Ә. Ысқабай. Бейтаныс қыз

\"Аса ардакты БалкуMic! Согас деген балекет шыгып, 6i3fli туган жерден алые екетп гой. Ауылды сагынып журшз. Жаугашымды да еркш кушактай алмадым. Тоу1рбайдан хат бар ма? Адресш ж1бер. Бейбгг кун болсын деп тше елге. Табысармыз eni-ак. Б |з каз1р жау етшде журшз. Будан екьуш кун бурын урыска Kipin шыктым. Абырой болганда, нем1стерд| дптеген жерше жетюзбедпе. Бекшюшен куып шыгып, олек- шелегш шыгардык. Эйтеудр, esipre журген жер1шз жендс. Ертен-бурсугйй тага да шабуылга шыкпакдиымыз. BeiciHiciMi3 мыкты. Жау ала алмайды деген сеншдешз. Кеп не айтам, тагдырдыц жазганын керершз. Балкумгс, езще- езщ бекем бол. Мунайып, азаптанба. К,айга Ty6i тунгиык, енсенд1 кетертпейдц. Оны езщ де уганасыц. Оган бер1дме. Агайын-туыска селем айт\". Апам Мукаш агайдыц хатын окып бодцы да, кайта буктедг Ню аианьщ да жанарлары жаска малшынган. Оларга жалтак-жалтак караймын. Менщ де huxi дунием астан-кестен. Не болды, неге кобалжиды? Кдндай кайгы KOKipeicri кернеген? К,ап, осы сотые деген белеш шыгарган •ом скен, э? Адамды кырып-жоюга кумарланган кандай есуас? Кулш кокке ушырып, кекесш танытса ипркш. Керер едй, KLMHiH мыкты екендйтн. Мукаш агай да 6ip морге елек-шолегй! шыгардык деггп гой. Элеп шыга береш. Жер1м1зден куып, артына бурыла алмастай етш жазасын таргкызса екен. Шетшен кыра берген сон оздер1 де курып бпер. Сосын жеHie 6i3jriKi! Ана кездершдеп молтшдеген жас пен жйерш кум еткен кайгы-мун меш осындай ойлар желюше жетелеш. Жаулыгынын ушымен коз жасын сурткен БалкуMic апай: —бденжан, б1здщ уйдеп окен жаца окыгап хатган кейш хабар-ошарсыз. К,ай жершн топырагын басып жургенш бшмеймш байгустын. Tipi журсе 6ip жерден шыгар. Б1здеп умгг пен тшеу осы. Жеш тузу дастархан жайылса да, урыска кеткендер жендспен аман-есен оралсын, —деп жаксылыкка жорамалдап, токым какты жасап, кудер узбейм1з. Сосынгы TipniriMi3 кетпен шауып, атыз тартьт, егш салу. Елге, майдандагыларга кереп —астык Оны ендиретш 6i3. Ауылда калган шал-шаукан мен катын-калаш ел парызын етеуге карызды. К,ара суыкта айдалага кошш келген1мЬ де сол эрекеттщ камы, шырагым. БалкуMic апай коз жасын суртш, бетш кумандаты сумей шайды. Эке, Мукаш агайдын хатын окыганда eciMe ci3 тустицз. 100

Ол xici Жаугашын кандай жаксы кередд. Майдан ортасынан шыга алмай жур-ау, ппркш! Эйтпесе жетш-ак, келер еда. Ал ci3re не жорык? Анада хат жазган едам Оган ел1 жауап алганым жок. Тым болмаса, хат аркылы MeftipiMiHisfli бщщрш, жер устшде барлыгьщызды сездарш турсаныз цайтеш, эке-ау. Апам мен БалкуMic апай жанарларын жаска шылап, катты налыды. Мен кастарында квп отыруга шыдамым жетпед1 К енш м 6ip Typni елегзш, тьпшш таптырмады. Сосын сыртка шыктым. Екшдне кулаган кун кул1мдеп турды. Тау беткейшен улар кекелеп жатыр. М енщ адщ iaaen тауьш екелепм келеда. Юмге айкайлайын. Ciafli ансап, сагынганнан баска не icreftiH. Бар арман-тшегш ci3 тана, вке. Колканат болуга жараган батан — ЭДЕН\". БЕС1НШ1 ECTEJIIK ХАТ \"Эке, биылгы кектем б1рден жадырап кете коймады. Ауа райы кубыльш тур. Bipece кар кылаулап, 6ipece жанбыр жауады. Кейде кар жапатактайтыны бар. Оны апам \"кус канаты гой, бул кар квп жатпайды” дейдд. Айтса айткандай- ак, жапалак кар тез-ак еридд. Кумдауыт дата суга салган тершей былбырап, сортандау жердщ ми батпагы шыгып, езшш жатыр. Епстйске бару Киын. Аягынды кетерш журе атмайсын Езшген батпак eririnui сыпырып алып ката жаздайды. Eici-уш куннен 6epi дамылсыз себелеген а к жауын тан алдынан 6epi саябырлады Кокжиектен самаркау квтерштен кун шокпыт булты ыдырай бастаган аспанга карай сыргып барады. Кептен 6epi бусанып, маужырап жаткан дала жадырай тускен. Дегдш жаткан жерден 6ip жаксы ию шыгапы Жэндйстер де шдершен шыгып, куншуакты сагалап жур. Уйге жакындау бутагы седшр ку агашта 6ip топ бозторгай конактап отыр. Кун кезш щ жадыраганына куангандай 6epi де мэз-мэйрам. Дур-дур сшюнш койып, тамылжыта сайраганы тамаша. Оздершщ aanepi квп пе деймш, ofrreyip 6ip тынбайды. K,a3ip де кемейлср1 булкшдеп, кектем жырын жалыкпай жырлауда. Боз жотадагы жынгыл мен шенгелдщ, жусан мен терюкеннщ 6ypmiKrepi бвртш тур. Жер 6eTi тебендей квтершш келе жаткан жыпырлаган квк вркен. Ofrreyip теniрек квгшшр. 101

Бугш аспан ашык. Ьудан 6ip кун бурынгы алай- тулейден ешкдндай белл калмаган. Тек жер-кек —тугелдей дымкыл. Жел ызгары да тым етир. Мен далага шыгыи турмын. Улардын \"квкелеген\" унше кулак тостым. Кек жиектен шапагын шаша кетершген кун сескелйске таял калган. Ш атан ауылдьщ кара кошкыл тутшдер1 кокке шубатылып жатыр. К,арсы алдымда Кызылжынгылдьщ койнауы бултык- бултыгы квп жалпак жазыгы. Сагымданган буйрат-буйрат жондар теп-тепс. Батысымда 6ip тунде тап iprere квшш келгендей дауыс жетерлЬс жерде айдын кел Балкаш мунартады. Шыгасымда Бесагаш карауытады Атанды взен Бэйменейден бвлшгсн келшистер калын камыс арасында ертенгшктеп шынылтыр ауамен сынаптай жылтыраи, квз карыктырады Ecici аныздыц усп кантаган кара карга. Tynci3 туцгиык квк аспаннын шыркау биншде 6ip тырна тыраулап барады. Баяу калыктайды. Кдакулаган сынгарлы уш тым ейбэт. Ауаньщ мелдарлт сондай, тырналардьщ тартылган садак огындай мойындары, имектеу сушр тумсыктары, бауырына кыскан узын сирак аяктары ап-анык кврше/ц Мен оларга 6ipa3 уакыт тамашалай карай турдым да, уйге карай жупрдш. — Ала, тырналар келшт1, тырналар! — дед1м алденеге куангандай — Далага шыкшы ала, взщ Kepmi. Апам да уйден жупрш шыкты. К,олымен мандайын келегейлеп турып, Л1убаган кустар Дзбегше узак кез тистз. Тырналар 6ipre-6ipTe темендеп барады — Тырналар ерте келш и гой. Бул жаксылыктын жоралгысы. Буйырса iciMi3 ощ а басып, erini.Mis биле болады екен, — дед1 анам, жузшде куаныш нуры ойнап Сол сатге менщ бойымды да квл-Kecip шаггык, кернеш. —Алакай, биыл егш калын шыгады! —дел езьмнен вз1м айкайлай жонелшпш. Жузше кули уйршген анам: —Жаксы ырым ырыска бастасын, — деда де, уйге карай журда Анам сыркатганып, тушмен ынкылдап, жайсыз уйыктаган еда. Тырналар ызбегш керш, конин сергнц ме, гундигп ашып, от жакты. Уйге екеп койган тамызык лап етш жанады да, ылгал таргкан тезек быксып, женд| тутанбай, анамды кел еуреледа. Уй uni кек-ала тутш. Кезда ашытыи, жас парлатты. Су cinai тезектi тутатпакшы болтан апам узын жыдаыл 102

кесеумен от кезш ашып, ецеин кургаганша урледг Тутшге какалып, шашалып отырып отты эрен тутатты. От маздап жанган сон, уй шгше кещлдшлс юрдг Кара мосы агашка куйелеш-куйелеш шеупмш шдг Жекен де турегелдг Уй ортасьшда маздап жанган отца аягымызды, алаканымызды кактап отырмыз. Отка обден кыздыра берген сон балтыр шыт-шыт болып кетед1 екен. Онын устше кектемп кара суыкпен TUiiM-TUiiMi шыгып, жарылган-ды. Тырысып, удай ашып, жанымызды кезш1зге керсетедг Апамныц тыгып журген 6ip бтпем куйрык майы бар. Соны шетшен кыздырып, тырыскан жерге басамыз. Ол да 6ip жансауга. Бугш де куйрык майды отка кыздырып, жарылган екшеме басып отырмын. Апам тш нш кеткен басбармагыма кллкене куйрыкты кыздырып тартты да, шуберскпсн орап койды. Шеугш кайнады. Какпагы даршдеп, кып-кызыл шокка тогшш, быж-быж етг1 Дастаркан жайып, шай плуге KipicriK. Алдымыз от кызуымен жылынганымен, ту сыртымыздан жел гущцеп, бойымыз жшс1р емес. Ш эйш сораптай тартып, ысылдап коямыз. УнОзджп эр нэрсеш шатып-бутып отыратын Жекен бузды. — Ала, — дед1 ол етбетшен жатып. Аяк жагын ораган корпеш кымтап койды. — Осы аспан жеы кабат дейш. Жанбыр неге етеда? Апам буган не дсс1н. — Bi3 6ip тозган, жукалау жерше конганбыз гой, — дей салды жэй гана. Ертенп тамагын unin болтандар жер дегдшесе де, курал- саймандарын иыктарына асып, еп сткке карай кетш барады. Былтыргыарык-атыздардытузеп, квмшген жерлерш ашып, ericriicri кетпендеп жатыр жург. Бригадир Твклл апамныц сыркаттанып отырмын дегешне карамай, жумыска куып Kerri. Эр адамга норма бертедг Оны орындамасан, жаксылык шамалы. Тэклн- ак дшрлеп, бол-болдьщ астына алып, мазалап 6iTefli. 03i де 6ip flertiipcis жан. Иыгынан тастамай журетш саржасы бар. Саржа деген аты гана. Ею таяктын басын косып, белуарынан 6ip шыбыкты келденен тарткан б1рдене ешейш. Осы алшиган exi таяк ушынын арасы ею метр ден есептелшещ. Оныц дурыс-бурыстыгында ешкгмшн шаруасы жок. Тек, сол алшиган кос аякпен елшенш бсршген жерд1 елеен де, TipuiceH де, кетпендеп лшгуга тэуелшещ. Эйтпссс, кунщ каран. Бригадирдщ yieiMi де катал. 103

Эке десем, бригадир Текшгген журггыц ебден запыс болтаны соншалык, 6ip ку оган былай деп елец шыгарыпгы: Жумыска сел кеипксен балагаттап, Жанынды шыгарады шала кактап. Бригадир урсады-ау, Бригадир урыспак тупл соям дейд, Н-пцщ кактап-туздап коям дсйд, Бригадир урысады-ау. Бул елецщ бригадир Т ек ш тщ e3i естцц ме, жок па, оншасын бшмеймш, eftieyip ел еуенге косып, кысылмай- кымтырылмай ашык айтып жур. Алам: \"Осы Toiiipi аткырдан сез ccTiremue, тырбындап кдмылдай берейиши\", —деп куш бойы 6ip тыным кермейд1 Норма арюмнщ шама-шаркына карай берпсе жаксы гой. Мунда ол жагы ескершмейд1. Еншкше тиген жсрд1 кетпендеп, арыкты тазалаймыз деп бшдей айелдердщ талайы жуйкелеп-ак млады. Бригадирге: \"Мынаган шамам жетпейд1, кйпкене KCMirceinui\" деп жай-жапсарын айтмндар да бар. Олардыц сезше кулак аспайды. К,абагын тыржыц еткЬ т журе бередг Елеп-ескеруш бшмейтш жан. Апам арыктыц жиегше шыгып, кетпенше суйенш турган e;ii. Елпелекгеп бригадир Тэкйп жетш келд1. К.ара торы ещ сурланып, кабагы туксиген Текил: — Нсгып турсыц? Толгак кысканнан саумысыц езщ, — деп тиюе сейледа. — K,aft6ip жетюш тур дейсщ. Шекем сынып барады, урыксат етссщ1п бугшше, —деш апам баяу, сабырлы сейлеп. Бригадир бара гой дегеншц орнына: — Тез1рек кимылда, шекецнен тер шыкса кыртыс- тыртысыц жазылады. Бойыцды суык устап калган болар, —деп булацкуйрыктандырды. — Ол не дсгенщ Сыркатганбасам суранып кайтемш. — Кеп сылтауды догар. Маган кереп норма. Сен езщ кеп кикацдагыц бар-ау. Б1лем жайыцды. Байым бригадир болган, ат TiariniH устаган деп кердендегщ келеш-ау шамасы. Ол еткен дэурен. Оны ансама. ByriHri билйс менде. Нускауды ею етпей ютейсщ. Кеп кикацды тиясыц. Шалкактама, уктыц ба? — дед1 З1рк1тдеп — К,арагым-ау, соншама неге шуйлшп турсыц. Тым октемсщ гой озщ. Ныгарлап, тукыртпай-ак сейлесецш1. Мен ештемен1 мйщетсшбеймш. Еы шекем солкылдап, басым тусш барады. Эйтпесе жумыстан кашайьш, катарымнан калайьпг деген ниетьм жок Оны дурыс угын, — деп анам жай-жапсарды тусщшргенсш. 104

— Менщ кдггы сезгмда естш ейш десендер, айтканымды мулпксЬ орындандар. Сонда мен ешюмге тшспеймш. Текшггщ ьщгайын таныган апам: — Жарайды, карагым Айтканын болсын. Сешмен дауласканнан не енед1 KiMfli мукатамын, - деп кейш шегщда Твкшггщ мшезш, сырын ш бигген. Сейлегенде иеп изен-изен етш, коздер1 шарасынан шыга жаздайды екен. Bipeyre кадалса юдшдеп, тебене ойнап, кутырган бурадай енкшдейтш] жанга батады. Сезге курык бермейтш, айттым —6irri, кестш — узщщ дейтш адам. Нагыз кынырдьщ вз|. Онымен мешп талас, мейл! таласпа, 6epi6ip. Сезщ етпейш. К,улакка да шмейд! К!с!мсш т icin-xeyin, кокайып Ш1ренгенде жыныц усгайды. Апам Тэкшгтщ кылыгына шггей ку й ш -тсп . Б!рдеме деле! келш еда, кещл калдыратын свз естзрмш деп сескенда. Твю ш тщ эк1рендеген мш езш е, пвтуасыз сезше уйренгендйсген, оны квбшесе елен кылмайды, ман бермейд! Апам каз1р де Тэкшгп кулыксыз тьщдап тура берда. Текйп мыкынын 6ip кетерш койып, журш кетп. Апам кетпенш суйретш, арыктын ппше TycTi. Эке, апамнын жаратылысынан ындыны жуас адам гой. ©те момын-ау. Ешк1мнщ бетш жыртып, карсыласканын кврген емеспш. Бэрекелдшщ адамы. К,андай нэрсеге болса да, коне калады. Б!реудщ кещ лш калдырып, жуз шайысканы сирек. Тапсырылган icri кашан тындырганша тырбандай беретшш кдйтерсщ. Епстен кунде кеш оралады Б1зге тамак icren берген сон, туннщ 6ip уагына дейш изендеп дшрмен тартады. Кекгем кай жер болса да, киын кезен гой. Апамнын сезш ен айтканда: \"Жуаннын жщшпсерш, жпцшкенщ узЬтер шагы” квкезек кезде кандай молшылык бола койсын. Журттын берите де азык коры тапшылау. Союга мал жок- Барынын ж!т!г! татымайды, кекжасык К,ыстан жудеп шыккан б!рл!-ек1л! туяк кетеремге айналган. Сосын эрюм в зш щ елмес кунш xopin жатыр. Bi3 де кеппен 6ipre тунеукуш он алгы кадак бидай алганбыз. Соны куырып талкан етш, шылап жеп, талшык етш отырган жайымыз бар. K,a3ip б!здщ жакта кун суык. Квкгемнщ жел1 жалактап, бет каратпайды. Жаппамыздын ортасына жуан жынгылды токсырып койып, апам ди1рмен тартып отыр. Мен кесенщ тубше тон май салют, мактадан битге ecin жаккан шамньщ кошкыл тутигш июкеп отырып, ci3re, оке, осы хатгы жаздым. Жексн сурет салумен влек. Сонгы кезде катты вуестенш, жатпай-турмай шугьишанып жур. Ойлаган 105

нэрсесш кагаз бетше туаргенде айныгпайды. Одеш бейнелейдь Шебер-ак,. СуйрЬс саусактары майысып, кудды сурет салуга жаралгандай. Колы сол катг етсе болды, табигат корЬпстерш, егшшшерш, кустарды тепелеп сала береди Салган суретгерш маган керсстедг \"Кандай жаксы ма, уксай ма\" дейдг Багасын сурайды. Bipbi тамаша деп мактаймын, Kci”i6ipbi \"мынаны былай салсан кайтедГ деп бЬтшсшш’ ез ойымды тусЬцнрсмш. Шсппмш езщ тан дсп салмак жуктеймш. Ол да журт танкатарлык керемет сурет салсам деп армандайды. Б1рде денслЬеу ер адамнын суретш салып, eici колына eKi баланы жетектетш койыпты — Мьша сурет калай салынган, унай ма? - дед1 жымиып. — Жаксы, катырып салыпсын, — дещм. — Тура таптып, бул жаксы сурет. — Сонша неге мактадьщ. — Мактамаганда: бул бхэдщ экем13. Оц жактагы бойшандауы сен, мына кшженс аласалауы мен. Экем1збен 6iprc епске карай кыдырып бара жатырмыз, —дед1 eKi коз1 жайнап, лешре сойлеп. Мен тштен саскалактап, бар ынтаммен суретке тесте карадым Эке суретш керген кандай Журегьч шым етш, атгай тулады. Кеудемш кернеген куаныш та ерекше. Дэл каз1р, оке, ci3 болсаныз кушагыма кысып суйе бсрер ед1м, суйс бсрер ем-ay. BipaK колымда Жекен салган бейнешз бар. ТвсЫе басып суйсше, емфенс кыса туспм. Озщп жок болсаныз да, бейнсщзд1 Kopbi журсйнс деп торге шш койдык. Eici жагына еы шок гул кыстырдык. Ортасында ci3, мен, Жекен. Серуендеп кслсм1з Лпам ericTen кештетш кеддь Шешшер-шешшбестен тордеп cyperri керсстш: — Ана, Ж ексннщ бугшп ецбсгш каранызхпы. Кандай тамаша сурет! — дед1м KOTepiiiKi кецшиен. — Кайсы? — деп сурет алдына барды. — Жекен, мен, окем, ушеум1з кыдырып журм1з. — TonipiM соган жетк1зсЬ(. ТшеулерЬцп кудай береш, —дед1 анам. Жанарлары жасаурады. Оны б1згс бЬшрмей KycTi саусагымен суртс бердь Жекешй айкара кушактап, мандайынан сипап: \"Талабьщ таудай болсын, алтыным\", — деп бетшен шоп-шоп суйш, айиалып-толганды. Апам ас-суын Ьнксн сон, 6ip табак бидайды дшрменге тартып, унды елеп, нан ашытты. От басын жиыстырып болтан сон Жекешй бауырына басып, кисайып едд, куш бойы жер кетпендеп, арык казып, шаршаган гой, тез арада- ак уйыктап Kerri. 106

Эке, 03ipre несш ей емесшз. Ел кдтарлы шим-жемш13 бар. Кун де жылыр, катулы кабактар да жадырар. Мен ушш сонын бершен кымбат нэрсе бар. Ж екен екеушз свда кеп ойлаймыз, эке. Chain экелж меШршмен айналып, толганатын, бауырынызга басып, кушып суйетш кунодзш сагьшып журмп К,аранызшы, тау жакта улар да кекелеп жатыр. Ол да 6i3 сиякты екесш 6ip керуд1 ансайды-ау шамасы. Эке меМрш ацсаган балан — ЭДЕН\". АЛТЫНШЫ ЕСТЕЛ1К ХАТ \"Эке, бул жолгы хатым сиге кабырганызды кайыстырар хабар жетюзгел1 отыр. K,acipeT кайгысы онай емес кершедь Апамньщ enceci тусш Kerri. К,атгы куйзелдь Менщ де онганым шамалы. Адам жанын жегщей жейтш жендет ойлар imKi дуниеши езгшеп, астан-кестенш шыгарды. Бэрш айт та, 6ipiH айт, мен жалгыз калдым. Соган налимын. Бурынгы хаттарымда жаздым ба, жок па, квктемг1 кара суыкта, eric басына кешш келген кезде, Жекен мурттай ушып ауырган болатын-ды. Экпесше суык тиген екен. Содан опала алмады. Кун сайьш жудеп, ещ гармей койган. Bip куги аякасты жалпасынан кулады. \"1шгм бурш ауырып, жанымды шыгарьш барады\" деп тыпыршып, колды-аякка турмады. Апам саскалактап, не icrepin бшмей шала булщщ. Элекке тусш кеп ерекеттенш. Алдына ал ьт, бауырына басты. Кез жасын суртш: \"К,оя кой, карагым, шыдашы, шыдашы, Kaiip басылады\" деп шыжкебелек бодцы емес пе. Жекеннщ ебден мазасы Kerri бшем, 6ip сетке де тыншымады Кысьшгандыгы соншалык, mexeci шып-шып терледд. Апам карап отырмай e3i бшетш кара домбай емш жасады. \"1шш бурш барады\" деген сон, желкапты болып, шаншулап кдлды ма деп, кесеге толгырьш коз салып, майлы шуберекпен орап, Жекеннщ йпше басты. 9yeni 6ipa3 тыншыды. BipaK сакайып кете алмады. С узш п кеп ауырды. Акыры ажал тырнагына шшш тынды. Епзбай деген жерде бейгг бар екен гой. Жекендг сонда жерледш. К,ара жузд! ажалдьщ озбырлыгына осылай кендйс. Баскадай шара да, дэрмен де жок. Ж екеннщ кез жумып, тонырак астьша Tycyi — 6i3re улкен кайгы екедщ. Уй шгшщ базары таркап кстксндей алагызып калдык. Орны толмай, омырайьш тур. Элерше 107

керщда ме, Жсксн зерек, угымтал, ецпмешш еда. Аузы 6ip тьшбай, врнемсш 6ip айтып, б1зда кулдарш отыратын Кейде окыстан сурактар койып аузы 6ip тынбай, врнеш шатьш-бутудан да жалыкпайтын K,a3ip Ж екеннщ Terri кылыктарын еске алып, курсшш коямыз. Б1рде шаруашылыктьщ eri3i елш, етш ер тутшге таратканы бар. Апамнын улесше бел омыртка тийгп. \"Балалар кызылсырап жур гой, буЙ1рлер1 6ip шыксыншы” деп елг1 омыртканы буйастан цазанга салыпты апам. Дэу табак етп алдымызга алдык- Омыртканы етшен босатып, мен мужш отырганмын. Оны керген Жекеннщ: — Oho, Эден агам ушак мужш отыр, — дегеш. Б13 жатып кеп кулдйс. Байкал карасак, шындыгында омыртка ушакка уксас. Лйнымайды. Жазда шепрткеге карсы уландырылган дер1 шашкан кос канат ушак ауыл устшде арлы-берл! дырылдап, ушып маза бермейтш. Соны керш журген Жекен омыртканы ушакка уксасгыра койыпты гой. Эке десем, Ж екеннщ аяк астынан сез тауып, урымтал жерш деп басатындыгы ел аузында ацызга айналып та калып еда. Bipey тапкыр сез айтса: \"Е, ол елп Кошаннын Жекеш шыгар, e3i сезуар epi сезппал ед1\" десетш ел-журт ол туралы Ел аузында Жекен айтыпты-мыс деген мынадай 6ip енгше де бар. Bip карт б1здщ ауыл жакка келе жатып, Жекенге жольнъш жен сурапты-мыс. — Шырагым, KLMniii баласысьщ? — дейда жолаушы. — Экемнщ, — депт! Жекен байсалдылыкпен аспай- саспай. — Экеннщ аты им ? — Экемнщ аты жылкыда, кулажорга. — Ауыльщньщ аксакалы им? — Теке. — Ал улкеш ше? — Туйе. — Ту, бала-ай, саган шара жок екен, —дейд1 амалы таусылган жолаушы. Оган Жекен: — Маган шара емес, тостаган керек, — дейда елп KiciMeH сейлесе 6eprici кеп. — Ой, езщ ку екенсщ гой. — Ку дегеницз акку ма, онда жумыртка жерс1з. Эбден ыза болтан шал: — Осы турган жершде салып кетейш бе? — дейда. — Салыгт кетсещз жатамын да. Кдйтарда аларсыз, - дептт.

Жекенге баскадай сауал коя алмай, мысы курыган шал: \"акыл — жастан\" деген осы екен-ау. \"Сез тапканга, колка жок\" деп ой туйпгп де ез жонше журит кетйгп- мыс. Шынгуайггап келгенде бул енлмеш айткан б1здщ Жекен емес шыгар Bipax оны Ж екен айтыпты, жолаушы шалды сезге жыгыпты десш жургенш кеп адамнан ез кулагыммен естщм. Жекен зейщда, куйма кулак еда. 0 p i icbi баппен аткаратын. Сонысына карап апам \"жулынып туып еда, коз тида ме алтыныма\", деп жорамалдайды. 0 з басим \"кез тида\" дегеннщ мэшсш онша тусшбеймш. Ал апамнын айтысына Караганда баланы тосыннан керген адам назар аударып, кайран калса, козшщ сугы ететш кершеда. KiM бшеда, Жекенге коз сугы е т п ме, жок па, ол жагы маган беймагулым. Ал Ж екеннщ укыптылыгына, жинакылыгына, угымталдыгьша ез^мшн де талай рет тан калганым бар. Кейде ол меш кеп нерседен утып та кететш. Мына 6ip жай eni есгмде. Жекен ш т а т ы кеп окитын, колы калт етсе, кпапка угцлетш. Сондыктан да мектеп штапханасындагылар оны итап досы десетш. Ал апам мен корш!-коландар ермег1м1з, ертекш1м13 деп жер-кекке сыйгызбай мактайтын. 0йткеш , ол окыган кггаптарыньщ мазмунын апама унем! энг^мелеп, жырдай гып айтып беретш-да. 03i де енпмеден жалмкпаушы еда есте. Сейлей берсе тындай бергщ келетш. Окыган датабынын кызыктарьш айтканда майын тамызады. Кейшкерлерше жан 6iTipefli. Кез алдьща елестетеда. Бойын балкып, жаксы ocepni ойга шомасьщ. Не керек, талай кызык ертектермен кулагымыздьщ курышын кандыратын. Кешюсш алкд-котан отырьш алып, Жекен айткан енг1мелерда тындаудан зерйепейтшб1з. Ергектердеп жез тырнак, жет1 басты жалмауыз, мыстан KeMnip, тау кетеретш толагай жайлы аныздарды осы Жекеннен еститшб1з. Б й бшмейтшда ол жаксы бшетш, e3i де зерек, куйма кулак еда. Оке, Жекенда укыпты деп ем гой. Онын \"Мешн окыган кпаптарым\" атты кунделж дэптер1 бар болатын. Онда жузден астам едеби шыгармалардьщ атгары мен авторлары тЫлш, кыскаша мазмуны да жазылган. Мен мундай кунделж журпзбеймш. Шынымды айтсам, кпапханага да басты сирек сугамын. Сарсылып отырьш kLm xiran окиды. Кеп бала ата-анасы желкелемесе, ютап бетш ашпайды. Ал мениг кггап окуга мойным жар бермегешмен кунделжт1 сабагыма дындаймьш. 109

Bip куш сыргган келсем, Жекен едетшше кунделнс дептерше окыган кпабын TipKen, елденеш жазып отыр екен. Ол маган бурыльш к.арады да: —Лга, менщ окыган ктш тарымны ц саны 6ip жуз опта жеттЬ С цдйа канша? —дегеш. Ж скеннщ кутиеген жердей койган сурагына не дер1мда б и тей , анырып турып калдым. К,ызарып та кеттш бе деймш. Бстш ду ете rycri. К.анша кысылмайын десем де, ез сырым езш е мешм. 8деби шыгармалар окымак тугш кунделнсп сабагымды улгерш алсам да жарар деген ойда болатынмын. Жасырмай айткавда, езш сыркатганып калып сабакган кенжелеп, кластастарыма тецесе алмай жургенмш. Онын устшс апама колгабыс беремш. Отын жарын, су тасимын. Муньщ 6epi иные белгш. Сейте тура, бугшп куш тосыннан койган сурагыньщ Typi мынау ©ripiK те болса, б1рдеце деу керек кой. Сол оймен: — Мен де сен окыган ютаптарды жаргылап калдым, — дедам жалгактай сейлеп. Сонда шы: — \"Тимур жене оньщ командасы\" таргымды epi кызык клан кой, в, — деда. — Ие, кызык, — дедш ш т а т ы окымасам да. — Басы калай еда. Умытып турганым, eciMe салып ж1бер1ш. Менде ун жок Дымын да бшмеймт. Керек десе му кабасын да кермеген ютабым. Жагдайым мушкш болды. Терлеп те кегг1м. Эбден мысы.м курыганы соншалык ез сезш кайталап, бас жагын мен де умытып кдлыгшын, - дедш жалтара сейлеп. — Ендеше, соцгы жаты калай еда, — демса бар емес пе тагы да казбалап — Беу, уят-ай десещш! Озичнщ ойлап тапкан епршме тиянак тапнай саскалактаганым сондай, есйстен калай шыга женелгешмда байкамадым . \"Эй, eHfiirepi жаяган сез а й тасп ы н ау\" дсп ойладым сыртка шыккан соц. Эке, Жекеннщ меш булайша уялгуы кайта жаксы болды, кеп пайдасы тида. Ocepi, ыкпалы к папка деген козкарасымды лезде озгергп. Бурын бар ынгамды кунделнсп сабагымды дайындауга аударудш сдам Кадр едеби шыгармалар окуга к уны ш п калдым Ш шарма кейшкерлер1 ойымды желнспре бастады. К,аз1р о д ать ш л Жекенда жоктатпай, окьпандарымды апама айтыл беремш Кей жерлерш ез1мше менерлеи окыган боламын. К,анша дегенмен де ер юешщ орны белек кершеда Оцгшеш Жекенше майын тамызып айту кайда. Кйаяты кеп 110

ок нганд ш ме. влде Жекенш жоктаймын ба, озш де бшме ймш, влде к е н ш алан адам кдялшыл бола ма деймш. Окэша »,эг1<ймя» санч апалак, ойгя кенелемш. К,пял да ушкыр Эп-сетте аскак эрманнын алып ушагьта м ш т бармзйтын жер!м, ягпяйтмн тауым кэлмайпы. Кдсымда а з журео1э, вке Жекен екеуЫ з кольщыздан устай журш, кейде ушак.к,э м ш т , тунгиык аспандагы а к т а бултган epi асамыз Бфдк шалкыган мухитгыд акжадды толкындарыньщ устшдг желкенмен тербеле жуземзз Bipece Бссагаштыд келенкесш саялап, em ui кустардьщ сайраган унш тывдаймыз К,ойшы, Bfrreyip жер тукшршщ баршасьш кеземзз Bip гажабы —аяк, асты азд ен кез жазып каламьпг. Жекен де гайыптан жогалады Жалгызсыраймын. Елепземш. Алактэп журш cbfli !здеймш кеп. \"Жекен, сен кайда жогалдыц?\" деп дэуыстаймын Т ещ рекп тшткшеп олай- булай зыр жупремш Жер шарын шарлап, бар eHjpfli барлаи, киян-кырды алактэймьш Bopi 6ip а зш де, Жекенш де хабэ алмай, адясэмын да журемнх Сагынышы мол Terri умгггщ ж1бш узе элмэй кез1М тэлып, талмаурап барып уйкыгэ кететш вдепм бэр К,ээ»р тун жэмылып, сол ушкыр киял жетегше 1лсс1п, елемнгч 6ipa3 аймагын оймсн шолдым. Yйкым келш, калтып-мулп* бэстадым Енш жатамын, Эке, и з де жайлы жятыл. жаксы турьщыз Бауырьшан айырылган балан — ЭДЕН\" ЖЕТШШ1 ЕСТЕЛ1К ХАТ \"Эке, lynip Балагещздш табэнындагы торкадай топырагы тусырап жяткан жэзык далаш>1 жыртып, тукым себуге KipicriK Сокашьшардьщ \"Ей, ек, соб-соба” деп жактарьпгын жабылмаганына бip аптадан асты Жыртылган жер дс кыруар TeMip туренмен киялай тт ш ге н топырак сауырын куш е тосып, курещте твнкертш жатыр. Бггкен гске ер кем- ак. суйсшедё Ауа райы кубылып кстш, кырсык шалмаса, шаруаныц e3ipri беталысы ел-журтты куантып отыр. Дикандардын да кимылы Ширак. Олар кектемп ericri жер ылгалы дсгдш кетпей турып 6iTipyre асыгулы. Топырак кургап кетсе, тукым женд! енбей кал ьт, енбегш1з еш бола ма деп кудистенедг Сол с е б е г т де тукымды дер кезшде себу ушш сокашылар мен тырмашылар таннын атысы мен куннщ батысына карамайды. К,ызу кимыл устшде. 111

Мен де к.арап жургешм жок. Солардьщ бел ортасындамын. Сокашыларга кемекшдмш. Биыл сокага жегшетш епздер бас б и т емес. Шетшен кур асау. Жетектемесе, жонге журмейдт Жанбыр нс кар жауса, корганыш болсьш дел, басыма капты 6ip бурыднтап килт алып, егйдерда жетелеймш. Олар да бурынгыдай емес, бетадды бура таргпайды. Мойынтырыкка кенддгш, жыртылган жерди жиекгеп журудд уйрендд. Жумыс та ешмдйрек. Кун узак жер кыртысын копара журш, айналама квз саламын. Твщрекгш, тамашалары да кеп. Жасыныздан ескен жерлиз гой, оны ci3 де жаксы бшетш шыгарсыз. Умыта коймаган да боларсыз, еке. Маган кебше-кеп унайтыны ауылдын терюкей лдыгысындагы кез ушында сагымданын, окшау квршетш Бесагаш тогайы. Мынхарабас тещрегшдеп еркеш-вркеш акл!агылды кум сшемшщ бинсгеу жайпак тебеге ескен осы бдр бес туп агаш кез улдында булдырайды. Жапырагы берйстей бурлил тутаскан ну орман тер1здй. Мунар оранган сулбасы тым жырактан шалынады кезге. Шиденщ ыстыгында келенкесш саялаган адам одан баска рахат дуниенл 1здей де коймас. Бул асыра мактагандык емес, лдындыгыньщ o3i сол. Бесагаштьщ алыстан карагандагы KepucrL'iiruie кез тоймайды эйтеу1р. Осынау адырдпл алкаптагы кырат пен беленнщ, еще пен ойпащшн, еэеклде мен сайдьщ табигаты ете керкем. Айналасы сулы. 1ргесшдеп К,аракелдщ суы тунык. Жагасы жайкалган камыс пен кек майса курак- Камысты колтыктарынын булгарыстары кус базары. Уйрек-казы катеылдап, кику салып, жыртылып айырылады Жапырлап жузген кус у- лду болады да жатады. Балыгы да сан алуан. Сазан, карабалык, алабуга, майшабак, таутан, 1ле кекбасы, несш сурайсыз, балык туршщ 6epi бар. Агалд бутактарына конып сайрайтын eHnii кустардын уш де гажап-ау. Жаксы жер. Ж ан жаннаты. Б1рде апам меш Бесагашка эдейтеп ертш барып, таныстырган ещ. Жол-жвнекей апам: \"Осы манда™ ел- журт мынау орманды атам заманнан 6epi киел1 агалд санайды. Бутаган кессе, кабыгын кырнап, жараласа кан шыгады, — дсссди бшг1рлер. Сондыга болар ел-журт Бесагаш тубше ер кез келш, бас иш, тагзым етш, теубешшк жасайды. Бутагына актык шуберек байлайды\", —деген- д!. Мше, 6i3 сол киел1 агаштарга тага келш турмыз. Шагыдда ескен торангыл тектес ушар басынан жел суылдаган, кек ыреген бес туп агалдтын табипд 6iriMi де 112

тым ерекше. Туптершен каусыра кушактасан е й адамын кушагы 6ipiHe жетсе, 6ipiHe жетпейдг Дпп керемет жуан. Жан-жакка жайыла epKiii ескен агаш бутактарыньщ аумагы да колемдг Талай жерди алып жатыр. Самал жел тербеген кумктей жылгыраган тенге жапырактарынын сыбдыры сан кллы езгеше вуездг Эуенш баяу шертш тургандай тым ocepni естшедг Мен табигаттын осы 6ip керийсше кызыга карап турганмын. Апам агаш бутагьша акты к байлады да, маган тое бук дегендей \"ым\" жасады. Дугасы ма, тэубес! ме, ofrreyip езшше шгген куб1рлеп, колын жайын, бетш сипады. Мен де апама карап кимыддарын айна-катейз кайталадым да: — Ала, мына агаштарды шагыл кумга klm еккен? 0здер1 сугарылмайды. Швлден курап калмай, калайша осin тур? — деп сурадым. — Ел кулагына ciHicrri екпмеге Караганда бул агаштардын жаратушысы 6ip Алланын ©3i, — дед1 анам. —Жасаган нем, 03i жараткасын швлден де, баскадай эрекет пен пэлекетген де коргайды. Тамыры теренде. Нэрш жер астынан, нурын кун кезшен алган ейм дж тщ гумыры да м екплж балам. — Сонда бул агаштарды алгаш klm eicri? Klm ocipjxi? — дед1м казбалап, кекей1мдеп туйтюл суракка жауап 1здеп — Е, балам, к1мдер eKTi, юмдер ocipfli дерщ бар. Ел аузындагы аныз-енпме бойынша кай гасыр, кай жылдар екснш K1M бшсш, oiheyip осы жакка 1слэм дшш таратуга Араб елшен арнайы окишер к елйт-м ю . Оларды кейпше кожалар деп атаган. 0 n ri дш адамдарыныц 6eceyi мына твбеге алгаш келш тунеп кеткен де, бесеушен бес турл1 зат калыпты. Коп уакыт етпей-ак ак шагылдын басьта бес бэйтерек пайда болыпты-мыс, дейд1 бурынгы еткен йсшер. \"Иэ, Алла, Kemipe гор\", —деп шешем кэлимасына т ш н келпрш алды да: \"Ана байлаулы турган шуберектерд1 кердщ бе? Ол осында келш кона жатып кудайга, аруакка сиынган, тэшршен жаксылык, кайырымдылык тшеген, ракым кутксн наукас адамдардын байлаган актыктары. Анызга айналган бул бес туп агаштын бутагын ешюм сындырмаган. Даретс1з адам кол типзбейтш болтан. Yстамаган да Аурушац, ел1рмемен елпстегендер, бала котермеген эйелдср ак шуберек байлап, аруактарга сыйынган. Жет1 кулшесш таратып, боз каскасын сойып, бас иген, кауым ел кастерлеген Kacnerri орын бул\". Мен зэулш агаштардын саясында турып, кокке шалкалай караймын. Аслан моп-молд1р. 9 р жерде акшагмл —3085 113

булт. Жел ушырган мактадай калыктап калган. Жеддщ ryini, агаш бутактарынын, шуылы кулакка шалынады. — Bip кезде осы Бесагаштьщ батыска караген беткейшде ит тумсыгы етпейтш нар камыс пен калын курак еседа екен. Камыс тогайын жолбарыс та мекендепп, — деда апам. — Шын ба? — дедам елендсп. — Ио, жолбарыс та TipiuLriiK еткен, — деда апам нык сешммен. — BipaK, ез1м кортеhLm жок. Осы cone Мынкдрабастын маргау, мангаз, нар epKeurri Кумдары мен калын камысты тогайы озшщ катпарлы да кыртысты койнауларында коне заманныц адам б и т е е тылсым купияларын бугш, сырын сыртка шыгармай туйык жаткан тацгажайып элем сиякты Kopinai маган. — Бул агаштар да картаяйын дептт Ушар басынан сыньш тускен вне бутагьш карашы, курап кеткен. Апам жаны ашыгандык сез1м биппрда. Кустар уя салган бутактарга карадык. Агаш даишщ тубшде тынымсыз жор1алаган кумырскалардын кимылын кызыктадым. Агаш ескен тебенщ теш реп жасыл беллеу icnerri жазык адыр. Ондагы шуйгш шел те, хош Jiicri гулдер де алуан турли Жабайы же-Mici мен жидеп тунган. Шабындык кен. Жиде мен тал аралас жынысты тогай hui ан-к,ус мекен1. Кыратьшда ак тпсен, карабак, жусан, жантак секций ос1мджтер де бггйс, эке. Балатещздщ баурайындагы епстйс жерд1 жыртып болтан сон, Бссагашка таман коныс аудардык. Биисше ке;п«н куба жоннын етеп су баскан жазык атырап екен. Коз KepiM жерди! 6api — тутаскан камыс, селме курак. 0 л е н um6i ecin, шымалдантан жер беп квкбуйра. Теп- Teric жасьш шабындык Желге котершер тозаны жок Ауасы таза. Конысымызга такау айдын кел бар. Кику салган кустар 6ip конып, 6ip ушады. Шабак шген шагалалар шанкылы узакты кун тынбайды. Ког1лд1рлсрш ерткен Кос аккуга да кызыга караймыз. Ара-кшйс эупшдек дауысы сстшедт Бесагаш баурайындагы табигаттын 6i3Hi тандандырган гажайып Kopuiicrepi жабыркаган конине мын да 6ip ем тор1зден-да Эншейнше кабагы салынкы, кещл-куй1 жабынкы журетш кападар анамнын enceci осы коныска келгеда ожептоу1р котершш калды. Кырдын таза ауасымен еркй) тыныстагандЬа ме, келбет1 де кектемп коплдар кешстистей жайдары тарта бастады. Оган мен шггей куанып журмш. 114

Бесагаштыц батыс баурайы кен жазык екен гой, еке. Дикандар соган биыл егш eiyai уйгарыпты. 0уеш журт жавдыргкан 6i3. Сосын касымызга Эпамдио к о ш т кедщ. Ол шаруашылыктагы атакты сокашы. Балгьш атты кызы бар. Жасы маган тете. Онын керцп болганына катгы куандым. Жака коныска жайласкан сон Балгьш exeyiMh Бесагашкд карай гул теруге шыктык Балгьш ынылдап олен айтьш жур. Мен езЬчмен езш. Э тш тывдаушымын. Козше кершген кы р кызгалдагьш Балганнан бурын узш алуга ынтыкпын. Балгьш дала жауказынына онш а кумар емес пе, елде кыз балага тандЬс касиетпен жаксыларын тандай ма, асыкпайды. Oirreyip, езш щ ьшгызары он екендш аян. Ынылдайды да журед1. Кешза тымык, ауада шыркаган онш тындаса гой онын. Кзмде болса epkci3 eirrip ед1. Эуезд1 уш кулактын айызын кандырады. Мэнерл1 еуен де эсем- ак Басканы койганда, Бесагаштын эшейшде судырагыш жапырактарынып да кей-кейде эн куд^ретше мулпп, тым- тырыс бола калатынын кайтерс1з Мен Балганнан аркан бойы алда журдьм. Bi3 6ip-exi кыр асканда кун кекжиекке енкейдь Жапырагы мол агаш колецкелер1 у зар ь т барып, кел бетше кулап жатыр. Шыгыстагы айдын жактан коныркай самал ecin тур. К,ушагымызды гулге толтырып, ауылга бет алдык Уй iprecbie таянганымызда апам: — Эденжан, сен бе эндетш келе жаткан? — деп дауыстады. Мен не дер1чдз бшмей, сасып калдым. Сейтсем, еншейшде елен айтпайтын едш. Онашада Балгынга uiecin, ынылдап кетшпн! Оны апам ecrin калыпты. Осыдан бастап, мен елен айтатын онер шыгардым. K,a3ip кептеген енш бшемш. Оларды уйреткен аккуба енш, алма бет, мойылдай кара кезд1 Балгын. Bip жолы апам Эш1мд1кш одейшсп ерулпске шакырды. Тамак iniin болган сон, Балгьш екеу1мгз тага да кырга шыкгык. Алгашкыдай 6ip-6ipiMhjii жатыркамай тш табысып калганбыз. Тек кейде жапан даладагы ry;wi мен бурьш корд1м деп таласып, кактыгысып калатынымыз бар. Оны кек тутып жаткан 6i3 жок. Озара татумыз. Балганньщ мшез1 ашык. Ойьшдагысьш букпелемей айта салатын анкаулау, акжаркын кыз. Онын осыдцай мшез1 6ip жолы меш саз балшыкка отыргызганы бар, оке. Кырда гул терш жургенб1з. Балганнын OKeci Эшш епстен кайтьш келе жатыр екен. — Oho, кекем келе жатыр, алдынан шыгамын, —деп шатгана куанды ол. 115

—Мен де шыгамын, —дедин оган. Сейтсем, Балгыннын — Ие, ол менщ ексм. Сенде алдынан жупрш шыгатьш айналайьш дсйтш эке жок. Экец кайда озщнщ? - деп койып калганы. Денем тгпркеп коя берд! сол кезде Колымдагы гул шогы шашылып, жерге тустг Кеншм босап, мусешрлйсгщ шырмауына тусксндей кезйнш жэутендетш, Ьалгынга му пая карап, аузым бургиып мелшиш турдым. — Балплн, менде эке жок деп журген юм езг Экем бар. K.a3ip ол майданда. Оганды коргап жур. Жауды женген соц келещ, — дещм жыламсыраган унмен. — Сокпа eripurri. Сенш экен согыска бармаган. Ауылда калган. — Онда кайда жур? — Сенщ екен баска жакка кешш кеткен. Соны да бишеймгсщ? — Оны KiM айтгы саган? — Квкемнен еспгенмш. \"Эденнщ SKeci К,ошан баладарын тастап, баска жакка кешш кеткен\" деп б!реулерге айтып отырганы ес1мде. Балгын батыл, нык свйлегесш онымсн одан epi карсыласуга батылым жетпедй Мысым басылып ка-'шы. Ею коз1мнен ып-ыстык жас моншактай модшрещ. Коз жасы неткен кел ед1. Бурын сезбеппш. ©ксненде eKi иыгым селж-селйс стели Адам KouL'ii катгы камыкса, тула бойы, жуйе-жуйес1 босап кетет1нш юм бLireн 0з1мд1-ез1м бекем устагым-ак бар. К,анша т1стенссм де булыккан 6ip дулей куш кеудемш кернейш кеп 0K ciri кургыр ыкылык атып, иег1мд1 кемссндетш, корсылдатты да койды. Балгыннан кысылганымнан Tepic айналып, онашалау жерге барып eKi 6cTiMfli т!земе басып отырып, 6ipa3 жылап алдым. Жылап болгашин сон кекелеп жаткан улар дауысына кулак турш, кепке дейш отырдым. Квк1рек кернеген сагыныш оты ащы оксйспен сыртка шыкты ма, селден сон кенйд uiepi таркаган сеюлденш- EcL\\mi жиыи, ceprin калгандай сезшдш оз1мди Басымды кетерсем, касымда Балгын тур. Юрпйхмнщ тубшдеп жасты жещмнщ ушымен cyprin, назарымнын пес болып, иинмнщ тусш кеткенше, ексш жылаганыма Балгын 6ip турл1 аянышты кейшпен карайтын Tepi3fli. Bip норсе жогалткандай квздер1 жэутендеп тур. \"Саган \"екен жок\" деп неге айттым екен, е\", дейтш тер1зда. 0 кпlira epri аккуба жузш кызартып ж1бергендей. Turin тштеп, аузын баса 6epcfli. Айтарын айтьш салган сон, не ютесш! Уялганынан озш коярга жер таппай кипа- лактап, ынгайсызданган кейште. Ол маган жакьшдап: \"Эден 116

сен ренжзмецп, маган екпелемепп. Сез1мд1 кайтып алдым. Мумкш менщ кекем де бшмей айткан шыгар. Keiuipiui, екпелемешГ, — деп жалбарынды. Балгыннын \"С ети экен баска жакка кешш кеткен\" деген cesi маган турпайы естшп, огаш кершгешмен туп и TepiciHi шындык па деймш, еке. Б1зд1 кермеске уэде еткендей еш уакытга хат жазып, хабарласпайсыз. Озицздщ жоктыгыныз б1здщ жанымызга катгы бататынын бшмейсЬ бе, елде. К,олдан келер не шара бар, берш де кенбю тапен бастан ети зш жатырмыз. Мен буртиган калпыммен ауылга бет алдым. Балгын акырындап басып, артымнан шесш отырды. Басымды темен иген бетге шгген туйшш мен келемш. К,абагым салынкы. Уйге жакындага1ша шайылган тостагашлмды суртш кургаттым. Енсемш KeTepiHjci устадым. вйткеш , кайгы- мунмен жабыркап журген анам квз жасымды кврсе, кайб1р жет1седд дейсщ Анамныц к в н ш де кекгемнщ куншдей кубылматы. Жадырататын шуагы да, камыккан енсесш басатьш булгы де мен. Уйге таяу калганда, Балгын жупре басып, маган такау кедш де: — Эден, жана втшдш гой, Keiuipiui. Маган екпелемеш1. Экен жакында келед! деген кекем. Me, мына гуддерш ал. Сактап кой, екеннщ алдынан шыкканда бересщ, дсп дала жауказындарынын eKi шогын усынды. Буган шггей куанып кетгЬм. Риза да боддым. К ещ лш де сергш сала берш. Гулдершн 6ipin апама берщм. Екшшюш тердеп кереге басына иийм. Ол ci3re сактаулы тур, еке. Гулдерш солдырмаймын Кулпырьш турады. Алдьщыздан алып шыгамын взййзге усынамын. Эке, гулдер солып, курамай турганда тездетш келсен1зш1. Балгын екеу1м1з гул кушактап алдыныздан шыгуга e3ipMi3. Кутем13 Тау жактан улардьщ да кекелеуш карашы. Ол да кекесш асыга кутш, жол тосып жур ме екен. Алдыныздан гул алып шыгуды ацсап журген балан — ЭДЕН\". СЕГ131НШ1 ECTEJIIK ХАТ Балкаш ещршде, еке, биылгы кектемнщ алгашкы Kynnepi жадырап басталды. Кария KicLiep \"Ут Kip;ii, уйге кут ырш\" деп, куннщ ceyneni нурын шуактап, TipmuiiKTUi, жаратылыстын жандана бастаганына куаныскан. Ут KipyiH 117

куткен епшшлер топырактьщ тоны жгбш, жер карайса болды жапа-тармагай тукым себуге ез1р отыр. Кыста кар аз жауды. Топырактагы ылгал да онша терецге сщбеген. Су арнасы да томен. Бурын арыктарга кел-Kecip шыгып, арнасынан асып тегшетш судын тапшы болатын Typi бар. Егшш жазда Судан тарыктырмау жаты куш бурын ойластырылып, агыны арынды асау езен Бэйменейти байлауга торт-бес шаруашылык куш 6ipbcripin, жумыс басына отау тнскенше, icxe бшек сыбана юрюкенше 6ip аптадан асып барады. Бэйменей езеншщ кылтандау тусьшан бегеп, суды арыкпен Мьщкарабас алкабына, Балтатещз табанына карай шыгарып, тын жаткан аныракай боз даланы суландырып, егш егуге мурындык болып журген Элшбай ата. Ол тогызыншы ауылга, осы мандаты ел-журтка кад1рш артгырган атакты мурап. бзенш кай жершен байлау керектй-ш зерггеп, оган басшылык жасап, жумыс ютетюзш жаткан да осы Элшбай аксакал. Ол xici ericriK жердщ, егш егудщ бабы мен кыр-сырын жетж бшетш шаруа аламы. 0 з кэшбшщ керемет 6mrip me6epi. Тешрекгеп ауыл аймакка, ел-жургка кад1рмещц кария. Атына 6opi канык. Ел мэртебесш бийстете тусуге улес коскан сыйлы адамнын 6ipi деп багалайды. 03i эдш opi адал. Туралыкты ту етш устаган парасаггы жан деп кадыр тутатыны да содан. Кара букараньщ камкоршысы атанган Элшбай атай: \"Ел бyftipLH шыгарып, тойындырамыз десек, eric келемш улгайту кажет. Б1зде тын дала жетерлж. Тек су тапшылау. Ал Бойменей бет алды агып, Балкаш колше куйып жатыр. Текке аккан арнаны богесек, тын жазыкка карай арык казып, суды жетелесек, нес1бенщ кв31 ашылады, ел ырыска кенелеш. Мал opici кенейеш. Сол ушш Бэйменей озешнщ арнасьша тоскауыл жасап, егюгиске пайдаланайык,\" деп уран тастаган еш. Hri бастамадан кш кашады. Bopi колдады. Kaaip ер-азамаггын басын косып, тощрегше тонтастыра бшген Элшбай ата енбек корнш кыздырган. Кимылдары Ширак. Бэрш щ ойы 6ipey. 0зен/П тездетш байласак деген тшек. Копшшйс соган жумылган. Bepi квщлдг Енбекке деген кулшыныстары да, ыкыластары да ереюле. Ынтымак- бip;iiri де купит. Арнасы кен езенш богейм1з деп талап кьш жаткан адамдарда куш-колйс жагы шамалы. Бес шаруашылык 6ip- б1рден ori3 арба экелген. Бвгет байланатын жердщ еюжак кабагьша капка салынган кум жиналып, каудан-каудан етш ойылган шым таудай етш уйшш жатыр. Ал езенге мосы агаш курылып болысымен, тубше кап-кап кум мен шым тасталынады. 118

Куш к елж аз болтан сон, адамдардьщ Ko6i аркалап тасиды. Шама-шаркына карай балалар да улкендерге кемек керсетш, кептен калыспай жур. Б1з не гстесек те е ш ш бетген какпайды. Кайта: \"©ркендерщ ессш, жнтг болды деген мше осы\" деп ризалыктарын биадредт Б1рде журт тынытуга шыккан кезде Элшбай атам 6ip еп з арбаны терт балага берш, кум тиеп екеле койындар дед1. Bipi — мен. Касымдагылардын бершен бойшан болганыммен, ен кшйс1мш. Жасы жагынан улкеш мЬ узын сирак, тэмпип мурын Кабыл. 03i балаларды тебелеспрш, орынсыз жерге сойыл cirrren журетш урыншак бала Кешрепн кагып сейлегенде, ауыздыта жол бермей, Ty6i тускен шелектей дакгырлайтьшнын дэп o3i. Сонысынан болар, кершгенте урыншак. Менмен. Opi буйрыкшыл-ак Bi3re ананы icTe, мынаны icre деп журген осы Кабыл. Сезге пысык болганымен, шке орашолак. Ершш екпп басым. ©Keci eceniui. Соган масаттана ма, eftTeyip, eni жететш балаларга сес керсетш, еюрендеп, кокандап кыр корсетуте еуес. Мешн шамамньщ жететш! бас жш баягы. Арбата жегшген ег!здерш кум таситын жерге жетелеп барып, жетелеп кайтамын. Ана ушеу1 кум тиейдт Алгашкыда кимылымыз ен1мд1 болды. 1лезде уш рет катынадык. Кум тиейтш жерге тертйшп келгенде Кабыл шаршалым деп кабагын шытьш, кигылык шыгарды. 0 п зш \"олай жетелеме, булай жетеле\" деп, мен1 орынсыз кшэлап, мазамды KeTipc бастады. Bip уакыгга буйданы 63i алды да, арбаны к ия кабакка койып, б1зге: — Корапты толтырып турып тиендер, —деп BMip берд1. — Кум ауыр болады. ёпздер тарта алмайды. Арбаны сьшдырамыз той, — деп едйс: — Онда шаруаларын болмасын, — деп дунк erri. БЬ жым болдык- MiHC3i догалдау Bipjiene десек шаптыктырып, emucripin аламыз ба деп сескендпс. Кумды тырбывдап тией бердпс. Арба корабын тытыздап толтырдык. Журмекш1 болып, тау тиесен де суйрейтш KeHUcri атан епздерш жетеледйс. Е й е п з жулкьш кеп тартканда, жуп ауыр арба сыкырлап орнынан жылжымады. Ышкынып туртан епздерте Кабыл таяк кетерш еш, олар бар пэрмезпмен жулка тартканда, мойынтурык морг сынды. Кияда туртан арба ылдига карай тенкериш \"Атам урсатын болды-ау\" — деп, б1зде зэре калмай турса, Кабыл: — Жаксы болды сынганы, 6ipa3 демалатын, — деп шатылта шынтактап кисая Keni. Ойына денеме Kipep емес. Каннен-каперс1з жайбаракат жатыр. 119

—Hcci жаксы, арбаны киратгык кой? —дедах киналып. — Ауыздарынды жабындар, e3i аударылды дсймЬ. Осыдан 6ipeyiH тктерщ нсн бетен сез шыгарып, кыцк етш корил. Кекесш корсетпрейш, —деп кокандады. — OripiKTi калай айтамыз. Буган кшэл1 сен. Кумли коп THenipin, — дедйс 6is, 6ip-6ipiMi3re ypniiice карап. — Кумды тиеген мен емес, ездерщ. Жыныма тие бермендер, —деп шытынаган К,абыл жаланы 6i3re аударып, бстбактырмай кызарандады. Бригадирше саусагын шошайтып, бсд1рейт турып, ныгарлай сейлеген Кдбылга лэм дей алмадык- Mi3 бакпадык, K,a3ip карсы сейлегенМзбен кейш 6ip амалын тауып, есесш он есе кайыратындыгы, ешш артыгымен алатындыгы бесенеден белгш1 Маскарамызды шьшаршсына klm кепш. \"0лс1здйстщ колынан Kenepi олдщен кашып кутылу\" дсгеннщ кебй! киш, амалсыздан ун шыгармай турмыз баягы. Эйтпесс бар гой, мына кырсыгы ушш К^абылды жундей тутш алса, сауап-ак. болар с;и. Эгген не керек, ез1мде шама жок. Кушш жстпейда Ал касымдагьшар К,абылга тиксе, мен де oiiMjririKHi жасап, жордем беруге даярмын. Yшеум1зде К,абылдыц мысын басатын, жушн жыгатын дормен бары анык. Bipaic. ана eKcyimicri жасыктык. жуз шайыстырмай, момьшдык кек кайтарыстырмай тур. К.абылдан сескенш, мыстары курып, карсы эрекет жасауга дэрменс1здйс корсетш турганы да сол. Оган ютщ жайын айтып тусшдарейш десен, Кызыл кешрдск болып дауласудан тайынбайды. Turn, тобелесуге де даяр. Оньщ ез кшэсш мойындамай, сутген ак, Судан тазамын деп ecipin турганы ызанды Kenripefli. Б1здп1 томсырайьш, каймыгып турганымызды байкаган К,абыл тагы 6ip еюрецдеп, к1жшш койды. — Арбаны дсреу тузсндер де, кумды кайта тиендер. У жевдер келсе сазайларьпщы тартгьграды, —деда кужщдеп. — Ой, Эден, сен ана молжтерда байла, — деп, маган егЬдерда нускады: — 0 з щ банта, мен атама барып, арба сынып калды деп айтамын, — дедам бармагымды Ticren турып. — Мына жетьмекте ес бар ма озй Жана гана тю жарма дегешм кайда? К,абылдын даусы журсгши з1рк етюзда. — Айтып байка, нс корер екенсщ! Эз1рдс 1ана ескертпедам бе, сендерге. Одан да опзда байлап, демалып жатпайсын ба? Жасьщнан шешеннщ сонынан дсдскген кон болтан табанын кышьш тур ма? Тура тур бэлсм, сазайыдды тарпырармьш Ty6i 6ip! К,абылдан каймыгатынымыз рас. Мойны ыргайдан 120

болганымен ерш дурдуйш а л ь т пэлекор. К,исынсыздан да ебш тауьт кутыла коюы онай. К,аз1р де улкен адамша табалап, кырбайлыгын букпелемей бищрш, cmbcnewii шыгара сейлеген ce3i кабыргама катты батгы, эке. Шыдамай кызарандап бетше карсы келш един, желкемнен овдырмай туйш ж1берда. К,олындагы куректщ сабымен енмендмнен кейш карай итерш, кезш аларта карады. Шелншекгеймш деп, кум алган шуканакка карай мурггай ушып, омакаса куладым. Муны бдзге таял калган Элш - бай атай байкай койыпты. Ycri-басымнын шанын ка гал турган маган 6ip карал алды да, кегщш алып берейш дегендей: — Сомадай болып, балага неге тшсесщ? Осы турган жершде бас терйш сыпырып алар ма ед1 О, зердеаз неме! —деп К,абылга таянды. Ол мелшиш отырган орнынан эзер козгалып, улкен Kiciie сазбетгене карады. — Кумды шамадан тыс уймесендер кайтеш. Баламысын деген. Арбаны киратып... Элшбай атай цнтен туйьтд!. \"Осыларын дурыс па?\" дегендей жазгыру ангарылады ещнен. Сынган мойьпггырьпсты кордд де, катгы кейш Озендд eimi байлаймыз деп отьгрганда б!р арбанын icreH шыгуы ымге онай дейсщ. Мойынтырык жасай коятын агаш та, шебер де жок Арлы-берл1 айналдырып керш, басын шайкап, шгген екЬйп тур. Элшбай атайдьщ тутйш кетксн катулы жузшен кез алмай тым-тырыс турмыз. К,абылдьщ да зэрес1-зор тубше жетг1 бшем, уы кез1 жыпылык-жыпылык етш, 6ip орнынан кепке дейн! тапжылмады. Бадырак K03i уясынан шыга жаздап, сшейген кдлпьшан айныр емес. Улкен адам алдында калай жалтарып кетудщ амальш таппаган пшпнде. KepeciciH керуге мойын усынган Typi бар. 0з1шз не icTepiMirni бшмей антарылып турганда, бригадир Текш пщ сайтандай сап ете калганы. Арбанын аударылып жатканын керш, шезде танауы кусырылып, талагы таре айырылды. К ,абаганьт тырысканы сондай, еш касыньщ арасы косылып кеткен. Keaaepi шатынап, тунере тускен. 1стщ байыбына бармай-ак, буркан-талканы шыгап шала булшдг — Осыцдай бассыздарга арбаны сенш тапсырган klm? Cii;ii де улкен кил деп. Акылдан адасып, —дедд Элшбай атайга з1рк1тдеп. — Булардьщ кезш курту керек. Сорымызды кайнатады буйте берсе. Купше KOKipeiai Текил ат уетшде турып, камшысын шошандатьш, уftipiii койды. Ею иыгынан дем а л ь т, терюше сыймай дешгедь Элшбай атайдай сыйлы адамга 3ipK-3ipK 121

еткенше 6i3 катгы кысылдьпс, Кулакка жагымсыз неше Typ-ii кокыс сездердщ кордасын копарды-ак. Элшбай атайдьщзщщ свздерге кабыргасыныц кайыскзны cornua, кудды e3i кшэл1 адамдай томсырайьш, шогш калды. Жас балаша тешрсгше жаутан-жаутан караудан epi аспай, сабыр сактап тур. Текшггщ дауысы бесевдей берген 6ip сетте: — Шырагым, Текпп, етщ жарылып кетсе де, мшшд1 бетще айтайын. Ед1реццемсй кулак сад. Tan Kaaip уйщцеп келш балага да айтуга батпайтын создерщщ естццм. Кулак, айызын кандырдьщ. Кшпден мундай свз eerin, Tipi жургенмше, елгенш олдекайда артык ед1, — дед1 Элшбай атай ксйщюреген кейшпен, иеп flipumen. Свйтп дс, салы суга кеткендей арбага суйсщи. Жазыксыз жэб1рдеи катгы жаншылып, налыгандык танытты да, сезш ары жалгады. — Бше бшсен, бейкунэ жандардьщ журегше тацба салу азаматгыкка, адамгершшискс жат кьиык. Лайыксыз. Баланыц балалы гы калмайды. Мыналар арбаныц мойынтырыгын сьшдырып алыпты. Байкамаган шыгар. Болтан юке не кылайын. Буларга урсып, зеюгеннен нс енед1. Енш 6ip шарасыи жасармыз. Сабыр ет. Элшбай атайдьщ бул сезше ТэкЬы жещй кулак аспады. Ол колын онды-солды сермеп, атьш тебшш, алдын кес- кестей берш: — Мен ештенеш бшмеймш. Жумыска кедерп келт1руге ешктмнщ какысы жок- К,умды аркалайсьщ ба, мойньща сап суйрейсщ бе, afrrcyip богетке жетюз. Маган кереп сол, — деп уюмш шорт кесп. Т э к ш осылайша буйрык берш де, атына камшы басып журш кетп. Бул жай 6i3 ушш етс ынгайсыз epi уят болды. Атай балаларга урысканнан не шыгады деп ой туйш бшем, ундеместен курскп алый, арбадаты кумды Tycipc бастады. Е>1з де карап турмадык, жабыла кетгж. Эке, Элшбай атай ауыл-аймакка адамгершшйтмен, бейнсткорлышмен танылган адам. Жан дуниес1 жадзлранхы Kici. Елдщ 6epi сондай болса, ппркш! Бэршен де жайдарылыгын айтсанызшы ол юсш щ . К,анша ашуланганымен, ер к кс пайымдап карап, ар жак, бер жап>ш апгарьш алатьшы бар. Minc3i сьшык- К,ызыл шырайлы, ат жакты жузше иегшдсп кою шокша сакалы одеMi жарастьпс, берш турады. Б1здш кешпскен1м1зге елепзш, тагат таппаган апам Балгыннан сусын 6epin ж1бершт1. Жупар n id i кегалда отырдьпс,. Ортамызда — Элшбай атай. Сусынды куйьш, врюмге усьшып жаткан Балгын. BepiMi3 iniin болтании 122

liieTKepipeK ернш жымкырыи турган Кдбылга кезек тимедь Ол сутке тиген кушйсгей жалтактап, кипактап тур. Тамсанып, таидайын такылдатканымен, кещ л беле коймадык оган. Сусынды 6ip айналдырыл шыккан сон, Элшбай атай Балгынга: — Балам, сусыннан Кдбылга да бер, шелдещ гой, ш сш , — деда. — Ата, ол жалхау, epi бузык, сусын бермеймЬ оган, — дед1 Балгын жульш алгандай. BopiMi3 оны т е коштап: —Арбаны сындырган да сол, ата. Оган сусын бермеймЬ, — деп шу ете калыстык — К,абылга сусын калган жок, —деп Балгын орнынан ушып турып, тобатайын тенкердг Балгыннын Кабыдды сусыннан кагып, саз бабына келпргенше кушырым канды. К,абыл бЬге сурлана карап, жактырмаган кабак танытты. К,ь|р керсеткенсци. К,асымыз- да Элшбай атай болтан сон, несше каймыгайык, оны елен еткен 6i3 жок- Пыскырып та карамадык. Элшбай атай сай табанына жайылып журген епздерге кетш efli. К,оска кайтуга ынгайланган Балганнын бас- аягын кезбен тЬггкшеген К,абыл кызга зыгыры кайнап тургандай сьщай байкапы. Тозанаанган шашы ешрейш, ерш кезерш, Tyci сургылг тарткан. Балгынга такау келш: — Сен меш неге жалкау, бузык, дейсщ, а? —деп тенш берд1 Балгын урейленсе де, К,абылга жасканбай тж карады. — ©Tipix пе ершшеетйтн? Тебелесген баска тук бшмейсщ. К,ыздыц дауысы шрщдеп шьж,ты. — Ей, не дейсщ? Суйрендеген тшщш!.. К,абылдын мына ижш1с1 мснщ де зыгырданымды кайнатып, намысыма тидд. Батана тауым кайтса да, бул жолы кеудемд! кетерш, тенш кедшм де: — Балгынга неге тшсесщ? — дедьм. — Сен жет1мек неменеге жетюш, кокиланасын. Одан да жогалт кезщщ бул жерден, — деш зиш уимен аузы бургиып. — Жогалгсан, езщ жогалт кезщщ- Мен ешкайда бармаймын. — Сен сумелек неменеге жетшесщ, ей. Тумсыгьщцы бузып, мурнынды жалпайта салайын ба? — К,алай? — Мше, былай! Жагыма шапалак шарт erri. Bip-eici суршш барып етпетгей куладым. Басым айналып, бет1м дуылдады. 123

Орнымнан жалма-жан тура салып, К,абылдыц жагасына жармаса туст1м. Аяк асты опыр-топыр болдык та калдык Кым-кигаш айкас. Араша тусушшерге бой бермсй, 6ip- 6ipL\\ii36eH коразша андысып, едэу1р жудырыктастьпс, Осындай текеНрестщ ыцгайлы сэтшде бар кушшд1 жиып ксн, К,абылдын тумсыгыныц астынан 6ip конжитгым. Сол кезде оныц бар пермсншсн iuiiMHeH теуш ксп калганы. Толпректеп барып, калпактай ушып туст1М. ЕммД1 озер жиганым. Бауырымды жазып, орнымнан кайта котерше берген1мде, Балгынныц: \"Эден, койшы, тшспешЕ Ол дойыр гой, нагыз бузык скешн бшесщ. Оган урынбашы\", дсп жалынып-жалпайып, ж1бермей-ак койганы. К,о.тгыгымнан суйемелдсп, шеткер1рек алып шыкты. YстЕмнщ шацын какты. \"Кезщнщ жасын суртнп\" деп бет орамалын усынды. К,ай уакытта болмасын, кепшийк балалар маган ылги да \"жепмексщ\" дейдЕ Естиярлары, Балгын сиякты бауырмашыдцары еиркейдЕ К,абыл Topiaai сссрсоктау жетссЬдер! жер-жеб!р1мс жетедЕ Меш корганышсыз санап, куш корсетедЕ ЖеШрлейдЕ Мен катты кысыламын. Эке-ау, мен шынымсн жетшек атаньш кетсмш бе? Кдшангы жэб1р шегш, сагым сьпшп, жаси бсрмскпш? 0Keci барлар бул кунде докей. Олармен иык тецсст1руге мен дэрменизбш. Ci3 келсещз, эке, кецЕлге медеу тутьш, аркамды аскар тауга суйегендей болар едш-ау. Ымырт yftipinin, акшам жамыраган шак. Крргасындай каптаган булт бар манды тумшалаган. CipKipen жацбыр себелсй бастады. К,ырга карай койлекшец шыкканмьш. Устшнен су отш, денем салкын тартгы. Сонда да жацбыр нессрлетш тегш-тегш етсе скен деп тшеймш. Неге десен, апам: \"Кектен тамшы тамбай жер кеуш, топырак шандатып, шеп куйш барады” деп журген. Аслан нуры кеб1рск теплее, тамыры кебе бастаган шеп те Tipinin, нер алып калар едд-ау деген ойдамьш. Жацбыр кушейе тустЕ Тауда тенпреген улардыц кабырганы кайыстыра, кекелеген уш естищЕ Осы кезде мен де экемд1 6ip керсем-ау деп ацеап, аусап киялдадым. Айдалада ацырап жылап-жылап алсам ба екен деп те тунерщм. бзепм ш ертеген сагыныш сазы кустыц муцлы унше косылып, ецсемш езе тустЕ KeidperiMai бггеу жарадай сыздатты. Тынысым тарылып, делим таусылгандай дсл-сал куйге ендЕм. Ештемеге заукым сокпайды. Куцщз 3o6ip шеккешме екннп, окемдi жоктаймын. Тещрекген Ездеймш. Ж уык мацда сшк1м кершбейдЕ КЕмнен сураймын? КЕммен тЕдцесемш? Kiwre айтамын муцымды? 124

Ой туманы кещл пердесш буркеп, унжыргамды Tycipe берш, Tycipe бердд. Тас карацгы тун. Жалгыз шбш, аягымды санап басамын. Алыстан от жылтырады. Апам eni жатпаган. М е т кутш отыр. \"Кой, уйге кайтайьш\" деген оймен Kepi бурыддым. Кеде салып, осы хатгы жаздым. Жет1мек атанып, жасып журген балац — ЭДЕН\". ТОГЫЗЫНШЫ ЕСТЕШК ХАТ \"Будан бурынгы хатымда, оке, арнасы кен Бэйменей езеншш суын епстйске шыгару ушш бегет жасап жатканын жазып едш гой. Элшбай атайдын басшылыгымен кокгемде езен байланды. Кершшес GipHeme шаруашылыктын адамдары 6ipirin, куш-келЬстерш жиыстырып, жумыла ы рккен ед1 Коп туюрсе, кол коршедг Мэселе оцай шешщщ. Асау езен мыктап турып богелдх Боз далага карай казылган арыктарды су кернсп, сгштйсп карык кылды да тастады. Барлык егш-жайдын тобесшен су ойнап, еркегщер де дурюреп шыкты. Масактары карыс жезмургганган егщш жаппай орып, бастырып жатырмыз. Астык дегенщ ыргын. TycLvi жаксы. Согыстьщ таксыретшен азып-тозган ел ушш бул 6ip ырыс болгалы тур. Баданадай эр дэнше кут-береке дарыгандай. Енд1 турмысымыз оналып, KeuiiMir тузелер дескен журт. Шаруашылыктьщ оракшылары, Kenmuxiri эйелдер, ерен кимыл KopceTri. Егш-жайдагы тис турган жез муртты алтын масак тугелдсй дестеге Tycipinin, бауланды. Кырманга жетюзшш, шетшен денбскпен бастырылып жатыр. Тау- тау болып уйшген кызыл кырманга тан калмагандар кемдс- кем. 0шмд1 ысьфап стпей, кузп жауын-шашынга урындырмай жинап алсак деген егшшшер карбалас юке кызу KipicKeH. Кызыл танау шак Bopi 6ip жагадан бас, 6ip женнен кол шыгаруга келюкен. Тапкан-таянганымыз \"Майдан ушш”, \"Оган ушш\" деп жанталаскан журт. Кырмаадагы уйшген астыкты корш, бидайды шарлап жаткандардьщ енбегше кызыга карагавдар \"кудай буйырса ел ырзыгы мол\" десш, 6ip-6ipLn куттыктасады. Куаныш- тарын букпес!з бщщрюедг — Кырман куты кебейсш! — Халыкка береке берсгн! Осындай i3ri тшектердд жи1 естуге болады. Астык тиелген арбалар KepyeHi камбага карай шубап кетш жатады. Апам Аршын да кырманда. Шаруашыльпстагы 125

белсендшщ 6ipi. Шашы агара бастаганымен кайраты кайтпаган. Карымды. Кырманга астык таситын арбанын 6ipiiie ие. Куш бойы дамыл таппайды. К,ус уйкылы Кебinе кшмшец кисая кетедг Ерте турьш, кеш жатуга дагдыланган Bip куш апам Meni eric басына eprin бармакшы болды. Оган куанып кетам. Уй сыргында тусаулы журген атсарды океле кояйын деп, нокта-жугенш ала сала жупрщм. Муны байкап калган апам: —Эденжан-ау, езш экелемш аггарды. Сен барма, теуш ж1берер, — деп артымнан дауыстады Мен бурылып: — Теппейш, жуас кой, — дед^м де, журе бердш. Торы атты устап, тусауьш шешш жатканымда жылдамдата басып апам да жетг1 TipiuiniriMfli керш, iciMe суйсшш бшем: — Сенщ еркек кшдйс болтан талабыкнан айналдым, — деп езшше сейлеп, меш айналып-толганып жур. Жол устшде келем1з. Арбанын алдынгы жагында апаммен катарласып отырмын. Делбе жиггщ 6ip ушы менщ колымда. Жол ойлы-шукыр. Селкшдетш, кос 6yttipiMiam солкылдатып согып келеда. Оны елен ететш 6i3 емес. Жан- жагыма коз саламын. Кенге косшген жазык дала meTi шекс1з. Мен 6ip нукте тер1зд1мш алга козгалатын. Кырман басына келш токтай каддык- Ею-уш ейел бидай каптап жатыр Арбаны соларга такап, астык тиеуге ынгайлап койдык Менщ шылбыр устап турганымды кергендер: — Эй, Аршын, кудай жетюзсе, колын узарыпты гой. Эденin эжеписке жарап, т1згщш устаганы —ер жеткеш. Енш окесш жоктатпайды. мына бокмурыньщ, —деп, 6ip орта бойлы кара торы эйел самбырлап сейлей женелда. Оны eidmui 6ipeyi inin aKerri. — Буган той жасау керек. Баласына тенге тагайык, — деп 6ip кадак бидайды а л ь т, менщ бас кигм1ме салып берщ. —Уйще ал ь т барасьщ. Terin алма, кепкщш колтыгьща кысын уста, — деп тагы 6ipeyi сезге араласты. — Баламнын колканатка жараганы рас. Кектемде жер жыртыскан. Енш, мше, астык тасуга кемектесш жур, — деп апам маган куана карады. — Тебемш кекке жетюзетш алтыным гой, эншейш. Буган той жасамай, кьмге жасайьш. Шашуларынды ез1рлей берщдер. Кудайым жаксылык тойынан кенде етпесш. М енщ куанышымнан апам не аясын. Уйге келе сала жалгыз борте ешк1м1здщ жагал лагы бар еда. Соньщ басы к есш т, ащы йпегше дейш казанга салынды. Коршшестер 126

келш, есйсген терге карай сыкпа-курттарын шашу деп чинил: —Тойын кугты болсын! Эденщнщ куанышын узагынан суйщщрсш! Эмсе жаксылыгын оргаймасын, — деген b r i тшектерш жаудырып жатыр. Bopi мэз. Гушдесш отыр езара. Лнда-санда отыргандар менщ ананы-мынаны гстеп жургсн1мд1 керш: \"Жшт болды деген осы. Ер балага ат жалын тартып мшгеннен кейш жеткмдЬс жок\" десш, сез арасына MeHi кыстырып кояды. Сонда кещлЬм пэс болып: \"осылардын жет1м1 Heci, менщ экеме кара кагаз келген жок едз гой\" деп шгген тынып, мунайып калатыным бар. Сейтсем де, \"булар екемнщ жер басып жургенш бигмейш- ау, шамасы. Экем Tipi десем бе екен\" деп, октазамын. Артышпа озше-ез1ч токтам саламын. Ондагым ;жем бар, маган жасаган камкорлыгы мынадай ешдерлистей тшге тиек етуге тукгщ жоктыгы. Ол жагы озпозге тугел мэлш. Содан кейш коп аузына к1м какпак болады. Bipey-Mipcy: \"Эй, сол тас журек экецш койшы. Одан жамагайын жезде жакын, немесе анау каба сакал коккез Николайдын кайырымы мол\" десе, тагы пэле-ау. Жаралы кощлге дак TycipeMe, деп каймыгамын. Эке, менщ кш кене куанышымды ауыл-аймактан жиналгандар дурюретш, думандатып ж1берд1. Еркш внг1мелесш, сыр mepTicri. Э н салды. Куй тартты. Эртурл1 ойьш ойнады. Той дастарканына бата сураганда сез Элшбай атайга берщщ. Ол Kici малдас курып, кеудесш кетсре устап отырды да: — Ескелдд бабамыз жас кезщде нагашысы Теле биге солем бере барыпты. Тосек устшде жантайып жаткан би Ескелдпе бурылып: Бата берсш нагашын, Неш тандап аласьщ? —депт1 Сонда EcKe.oai богелместен: — Жиевдйс жасап ат алсам, олin калады, Кундыздан iiiiiK алсам, тозып калады, Естен кетпейтш, не ешпейтш осиет сез бершдз, Ол урпакка шеж1ре, eMipre азык болады, — дейд1. — Калауын аталы да ecHerri -сез болса, колынды жая гой, балам, — деген Толе би: — 1здеп KcnciH жиен1м. Агытсам создщ тиепн Саган да конган киенщ Эруагын бшемш. Осиет айтса атасы, Мынау болар батасы: 127

Халкыннын баласы бол, Акылшысы — санасы бол. Журтыцнын жагасы бол. Б1рлисгщ тагасы бол. Жастардын атасы бол. Жол бастар динасы бол. Акты ак дсп батала, Караны кара деп батала, Ел елепн талдырмас 0зен бойын жагала. 1с туесе егер басыца, Квшшлигп сатала. вэще-еэщ кемьт бол, Ел-журтыда вдш бол. Жауына катал бол, Досына адал бол. Енсен бшк тугырлы, вш рщ болсын гумырлы, Эумин! — дедп. Ескелд1 бабамыз осы есиет-батаны омзр бойы бойтумар туткан екен. Эден карагым, Теле би бабаннын батасын мен де саган арнаймын. Аруагы колдап, рухы демеп журеш. Эркенщ ecin, ел epi атан! Атайдьщ созше 6epi риза болды. Мен де куанып калдым. Апам \"айтканыныз келсш\" деп алгысын жаудырды Елдщ жаксы тшек бищ1рш, i3ri ниетп бата 6epin жатканы жаксы-ау. BipaK, эке, ыздщ касымызда болмаганыныз жанга батып, жуйкеш жукартып барады Кулай баска салган сон кенш журм13 eifrreyip. Эйтпесе езЬцзш сагындык Улар да кекелеп жатыр. Мен анама колканат едш. Eatti бес-алты кунде оку басталатын болтан сон, апам ала коржынныц eKi басын бидайга толтырып, кернтш дщ епзш сурап Minin, меш Бэйменейге алып кедщ. Юмщкшде турып окитыным e3ipre белгклз. Gifreyip, дем жазган 6ip босагага тап боларым хак Бейменейде журт Мекелей этап кеткен Николай деген орыс бар. 03i 6ip деударлеген тамаша адам-ау, ийркш. Жасынан казак ппшде ескен. Б1здщ улттык дестурдц салт- сананы 6ip казактай-ак бшедт К,аба сакал Николайдын жасы кырыктын кыркасынан асьш, елуге кол созган ба деймш. Аксары енш, енселр кссек бптчш адам. Уйыса ескен сакалы кою. Бет-аузын жауып турады. 03i 6ip ершбейтш шаруакор. Омырауын ашып тастап, жумыска юрюкенш керсен гой. Кандай ic болса да, жан-тэшмен берше кггейтйпне epKiM кайран. К,ыртысы мол, кен мандайыньщ Tepbi саусагымен сыпырып тастап, кул1марей карап туратын осы орыс Бейменей 128

ещршдеп бар казакпен дос, бауыр сиякты. 03i казакшаны судай агазады. Тура тума тЫ ндей тепдщрш, макалдап сейлегенде, казактьщ озш жацылдырады. — Б1здщ атамызды орыс демесендср, осы шцрде ecin- енгсн эулетшз, — дейш ол im тарта сейлсп. — Ата- бабаларымныц казак жерш коныстанып, суын iiuin, дэм- тузьш татканына да 6ip гасыр шамалады. вз1чнщ кищис кесксн жерш анау Бэйменей езеш нщ бойындагы Балыкты кыстагы. Улкен кызым Наташа мен улым Степан да жарык дуние ecirbi сонда ашты. Екеушщ де юндж uieiueci — Асылбектщ бэйбппеи Айман. Кос уланым ауыл балала- рымен жастайынан достасып, 6ipre ecri. Куанышка ортактасып, ойын-тойлардан калмайды. 0нд1 ею тише б1рдей шыркайды. Казак балаларымсн алтыбаканды 6iprc тсуш, тымык тун кызыгын 6ipre тамашаланды. 0 стЙ1 журш, Наташа турмыска шыкты. Кудам Малдыбай, куйеу балам —Садык Алгашкыда 6ipi —орыс, 6ipi —казак, булар калай кудандаты болар екен деушшер де кебсйд!. Шаригат жолын бузды, дэстур-салгган шыкты дсп карсылык бищрш , кормсске ант еткендер де бар едд. Кейшнен 6opi бос сез больш кащ ы. Кудамызбен ынтымагымыз жарасты. Балатар 6ipiH-6ipi унаткасын б й кайда барамыз. Ka3ip eKi жас тату- тэтт1. Босагасы берйс. Бугшде мен барлык казакты кудандалы адамдар деп бшсмш. Казактьщ Keperenaepi \"куда мын жылдык\" дсген екен. Рас сез. Сыйластыгамыз а р таса, кем1ген емес. Мен соган куанамын, — деп айналасын- дапаларга жилы раймен карап, туысканша iiu тарта сейлейтш эдст1 бар. Николайдьщ улты орыс, дестур-салты казак дсйд1 оны жаксы бшетшдер. Казактармен коныстас, ауьшдас болгалы 6ipne-6ip адам жаманшьыыплн коргсн емес. Ертсде ата- бабасы патшанын тепюсшен 3e6ip шегш, торыга берген соц казактар арасьш паналап, езсн жагалагашшн взеп талмас деп, Бэйменейдщ 6ip ишшен коныс TcyinTi. Осы манный *epi шурайлы, коныска жайлы 6ip иьнъпин юрпйп куйьш, уй тургызьш алады. Эуелде оны бул ещрдеп- лердщ 6epi тамашалайды. EHceci бийс уйдщ колайлы екснш тусшген жергшжт1 тургындар Николайга елйсгеп, хал-кад1р1ншс KipniniTCH, шымнан уй тургазуга талпьшган. Бул кунде Николай коныстанган жср — б1ршама ауыл. Оны ешкьм жатыркаган жок. Xepruiiicri халыкпен аралас- куралас eMip cypin, aybic-Kyfiici жалгасып келед1. Апамнын да алыс-бсрю1 бар ол юсшен. Ж ец ушынан жалгасып дегсндей оны-мунысын icreTin алатьщ-ды. Кузп жнын-терш басталганда, тш й, жыл бойына —3085 129

Николайдыд уйш щ мады абыр-сабыр болады да жатады. Колы em i. Ол жел дшрмсн жасапты. Онысы эуелде ауыл- аймакка ацыздай кершдг Тадкалмагандар ксмде-кем. Ойтпегенде кайтедт Бурынгысы су дшрмен ед1 Жел дшрмедщ юм корген. Kaiip 6epi уйренш алды. Dip уыс бидайы болса, Николайга аркалай жонелещ. Колхоз бидайы да осында тартылады. Ара-арасында жеке адамдардьщ да бидайын жарып бере коюга Николай оркдшанда даяр MeHi окуга алый келген апам, тйселей осы Николайшкше тартты. Ондагы ойы — коржындага бидайды тартгырып алу. Николайдыд yfti озен жагасындагы дэу eKi терекгщ тубшде екен. Айпаласы мунтаздай таза. Бау-бакшасы самсап тур. Жупыны салынган уй-жайы да жинакы. Ьдеген адамымыз келедкеде отыр екен, карсы жолыкты Несш айтасыз, туган-туысканы келгендей, жатсынбай, жайдары- лык тадытып, букпеыз пей1л биш рш жатыр. — Ой, кудаги, келицз, жогары шыгыдыз! —деп курак ушып, солем берш, бэйек бодцы да каллы. Аксия кулш, агайындык ажар тадытып, жады калмай хал-жай сурасуда. Лезде 6ip кауыиды тшш, алдымызга койды. Коплен жсмсгед асымды аузыма апаргадша тамсанып отыр ед1м, маган карай ысырысымсн карбыта-карбыта асадым. Оте дэмд1, Tinfli yftipin тур. Мундай кауыиды бурый жеген емесшн. Алды-артыма карамай, кауыиды сотый отырган маган уй Heci коз кырын салып: — Аршеке, e.iri улкешд осы ма? — дед1, менщ kLm екед1мд1 6mrici келгендей бас-аягымды шолып етш. — Иэ, осы. — Ж т т болыпты гой. — Алла жсгюзсе, кол узаратын кун жакын. — Биыл iteiuHiiui окисыд? — Николай маган карады. — Жетн1ш1, — дед1м мен богелместен. —Жарайсыд, туыскан, —деп аркамнан какты. Мен оныд туыскан деген созше тадыркай караганымды адгарды ма, мэн-жайды Q3i туснцнре бастады. —Сен туыскан дегенге тадданба, —дед1 ол, —орыс пен казак —достыгы жараскан халык Ек1 улг екЬлдер! багзы заманнан 6epi-aK 6ipiH-6ipi угысып, озара кушактары кауьпикан ел. Ал, каз1рп ынтымагымыз бен 6ipairiMb болатгай бсрк. Ауыл арасындагылар, керек лесещз, куданда.лы болып каддарын да араластырып жатыр емес не. Осым рас па, Аршеке? Апам басын изеп макулдады да: 130

— Мекелей-ау, сеш орыс дсп жауыккан жаттай урке карасак, уйще келмес едйс. Bi3 ceHi ез1мюдщ 6ip туган, агайынымыздай керешз. — Онына ракмет! Егер б!здщ аталарымыз ерге бастан мемшеге келш, тш табысып, бшек коспаса, юмнщ кш екенш кдйдан бшсш. Сен меш 1здеп келер ме едщ? Эрине, келмейсщ. — Неге келмейш, кудасьщ гой сен, кудасьщ. —Дурыс айтасын, Аршеке. Bi3 мьщ жылдык, кудамыз, —легенде Николайдын улкен коздерше жылылык yflipuiin турды. М сшн мандайымнан сипаи: — Мына Эдендер оны одан epi жалгастыратын урпагымыз. Осылар ержстсш деп тшеййс, — дедг — Эденймд1 окуга алып келд1м. Туратын уйше ана коржьшдагы бидайды ун етш апарайьш деп сдш. К,арны ашпай журсш де. Соган 6ip жэрдем бер, Мекелей-ау. Апам келген шаруасынш! шетш шыгара басгады. —K,aaip жумыстьщ карбалас кез1 Елдщ 6epi асгык алган. Ди1р.менге кезекке турушылар кеп. Бурын онша ющ тусш кермеген кудаги едщ, арасьшан кагыстырып, 6ip иласын жасап керейш. Николай осыны айтгы да, дшрменге карай журд1. Bip адамньщ бидайы тартылып 6rrin калган скен, соньщ артьшан салып бере кояйын деп турганда, ксййш кезде саптама етйс киш, конышьша шенгел сапты камшысын кыстырып журетш, устшен жагасы мыжььтган кара костюмш тастамайтын бригадир Текшггщ куйын кугандай жетш келгеш. Келе, дуние тетпипн туткасын 6ip 03i устап тургандай тасырандап, то м тш танауы судан шыккан балыктын желбезегшдей делдиш, демшс нан niceрдей кокиланган. Аиамды керген бетге-ак, дзпрмен басында ат ойнатып, жын шакыргаи баксыдай буырканьш, накурыстана жонедщ. — Эй, катын, мунда не 6rripin журсщ? Жумыс кайда? Кзмнен руксат сурадын ел кезуге, —деп -йркшдеп б1рден буйщей тиш, бастырмалатканы журег1\\пздд жаралады. — Токе, мыпа баланы окуга... — Бала-маланмсн курып кет, курып кетюрлер, —деп канын ппше тартып, кун каккан боздей сурлана Tycii. — Осыншама кап ы кететпщей не жаздым, басеке-ау?! — Тук бшмсгенсуш. —Экес1 елгенш де ecriprefli гой, жумбактамай, ашыгын айтсандлы. — Негып тук бшмей, мигула бола калдьщ?! Апам ойланып, 6ipma.Ma уакыт унс1з турды да: 131

— Kicirc киянат жасайтын шаманыц менде жоктыган езщ биесщ. Тскке тшспе, каратам, - деш жасыдкы унмен. — Тунеукунп бастыкка жамандап, колхозшылардын галкысына салгазьш, карабет еткенлш нетал умыта калдьщ? Одан артык ор казайын дел пе едщ? Жург алдында сагамды сындырып, 6едел1мд1 айрандай текюзгенщ есген кетпес. ЭцгТченщ мэн-жайына, бакай есеп Тэкшггщ орынсыз шуйлл-уше, кещлшде турган Дакка апам екш тусйлендей сыпай танытгы. — Текш -ау, саган накактан накак жала жапсам, ел коргайтын efli гой. Шындыкты айтканымнын еш айыбы жок шыгар. Сенщ мшезщнщ жайсыздыгьш, буынсыз жсрге пышак урып, efiirepLviifli шыгаратьгаынды бстще баскан жок па журт? K,a3ip де сол дврещ мшезщд1 керсетш, вз касиетщш езщ кеы рт турганыщш байкамайсыц-ау деймш. Эйелмен салгыласуга уялмайсыц ба, бэтшагар! — дел апам жактырмаган пшннмен Tepic ай наллы. — Жол корсетш, жон сиггейтш кЫ едщ сен маган? Кеменгерлллц езще. Сен сиякты Keprircn катмниыц куны бес тиын. — Журт алдында мшеш дел оипккснщ жен бшетш Kicirc жараснайтын кылык. бйтш , коршгенмен жауыгып, ештесс берме, каратам. Б|э де кай 6ip жстклп жур дейсщ. Ceni бпге мопби та л койган сум согастын саллары да, вйтпесе, коршген еркектщ же-Kipyi мен жэб1рш ecriMec те едщ. Кушмгуй сендсрге каратып, и тл ш р т койган кудайга не шара, — дел апам наласын бшд1рш, Ж1.итмсырады. И еп ксмсендеп, кездерше жас тунды. Николай Текинке басу айтып, татулыкка шакырды. —Текли, —дещ ол ер сезш шегслей сейлеп. —Согыстан кейшп кысылшац кез к1мд1 тарыктырмады. Елнймнщ cipKeci су кетермейдк Аршекен ашумен мшщщ айткан болса, айыбын бетше бастын гой баганадан 6epi. \"Жаксы адам текмам, жаман адам kckiult”, — дейд1 гой ез жургын. Bip жолга KtuiipiMflLiiK жаса, ер мойнында кыл аркан luipiMeftoi. Адамгершшж карызын, парасат парызын умытпау — асыл касиет. Соны ук Шолак етекп белееши атанып, шабынганнан жаксылык шыкнайды. Басшыныц етек-женднщ кец болтаны жаксы. Бекерге терщ тарыла бермесш. — Ие, не, айналайын. Жан куйшгенде артык айтсам, кенпре Kopuji. Жаулык жамылган жаман катынмен текке ырсспей-ак Койл1ы, каратам, — дел апам Текилке 132

жалбарынып, жорта xemipiM сурагансыды. Текил сазарган бетшде кынк демей тура бердг Кездер1 Tecipeftin, айбарланып, ещнршектеушен танар емес. Bip декей. Ашуга абден мшш алган сиякты. — Icreputui icren алган сон, мейменкелегенщнщ тукке дс кереп жок, —деш ол китыккан калпын езгергпей, сус шашып. — Кольщнан келсе, кызмст1мнен алдырьш таста, айдатып ж1бер. Сен катьпшан келген Пеле болса, керш алдым. — Ол не дегенщ, карагым-ау? — деп, апам Теюшке жакындай 6epin ejxi, анау атын омьфаулатьш камшысын yftipyre ынгайлай бастаганда апам дереу Kepi шегшд1 Арага Николай ш ж п . — Т екли, сабыр сакта, — дед! flei6ipi кашкан апам, аптьпа сойлеп. — Огкешй жангыртьш, ашуды арындатпай- ак кояйык Кешip дед1ч гой. Тагы да етшем, Keuiip. Одан да анау бокмурын шщш окуга алып келш ещм. Ею коржын бас бидайды мьша Николайга жарып бере койшы деп жалбарынып турмын. Ашуынды басып, соган 6ip жердем ет. — Тапкан екенсщ, акымакты. Саган кезек жок бул жерде. Жеке адамнын 6ip кадак та бидайы тартылмайды. • Эрмен жур, —деп Текли уюмш Gip-ак Kecri. Апам райытан кайтар дсген ойымен бригадирге жакындап: — Мына жаман ш щ Эденш тургызатын уйге жинан- терген бггеу бидайды жарып апарсам деген ещм. Апам шаруасын кайгалап, Ki6ipriKTefli де калды. Теюш маган ала кезш аудара 6ip карады. 0цешш кырнап 6ip-eici жотелш алды. Бешрейген калпын езгергер емес. Оган шыдамы жетпеген апам: — Жумыстын кызу шагы гой, маган да аялдауга мурша жок. Болмашыга колбайлау жасамай, 6ip ракым етсенш1 Жагдайга карайтын ауылдагы басшыньщ 6ipi езщ емес пе, — деп сездщ 6ip ушын езше Tipeft айтгы. Ол буган да кулак аспады. К,айта бурынгыдан да бетер шамданды Кдбагын тыржитып, 6ip шытып койды. Бар ызгары бетше шапшып: —Осы ездерщ акпа кулаксындар ма, айтылды гой жана Канша рет кайталау керек сендерге. Енш емшетш донеме жок. Барып турындар. Мен турганда, бидайын тартьи- майды. Барар жерщ Балкан тау демскпп, азар болса, бастыкка тагы да жамандарсын, — деп китыктанды Бригадир сакардай кайнап, апама тжсше 6ip карап алды да, Николайга бурылып: — Догар ди1рменш! Колхоздын бидайын сал, — деп 133

кагкыл буйырып, KiciMCH свйлеп, еулеюлене айкайлады Мысык мурты тш рейш , uierip XG3i шатынап Keni. Тукырта айтылган свз апамды куйзедщрш ж1берд1 Бригадирдщ октемдт мен езш ш ш д т жанга капы баггы. Кении де сусепкендей басылып, дерменш кейште сшекейш жуткан бепе у наз туксие калды. — Кемегщ осы болса, жарайды. Айткан сезге тусшбесен, кайтейис. Бидайды куырын жесек те, езегш п талмас. Bip амалы табылар. Апам осыны куб1рлеп а й п ы да, канын inline таргып, тулан тутып турган бригадиргс карауга журен шайлыгып, Miceci кайткандай болып, кейш шегщш. 1штей куйзсле кынжылып тур. Эке десем, осы кезде апам жалгыздыгын, муига баткан куйш, xicire тэуедщ болтан сетш ойлады бшем, ун-тунЫэ мойып, кабаты бурынгыдан арман салынкы тарпы. Аслан кегшде баяу жылжыган жалбыр- жалбыр сабалак бултка карап, квщ-'п одан сайын кулази туст1 Саргылтым тарга бастаган жапырактар да дтр1т кагьш, куз дсмшен туршйскендей калтырайды. Желсмнс котершш, тещ рек тунжырап, енсеш баса тусксндей. Кейш шспншектеп турган апама Таким тагы 6ip ала коз1мен карап: — Сен катыша айтылды гой. Телм1рмей, курт кезщш. lHapyaia колбайлау жасады деп сотка бсрмей турганда, жонщщ тап. Эйтпесе, бар гой.., — дед1 sexipe сейлеп, шошандаткан камшысын бшен койып, олай 6ip, булай 6ip орагытып e n i. Exi esyi хобтхтенш, хозде-pi шарасынан шыгардай шатынайды. Tyci де урсйлг К.араптан карап, атырмлганына таимым 3e6ipine арен шыдадым. Мен де созге килйтл, акыр e3i аяп жаткам жок, жен атасынан 6epi сыбасам ба ексн деп ойлауын ойласам да, тайсактай беремш. Неге десен, жсттм бала, ж сар катынды талай шырььтдатып журген Твкшггщ камшысынан сескенемш. Сойтсмш де осы 6ip адамга шамамнын жетпейтшшс нитей куйшш, корынамын. Oftreyip, кондл тукшрщде пзгшдеул1 турган 6ip жнероздпс бар. Бригадирдщ жежлз жаб1ршс куйзелш, калт-култ твлпректей басып, дегб1рспденш турган анам тага да бфцсме айтайыи деп окталыи едк Николай \"Сез шыгындап салгаласнай-ак кой. Бекерге саганды сындырып кзйтссщ\" дегендей ишарат б и ш р т , ым кага койды. Апам да онысын тез тусп!Д1 де, жым бодцы. Журггын Николайды жаксы адам деп жургенше осы жолы мен де коз жетк1зд!М. Шындыганда да, кайырымдылыгы мол екен сабаздын. Дткщдеген Tsxiiu 134

дифменге колхозный бидайын салдырып, женше кетюмен, Николай апамныц карсыласка1ш иа карамай бпш д бидайды орталыктын астыгына косып ж1берш, дайын уннан коржынымызга сыйганыиша салды. — Bip кергенге мын кун сэлем деген, Аршеке, 6ipTora момын жан едщ. Мына унды ал да, жацагы аузынан от шашкан шолак етектщ кезше коршбей, жендерщщ табындар. 03i 6ip онбаган адам. Ko3i шалып калса, cyftip тш м ен аяусыз туйреп, тага да шоктай карып журер, — деш Николай, шымшып бутан коржынды ссйске карай жылжытын. Апам дшрменинге жалтактай карады — Мекелей-ау, ж еар катьшнын Kccipi тиш, бекерге соз еспрсщ Курысын, алмай-ак кояйыншы! — дедг — Крркатын тук те жок Урлап алып бара жаткан жоксын. Мен де саган теrill берш, мырзалык жасап турганым шамалы. Унды мен бергешммен бидай сешк1 Бше-бшсен мына байлыктын 6api колхозшынык1. — Сен солай дегенмен, Тэкйнщ TyKri тусшбей тур гой. — Ол менщ Тэкшйм емес. 0 з тугандарьщ. Таяз ойлы, дэдщрек адам. Эйтпесе, адамгершшис жасамай ма? Xecip катынга кокавдаганнан не шыгады, roftipi. — Осы унды алмай-ак кояйыншы, Мекелей Жазыксыз жабыгап каларсын, —деп анам узивд-кесиш бой тартты — Туу, Аршеке-ай, битке окпелеп, тонынды отка салмаксын ба? Токиике екпелеу анау далада жел кутан канбакка окпелегенмен бipjieй. Кой, балацнын карны ашып калады. Ka3ip ел басьгаа тусш турган ауыртпалыктын 6opi уакытша киындык кой. Oreni де кетеш эл1-ак. Азаматтар майданнан аман оралсын деп тьлеййс. — Бэршен де соны айтсаншы, — апам ауыр курений. — Пейшще ракмет, Мекелей! Бидайды-ак бер. Bi3 кайтайык — Аршеке, еиггедеге аландама. Bi3 де алгаш юрме атанып, осында коные аударганымызда жогымызды бщшрмей, бар етш, барымызды дархан етксн озщ сиякты карапайым жандар. Bi) кайратымызга, куш1м1зге сенем1з. ExeyMii CKi ултгын окей болтанылшзбен 6ip-6iplMi3re кезкарасымызтузу. Ниет1м1з ак ТшегЬпз ортак- Жаттытымыз жок агайьгабыз. Куанышка ортактасу, киындыкты болicy — 6i3re парыз. Кемекс1з кещл коньиггаксиды. Осыным eTipiK пе, Аршеке? — деп ойын угандыра сойлеш. — Bepi рас. Тусшген адамньщ ce3i осы. Жаксы адам жомартгыгымен жаркырайды, пасьпс, адам байьтсыздьпымен баркырайды. Соны уктым, Мекелей. 0M ip уйрететш коршедт 135

— Аршеке-ау, енда кеп турма. Унды ал да, тездетш кетш цал. — Жок, алмайкшн. Бэлел! кке барып кайтеMia. Лиам узЬвд-кесищ карсылык бшдарш, ат-тонын ала кашты. Содан кейш Николай коржындагы унды дшрменнщ ун тусш жаткан корабьша аударып тастады да, уйше карай бетгеда. Ауыз уйшде турган жарты каптай унныц тен жартысын коржынга котарып салды да; — Мынаган Текли т у г т , кудайдын да дауы жок. 0з1мнщ енбек акым, мандай тершмсн келген ун. Осыны ал,ендеше, —деда ныгарлай сейлеп. 1штей ычгайсызданып турган апам бул унды алуга келкгп Коржынныч 6ip басын Ннколайдын e3i KOTepicin, таргыл епзге салды. 03i босагада турган улкен кап устше отырып, сук саусактай тсмекгсш сораптап, тутшш будактата бастады да, 6i3re \"жолдарыц болсын\" дегендей ишарат бшдарш бас изеп, кол булгады. — Мын да 6ip ракмет, туыскан! —деда апам, Николайга ризалык сезшмен елж1рей карап. Осы сэтге апамныц жуйе- ж уйкей босап, козше жас 1рк1лш ме, орамалыньщ ушымен жанарын кайта-кайта сурте бердг Осы жолы мен де Ннколайдын жомарттыгына, жанашырлыгына ризалык бщдардам. Аккылдаган акпейшдалйт мен адамгершштне кайран калдым. Орыс достардын журск-repi кандай таза. Пей1тдер1 кандай адал деген ой билед1 мен1. Адамдарга куаныш сыйлайтын жанашыр, туыскан тапканымды шын журектен мойындап, достык нурына беленген кещл куй1мда 6ip мактаныш сез1м1 биледа. Эке, кердццз бе, ауылдагы шолак белееnni атанган адамдардан кайырым аздау. Оларда корыкканынын кулы. К,уаньпны аз жандардын коншйг аулаудын орнына сезбен калакайдай шагып, iurreri 6irey жарасынын аузын алып, жлерш жасытуга эуес. Вершен де осы корлык екен. Суйектен еткен соз апамнын сай-суйегш сыркыратып, коншш су сепкендей баскандыгын талай корд1М. Согыска кеткен агалар оралса, бас ием13 —c b келсещз, Текли сынды белсендалер буйтш ecipMec еда-ау, эке! Ofrreyip, Ka3ip Тэкиптщ тасы ерге домалап тур. Дэуреш журген сон, езш кудай санайды. Ауылдын 6ineKTici де, журекткл де 6ip 03i ceKLimi. Mine3i шытьшак Оркшге кыргадай тиш, icreMcftTini жок. Жург арасьшда \"Мына Текли кутырды\", \"Алакандай ауылды бидайдай куырды\", \"Текли бугш 6ipeyui боктанты\", 'Текли камшы кетерштГ', \"Текил 3ucip салып, урсыпты\", \"Текш ана 6ip ейелге кун корсетпей жур\" деген сиякты сездерда кун сайын естим13. Бпдеп бастыксымактарга Караганда карапайым адамдар 136

жацсы. Олардын ce3i жылы, кайырымы мол. Николайды кермейсЬ бе? Аты орыс демесе, кеудесш каккандардан зиятгы. Алам осы Kici туралы былай дейдк \"Bipre туган туысын да буйтш жаксылык жасай коймас. Ниетше ракмст. Кдналганда кол ушын бере койганы кайырымдылыгынын белгна гой. Дэй1м алаканы ашык. Ецсес1 тускендерш куантып, жанашырлык, танытып, бэйек болып жургенше калайша жуperil! жылымасын. Ж е а р мен жет1мге камкорлык жасап, суйешш болтан картка цалай ризалык, бшдфмсссщ. Улты баска болса да, жайынды жан журегшен ез туганыццай тусше бшед1. Ешкашан Kici меселш кайтармайды. Иман жузд1 адам. Акквщл, адал ниетшен айырмасын. Бул шалдын да аман-есен журе беруш тшейж. К,удая тауба, соган жетюзе гер\". Ш1рюн, осындай адамдар коп болса, кандай ракат! Эке, 6ip-6ipiinb6eH жен ушынан жалгасып, селбесш, жарты донш жарып жеп дегендей, кун ети зш жаткан жайымьп бар. Мен уй 1здеп сенделсем, сеш ансап сагынсам, улар да кекелеуш кояр емес. К,арауыткан тау-тасты жантыртып айкайга басып жатыр. Ол да тасбауыр тагдырга кезнш, суйенш болар, жан сая болар кушак 1здей ме екен. Л рлктщ куйбещ таусылсын ба? Жалгыздык таксырет1 шмге болса да киын-ак кой. Окуга келш, уй 1здеген балан — ЭДЕН\". ОНЫНШЫ ЕСТЕЛ1К ХАТ \"Эке, 6i3 жактагы киьш жагдайдын 6ipi оку жылынын басталуы гой. Неге десендз, мектеп жанында балалар жататын уй жок Ел-журтгын деш шалгай коныста, ойдагы- кырдагы жумыс басында. Орталыкта туратындар кебше шал-кемп1рлср. Алыстагы ата-аналар оку басталуга жакын калганнан-ак, орталыктагы агайын-туыстарды, жекжат- журагаттарды жагалап, балаларын тургызатын уй 4здеп, оршмге 6ip жалынын-жалбарынуы — жыпдагы одет. Шалгайда туратындардын влермендеп создерн! ай тьт, 6ipeyre теуедщ болатыны да, абыр-сабырга тусетнп де осы Апам осьшдай киындыктан кашкактады ма, еуедде Meni окута ж!берпс1 келщиремеш. Менщ кемепмш, озше колгабыс типзу1мд] калады. Оньщ устше жалгызсырайтынын да алга тартгы. К,арайып касында журсем, кещшне демеу 137

тутатыны рас. Оку жылы жакындаганнан-ак: \"Окымай- ак койсан кайтедд. Tipi журсен кудай бсрген неабещй терш жеп, кунщщ керерсщ\" деп MeHi6ipa3 азгырды. O ran мен кенщкдремедам. \"Кайтсем де окимын\" деп кыцырайып апамды бетбактырмай койдым. Акыры, апам келкгп. — Окысан, окышы. Кдтарьщнан кем калмашы. Заман окыгандш болатын Typi бар. Согыска кеткен кеп азамат хат танымаган сон, амандыш н 6umipin, 6ip жапырак кагаз да жаза алмай журген жок па. Окыса, ейтпес еда. Кара таныган жаксы гой. Тек сабагывд ыктиятгы бол, каргам, — деп e3i окуга апарьш салуга, 6ip уй тауып, орналастыруга келкгп. Ертен журем1з легенде куанышымда шек болмады. Эке, апам уэдесшде турды. Тамыздыц сонга жулдызында Epiicrire алып келда, Ата туыстыгы болмаса да суйек шатыс агайын гой деп эдепкще К,ордабай аксакалдйсше атбасын йредак. Ол кисыны келмейтшш айтып, ынгай танытпады. EhjU, мше, кай уйдщ басы т е гене, бала тургызуга к1мнщ жагдайы бар, соны сурастырып, сыпыра есйс ашьш журм1з. Оншакты уйден е тг к , 6ipi де бала кабыддауга келкпейд1. Онысына екпелеу орынсыз, эрине. Эркайсысынын уйшде сырттан келген ей-уштен окушы бар. Кощл кимай топырлата беру де ьщгайсыз epi жагдай керек. Туратындардыц clirreyi бойынша, yfti онаша дегесш, окшауырактагы Керей карттын тамына карай аявдадык. Бул KiciHi ci3 де бшетш шыгарсыз, эке? Согыстан 6ip аягынан айырылып оралган. K,a3ip шаруашылыктьщ устасы. Бшетшдср тем1рден туйш туйетш Kici десеш. Ертел1-кеш кврМ н басып, TeMipfli согып, усак-туйек бвлшекгердц жасайды да жатады. Кйнге кандай TeMip-терсек, курал- сайман керек, дгатр белшектщ 6api осы устанын колынан шыгады. Керей атайдыц жатаган келген балшык уйшщ iprcciiuic зеулгм болып вскен жалгыз торангы бар квршедй. Жапырактары саргыш тартып, 6ip-6ipnen узш п тусш жатыр. Бутактары аксурланып, сояулана бастаган торацгынын тубше таргыл епзд1 байлап, коржьшды жсрге Tycipin койдык Алдымыздан Керей атай шыкты. Устшде жол-жол матадан тйтлген кейлек. Омырау туймелер1 салынбаган. Жагасы ашык. Басында такия. Апам \"улкен Kiciiii керсен, кос колынды усынып, сэлем бер\" деп уйретш койган. Сол акылы бойыгапа, карт алдына такау келш: 138

— Ассалаумагалейкум, — деп ею колымды бтрден усывдым. — Элейкумуссалам, Кошаннын баласымысын сен. Дэу жйтг больтсы н гой. Таудай бол, карагым. Улкешо сыйлап, селем бергенщ — кергендшгщ. Талабьща нур жаусын, шырагым, — деп, атай да елпендеп, бейек болып, бар ыкыласммен менщ колымды уыстай кысып, мандайымнан шскедт ИПркш, MefiipiMiH-ай! Эке, ci3 де сейтш 6ip суйсещз, кандай куанар ед1м. в з щ г ш сагынгандыгым осындайда еселене тусш, кещлсчдд кобылжытатынын алыста журш бше де бермейс1з-ау. Керей атай мандайына колын калкалап, маган ущле карады. \"Дэу ж т т болыпсын гой\" детенге мен коразданып калдым. Иыгымды комдап койьш, жылы сезш йнтей унатып турмын. Атай алдында бойымды тис устап енсемш кетере TycriM. Керей атайдын квздер1 шущрейш калган екен. Азынкыраган, ещ жудеу. Жуган шуберектей боп-боз керйш . Осыны байкаган анам: — К,айнага-ау, тусщдз сынык, сыркаттаньт калгансыз ба? — дед1. — Бул кайта оналган турш гой. Онбай жыгылдым. 0 з денемш суйретш, сыртка шыкканыма 6ip аптага жуыктады. Ауыл-аймакгы, мал-жанды, амандык-есенднст1 тугел сурастырып болтан сон Керей атай: — Кош, баланды ертш келген екенсщ. Е н д т беталыстарын калай? — дед1 — Epirin ел кыдыруга уакыт кайда, кайнага. Мына Эден1МД1 окытайын деп ед!м. Согаи ыцгайлы уй !здеп еуреленш жургентм. 0зш1з шалгайдамыз Баланы окьггу Киын, —деп шаруасынын шет жагасын шыгарды. —Бпыл окытпай-ак кояйыншы десем, жап-жас, обалына каламын ба деп ойлаймын. Келешек осылардйа гой. Кейш шешемп окьгтпапты деп окшбесш. Керей атай маган бурылып: — Калай, окьпыц бар ма? — деда. — Иэ, жаксы окимын. — Экен болса жыракта, сеш окытып-токьггуга мына шешеннщ шамасы жете ме? — Жетещ, — дедсм нык сешммен. — Бар жиган-терген1м ЭденжанымдЬс! гой. Одан немд1 аяймын. Ал балам сабаккд ынталы. Айтпады демещз, кудай каласа, сагымды сындыра коймас. Окушылардын лтлына уздйс шыкпаса да, кейшп легше косылмас... — Дурыс, дурыс, солай-ак болсын. Окыса, 6ip жерден 139

шыгады. Ty6i 6ip докей кызмстгщ тагына конжияды дейсщ гой баягы — Ио, солай, умгг дуниеа эдда. Болашак, осылардш гой. — Е н д т шаруа не? Буйымтайынды айта отыр, - деп атай баппсн сейлеп шокша сакалын тараштап койды. — Сут сурап кеп, шелегщш жасырма деген, осы Эденвдщ окытатын езицз боласыз, кайнага. Табаны- мыздан таусылып, 6ipa3 уйди адактап шыктык. Бэршщ де кисыны келмедй. Содан сон, колос басын издщ уйге бурдык Жагдайымызга караныз. Керек-жарагына карай- ласып, барьщхы аямаспын. —Жаца езш нщ сыркаттанып калганымды айтгым. Вл1 оцала койганым жок. Бейбшдемнщ де ес ю л й т наукасы сыр берш, кыдкыл-сыккылдан колы босамайды. 1лшш- салынып, казан-ошагын жайгастырганы болмаса, карымды шаруага жарамайды. Куннен-кунге кесел дертшш a6irepi кебеймесе, азаймай тур. — Бас амандыгын берсш. Эденжаным уй шаруасына икемш. К,олкабыс бередц. Ешюмге ауырлыгы жок Бпдщ де жагдайымыз белгин. Сыйласканнын кулымыз. ©зиоз деп келш турмыз, кесщш соз азде, кайнага. — Юм бшедй, Kici баласы кшэмшш. Азып-тозып кетш журсе, уяты 6i3re. Сол жагы калай болар екен? Керей атай анамныц езше салмак сала сейледг Оны апам шггей жаратынкырамады. BipaK онысын сездцр- мегенсцц. Атай да б1здщ юрштарлык кейп1мЬдЦ тусийл, аяп турган снякты пшинде. Апам сезш кайта сабактады. — Эден баска балалардай емес, кемшс. в зш щ какты- соктысы да жок, не берсе — соны iuiefli, не айтсан -- соны ютейдд. К,удай ушш 6ip жаксылык жасанызшы, сейпщзип. Bip гана жыл уйицзде турып окып шыксыншы. Барар жерш калмады. Апам маган мшездеме берш, атайга жалынып- жалбарыпып жатыр. Ши шыгаргысы жок б1лем, меш мактауы квбфек. Ондагысы — б1рдемеш сылтау етш: \"Бул шаруана келкудщ кисыны келмейдьау\" деп журе ме деген каупшщ алдына тоскауыл койып, кекейдеп мэймецкелд ойын бшпру. Керей атай 6ipa3 ойланып турды да: — Звущмен келш калган екенсщ, бетщ кайтпаган келш едщ. Казанды оз1ч1з ушш асамыз гой. Кырман басьшан тыскары отырган еддщ жайы да взще аян. Б1рде 140

бар, б1рде тапшы дегендейш, кейде тойып, кейде жарты курсак журем1з. Оны пелен-туген деп казбалаганнан не шыгады. Балан е зЫ з не писек, соны iiuep, карны тоймаса реююмес. Озщ екпелемессщ. Теуекел, уйге журшдер, — деда. Осы сезда айтканда, апамньщ онд жылып журе берда. Иыгынан 6ip батпан жук тускендей жещлдешп, кещлденш Калды. Менщ Керей атайлы кереметгей жаксы KepreHiM соншалык, езуш жиылмай куле бердш, куле бердам. Селдареген шокша сакалы бар, ат жакты, кыр мурынды, шушрек кез, cipbtKe кара осы 6ip адамнан барлык жаксылык актарылгалы тургандай кершда маган. Кдусыра кушактап, бауырына тыгылып, ризалыгымды б иш рпм келш тур. Ойтпей кайтейш, ер босагага 6ip барып, мсссл1 кайтып, журек шайлыктырып журуд1 апамнын суканы суймейтш ед1. Эркймнщ сыргытпа жауабынан запыс болып келе жатканда, жагдайга карап жарайды деп келке койган адамды ш жек кореш. К апы куандык Апамнын да кендш орныкты. Басты шаруасынын бпкенш е кеушш 6ip демдегендей куле сейлеп, кабага ашылып калды. Уйге юрдж. Кабыргасы аласа улкен белменщ тебесш еыге белш турган белаганггын ортасына Tipey койылыпты. Торт кезш ейнеп бар кйпкене терезе сагал-сагал. Жанбырмен айгыздалтан. Там тобесшш ер жершен тамп!Ы аккан. Астына Kipлен, табак койылган. Калайы шелек суга меймщдеп, тегшгел1 тур. О н жак юреберк бурьппта ecKi агаш сандык. Босагада, iprenc шашылып жаткап ecjci-кускы KHiM. Eici бурын1ка карама-карсы койылган TCMip кереует. Уй Ш1шдеп буйымньщ б о р т шан баскан. Белме жуык мавда тазаргылмаган сиякты. Мен ез1м турып, окитьгн уйдщ осындай сикьга керш, кенййм кулазып калды. Жактырмаганмсн кайда барамын. Осыньщ озп! ерен тауып зорга кел1стж. Кенемш, журемй! осы уйде. Маган оку керек, бипм алуым керек. Апам коржындагы унды, менщ езге жуктер1чд1 Tycipin, уйге юрпзген сон, ауылга кайтуга ьщгайланды. Журерпше Meni онаша шакырып а л ь т , бар акылын кулагыма куйып жатыр. — Эденжан, — деда еркелете сойлеп, — та гы да кайталап айтамын, окуына ыктиятты бол. Кеп далактап, ауыл кезш тенпрей берме. Одан пайда жок. Ойыннан ештене шыкпайды, акылдм бол. Ютабына карасац, сабагынды жаксы окып, санана сактасан, ел катарына енесщ. Соны УК, бшдш бе? Kenuii 6epi, бетщнен суйейш. Апамньщ белше орала к е п т Унем! касьшда болып, 141

бауыр басып кдлыппын. Кететшджш кимай, ш ш елж1рсд1. Кециим де 6ip турл1 кобалжып тур. — Ала, жак,сы окуга тырысамын. Тек жш-жш келш тур, квп сагьщдырма, жарай ма? Апам кайтара мандайьшиан сипаи, бетшнен суйдт — Келш турамьш, кулыным. Жиын-терш бшсшен, бригадирге айтьш, кыстакка кешш келу жагын да карастырамын. Ешгсцсге ала1щама. Сабагьща мыкты болтай. Апам маган деген акдо-кенесш топтшггеп айтгы да, кейш бурылып келш Керей атайга кайта-кайта рахмеын уйш -текп де, KepicKemue кун жаксы болсын деи журш kctti. Мен ет уйрешспеген бейтаныс эулет ортасыпда кала берщм. Эке, сонымен, мен кдз1р Керей атайдын уйшдемш. Сабак та басгалды. Ендш басты максат — оку. Алгашкы ку1ш ен бастап бар зейпш мугалЬм тапсырмасын орьпшауга аударып журмш. Дайьгадьпс.ка мыктап Kipicin те ксттш. Эке, бетен уйге тунеген алгашкы тунде елепзш женд1 уйыктай алмадым. Апамды ойладым. Ауылды сагынып калгандай елег1зд1м. Эбден талыксып барып, кез1м LninrcH скен, туе керщм. Астьщызда жал-куйрыгы тегшген ак боз ат. Узенлге аякты Tipen, шылбырды uiipene тартып, кушей кабакта турсыз. Ejci кезнуз ауыл жакта... Мен ci3fli коре салып, кустай уштым. Келе ат ауыздыгына жармасып: \"ТусщЬ, эке, тусицз\" деймш езшдзге умтыламын. Си маган тосыркай карап, \"туспеймш, кстемш\" дейс1з. Мен касарысып, кольщыздан устап, томен тарткылаймын, xiGepriM жок, баягы. \"Ешкайда кетпещзш1, сагынып, ансап журсек, кетемш дегенпуз не? Шбермеймш, касыннан калмаймын\" деп жалынамын. Ci3 терю бурьшасыз. Сосьш мен: \"Таш>1май турсыз ба? Мен ульщмын, Эденщмш. Елдщ 03i сагынып, зарыга кутш журсе, келе салып кстем-кетем деп асыгасыз. Кайда барасыз. К,айтып оралганша кай заман. Босатпаймын, шылбырды колдан шьпармаймын. Enni ешкайда кия баспайсыз\", деймш, жылап турып. СЬ маган назар аудармай, кабагьщызды тукситш: \"Саган не болган, тженектей жабыспай, босат колынды шылбырдан, тас кып айырылмауын карашы, жетеда енд1\", деп меш жулкисыз кеп. Мен жабысып, айырылмай, ciare карай кол созып, умтыламын. \"Тарт колынды\", — дсп тжсше карап, Т1спйзд1 шыкырлатгыныз. Неге екенш кайдам, корку, жаскану дегенш бшмеймш. Батылмын. Эке, ci3fli куте-куте ею козш1здп1 торг болгалы кашан. Туган жернузге, ауыл сыртына келш турсыз. Буган 142

куаныштымын. Ер адам мекеншен узаганымен, Ty6i 6ip оралады. Mine, ceTi тусш, келш калыпсыз. Тусшдз атган, ауылга журщз\", — деген1ме, жалынып-жалбарынганьша карамай, ак боздьщ басын кейш бурып, жорта женелдшдз Тау койнауына карай врлеп бара жаттыныз. Ci3 кершбей кеткенше, кез айырмай карап турдым. \"0-ке-е, э-ке-е\" деп айкайлаймын. Кокелеген улар унше 1лесе зарласам да, d a карамайсыз. Менщ ушмдд еспмейсп. Eici колымды созьш, ауа кармап жатып, ояндым. Булыгып, алкынып калыппьш. Басымды кетерш, д е м т м л бастым. Шым- шытырык ойга малтыгып, 6ipa3 мец-зен куй к е п тм . Экемнщ мунысы neci екен деген ойга 6ipa3 калдым. Сыртка шыктым. Тан алакеу1мдснш, шыгыс жак бозара бастапты. Тау жактан ызгарлы жел согыл тур. К екгеп сургылг алба-жулба булт батыска карай жещсше кошкен. Аллеган карауыткан тау ш ш улардын \"ке-ке-ау, кв-ке- ау\" деген зарлы уш жангыртып жатыр. \"Е, бул байгус та мен сиякты туешде экесш керш, аргынша айырылып калган шерменде шыгар\" деп топшыладым. Эке, ci3ju тусьмде кергенше куаньпитымьш. Сонын взше кэщмгшей cepninin, ceprin kohvum котерьтедд. Элгшде, тус!мде кергенде, ен болмаганда атган тусш, бауырьщызга басьт, кушактаганынызда, Tinri рахат сезтмге беленер е л м - ау! ИПркш, сондай cerri шак тез жетсе гой, TinTi арман жок. Ие, жолыкканша кун жаксы болтай! Kici ecirnwe K03i жеутендеген балац — Э Д Е Н ”. ОН Б1Р1ННИ ЕСТЕЛ1К ХАТ “Эке, менщ окуга келгедйме уш ай шамасы болып кддды Токсан аяга таяу. Сабакка ден коймасам, Kici есшнде журш окыган енбепмнщ зая кетерт анык Осьшы ойлаймын да, колым к ал - етсе бодцы, т а п к а ущлемш. Оку киьшдау тиш тур, эке, ecipece орыс тип сабагы. Согыстан мугедек болып оралган ecemui Куралбек агайдан уйренген азын-аулак шулд1рлемем бар ед1 Ол неге жарасын. М угалмнщ квп евзш укпагасын, создис тауып алганмьш. Тш онайлыкпен икемге келе коймай ма, калай Сонда да илалап, тш сындырып, орысша уйренуге мыктап ыкылас койып журмш. K,a3ip тшге шоркактыктан 6ipuiaMa арылгандаймын. Орысша жетйс бшмесем де, келклтрш сейлемесем де, ойымдагыны шала-шарпы туенцпретш х а л е жетщк1регендейм1н. 9 3 ipre бурынгыга Караганда 143

шгершеушшйс бар. Тубщде ти щ уйренуге кдбшетш жететш сиякты. Талаптансам, енбепм зая кетпес деген ойдамын. Сабакты жаксы оку поддан келетш шаруа. Bip киыны сол, кшелау да кисынсыз, журген уйш жайсыздау тиш, мазам кетш жур. Атай да, шешсй де анкылдаган жаксы адамдар. Бул аулет байкауымша, тапшылык пен жокшылыкты толык сезше коймаган. Агыл-тегш болып жатпаганымен, йпш-жсш молдау. Мунын 6epi атайдын аркасы. Атай канды майдан даласына 6ip аягын кара санынан тастап, ауылга алгаш келгенде оиы ел \"Аксак\", \"Сынар аяк\", \"Крс балдак\" деп кемс1тш-т1 BipaK ол xici шаруакор, юкер, мыкты адам болын шыккан. Бугшде шаруа-жайымсн араласып, алыс-берю жасайтын адамдары кеп. Ауылдагы ен курметп адам да осы карт. К,олынын e6i бар. Тем1рден туйш туйетш шебер. Сонысына карай оган ерюм-ак тауелш. Ici туседь Эйелдер жагы шайнегш, кесесш курсаулатады. Ерлер кетпен, балта, пышак соктырып алады. Орагын, шалгысын кайратады. К,икым- бакай шаруаларды тындыра салуга да дындай. Енбепнщ етеуше эркйм езшше сый-сиянат керсетш жатады. Кадактап бидайын экелед1. Кеселеп унын усынады. Бала- шагасыныц аузынан жырьш, дэм-тузын алдына тосады. Керей атайдын калкан кулак жалгыз улы бар. Аты Адас. Экесше деген ел курметш керген Адас тым ерке ескен бала. Осы сопак бас, кыли кез Адастын маган салып журген елей мен ыланын айтып жетюзу киын. Мшез1 шелкем-шалыс. Эке-шешесшщ аркасында киын- дьпс, кермегесй! бе, алде туйсш нщ жеткен жер1 осы ма, ете шолжац. Еркешора. Эй дейтш ажес1, кой дейтш кожасы жок бала сьщайлы. 0 з бшгенш icieyre дагдыланган. Не icrece де, не десе де ерю. Эке-uiemeci айтканын ею етпейд1. Соган абден дандайсыган. Тапалтак бойлы, ожар мшезда осы Адас эрюмге мурнын liiyftipin, шекесшен карайтыны жьшымды келт1ред1 Менменсш кеюрек кагады. Тула бойына жаман эдет калынтаскан. Yft iuii канша коксып жатса да, кол ушын типзбейд1-ау. Эке-шешес1 де ыгына жыгыла салады. Оны онда-мунда жумсамайтьгаына тан каламын. Айткдн саз он кулагынан Kipin, сол кулагынан шыгады. Ыржалан кагып, даяр аска тис касык болудан кымсынбайды. Егер мен дал осындай кылык жасасам, не ершшсктж таньггсам, апам сазайымды берер ед1 \"Эденжен-ау, мунын не? Менщ арып-ашып журген1мш кермейсщ бе? К,олканат болады десем, шалжиясын. KiMre сенш жейсесщ?\" — деп урсар 144

еда. Апамнан мундай зщщ сез еспгеншс, ез ашмше томпандай бергенда артык санаймын. Адас не болса соган кез жасьш булайды. Жендмен мурнын cyprin, коре-коре етш, темпйп мурнын таргкьшшп, пысылдаудан кымсынбайды-ау жазган. Kici кызыгар сикы мен кылыгы ж ок болса да, эке-ш еш еа оныц кынырлыгына моз болып, сотанактыгын кызыктап, алакику мшезше кулюетшш кайтереin. К,ой деп тиым салудын орнына колпаштап: \"Ой, б1здщ Адас ofrrri де сойти” деп, онын op6ip кылыгын мактан туткасын, не оцсын. Ол шолжандамай klm шолжандайды. Ертелькеш козден таса етпей, бар двмдасш аузьша тосыл, айналып, толганып отырса, эры м -ак ecipefli. Мундайдан акылдьшыц 03i ecipiKKe айналуы да гажап емес. Еркелейтш, еркшдейтш кун мен ушш тек арман. Анамды кермегел1 де айга жуыктады. Кереметгей сагынып журмш. Kici eciriHae еркшеи алмай, эркайсысына 6ip жасканшактап кдраумен кун етизген баланын жайын бшеен гой, эке! KyHKopic TipniriMHin килы-килы эрекетше коз жетюзеещз, маган аяушылык 6uiaipin, хал-жайымды журекпен сезшер едниз-ау. Адастын дангыраган дацгойлыгы мен дойырлыгы маган зиян. Б1рдеме десен, кызынып, eperecin, epuiin, аркаланып кетедз. Жонс1з THicin мыжьгадай беретш Mesi eTefli. Неге екешн бшмеймш, мен сабак окиьш десем-ак, жьшы устап, кыржияды да кдлады. Эльмжеттйс жасайды 0з1ме де, сез1мс де, iciMe де карсылык бишрид, кытыгыма тигш . М енщ сабак окыганымды онша каламайды. \"Кпапка несше кенедей кадаласын\", деп ер iciMe 6ip жагаласады. Жазу жаздырмайды. Кзтан та окытпай, туртпектеп мазамды KeTipefli. Откенде доптердмд! жыртып тастады. Онеукун! кпап бетше сия тепл, 6ipHeuie парагьш жагалдады. Кеше каламушымды сындырып, карындашымды как бодщ. Осындай кылыктарына пптей ызаланамын. TLii.wii Ticren, кужырым кайнайды. Лаж не, тук icreft алмаймын Коз1мшн жасын молтшдетш сыгып, шгген тынамьш. Не уруга батпаймын. Ypcyra да дэрменс1збш. Ce6e6i, 0Kcci мен liicuicci сезш сойлеп, терю кылыктарын тамашага балап, оздершше мез болып, баласын кокиландырып элпештеп отырса, менщ сез1ме klm кулак аса койсын. Б1рде Керей атайга: — Ата, Адаска айтынызшы. Сабак окыганда коп мазаламасыншы, — деп етшшз жасадым. — Ол тентек eai сабак окымаган сон, баскага калай жаны ашысын, —дед! де, баласын шакырды. BaneMfli 6ip — 3085 145

катыратын шыгар, маган да тендйс тиетш болар деп ой туйдЦм. Сейтсем: —Адасжан, сен мына Эденге квп тике берме. Мунын еркелейтш ата-анасы касында жок. Сабак окуы ушш лажсыздан журген бала бул, —деп басынан сипап, бетшен суйдг Баласын ыктыра сейлеудщ орнына, жаймашуак. кабак танытгы, тентсгше босандык бшд!ргенш иптей жаратпадым. Адас алгашкыда 6ipa3 кун турйс ернш дурдитш, бургиьщкырап журдг Кейш езш пан устап: ■— Сенщ екен жок, шешен кашыкта, —деп кокила- натынды шыгарды. Уйреншйсп эдетш кайталаудан да танбады. Кикдндауын да коймады. К,агаз, карындаштарыма баягысынша тыныштык жок Bip куш взЫ бпчмге шакырьш: — Адас, кел екеум1з сабакты 6ipnecin окып, ылги жаксы бага алатын болайык, —дещм. Ол эуелде келк- кендйс сьщай таныткан едд, 6ip-eKi куннен кейш увдесшен тайкып шьпъш, уйреншпст1 оуенше кайта басты. Содан кейш оган: — Мен уедемде турып, кайтсем де, \"беске\" окимын, — дедш. — Ьлмге уеде берш едщ? —Апама. — Алана сенщ багаларыдньщ кереп не? — Ж аксы окыганыма апам мактанады. Еркелетедд. Айналып-толганады. — Жаман окысан ше? — Онда маган кейид1. Мен апамды ренжпуге THicri емеспш. — М енщ окем де, шешем де \"eici\" алсам, тук ренжь мейдз гой. Баягы айналганы айналган, — деп, Адас кеудесш керш, легпре сейлед1. Эке, осы Адас секищ су жукпастардьщ огаш кыльпъш коргендс анам жш кайталайтын \"Санасызга сан айтсан да укпайды\" деген макалы eciMe туседд. 0м1рмен ундес тура С03. Адас та кошрегшс тук токымайтын, санасына свз дарымайтын акпа-кулактын вз1 болмаса да, соньш кебш киген тентек. Тек-Teicri бшмейтш еззмшш. Bipeyfli бекерден бекер жэб1рлей беруден жалыкпайтын не кысылмайтын жексурын. 0Ke-uieiueci бетш кагып кврмеген сон, сойтетш шыгар. O.ii мшезшщ озгерген ештецсс1 жок Баягыша буйшей тикуш коязьгн емес. Ecipiiace не icrepciH Бетщ бар, жузщ бар демейди, ekreyip калай да туртпектеудш 6ip айласын 1здеп, алацгасар- ланып журуден осте тайынбайды-ау, тайынбайды. 146

Адас сабакка да салдыр-салак Кггап бетш ашпайды. Деударлеп, нан жеуден аузы босамайды. Сабакка дайындала калса, ернемеш 6ip сурап, бас катырады. Айтканынды байыппен тьшдаса жаксы гой, зейшшз кулак асады. Ештеме укпайды. Сабакты онымен 6ipre эз1рлеу эурешийс. Мыжындай беретййн кдламаймын. Заукым да сокпайды. Сосьш кобше езен жагасындагы жапырагы борнсгей дэу жиде1tin келенкесщде отырып, сабагымды пысыктайтын болдым. Тыныш жер. Ешюм кедерп жасамайды. 6з1ммен Бугш де осы жиде тубше туе кайта кедщм. Есеп шыгарып отырганмын. Ауыл жакган аяк дыбысы естици. Бурылып карасам, жазда меш жудырыкка жы ккан К,абыл екен. Ол окуга жарты айга жуык кешйш келген-дк Менен 6ip класс томен. Алтыншыда. Сабага да моз емес десш журетш класгастары. Онын уетше жакында кабырга газетшде сыналганьш окыганмын Онда К,абылдьщ мойнына \"екишстГ бугалык кып салып, одан шыга алмай тургандыгы эжуаланган-ды. Жансыздап-жайлап басып келе жаткаи мынау сол К.абыл. Озш сырттай корш-бшгенЬммен, аса суканым суймейтш. Мундай шю рдеп жалгыз мен болсам, жарасы жещл гой. Жа.шы бар баланын ойы осыган саяды. Кырсыкты кыныр юмге дэрк Toflipi. К,абыл маган да онша yftip емес. Жаздагы кактытыстан уяла ма, ofneyip коп манайламайды. Мен де онша жаксы кермеймш. Басымды жарып, таякка жыкканнан кейш KoniniM калган. Кешеде 6ip-6ipiMi3jU кездест!ре бермейтшб1з. Кейде кореек те, кермегендей ун-тунс13 оте шыгатынбыз. Енш мше, 03i келедд. Бет алысы тура мен. Эдей1 1здегендей. Не дейтйй тек озше мэл1м. Ышкырына салынган койлегшщ етеп шыгып KeTiirri. Онысы делдиген танауындай желпшдейд1. Жакындаганнан-ак, жоркелештен- ген пейш танытты. — Oho, бЬдщ Эденнщ тапкан орны кандай жайлы! Тескейдщ самалына кеуде тосып, коусар ауасын бийммен коса кушырлана жутып, жатысын карай гор. Иэ, хал калай? — деп таяу келш, колын усынды. —Халдщ несш сурайсьщ. Жаксылар жанында kohLtlm бес, оркоюректер касында конш м пэс. Менщ кекесшш мыекылымньщ астарын туеше койды бшем, К,абыл: —Эй, Эден-ай, жаздагыны oai умытпаган екенещ-ау, э? - дещ, именгендк элпетпен жаутандап. Ештене деп тш катпадым. Тек коз астымен карадым. 147

Он аягын тулк! куйрыгындай булгандатып, ушымен жер шукылады. Ынгайсызданган кейш бйщргенсидг Элшбай атай Кдбылдын екесше меш жазда калай жазыксыздан-жазыксыз жобфлегенш айтып, жонынан таспа титзйгп деп естйен едим. Содан ceci кайткан ба, элде тентекттн койган ба, eitreyip, кипалактап, кыбыжыктап, жапалак xeai жеутен-жэутен етедг — Жайша журсщ бе? —дед1м, кггабымныц бетш жауыл. — Ие. С е т осы жакта деген сон, едей1 !здсп кедщм. — Неменеге? — 031мше. — Не айтасын? MeHi 6ipey шакырып жатыр ма? — Еш км 1здеген де, шакырган да жок. Комек сурайыншы деп, озш келдьм. — Кдндай комек? — Есепке жуйрйс деген сон, мыла 6ip амалды..., —деп кипактап, созшщ аягын жутып, жай гана куб1рлед1. Крлында буктелген кегЬшр дэптер. Маган усынгалы арасын жаза бастады. — К,айсы? Негылган есеп, шиеленюш калып па? .. — HeMipi 15-есеп. 0те кимн. — Е, мына есеп пе? Онша киындыгы жок кой. — Мен шыгара алмадмм. Сосын... — Оны елдекашан шыгарып койганмын. — Кене? — Мше. — Маган дептерщш бере койшы. б зш -ак Keuiipin алайын. — 0yeni шыгару тэрпбш уйрен. Тугш тусшбей, суйкей салганнын пайдасы канша? — Доптерьмде турса, мугалшге корсетуге жаксы гой. BopiGip есеп миыма конбайтын сабак К,иын. Жек керемш. — Эдейшеп келген екенсщ, тауын шагылмасын, —деп дэптер1мда усынбас бурын, ecenri шыгару тесшн топтшггеп тусшд1рдш. ByftipiH таянып турган К,абыл менщ есеп дептерш колына TniciMeH, жеделдетш Kemipe бастады. Содан кейш екеулеп отырып жэне 6ip ecem i шыгардык. Тусшбегендерш угындырып бердш. Бэрш мукият тындаган К,абыл: — Эден, мен бурын кателесш журшпш. Екеуш1з будан былай дос болайык Бузыктык жасамаймын. Сабагыма кемектесш, бшгешдш уйретсен, жетш жатыр. Бар тшегЫ сол. Мен де сен сиякты жаксы окысам деймш. Ылгида сабакты 6ipnecin окиыкдны. Екеулеп дайындалайыкшы. 148

Сешмдд cepix санашымеш езд е, —дел, ойын буклей ашык айтгы Мен де сезш жыкпадым — Сабагьщнын тусшбейтш жер1 болса, сураудан кысылма. Кемектесуге ердайым ез1рмш. Е в д уй тапсырмасын взщше пысыкта, — дедш. Кабыл бугал келгсш, акырындап басып, ауылга беттедг Мен ол узап кеткенше, коз алмай карал отырдым. \"Кдтелнш тусшш, женге келейш деген екен тентек бала. Дос болайык\" дел бас иш, алдыма e3i келш тур гой. Шамамнын жеткеншше бшгешмд1 тусшшрш-уйретуден бас тартпай-ак кояйьш. Сабагын улгерш, менгерш кетсе, езше жаксы дел шймнен ой туйд1м. Мектептеп балалардын Ke6i жан-жактан келгендер. Шетшен ойынкумар. Далактап шан-тозанды кешедг Y cri- бастары сагал-сагал болып журед!. Жабыла доп куады. Kypecefli. Алысады. Кейде тебелесш те жатады. Балалар мен1 де кеп айналдырады \"Кашанга клапка шукшия бересщ. Балым боламын дейшсщ. Б1здщ Ерйашен окымысты шыкканша кай заман. Жур, онан да кыдырайык, ойнайык\" дел азгырып, маза бермейдт Бврше де кенбеймш. Ойынга заукымнын жоктыгын айтьш, шеттеп кала беремш. Олардын ортасына туссем бар гой, уй кврмей, KyHi бойы сенделш, теm iреп кетергм хак Сонда сабакты и м окиды? Ойынга несше кызыгайын. Далактап азып-тозганьгм кшге дэру. Адастан квретш машакатым да 6ip басыма жетйлжт! жук. Оныл устше анамньщ, 'Тентек болма, кеп ойиама, бузакыларга шеспе, ешимге тиюпе, бар бшерлг оку болсын\" деген ескертпе сездер1 жадымда. Ол ана аманаты. Оны калай умытайын. Окымайтын болсам, Kici есптнде ею кезш жэущреп, несше Myconip.iiK кун кешемл!. Эке, шыны.мды айтайын, бэрше теземш. Окимын. Мендеп ой осы. Балалардын айтканына келш, айдаганына журмсгссш, олар меш онша жактырмайтынды шыгарды. Ен oyeni азан шакырып койган cciMiMjri бурмалап, жанама ат койып, кекететшдер кебейдг М енщ атымды мшезше, icivc, тур- тулгама карай орайластырып атауга тым эуес. Keft6ipi сырыктай бойыма карал \"Узынтура\" десе, Ke6ici \"Окьшысты\" дел мыскылдайды. Жалгыз бул емес, кейде оз1мс1пш, еркелеткен сымактанып такпайтын айдары калмайды. \"Ерлстшщ галымы\" дей ме, \"Пысыкай\" дей ме, \"Ойын бшмес\" дей ме, \"KiciKHiK\" дей ме, еркайсысы оз тусш тнш е косымша айдар тагуга кумар. К°йшы, eftTeyip 149