-космонавтар жок,. Не ездер1 жок, не e.ii- ri жок!.. Мундай болады деген ешш мищ ойында жок- Орбита- лык станцняда уш айдан 6epi турып, ездерш е жуктелген жуыыоты мултшшз аткарып келген eKi паритет-космонав- тардыц кенет уш ты-куйд1 гайын болранын кезге елесте- туд щ eai цпын. Олар б у болып ушып кетпейд1 гой, яки «Паритеттщ» терезесш ен ашык космоска каргып шыгын кетпейд1 гой! «Паритеттщ» нш н TiHTin тексеру процесш «Конвен- циядагылар» телевизордан Kepin, радиодан тшелей байла- нысып отырран. Олардыц ш пнде Бас жетекш!лер, бас па- ритет-планетологтар бар болатын. Б1рбасордыц толып ж атдан экрандарынан тексерупи космонавтардыц ep6ip Кпмылы, сейлескеш салмаксыздык жагдайындагы /Kypic- турысы, орбиталык станцпяныц куыс-куысыи карай ж ур- reHi — 6api де ап-анык коршш турды. Олар ap6ip кадам жерд1 ж т TeKcepin, радио аркылы «Конвенцияга» хабар- лап турды. Ол ацпм еш ц 6epi магнитофонга жазылып алынды: «Паритет»; И зд ер бадылап турсыздар ма? Станцияда еш- KiM жок- Еш кйвд де кермей турмыз. «Конвенция»: Вайкацыздаршы, станцияда сынган, булш- ген ваттыц, огаш б1рдеценщ i3i ж ок па? «Паритет»: Ж ок. B epi де тап-туйнацтай, орын-орнында тур. «Конвенция»: Д ан is i бйпнбей ые? «Паритет»: Ондай ештецб жок. «Конвенция»: ПарПтет-космонавтардыц заттары Кайда, цалай жатыр екен, царацыздаршы? «Паритет»: B epi де орып-орында турран сияцты. «Конвенция»: Аныцтацкырап царацыздаршы. «Паритет»: Космонавтар елгще рана осында болтан сияц- ты. Кгтептары, сагаттары, магнитофон, 6epi де цалыпты орьшдарында тур. «Конвенция»: Ж арайды. Дабыргада, не цагазда калган ж а зу ж оц па екен, байцацыздаршы?.. «Паритет»: Ондай кезге шалыпбайды. Аптпацшы, тура ту- рыцыз!. Вахта журналына 6ip ipi-ip i ж а зу жазылыпты. Салмацсыздыктан цалцып ж урмес y m in , цыстыргышпен Kipep eciK жакка карата бею тш ш цойыпты... «Конвенция»: Н е я;азылыпты, одыцыздар! 48

«Паритет»: Каз1р кереш к. Мунда ею баганага арылшый, орыс тищершде ж азы лган е ю текст бар... «Конвенция»: Оцыцыздарш ы, не рып турсы здар! «Паритет»: Тацырыбы — «Ж ердегшерге хат». Цоршау- да — тусшштеме хат делш ген. «Конвенция»:— Тоцта! Оцымацыздар. Байланыс сеансына ysu iic. Кут1щ здер. Б 1раздан кейш с1здерд1 сойлесуге ш а- цырамыз. Дайын турыцыздар. «Паритет». О кей! К,уп болады! Осы арада орбиталык, станция мен Bip6acop арасын- дары байланыс тоцтап цалды. «Демиургтыц» Б ас басшы- лары езара кецескен соц eKi KeseKnii паритет-оператордан басцаныц 6apiH космостыц байланы с к абинетш ен шырып туруды етш дц Т ек содан кейш рана « П а р и т е т е н » байла­ ныс цайта жалгасты. ««Трамплин» орбитасында паритет- космонавтар цалдырран хаттыц тек сп мынадай едк «К,урметт1 ерш тестер, 6ia ете 6ip ерекш е ж агдайга таи болып, «Паритет» орбиталыц станциясынан белпЫз мер- aiure кетш бара жатцанды цтан, е81м1зд щ бул врекет1м1з- дщ себептерш тусшд1руд: б1рден 6ip парыз деп таптыц. Шадщ бул сапарымыз бурын-соцды болып кермеген тэуе- келге байланысты шекстз узацца созылуы да м ум ю н. Bis, арине, бул врекет1м1здщ тек тосы н рана ем ес, ка- fliMri твртш туртысынан алганда, тым келецш з екен1н де жацсы TyciHeMie. BipaK та космостары орбиталыц станция- да 6ia таи болган жардайдыц е р е к ш е л т , адам зат м эдение- тш щ тарихында ешцашан болып кермеген керемет екен- д т соншалыцты, ыздер б1вдщ бул ерек етй зд1 тусш ер деп ceHeMis... Будан 6ipmaMa уацы т буры н 6is космостыц элемнен, TinTi ж ер тарапынан да у-ш у болып шырып ж атцан ш ек- cia дацраза, цым-цуыт радиодыбыстардыц арасынан ж Ь цйп к е-ж и ш к арнада удайы 6ip м е зп л д е, белгып 6ip кезецде гана бершш туратын радиосигналды устадыц. Эуе- л!де оран пвлендей мэн берген ж оцпыз. BipaK, а л п сигнал тынбай цойды. Элемш ц белг-л1 6ip пуш пагы паи шыццан осы дыбыстыц табигатына цараганда е д е т б1здп( орбита- лыц станциямызга барытталатын сияцты керш дй-Енд1 бгз аныц б!лем1з: бул ж асанды радиотолцын космостагы 6ia- ДЩ вахтамызга д е й т де берш ш турган екен. Б1з рарыш- тыц алые туктрш деП «Трамплин» орбитасына «Паритет» шыццалы 6epi 6ip жарым жыл болды рой. Ал 6 is «Пари- тетке» келген уппнпп кевектеп космонавтармыз. Элем тукп!р1неп берш ш ж аткди осы 6ip сигналга туцгыш рет

неге 61ЗДЩ назар салганымызды айтып тусш д!ру диын, белк!м кездей сод болар. Ц алай десен те, 6ia осы 6ip дубы - лысты бадылап, зерттей бастадыд та, бул дыбыстыд дол- дан э деш багыттальш отырганыпа 6ipTe-6ipTe K03iMi8 ж ет- кендей болды. Б1рад кепке д е т и ны д с е т и бол Faн ж од. ¥ да й ы ку- д ж т ен е б е р дж . Элемнщ 6ip тукш рш ен б е р ш п ж атдан ж а- санды радио-сигналга б1рден ceHin, Ж ерден басда тарапта да цивилизация, Tipuiuiin бар деп айтуга далап батылы- ыыз жетпек? Гылым бугаи дей ш де Ж ерден басда, TinTi Ж ерге ж ады н деген планеталарда Tipinuiin бар ма, ж о д па деген ниетпен талай-талай зерттеулер ж урпзш , ады- рында еш нэтиже шыгара алмаган. Biafli шубэландырЕан осы ж агдай да едк Ж ерден басда элем де адыл neci, hfhh TipmuiiK бар деген ш ц наны мсыз ек еш н е рылыы 6ipTe-6ip- те Keai ж еткендей болтан. А л 6i3 болсад, оз болжамымыз- ды ж ар пя етуге бата алмадыд. Ж ерден басда элемде Tip- ш ш к ж о д деген ид ея эб ден далыптасып, датып да л га н соц, оны 6i3 б1рден ж одда шыгарып, дау тугызып жатпа- ды д. Ш здщ т ж ел ей м ш дет1м1зге ж атпагапды дтан, 6ia осы сигнал туралы ш убэм 1зд 1 ешш мге хабарлап еуре болма- дыд. 8pi десе кулюге даламыз ба деп куджтенд!к. Кезшде 6ip космонавт космоста ж ур генде сиырдыц мощ регеш н ecTin, езенш ц жагасындагы шалгында жайылып журген малды керген екен. Байгусты ц KepreHi тек елее екен. С ей- Tin ол, «сиыр космонавт» атанган гой. Шынын айтсад, 6i3 д е соны ц кебш KHeMia б е деп сескендж , Енд! б1рде Ж ерден б асда диырда да естияр TipniuriK бар е к ет н е коз ж етш зер соцгы дэлелге тап болганымыз- да, Ж ермен хабарласуга кепиктж. Элем жаратьшысы ту­ ралы б!здщ т у е ш ж -т у й а т п з, адыл-санамыз мулде езге- pin сала бердй Bi3 буган деш нгщ ен м улде езгеш е, ж ацаш а ойлап-пайымдайтын болдыд. Эдем дурылысы туралы мул­ д е ж аца TyciHiK, Tipm uiiri бар ж аца 6ip дун и ен щ ашылуы, ады л-ойы ду н н есш щ тэеы 6ip ж аца ошагыныц табылуы — 6iare мынандай ой салды: бул жацалыдты Ж ер туррында- ры на eaipuie хабарлам ай доя турайы д дедш . Бул Ж ер ж енш деп, жалпы даз!рп догам жайындагы дамдорлыд туралы ж аца угы мнан туган ш еппм едь_ Е нд! icTin м энш е кеш еш к. Бул былай болган едь Ц айтер екен деген дум арлы дпен 6ia 6ip KyHi э л п удайы узд ж -у зд ж келш туратын радиотолдынныц уясын ныса- HaFa алып, ж ауап радиосигнал ж 1бердж . О керемет! B is-

д щ сигнал л езд е дабы лданды ! Б ул сигнал е зге ду н и е Tip- ш ш гш де дабылданып пана доймай, TycimKri де болып шыдты! Б 1зд !ц радиоцабы лдау каналы мызда т а г а 6 ip нук- те, онап соц тага 6ip eyi — барлыгы уш нукте жумыс гстей бастады. Раламныц диыр тук тр ш ен сэлем жетш зген уш нукте! Уш синхронды радиосигнал б1здщ Галактпкамыздан тысдары галамат даш ыдты цта д а 6i3 сиядты ады л-ой ие- лер1 бар екенш салтанатпен жариялай, элденеш е сагат бонына датарынан дайта-дайта шат-шадыман хабарды дайталай берд1, дайталай бердй К осм осты д биология, Tip- ш ш к туралы б 1з д щ т у с п п т п з д е п револю ция efli бул! Уадыт, кещстш, даш ыдты д туралы б1здщ бнпм-сапамыз- дагы тецдесш з 03repic, ж ац ал ы д ед1 бул! Д ем ек ж ар ы д элемде адыл-ойлы т1рш ш ж neci жалгы з б!з гана емес екенб1з гой! Д упие элемде Ж ер д еп адамдардан басда да саналы ж андар болганы гой! Б у л ш ы ндыдца Ke3iMi3 эб ден ж етсш деп 6i3 оларга 03i- м1здщ Ж ер-анамыздыц — Ж ер шарыныц массасыныц фор- муласын радиотолдын ардылы жолдадыд. Кешш пей жауап та келдй олардыц планетасыныц формуласы екен. Ж ер массасыныц формуласына удсайды. Соган дарап 6i3 ол планета едэу1р ауды мды e p i де се тартылыс Kymi де тэп- Tayip деген дорытындыга келдш. Сейтш 6ia е зге Г ал актикадага eaiMi3 снядты ады л-ой HenepiMeH сэлем десш , ф изика зацдары ж е н ш д е п б ш м д е - piMiadeH алмасты д. Ш ет планеталыдтар 6 is6eu байланы сты куш ейтш , ж а - дындаса тусуге душ тарлана тшек бйадрдь Олардыц осы б елсен дййп ардасы нда б 1зд !ц байланы с ж а ц а мэн-магы на- мен байи TycTi. С ейтсек олардыц у ш у аппараттары да бар екен ж ене олардыц жылдамдыгы сэуле жылдамдыгымен б1рдей екен. М уныц бэрш 6is эуел! математикалыд ж эне химиялыд формулалар ардылы бшдш. Соцыра олар адам тш н де де сейлесе алатындарын сезд!рд1. Сейтсек, олар б^здщ адамдар алгаш рет космос кещ стш н е ш ы ддан кез- ден бастап-ад аса дуатты аудоастрономиялыд аппарат ардылы Космостан Ж ерге, Ж ерден Космосда ж1берЫ п турган хабарлардыц бэрш естш -бш щ отырады екен. Bi3- ДЩ т!л1м1зд1 олар салгасты ру, талдау ардылы угынып та алыпты. Олар б1збен TinTi агылшын ж эн е оры с тш дерш де сейлесуге де эрекет ж асады . Б ул да 6ia упп'н керемет ж а ­ цалыд болды... Лл ещ ц е д непзг! мэселеге келеШк. Б1з сол алые пла- нетага баруга бел байладыд. Ол планета, шамамен, Орман 51