Ә. Ысқабай. Бейтаныс қыз

— Лйтып турганын ш ин ба, жаным-ау! Tipi ме екен сорлы эксн? Аршын нс айтарын бшмей анырып турып каллы. Колындагы кесесшщ жерге тусш как болшгенш де андамады. — Ана, шын айтам, ансаган вкем Tipi сксн. — Е, жазган-ай, жср басьш, дунис жарыгын корш жур ме сксн, eihcyip, — деда. Аршын, элдснс ойына гускендей ауыр Kypciniii. Козше медшреп жае та кслш каллы. — Bip катынньщ елсггмен эуектеп кетш едь Не заман етпеда одан 6epi. Сен онда юшкентай едщ, Вдснжан. Хабар- ошарсыз ксткенше Караганда, ол байгус бпдщ бар- жогымызды биюда дейсщ бе? 03i шала сауатты сд1. Оньщ устше картайып, калжыраган да болар. Вкен сенщ оку 6iTipin, кызмст iciereiiiimi, Балгынга уйленш, балалы- шагалы болганынды естйен де жок шыгар. Аршын жаулыгынын етегймен кезш cypTri. Иеп кемсед кагады. — Ала, — деда Зден анасына, — жасыманыз, кайта дайындапьщыз, кептен шарк урып 1здсген, ацеаган саргая куткен экс мдi iajien барамын. КелЬп Балган uliiin сэлем беред1, HeMcpeei Акан мойнына асылады. Мен! бауырьша басады. Бул да экемнщ картайганда корген бip кызыгы болсын. Жолга 0з1рленнйз, апа. Зкеме 6opL\\ii3 6ipre барамыз. Ол Kici кеш!рмеген KiHOHi cij Kemipiui3, апа, мен кеппрейш. 'Гоуекел, апа, жолга шыгайык! Аршын елпендей басьш, тер п уйге карай умтылды. II ...Кен дала тесш коцыр самая аялайлы. Айнала жап- жасыл. Коктсм кызгалдактары кауызын жарыпты. Куннщ KyMic caynecuie карай умсьша тусш бой тузейдь Осы 6ip гул бектерген дала жонын как болш, каскайып жаткан ксн жолдын шадьш куйьшдай куйгыткан когшдар \"Волга\" кесштш кслед1. Апдыщы орындыкта ак жаулыкты ана отыр. Кум1стсй самай шашын жел желпйсн сайын, кун нурына шагылысып сынаптай жылт-жылт етед1. Арткы орында.1ктагы ею беда алмадай, тьп-ыршыктай кара торы кслшшск улынын мазасыз кимьшынан кутылгысы келгендей: — Ала, Аканжан С1зге баргысы кели1, умтьыа береда, — дсд1 сьщгырлай кулш. К,арт ана шау тарткан денеегмен артына бурыла карап: — Балгынжан, 6epi эпере гой Аканды, —деда ешрше умсыньш. Аса 6ip нэзйс, жылы сезйнмсн айтылган соз Вденнщ 200

кеудесшде кулак куйш келпрген домбыра йпегшдей сез1м кылын \"зьщ-зын” шертш етп. Эке куш аган ацсан келе жаткан журек лупш кагып, жш-жш согып откен сотте кепдщр \"Волга\" овды-солды шайкалып-шайкалын Kerri.. — Не болды, кулыным-ау?! — дед1 шошып калган ана aerfiipi калмай. — Жай, апа! .. Желдей жуйггкш, жазык жердщ апшысын куырган машина денестеу белеске екпшдей пек артканы сол едг карсы алдынан булт етш шыга келген аксур \"Волгамен\" абайсызда кактыгысып кала жаздады. EKeyi де шапшан бурьш улгерд1 К,атарласа зу етш ете шыккан \"Волга\" сол озьщкырап барьш, к1пт токтады. — Калай-калай жуйггкггесЬ. Кактыгысып кала жазда- дык кой. Байкамайсыз ба, отагасы-ау, — дедз Эден езше карай келе жаткан капсагай денелЕ кара Kicue таяна берш —Эй, балакай, байкасан, озщ байка! Айга карамай, eKi козиии жолга када, жолда журу Topri6i eKi жакка Снрдсй, —дед1 гуж ете тускен ашулы ун. EKeyi кол созым жергс жеткеи кезде, 6ip-6ipiHe одырая карасты: — О, аксакал, сабыр етпцз. Кудай сактады. Bip кактыгыстан аман калдык Соган тоуба деййс те. 9yejii амандасып алайыкшы. Содан кейш жен сурасармыз, —деп 'Эден жолаушыга жакын келш: —Ассалаумагалсйкум, —дсп кос колын усынды. Ишш солем берген жштке тацыркай караган бейтаныс жолаушы: —Уагалейкумуссалам, — деш ашулы жузше жылььтык леб1 yflipL'iin. Капсагай денел1, бойшандау, кен мандайлы, жанарлы ж т т г щ бетше тесше карады да: — Токтай тур бала, мен сеш 6ip жсрдс корген сиякгымын. Элде кьмге уксатамын. Жузщ таныс. Шырамытканыммен жыга тани алмай турганымды карашы. 0Hi кун какты жолаушы жштке кдйталап Gipuia.Ma назар аударьш турды да, жерден жеН коян тапкандай куанын, дауысын котере сейледт: —Эй, сен, сен осы мен жанылмасам, олп Балатешздеп Кошакеннщ, Кошаннын баласы емессщ бе? —дети жылы кабак танытып. Эден оган олай карады, булай карады, былайша шырамьпканымсн, тосыркап катыпты, жыга танымады. Не дерш бшмей, самайын сипай бер;п. Ол ангарьшып турганда, москал карт: — Сен шын олп мен айткан Кошаннын, Аршынныц баласымысьщ? Элде алжасып жацылып турмын ба? —деп ныктап кайталап сурады. 201

— Жанылган жоксыз, ата. Дел таптьщыз. Кршанныц баласымьш. — Атьщ кш? — Эден. — Иэ, иэ, Эденмш де. Ой, айналайьш. Бэсе, бэсе, алгаш коргснде-ак, жузщ жылы ушырап еш-ау. Кептен дидарласпаган сон 6ipeyMCH шатастырып аламын ба дсп, кайта-кайта сурагыштапишмды айып етпе, каратам, - дед1 де Эденге тпсгеп карап. — К,арай гор езш, тура К,ошаннан аусайшы теп. Сойып каптай салган дсрсщ. Озщ де зщпттей жйтг болып есшсщ. Кейшгай керш, каргаясьщ дсген осы-ay, э?! Сырыктай ж т т большсын гой, келпп бермен. Жолаушы кушагын жайып, Эденд1 бауырына басып, мандайьшан суйда. Кезше жылы ушырап турган адамга тже караган Эден де ipKuiMeja. — Апам да осында. Машинада отыр. — Не дейдд? Москал карг машинасы жакка бурылып: — Балкумю, а Балкумю, машинадан шык 6epi! Мына Эденд1 кара, енгезердей жпзт, кудды eKeci. Аршын да осында екен, тез туе, жылдам жур. Бермен кел, — деп асыгыс дауысгады. Бужыр бет, москал тарткан бетшдеп катпар-катпар эжпчдер1 теревдеп, cKi урты салбыраган капсагай денсл1 кара торы к кш щ балаша куанып, жан-Toni калмай дауыстаганы Эденге 6iprypni кызык кершдь Балкум1стщ таные жуз1 кершгенше ештевднщ менш туешбей, антарьшып турган. Жасы москал тартканымен, толыскан мол денес1мсн эл1 де ширак кимьищайтын Балкумю машинадан апыл-гупыл тусс салып, елпендей умтылды. Эзше карсы журш, жакындап калган Аршын да дабырды естш, машинадан асыгыс шыкты. Аршынды керген Балкумю: — Жараткан исм-ау, оз кезш е сенейш бе, сенбейш бе, мынау Аршын ба? Кодьмг1 ез1м1здщ Аршын гой, о дунис-ай десещзип! Сендсрш керемш деп кш ойлаган? Сагьщдым-ау, сагындым! — деп кушагын жайды. Аршын да журеп езшш, кез шарасы жаска тольш: —Кушм-ау, сен Балкум1спющ? Епз козыдай тел есксн курбым-ау, кайдан журещ? Kopin турганым рас па, eripiK пе? Ек1 ана кауыша кушактасып, Kepicin жатьф. Аршын антарьша сейледг 202

— TipiMiciit, жарыгым-ау, ceHi де керетш кун бар екен гой. Bi3 жуздеспегеш не заман. С ен де елш бар, журтым бар деп артына ат i3iH салмадын гой. К,иын заманньщ кара нанын болгсш жеген кунш умытпаган шыгарсын?! Балкумю бебеу кагьш, сурактары мен тшектерш кабаггастыра айтып жатыр. — Ауыл-аймагын аман ба, Аршын-ау? Куйлькуатгы- мысын, курбым-ау?! вдеш шй уйленшрш, коншщш 6ip демдегенпуп естш ед1ч, арманьща жетшсщ. Куггы болсын куанышын! Солардыц енбегшщ ракатын кор, жер шалгай, коныс кашыктаган сон хабарласпады демесен, 6ip сыкпаны б о л т жеген кундерда калайша умытайын, 6opi де жадымда гой, Аршын-ау. EKeyi кезек-кезек еккшдеп жылап, б1ршама уакыт кушактары жазылмай турып калды. Коз жасына ие бола алмай neiacpi кемсендедт Жоталары булкшдеп, ещрей еплш, тапайдьщ тал тусйще айдалада Kopicin жатыр. Тымык ауаны азан-казан етш TOHipeKTi жацгырыктырды. EKi курбы кайта-кайта кауыша кушактасып, коп уакыт мауыктарын баса алмады. KoniTflepi босап, коздерйк жас ipKine 6epfli, 6ip-6ipiHe жас балаша жыпьоактай карасады. Хал- жагдайларын сурасып, тауыса алмай тур. Естен кетпес ecipiK TipiiiinijcreH корген таукыметтершщ б1рсыпырасын коз алдарьша елестетш, жи1-жи1 Kypcuiicefli. Толкек етпек болтан тагдыр талкысына карамастан, киындык атаулыны талкандап шыккан oMip жолдарына коз ж упрткш , картайган шактарынла шуакты кун нурьша мальшгандарын айтып куанысады. Ойда жокта шуркырай табыскандарына тавдай кагып, тамсанысып койды. — Эденжан-ау, — дедз Аршын бурылып, коныс шалгай кеткен сон, — жатыркап калгансын ба? Мьгаалар ана жылгы Балкумю апан мен Мукаш экен гой. БалкуMic Эденщ керш т ага егшсш. BipiH-6ipi бауырына басып, агыл-тепл куаныштын а к Hocepi сабасына орен- ерен Tycri. Сондада айналып-толганьш бгге алмай жур. Ею ана Kopicin, маукын баскасын 6ip-6ipiHeH жон сурасты. — Балкумю-ау, кайдан келесщдер? — бздерщ ше? EKeyi 6ip-6ipiHe жауабын тоспай жарыса сурак койып, саскалактасып жатыр. — Иэ, онпменш айт. — Эyeлi озщ айт. —Сендердйкеремдеген, Tinri, титгей ойымызда болсашы. —\"Тау мен тау кездеспегешмен, адам мен адам кездеседГ деген осы гой. 203

— Bi3 K epicnerejti к ай заман? — Ана 6ip жылы eric басында... — Иэ, содан кейш. Эрим кун кер к ripniriH !здеп согыстыд xccipiiieH тоз-тозы шыкнады ма... —Сейтпей кайтгйс. Балапан басына, турымгай тусына... дсйтш кун туып, Kai16ip жетктйс дсйсщ. — Енда, тэуба. ©гксн куншн кай киьшдыгын айтып тауы- сасын-Ол кесапаггы кайтш баска бермссш. Согысы курысын! Коздершен ыршыган жасты моншактата теккен ею ана турып эщхмс тисгш агьпты. Шала-шарпы болса да, 6ipa3 жанды апыл-гуныл сурасьш, откешп еске Tycipicin жатыр. Согыс аякталганиан кейш, Мукаш аман-сссн слге кслш, Балкумк eKcyi бсйбн енбеюсс араласыпты. Туралаган турмысы тузелген. Ел агасы атанган март жан, конекез карг атанган. K,a3ip Желгорангы жактагы 6ip шаруашылыкта б1гдей койшы кершеш. Енбектс багы жанып, ырысты кол-Kecip етшт1. Ауыр бейнегп снбсг1 зейнетке айналган. Енш астанага kcthi бара жаткан 6cri екен бул сапар. — Балкумк-ау, - деда Аршьш, - ана жылгы KuiiKcirraft 0денЕм, мше, ер жегп... Eceilai... Окуын да 6iripiii алды. Осы сэгге эжеснйн касьгаа келш, шалгайына жабыскан Акавды керген Балкумк созд1 болш. —Мына томпандаган кара домалак нсмерен гой, —дедт — Иэ, Аканжаным осы. — Keniui 6epi, бетйщен суйейй!, —деп Балкум]с Аканга умтьпып колын созды. Ею-уш кайтара шеп-шоп суйш, кекпнген сипап, бауырына басты. \"Таудай бол, балапаным\", — деп аркасынан кагып, айналын-толганды. Аршын сез арасында: — Балгынжан, асыгыс болса да шуйркелесш дэм татайык, ана когалга дастаркан жайып, дэм-тузынды ынгайлай бер, — деп тапсырма берш койган болатын. Атанкайлау шымалга дастаркан жайьш, семкеден тамактарды шыгарып жаткан Балгыпды байкаган Балкумк: — Мына бага кслш бе? — дсдт — Келп£жаным осы. 0 зщ бшстш 0 ш1м бар емсс пе, соныц кызы. — К,удайым-ау, Балгын ба? — К,атслiri жок. в з щ 6Ltctui Балгын. Онда каршадай бата еда. — КергендЬнг1 гой, жана iiliin сэлем берш, 1гаабаттылык KepceiTi. Риза болып катдым. Коркше кез тоятындай келЬппек болыпты. Tina, тшэ, тар аш п эскен. Улб1рсген жузшен айналдым. — Шушршипк. Tui-аузым таска. Кудайььм кслпшен салымды erri. Шуй1ркелесш, от басын кощрспш отырган 204

жагдайымыз бар. К,ыск,асы кейлек квк, тамак, ток... Alia жылгы киыншылыктар шетшен кезден булбулдай ушып жатыр. в з ш зейнетакы аламын K,a3ip 6api бар. Тек заманньщ тыныштыгьш тшеймш. Балкумк те Балгыннын бас-аягына коз жупртш , эр кимылын байкагандыган ангартып, сейлеген свзше, сыпайы жургс-турысына, инабатгылык жасап, эдептшйс танытканына суйсшгенддгш самбырлап ашык айтып жатыр. — Балатещздеп, Бэйменейдеп ел-жург, мал-жан аман- есен бе? Агайындардьщ, квз квргендердщ, аралас-куралас жургендердщ деш-карындары сау ма? — Кудайга шушр. Ел ipreci бутш. Береке-б1рлж бар. Bopi амаи-есен. — Аршын-ау, ешй сен женщш айт, бала-шага, бау- шармагынмен кайда барасындар? — деш Балкумгс. Аршын эжейдщ ani де болса ажары таймаган аксары жуз1 6ip сэтке алабургып отырды да, шрш аралас унмсн тЬт катгы. — Эденжаным алжаскан экесш тапнай коймады, Балкушс-ау. Газетке жазды ма, сурау салды ма, aifreyip тапты... Соган, экесше алып келе жатканы. — Не дейдь байгус-ау! Кэд1мг1 К,ошан ба? — Иэ, Оденш экесш коярда коймай, шарк урып 1здеш емес пе? Ел кулагы елу деген рас екен, тауып тынды, акыры. — К.айда екен? — К,ыргызга таяу 6ip жерд1 атап efli. Yмытып каллым. Бэрш Одснжаным б1лед1. — Ehe, дуние-ай, Tipi екен гой ол сорлы. — Не куйде екенш kLm бшсш, Tipi журген кершеш efrreyip. Жаманды кудай алушы ма ещ. Суйретшш кошке тесе береш де. — Аршыннын yni жарыкшактанып, 6ip турл1 мунлы шыкты. БалкуMic Эденнщ аркасынан кагып: — Ой, айналайын, ул туса сендей тусын. вкещ й 1здеп тапканын дурыс болтан — дед1 де Аршьшга карап. — Ер ж т т г щ нары К,ошандай-ак болар, оны алжастырган да, адастырган да, елден безддрген де элп арсыз Кайша салдакы гой. Азаматгыц алтын басын кор ететш де, зор ететш де— эйел. Оны взщ тусш ген шыгарсын, Аршын? Осы сэт Аршын ананын жанарында 6ip ушкын жалт erri Оны K03i шалып калган Оденнщ кеудесйше элдекандай сагыныш когерш ш тыпырлай канат кагып, алга жетелеген киялы кен элемге самгап бара жатты... Bopi журуге ынгайланды. Кеуделерш сагыныш ce3iMi 205

кернсп, кулай тускен кецщ 6ipiH-6ipi aci6eprici келмей бегеле бердг — Жолдарыц болсьш! — бздерще де он сапар! — Кошанга селем айт! — К,онакка келщдер! —Эден-ау, екене табыскдн тойыца, куанышына такыр. — Шакырамыз! Кутты конак болыныздар! — Кдйтарда жол-женекей согамыз. — Кутем1з! Bepi тага 6ip кайыра коштасып, кол алысты. Сагыныш маукын басып улгермеген Аршын мен БалкуMic атганар шагында 6ip-6ipbre: — Ана жыддары кек огпге кол жетпеп едг Енш, мше, астымызда 6ip-6ip \"Волга\". Ер-азаматтын аркасы бул, тыныштыктьщ 6epeKeci. Тагы 6ip кездесш, молынан отырып сырласайык, енгше кеп кой айтатын, — деп, олар тагы да кайыра кол алысты. Эдендердщ \"Волгасы\" сагынышпен саргайткан еке ауылына карай дангыраган кен жолга тусш, жуйтки женелдг.. Шыгыс кыркаларынын калкасьшан шакырая кетершген кун соскелжке таялган кез. Терюкейден ескен желемйс леб1 жып-жылы. Кубыла жактагы алые тауды буркеген булт ыдырай бастаган. Аршалы беткей баурайынан кулак уйренген улардьщ зарлы yHi, Tiirri, жакын epi анык естщщ. \"Ко-ке-ау, ко-ке-ау!\" Журек шымырлады. Соцы. 206

207

1ШАДЫРАК, ИЕС — Шал, эй, шал! —Бибйи есйстен сойлсй юрдт Найзабай карт жастыктан басын к етер т, жондслйдареп отырды да, курк-куркжетедщ. Бибии шалыньщаякжагынанорьшалып, 6ip шаруа айткысы келгендей сыпай танытып, шалына жаксатгана сейледЬ — Ернщ кезерйдаретен бе, шеддеп жатсьщ-ау шамасы. Сусын йпесщ бе? - деда эуелт — ©зщ катгы жетелдщ гой, калай тамагьщныц жыбыры басылды ма? Май кыздырып берсем, катчун? — Не берсец де, экелсещш. Жвтел! кургыр тамагымды кырнап, тьшышсыздандырып жатканын кер.меймгсщ. Бибии дэу сырлы тостаганмен бстйше каракошкыл май TyinpuiixTepi калкыган кымызды усынды. Найзабай картдсм алмастан сйшрда. IuiKi сарайы ашылгаидай суйсшш, бал татыган кымызга канбай калга!шай тамсанып: —K,amua йисенде, бойга еще беретш жарыктыктындэмш- ай. Ke6ipeK шскенсщ-ау, о? Алдынгы Kyuri кымызьщ онеит кырнэган еда. Б у нина бабында екен, —дел, босаган ыдысын KCMnipiiie усынды. Кйикене муШз шакшасын кагып-кагьш ж1бсрш, кекбуйра насыбайын еютанауына кезек кушырлана nicKen, демш йише тартып, денестеу кыр мурнын сипаи койды. Кымызын мактаганга коцйщент, жадырай кулген бэйбйиесше коныр кездерш кадап, кунге шатылыскандай колын колетейлсй карады. Найзабай кемшршщ заты жуастыгын бшеда. Уй-йишщ шаруасына казан-ошаккажинакы, ыдыс-аяктытазаустайды. Тамакты дэмда nicipejii. Не icrece дс шалымен акылдасып шсшеда. Кей-кейдс озййндатгетен ойын шалына макуддата алмай калатыидыгы бар. Сонысы жанына батады. Онысын сыртка шыгара да коймайды. Рснйиш йике бугш, буйыгы кзлпынан эр1аспайды. Сез1втпейтш, шамасы жетпейтшжсрге араласа коймайтыны да, эр нэрсегс жен-жосыксыз книге бсрмейтшдйтдесодан. Булжолыда кокейте туйгенб1р жэШи шалына кулак-кагыс жасамак болтан. BipaK онысын 6ip/ieii айгуга батылы жетпей, тайсактан кипактаудан epi аса алмай жургенше коп кун orri. Бугш 6ip кыбын тауып, сод ойын айткысы бар. Коб1рсктещрсктеп, эр нэрссшб1рсьштауратын, шалын сезге тарта береда. Найзабай да кемшршщ тым мэймецкелей свйлегеншен-ак оньщ 6ip сыр ашкысы келш, сотая ыкгай танытып отырганыи б1рден уккан еда 0 р кеудесш кегсрщюрей тускен карт: — Бугш меш тошрскгеп кипактауьщ кебейш Kerri, б1рдсме айткалы отырмысьщ? — деда. 208

— Ив, балалардын камы да. Бибш1 шалына кой кездерш тоцкере карады. Кэриясыньщ кершен жасканып, дгггегенойынтолык ж етозе алмай мудардц. — Оларга не болыпты? — Жога, жэй эншейш. Балалар взш1збсн ез1м1з болсак, дейме..., сонысаган..., —дед1 Бибйн Ki6ipTiKTen. Шалына коз астымен карап ед1, калын кабагыныд салынкы тартканын ангарды. Ат жакты бет пйншшде ренин табы бар. Шалыныц мшезш ажарынан танитын Бибйн каймыккандай к1тг тосы- лып, ынгайсызданган кеййшен сезш ipKe койды. Tic жармаган бетте кереует алдына ызе 6yicri. С озш щ селекеттеу естигенш нитей сезйщ. Карт та конги б1рдемеден се кем алгандай елендегенннен, унс1з отыр. Tyci суык тарткан. Ke.Mnipi бетш колегейлеп, кимешепшнушын квтерш шьпъш кетуге ьщгайлана бергснде: — Жана не дедщ, свз аягын жута койганыц калай? —дед1 аксакалы е н г ш е т жещп уга алмаганын байкатып. Баласы кынкылдай бергсн сон, \"шалдыцез1акылына салып шешсш, айтып кутьшайышны\" депбатылдыкжасаганэлгщде. Б1рак тумысынан мысы басым, мшс:н катал ша.т тйссше карагасын, кйгг тыйылган. Ннд1 ез! сурап отырган сон, коз киыгын жагалатып, Kipnirin томен Tycipni де, внпменщ твтесше 6ip-aK кешт1. ' — Kiuii ул гой, \"белек уйге шыксак кайтедй, карсы емесс1здер ме?\" —деп... кулаккагыс жасаганына бмразуакыт oTri. Coihj езще жетк1зген1м де карап отырмай, — дед1 баяу унмен. 11айзабай карт буййрше6i3 сугып алгандай селк етгг Калын касты кабагы салынкы тартып тымырая каллы. — 1м-м, —дедд енсесш KOTepuuciperen карт, — Бипаздап TiriciH жаткызбай айтканда балалар не дейд1. Шыны ма? Онысы Heci екен? — деш торыккан пйншмен. Мына тосын хабар каргтын журегй|е шаншудай кадалып, шн-бауырын аяздай карыды. Обдсн абыржыганы соншалык, TyKipirme шашалып, ож!мд1 жузнк ашу толкыны тулап, аяк асты шалт булшдг Коз жанары ызгар шашты. Кощл куйп кожыраган кейште. 1лезде-ак uuKi кыжылы мен oKiniiui улгайып, тамырлары iciuin, коктенбьтденш, адырайып шыга келд1 ETi кашкан саусакгарынтарбшын, жсрт1реп отырды да: —Ой, кемшр, олантургангаруксатты кймбсрйпГ? Сурадыц ба? - деп, бвйбйпесше шытынай карады. Бнбйн куб1жйсгеп, саскалактан барын: — Балам, басындагы бакты копснпендей бол ма? Окецнщ мнят тутып отырганы сен. Жет1 атадан келе жаткан кис.н мура —кара шанырактм саган табыс етпекнп TLibuii ал. 209

Райыцнан кайт. Акылга жугш. К,артайган шагывда ексвдщ кещлш калдыра корме. Адаспа, карагым, — дсп эбден-ак таптап айттым. Жонд1 жауап бермедт Не болса да huiiuie, — деда. Карт ренжш, басын шайкай берщ Кен жауырынды eici ныгы салбырап, катгы ширыга тусть Iurreri реншн мен лыксыган ызасы кемейше кептелген тэр1зд1, кылшнып койды. Кемтргне таги да тесте карады. Аппак шокша сакалын тарапггай отырып, TinTi, катгы кусаланды. Балага деген ыстык ыкыласы оп-сотте реншпее айналып, конин суЫды. Алмабектщ ой-ллрлйлне кайран калган калыпта. — И э, Алла Роббш, адамнын ойы уры дсуип ед1 бурынгылар. Бул кушис озипие купил сыр сактап, Ш1мерезденетишей не биггенх бар? Болек отау... Белекгенгйпш карай гор. Домесшщ зорын. Э:ше уйлсгщЫ-болдым, толдым дей ме? T p e ia ip айдагасын акшаны курсп аламын деп маетана ма? Баламысын деген. Ictui, Т1рлйсгщтупк1 MOHicmie ой )Ki6cpin, зер салмайды-ау. Кара шанырактын neci болады дсп мнят тугып, cchLm артьга журсем, бул антурган езш ш е шеш ш, озш ш с тон niurin... T yftciri туймедей, уйшнт туйедей бар болгар. Мен коз жумсам, мына кара шацыракты иес1з калдырмак па, бул цпркш? О нйрйс нсме! Мунысы Heci-ей? Тyprin журген кавдай тулен? Ой, акымак! Кай басынгандыгы бул? —деп карт ызага булыгап, тыкыршып, шиыршыкаггы. Тула бойына ашу уыты жупрд1. Бибшг, шалы жекс огырыи ашуын бассын, сабасына туссш дегендей алаша устпщс жаткан уршьны мен шуйке жунд! ецкейш алып, сыртка зьггкан. Есйс агщында ойнак салып журген козы-;икты корага карай айдады. Жсрошактага от вшуге айналып, жы.пырап жатыр ексн. Шымшуырмсн кызуы бэсенснен козды косеп-косеп ж1берш, арасындагы ipuiey шоктарды 6ip жерге жиыстырды. Ш ок уетше 6ip уыс тамызык койьш, 6ip-eKi урлед1. Лап етш тутанган отка сексеуш жанкаларьгн тастады. 1лезде от дурк!рсп, маздап жана бастады. Ак самауырды ошак басына екелт, кулш какты. Сукуйып, шок салып, оттыгынасексеушшн уш-торг жанкасын кемейлете тыккыштап, ксрней;и кипзш дс, уйгс бстлс/н. Ш алынын касына такаулау келш, журелеп отырды. Найзабай карт табадцырыктан iiUKe карай атгаганнан бастап кемшрше суктана караган калпын езгертпей, шгш-жеп ж1берердей кужырланып злетене TycTi. Муны сезе койган Бибшг эп-сэтте взгерш, сынык мшез танытып, жалтара свйледь — Сонша ренжиенщ нс, шал-ау? Акылдаса айтканым да. 0з1н де к есем дт н н сн айрылайын дегенбю1н, тым катгы кеткенщ калай? 210

— Неменеш быксытып отырсын- К ем ецгерлтц сол ма сенщ? Карткатулау унмен кекесйшсынайтанытьш.терюбурылып, 6ip кырына кисайды. Санасы сан тарау, ойы ла шым- шытырык Ж уреп ерекпш, согуын жишсткен тэрвдЕ К,арт ентн in баскан сон барып: — Ол eKeyi б1зден б е л ш л шыгатындай не корлык, кандай муктаждык KepinTi? — дед1 кемшрше. Карттьщ Kovierti булюлдедЕ 1шю д у ш к а ду-ду етгЕ — КЕмбшедд, жастар гой, еркш журш-туруды калайды да. — Кандай ерюндЬс калайтыны. Bi3 капаска камап, аяк- колдарын юсеIщеп отыр ма екенб1з? Сен де сойлейсщ-ау.. Карт ccix жацка коз жлберш, Kefiicruc бшдарш, ауыр курсшш койды. Бибйп ей-ш эй деспей гумыр кешкен шалына тура карай алмай, жузш бурып э Kerri. Шалыболса кемшрше козш алайта кацап, тула-бойын бастан-аяк шолыи e rri де: — Келйгге тш щ тиш журген жок па, сен бейбактьщ? Былай, бауырына тартып, ез кызьпшай аяласаншы. Жылысез жыланды да шш ен шыгарады. Тэрбнелей бшсен косеунци узаргып, басьщ ауырып, балтырын сыздаганаа суйеу болатын да — осы бала. Менен кайыр кутие. Биыл мушел жасым. Кашангыжуре берсрдейсиг. Та.1каным да таусылар. Санаулы дсмьм де б пер. Кун аскан сайын ынкыл-сынкылдын да кобейш бара жатканын керш журсщ гой. — Бул заманнын келш! жак аштыра ма? Шуйкедей баламенсезге к е л п тд е п зш негыламын. Сен де кай-кайдагы жок пэлеш каптатын, урейтеншре 6epMeuii. Тэбетщде Teyip. Суйегщ де мужше койган жок o3ipre. Рензн де жаксы. Тек уэйшге салынып, бекерге капаланбашы... — Е, жазган-ай, солайы солай-ау. Сыртым бутш, uuiM тутп! екенш kLm бшсш. Кещлдсп коп ойды тусшетш адам кайда бул кунде... — Соншама туншгенщ не?Дуниеден бугш отш кетсенде, сарьгуайымга салынбашы?! — Ж арык кун1м азайган сайын, артымда калатын шацырагымнын шаттыгы ортаймаса екен деп ойтаймын да мен бейбак. Ойбай белкм, 6yiiipiMHeH 6ip шаншудыц кадалып турганын карашы. Ыайзабай карггында ойланатьпг жон1 бар. Улкен улынын ойелш жумсап, кызыгьш коре алмады. KeMnipi: \"0piclMi3 кецейсш, оз алдына 6ip уй боп отырсын\" деген соц, келюЕм берген. Нокта-жугеш ез колына тиген ул мен келш карасын керсетпей, ботен адам сиякты саяк жур. Ата мурасына мойын усынаремес. Мирастыккагиданыда мансуктутып, экесшен 211

iprcciiiаулак салганы кашан. Кслшнщде Kecipiбасынан асады бшем. 11ссаликалы coaiжок, нс 1шстгсспгй| бщщрмейщ. Улды окс-шсшеден белек жырып ексткеш ез алдына, оскен уясы- нан бсзд1рш, айлап-жылдап жолатпай койганын кайтереin. Tipi улын бip керугс зарболган карг кайгысы да кешрек кезше шел болып байланып, бершггене бастаган. Содан каргын такими атысы, куннщ батысы: \"Жазган бала нс куйдс жур ексн\" деген ойдан 6ip арылмайды. 0 зш де дщкелетш бара жаткан осы уайым. Сай-суйеп сыркырап, карадай карап отырып-ак шаршап-шалдыгады. \"Бул ппркшдер, анда-санда балаларынертшэкелш.бетшенсуйпзш кетсе кайтер ед1?\" деп армандаудан есте жалыкпайды. Енш кшпудды белек шыгарса, мына терт белмел1 уйде KiMотырады? Ракатын и м кореш? Кдзан-ошактын салдырын тыкдап, кемшршщ кас-кабагын багып отыра беруден зериспей ме? Yйде балалар болса, кудайга luyKip, дан-дук кобейш жалтызсыратпасы анык Олардын лабыры, журю-турысынын 03i кен и серптией ме. Уй uuiime бала-шага бак-шук етш жатса, кандай кмзык.. Мундайда куйбещ кеп TipjiiKTin кезге кершбейтш ланды opeKCTrepi де бшшбес едд. EHflirici мынау, уйленгендерше жыл толмай жатмп Kiiui ул кемелкк келЙ1, терт кубмласы тугелдене калгандай, \"белек шыгайыкшы\" деп кынхылдап маза!ш алып, тыкырши бастапты туге. Iзбасарым болады дсп умгг куткен кенже улы Алмабекгщ алаботен оны Найзабай карггы катты толгантып, жанын ауыртгы. Жатса-турса козалдынаслсстетш,есшен 6ipшыксашы. К,айдагы 6ip шым-шытырык ойлар каумалап, енсесш кетертпегел1 кашан. 03UI капша басалкы устагысы келсе де, тез ашуланып, сел ксй1стжке шыдай алмай куйгелсктйске салынып, шыр-пыр болатын мшезге урынды. Детке куаты бсрйс адам тез курт туеш, кецшшщ босагыштыгын окай ацгартатын сынайлы. Бурын усак-туйек шаруага араласып, ксГпстш мен реншш коп 6Lrmipe бермейтш Kicinin мына кыльпи Bn6iurri де тандандырган. Bipma.Ma уназдЬстен кейш карт бэйбйпесше бурыльш: — Баланын бауыр басканы жаксы ма? Элдс улдыд ем айткандай белекгенгеш орынды ма — дедд. Keunipi Liin алгандай: — Эрине, белектенген орынсыз. Bip бала мен келшд1 колга устамай калай отырамыз. Ел-журтган да уятгы, —дед1. — Сонда не, солардык ыктиярына ырык берш, кене саламызба? — Bi3 уыстан шыгармай устаймыз дегенмен келп! xenicep 212

— Ундемссен булар тебене шыгады. Ашсац алаканда, жумсац жудырыкта устамаганнын салдары бул. Сандырак \"Кулан кулыкка куласа, кулагында курбака ойнайды\" деген осы. BipiMb анау деп, екншпмЬ мынау деп береке- б1рлшшзш кожыратып коямыз ба? Карт yHi таргылданып есплдг К урсш ш койды да, томсырацкы жузге ауысты. Тукке заукы жоктер1здг Б1ршама богелицареп отырды да: — Иэ, Аяла Ребб1м, не, Алла Рэббш, — деп уйреншйсп сезш 6ipneiue кайталады да кемnipт е бурылыи, — бул ппркшдер кайда барады? Bip жерден баспана тауып па? Таппаса, ytti жоктыи Kyfti жок. Ондай тфлЬсген кандай ракат, не кайыр?Дацгарадай уйге сркпщеп келш, uiipeirin шыкханына масайрап, дуниеш жумаксанап журген болар, бу жазгандар. \"Жумысыннан калдьщ, уакытынболдьГдентур-турлаганда ереноянады Белекте!ice кайб1р жетгседг Уакытымсн ыстык, суын да кайнатып iniyre муршалары жетпсй, аш озегше Tycnecine klm кепиг. Кой, кемшр, ондай сезд1 маган eKbiuii еспртпе. Коп кикандамасын Эке мен шешенщайткан акмлына кенбейтш кандай дэу екен? Кердецдейтшдей kLm eai? Kopin алайын! У.тды маган Ж1бер. Келшмен езщ сейлес. БейбйпеЫ шмгып кеткесш, Найзабай карт кепке дейш ун- туназжатты. Bip сетке штдуниесш щ астац-кестсш ш ы гьш , туда бойын де1б 1рсп;ик биледг fleiieci суыктартын, калтырай бастаган сон, тесегше кисайды. BeTiii iprere карай бурып, шапаныныц 6ip oiiipin басына тартып, буркенс жамылып кымтанды. Журегше кудяы 6ip бггеу жара шыгып, соныц сыздауынан азантагандай шекештырысын, курыекан ;ieneci 6ypice Tycri. Keui-ii де пес. Баласьпшн мшезш, жургс- турысын, жалпы уй-пншщ Tipnirm KOKipeK коз1мен арлы- 6ep.'ii барлады. О йыда сан-сакка жупрш, байыз таптырмай жатыр. \"Бул бсйбактар шал мен кемшрден не корлык, не зорлык корш отыр, е? Барды устшерше кипзш , асын алдарына койганга жазыктымызба?Ой,жасгар-ай,тусшбейш- ау, тусшбейдй Эйтпесс не жетпейдг Bepi6ap. Бпден болшсе, ш екеа кызар. Мардымсыз айлыгын тамагы мен петер акысына жеткЬе алмай калтасын кагып, карызга баткасын ездерЬак дал болар. Каз1рол жагын ойланын отырган жок кой бу тещр аткырлар. Эйтпесс айтканга конш, кем тр- шалдын табысьш ксртш жеп, от басьш Koiiipciriri отырмай ма? БЬд1 алдаусырата салса, neci кетедг Дуние-мулкш корге ала кеткен eiU Kixai корге him жок. 1ске жарары туге.лдей осыларга мура. Сол жагын ойласа, Tycince ездср! де кынкылдамас едЬау. Элде TyciHnipin айтсам ба екен? Ие, бшмеген у ппедг Былай, жай-жапсарды угындырайын, 213

зердссшде сэулс ушкыны болса, esi-ак жарк етср. Кенбсйш ексн, epKi бшсш. Осылардыц иплюне деп, азын-аулак. жиган-тергетмш оргак, каэынага косайында, булардыцаузын ку шеппенсурткендейстсйш. Маган icrepiHicrcnалсын, кдйда жумсасам да, ез табысым\". Найзабай карт шггсй осындай туйиггс бекем бел байлады да, жастыктан басын котерш, журелеп отырды. Ксстел! такнясын жендеп киш, сспсжакка коз жупргп. Ашыксспсген тогшген мол сэуледен дала сагымданып корищг К,олын шекееше койын, келегейлен узак карагандш ме, жанарын буддыратып ж1бердт Эшсйй|дс ксб1сш суйрстш Kipin-шыга беретш KeMnipiде зым-зия жок. Сэдденсон, сыртган Sipeyoin кодценендей откенш байкады. Жургс-турысына Караганда — Алмабек. Кез аясьша мун уялаган карг та осы coni куткегщей: — Алмабек, а Алмабек! — деп дауыстады. — Жэкем ояу ма ед1?— дсп, Алмабек босагага таянды да, — коке, меш шакырдыныз ба? — деп еспстен сьналалы. — Иа, 6epi таман ксл. К.айда журешдер, туте? Yндерщ шыкпай калды гой. вк есш щ ызгарлы жузшен ыгысып журетш Алмабек бул жолы да кулыксыз жымидыда койды. К,артбаласыньщ жузше \"Неге ундемейсщ\" дегендей, тесше карады. Бейтаныс 6ipcyai коргеидей тандана назар аударганына тйссше калган Алмабек Kiuipin турды да: — Ж аке, танымай турсыз ба? Сонша тесте караганыныз не? — дедк дауысында тандангандык нышан бар? К,арт орнынан кенет котершуге ьщгай бйвдрт: —Тосепмекисаяйын,суйемелдепж1бер1ш, —деп буйьфды. — Журпцз, жэке. — Сосын кетin калма. Айтатын енпме бар. — Макул. Баласы бул сезш пэлендей байып бермей немксттшсуайта салды. Э кеи Алмабектщ соз тывдауга кулыксыздыгын сулесоктау кимылынан-ак байкады. Буган корьшган да, тарынган да жок. Рас, эуелдс дурсс коя 6eprici келш турды да, бала мшезше женсп килиспейin деп ыб1рпктед1 Элгшдеп pcilium де есшен шыгарып ж1бергсн сынды онысы бала алдында байьшпен, акылмен, адцы-артын барлап сейлеущ жон кергеш едт Бук1л ыкылас-нпетш оган аударып, айламен акылга конщрмсссц, тш Tiiri3in, не кенш калдыратын кьшык KepceTyi ыктимал деп туйдг \"Аузы куйген урлеп инедГ. Анаб1р жылдары улкен улы алгаш уйленгенде, ойда жокта келшшен ауыр сез ecTireni бар. Эл1 кунге дейш кокейшен кетпейдт Шрдщогындай кадалады да турады. Огандааталык 214

акыл сезш айтамын деп урынлы. Улы болек пэтсрге шыкпакшы болтан онда да. К енш н де бетен ойы жок карт: \"К,арактарым-ау, мыта хан сарайындай уйтурганда, бфеудщ босагасына барып телм1ргеннщ n eci тансык?\" деген-дг Сонда келпи суырылып шыгып: \"Каусаган кемшр-шалды кутш, кущйкте журер жайым жок\", — деп, берш жерге каратып, тосырандап арлы-берш киш-жарып журш, жинала бастаган. Токтау айткандарды Teric какпайлап, дес бермеген. Бар ойы уйден б1ржола сытылып шыгып кету екенш ойкастаган жургс-турысынан-ак байкаган. Акымакпен акымак болып аракатынастыушыктырмауушшлэм-мимдеп Tic жармаган бетте, у н а з кутылган. Агайындар ш угал эрекетке барган улкен келшнщ алдын орап, басу айтыскан сол жолы. Бшексыбанган келш ешммге де кыцбаган. Куйеуше айбатгана караган шакта, ол да мысыкша маймандап , киш-кешегш кара ала семкеге умаждап тыккыштаган. Эйелш щ квнбесе желкелеп, алдына салып, уйден итерш шыгаратын сьщайын сезген сон, маймецкелемей кайтеui. Дурлйскен уй iini келшнщ окыс кимьыынан шошынгандай бурышка гаман урпие ыгыскан. Енд1 Mine, Khui баласы Алмабектш де болек шыгуга ынгайланып, кынкылдай бастаганынан oxeci де, шешес1 де кулагдар. Бул сезд1 орбггш журген бала ма, элде келш бе, ол Жаты03ipre купля. Ат анасына кулаккагыс жасаган Агмабск. Бул дынды естireл1 карт та fler6 ipci3. K oiiiire худое уялап, отырса да, турса да ah.ian-yhneyi хебейш барады. Тесекке жсткенше eirririn, кнна.тынкырап калган Найза- бай карт exi-уш ышкына жшс.иа. Ж астыкка кнсайган сон, жЙ1снен маняайынын терш суртш, yucia жатып, сел демш алды. К,артгын топшылауы бойынша жасы улгайгасын ба, элде мыскалдап KiprcH кесел мендеп бара ма, бурынгыдай емес, кеншшщKeTeyi кете бастагандай. Бурынеш к1рпняздыгы мен к те м ш ш д т н жария ете коймаушы ед1 K,a3ip Tipniri де, козкарасы да баскаша. Дауысында, соз менершде езгерю барлыгы анык сезшещ. — Балам, —дед1 карт шаршаган кейшпен Атмабекке коз салып, — не, Алла Роббйм, мына екецнщ картайган турш Kopin, тушле корме? КезЬше ж ш ттщ Topeci едне. Жас улгайгасын, шапан жамылып, сыртка Kipin-шыкканнын ori кияметтей кершш, KOKipeK сырылдап калды. Отызыншы жылдары \"Халык жауы\" атанып, oynipLMMen эзер калганнын 6ipiMiH. lciM адал, когамга титгей де киянатым жок-тугын. Совда да б1реудш KopceTyiMeH абактыга тыкты. Онда жаткан азку1шщознщеакылымнан адаса жаздадым. Кшес1здн1мд1 215

о юр дэлелдеп, зорга кутылдым. Бул да 6ip уакыт. Тагдыр тэлкегшщ элсп едг Keiueri Керманмсн согастьщ да от- жалынына ора!Шп, ортше шалындык,. Брсс тубшде TipecTiK. Бсларыс, Пэлек дсгенелдердщжершде орманды паналаи, жан саугаладык.. Наеден су да кештж. Жамбасымызга сыз батпактьщ ызгары отш кеткен бе дсймш, cyiieri кургыр сыркырай бередг Ксзшде ауылдык ксцсстщтврагалыгына да сайландым. Кейш сгш erin, мурап атандым. К,аз1р o.Mip жацарды. Байкал багдарласак, бу опасыз жалган шеказсксн. Тубше жетемш, кызыгынатоямын деу кушрлйс коршедт Bis шама-шаркымызга карай жаксы ма, жаман ба гумырксшш, Дау1р агымынын ынгайына орай ез 1С1мЬддтындыргансыдык. Енш ерте ме, кеш пе бу дуниеден 613 дс кешер.\\йз-ау. Есте калармыз, нс калмаспыз. Олкейиптурпактыдкл. Ал алдагы жана дэу1рд1 дурщцететш ездеpin сиякты ерендер. — Жэке, епдщ ауылда егш салып, мурап больт, адал кызмет етксн1ндз;и бшемш. — К1м айтгы? —Емадам бас косса, менщ ммшцбаласы екенЬгш сураса келш:\"Е, е зш зд щ курметп ага Найзаксцнщтуягы екснсщ гой\" деп ci3 жайлы жылы-жылы создср антады. — Солай дс. Найзабай картсакальш салалап, б1ршама ойландыда, евзш opi жалгады: — Б1з бастан кешкен 0Mip килы-килы. Ол жайлы соз козгайтын болсац, ушы-киыры жокоцпме. Солб1р кезецнщ ауыртпалыгын жсцсм1з деп-ак кажыдык кой. Карт кезерген ерш дерт жалап, ауыр курейш де: — Ka3ip, мына нй, Рэббйм, пиша Алла, мына пушайман хал откен eMip таукымсттершщ зардаптары гой, эйтпесе кайраггы-ак ед1м. Арыкты жыражеккпен судыжалгызезм- ак бегеп тастайтыпмын, — дсп 6ip койды. —Ондай кайратыцыздьщбарлып.шбшсмш,Жэкс! —дсп Алмабек ыкыласты ксушш ссзд1рд1. —Е.бш сец болды. Ещосешшакыргандагышаруамынау: мснен эл-дормсн кетш барады. Араларывда канша журср дейсщ? КвзЬмнщ Tipicume уй-жайга ис бол дегел1 отырмын. Кора-копсышлтоздырма. Шаруа-жайьщды ыктиятга. Игшпн коретшезщ. Буныртсакшдшн11снтарайтьп|ба.та-шага ырзы- гынын тамыры осы уй-орман. Yктыцба, улым? —дсп ойыи туйдк —Y ктым. —Орындайсын гой? — Орындаймын. — Дурыс, нистще кулдык. BipaK, 6ip мэселенщ басын ашкан ж ен сиякты. 216

— К,андай? — Ив, Реббш, инша Алла, вз алдымызга белек отау тш л отырсак деген ойда кершесщдер. Оты басканын шаруасы да баска болмай ма? Белек отауга шыксан менщ айткандарым кумга сщгендей курдымга кетпей мс? Карт баласына сураулы пппшмен кез салды. Оныц белек шыгатугын ниетш ecrireni 6epi ойлагандно ме, шезде кабаган мук мендепш болып алган. Ka3ip де журеп шымырлап, квщгй босады. Keai жасаурап, жылап ж1беругс шак калды. Iiuxi дуниесшщ арпалысын сыртка толык шыгара алмай, денесш шаншу бургендей Tide не тускен. — Шынымды айтсам, жэке, ол жагын ойланбаппын. Баласы басын темен идг — Сенщ ойланбаганынды биийм. Эцпмеш алыстан орагьггканымныц мошсшдеоншатусше коймадьщбадеймш. Карт кей1ген кейш танытгы. Bip сет ун катнай, ciuipinc 1тй1гснсаусактарыныцбуындарын сыкырлатып, 6ipHCUie рет жвтюршдг Алмабекте угелз, кимылсыз. Эке кабагынбаккан пйпщде. In ireri кеселден кетерпе алмай отырга!ша, Алмабектщ \"болшем1з, оз алдымызга уй болып шыгамыз\" дегеш жанга каттыбатгы. Ойда жокта бейкам конпипаландатып, туйы кка Tipen жан кинаган да осы сыбыс. Арлы-берл1 айтып керш едц туешер Typi жок в зш ж ш ж ен санап, Mia бакпай отырысы мынау. Найзабай карт баласыньщ енеееййнтуеш кеткешн байкап, жайлап акылын айтып, ьшырашьыдыктанытуды ойлады да, оган тура карап: — Карагым, —дс;п де сел бвгелдг —Сенещйжасемессщ. Созше кулак салсан, саган айтар аманат-тапсырмам бар. Blue бьчеен, елгшде де айтгым гой, осы уйдщ, мына кара шацырактын neci езщсщ. Мурагергм атанып, тутщймицтутетш отырганыц маган улкен мурат. Жаксы к1мен куантса ден тшейтшмш ылгнда. Ата-анатшегш аяккабаспаганыцмакул. Аптыгып адассан, аргышнекшерщанык.Ж ан-твшнкалмай, ез бетшше тыраштануына Караганда, уйленудщ онайлыгын, уйболудыд киындыгын бшмейсщ-ау, шамасы. Олп\"суйд1м- куйдш\" дсп уйленгендердщ шшще жыл уакьггына жстпей ажырасып кстсындер де баршылык. Неге? М шездеп шелкемепдж пен 6ipiii-6ipi сыйламаушылыктан. Кейде TipuiuiiK куйбеншщ бейнетше тезбеушпжтен шыгады. Ажыраскандардьщ аркайсысыез iciH жвнеанайды. Олардын да акыл-парасаты, кабпет-карымы олде б1реудсн аргык, не кем дспойлаймысын Олайдеу —кателж. М ундагыкшонщ бастысысол, бул жазгаидарла кайрат пен жггер, намыс иен ар- 217

ождан кемшш. Туракты махаббат - шыракты махаббат екснше ой жупртпейд1 Tiirri, борше астамшылыкпен ат ycri карайды десем де, е ш ш мснщбасымды Kccin алмае Сещ осьшдай туйсйсаздер катарынан кормссем деп армандаймын. К,урбы-курластарынмен узенгшес жургенщщ калаймын. Баланьщ куйшн емес, кызыгын керсем деп ззлеймш. Eimi ук,тьщ ба меш? Уцсан, осыбастан шаруага кара, мынау уй- жайьща иелйс ет. Енпомге есецгЦ ж1бсрме, балам. Мснщ айтайын дегеньм осы еда. Кеюрегшде туйсйс сапылауы болса, енд! б1рдеме тусшген шыгарсьщдеген сьщаймен каргбаласына коз кпыгынтастаган. Экесшщ сынай караганын Алмабек те б1рдсн укты. К,ария оз улы Алмабекпен 6ipre турса-дагы бстпе-бет жуздесш, luyilipKe.iecyi сирек. Баласы оке жаткан болмеге 6ip куш Kipce, 6ip куш юрмсйдт Заукы сокканда оке болмесше одейLien бас сугып, \"калыпыз калай\" дсйтмм бар. Сонга кезде оны да сиретп. Анда-санда касына келш отырганда кони аулагасы келетш болар, жокты-барды, тусшжс1з б|рдецслерд1 айтып, эщзме шерткенсшй. Онысы карг конзлш кенинтпейда. nixip.iepi де уйлесе бермей ме, калай. Сукбаттары да жарастыктаппай жатады. Эке оз ойын жон санайды. Баласы да онайлыкпен ырыкка ыкпайды. Оз1мш1тдт басым. Кек1репжогары. Ы ракол кеудесш канша кумпиткеншсн экенщ аты оке. Кейде баласына катан талап койып, асычкырата сштеп ж1бсруден де тайынбайды. Осын- дайда жанылыстык жасап артыктау кеткснш, жаза басканын нитей де сезедт Бала Miiie-ji де морт. Эке эщтмесше ыкылас коя бермейдт К ещ лш , журд1м-бардым тындайды. Баласьшыц тымырсык кылыгына ренжш, жуйкеЫ курыскан сэтге зекш-урсып та алады. Bip жаксысы баласы ундемейдт Бэрш котере;м. Эке баласыньщ кызба, ашушан, тис мшезш унатпайды. Эзш бшем-дйске сальншп, созше кулак аспайтындыгына, не пакты жауап кайырын, мэн-жайдытусйдармейтщдагше нитей рснжшй. Онысын йнмерзденш, сырым сыртка шыгармайды. К,олынан бар xenepi шэлкем-шалыс ойларга бершш, озш-ез1 азаптайды.вйтпейшдесе улымсн шаргпа-шург кактыгысып, тауым шагылып калама деп кудистенедт Тартыншактайтыны да содан. Салкын канды улына карап, кещл калдырысып, араздасканды коцим каламайды. Баласы бура таркан сэттерде: \"Осы гшркш аталы созге токтап, кур беталды шалкактамайсыйласып, сыпайылыккорсстсе кайтедг Суйеп сшдрше LiiHin, каусагалы отырган олмел1 шалды коп кинаганнан не шыгады. Тон жарасы дэршен, жан жарасы сез нэр1мен жазылатынын бшмей ме? 1штепмд1 шыгарманын десем, дуниенщ туткасын устап тургандай илренеда кеп. О, антурган\", —деп нитей наразылык бЬгдареда. 218

Kaiip де кабагы катулы. Ашулы карт Алмабекке карай мойньш бурып, сейлей гой дегендей иек какты. Iiui булк етксн Азмабек экесше урлана карап, сэл-пэл ойлангансып богс/ип де, узпзген ещзме желнлн жалгады. — Жаке, кара шацыракка ие бол, шаруаны куйтте дсйс1з, — деп ецсесш кетсрш отырды. — Менщше ci3 тугырдан тайган жоксыз. Апам да ш ирак Баскага болмаса да кштке мыкты. Кулайга niyKip, кол га карап, алакан жайып отырган аздсрсмес Табанакы, маидайтермент1рнектеген азды -кетл дуние -мулйсгерййз бар. Елпизге сйцрген сцбегицз де 6 ip тобе КергенЬЦз коп, косемдилиз кемел. А з мен болса.м жас канатпын. Yямпап талпынын ушын, ез алдыма от жакса.м, cisre epic емеспш бе? Торше жайгасып, дэм-тузы.мды татып, акбатапызды берсещз, оны косегемшц когерген1деп багаласам, менщ мэртебем еспей ме? Сол се б е тз де, экс капатыныц астында терт кубыламды тугелдещиге санап масайрауга арым ж1бермей, мазаланып жургешм шындык Оз сурлеуLvmiезшше бастасам, пешенеме буйырганын оз бетймше корсем дегсн нпеттебар. Баскадай ботен иейЬздсн арымда, жанымда таза, жэкс. Кара шанырактан мулде кету, не кол узу ойда жок шаруа. Азмабек езш щ ойындагысын тугел айткасын ба, жан дуниесше олде 6ip куш эсер етксндей, бастапкы жабыркау, буйыгыхалшенсерп1зт, K oniii сабасьшатусш, enceci кетер1зт маркайгандай сьщай таньпты. Найзабай карт баласына барлай коз жупрпз. Байыптап, ащарынкырап караса, Азмабеп бурьппы Азмабек емес, мулде баскаша. Бала мшсзшен арылган. ЕсейгещЦк 6c.irici бар сезшде. Тужырымы нык Долел1 мыкты. Кепретте Азмабек ундемей калушыедг Tiirri, беткетйстсп те карай алмайтын. Yяндмгы басым коршетш. Eimi ашылган. Батыл эршйлы сезайтуга жараган. Yнище каткылдыклсп бар. Коздеpi отюрленгсн торгуй. Кимылы да шираган. Буган iiui жылып, озшше ризалык рай таныткансыган оке Алмабекке ецсерёзе бурылып: —Е, балам, уктым, уктым, —дсдз —Жаппаболсада, аякты кен к есш т, \"Ойхой, мен1ц ез уй1м, кец сарайдай боз уй1м\" деп жатпакпын де. Tbrum i ciukLm тежемейтш жайга снш, ез1м1збен озБпз болсак деп армандайсындар гой баягы. Жоп- ж о п .. Найзабай сезш щ аягын жутып, ынылдап отырып, кулгенсцц де, шгтей ой жетсгше iiiecTi. \"Жарайды, алда-жалла болек-ак шыксыншы. Карсылык та жок оган. А сылыкта айтпайын. BipaK oni кунгс оз бстьмсн бута басын сыпдырып корген жок бу пакыр. М ск тетз бпзргею кеше гана. Калай 219

еш р cypin, калай кунелтер екен, керс кояйын. Биам алганымен, бйиктшш толмаган. Дайын уй-жайдан, жаюлы дастархаи басынан кашып, б1рсудщ босагасына барып телшргсщй кызык Kopreni Heci-ой? О, эумссср, ез1ч1з ата- анамызбсн 6ipre турып, кузырына жугшш, 6ip казаннан ас infill, дем-тузы таусылган сон, жарыктыктарды арулап койганедйс Кара шанырактьщ тутшш оппрмей, жалгасгыра ма десем, т у с ш т муллем баскаша бу пэтшагардын. Бугаи калай куйшбейсщ! Шынтуайтка келш, ак сайтаныма тисе, оган кенс коятын мен бс екен. Аягын кия басып корсшип, белем. 0 з балама ез б и л т м журедь Ойранын шыгарайын!\". Карт квнглш шыганга 6ip шыгарып, ызага булыкты. Туыршш, какырынып койды. Акпаннын булдырсыз ксн даладага алакуйын боранындай уйьггкыган арпалыс куй Keurri. Алмабек экесшщ ш ин ашуланганын сездь Сырт тулгасы экесше тарткан Алмабек ецгезердей сом денел!, ак куба ощп жм1т. Yзын бойлы, кыр мурынды. Танауыныц астына кияктай мурт койган. Кимылы шапшан, мшез1 елгсзск. Б!рбеткейлт мен езшдйс ежетгш де бар. Б1рдемеге кьщырая калса, илйспре кою киын. Айналып- толганып журш бетш 6epi каратасыц. \"Айттым - 6rrri\" деп бедарейе калуы да оп-онай. BipaK экесйинсыры езше мальм. Тосек тусында 1ту.гй турган сепз ер1м камшымсн тартып- тартыл ж]бсруден де тайынбайды. Мойньш томен иген Алма­ бек содан ссскенш именетш болар, ундсмсй отыр. Б1раз унс1здйстен кейш шарта жугшген карт карсы алдында тас Myciimcii мелшигсн баласына бурьшынкырап барып, манагы узшгсн onriMeni жалгастырды. — Алмабек каратам, — дсд1 нык сейлеп. — Иэ, Рэббш, иншаллатотйрЬмдеп сейлейш. Менщтор1мнсн керьм жакын. Жасырган сыр ю рментсц, айтылган сыр нурмсн тен. Сол себепт1 коцшдегш! тугел актарайын. Баланьщ Kiuiici болтан сон, эке мурасын кастерлсп, ормымды басып, шанырак neci атанадыдеп сснш журсем, ойьщ баскаша ccKLifli. Жанагылар жайлы капсрщс юрш-шьпслага!на уксайды. Yрпактан-урпакка мирасболып ауысатьш дэстурге заукьщ жок болса, кайтейпн. 1Осы KyHri бала экеден асып сойлеуге бей1м. \"Экеден бурын сойлеген улдан без\" деупп СД бурьшгылар. Eimi мен емес, сен безгел1 турсьщ. Mciuii, кайда журсенлс оршщтарылма- сын, ерен а.'тсармасьш. Баска не дейш. Аяк суршсе, тас жауапты емес, бас жауыпты. Сол жагьш озщ ойлан. —Осы кездс карт дауысы д1р1чдепшыкты. Шамалыдемш басынкырап алды да, созш opi сабактады: — К1мнй1 кен1,шинкандайскеншАлла-Тагалатплнб1р 0 з1 220

бшедт Кепсездщкажеэтаз. Едщптшмд1 кепкам мынау: тумак бар да, елмек бар. Пешенеме жазылганын керермш. Жана айтгым гой, тор1мнен керш нщ жакын калгандыгын. KyHi ертен квз жуматыным 6ip Аллага аян... Карт жуз1 бсйуактай карауытып, тунсре Tycri. — Коке, ынгайы келгенде сурайыншы деп жур ем, адамдардынозара кдтынасы озгерш бара мадеп туспаддаймын. Ci3 оны байкадыдыз ба? — Недейсщ? Алмабек свзш кайталады. Оны ынтасыментындаган карт терснойгасунш т Ауыл TipniriH к о цп козЬменбарлап, екшеп, ойелегшен отк1згенсш барып куб1рледг \"Мына Алмабектщ созшде жан бар. Шындыгында да, ауылдастардын, онын шише аралас-куралас жургендсрдщ карым-катынасы бурынгыдан атаботен. Арада6ip тоскауыт пердеЫтутылгандай Эркш взьмен-озг Шаруасын куйтгеп от басы, ош ак касынан узап шыгуларыда некен-саяк. Ауыл уйге еркш Kipin-шыгуы да сирек. Бурын eui6ip шакырусыз, сылтау болса, 6ip-6ipiHe кыдыра кслш, аяк-табак араласып жатушы сд1. Осынын 6ipa3i,i дметурдсн ш ы пл1, шетгеплш, комескшешпбаражаткан снякты KopiHcfli. Ecbcne-ecuc коршЬтердщ 03i бетатды каты- насабермеfiTiiii.'ic рас Bipшоуг1м шэййиу уиш!себеи-сагдар i3flecin, эуреленеш. Tiirri, атка-котан отырайык десен, \"неге шакырыпты\" —депсурай-тынын кайтерещ. Сонда конакты б1рдеме ату ушш шакыра ма? Дэрежес1 жогары, не докей бастык келсегана, ошак басы майланатыныда шындык Сонда бул не, kLmболып барамыз? Iзг1т1к, конакжайлылык дэстур кайда? Тозганы ма? Кейшп урнакжазгастыра ма, жок па? Эй, кайдам-ау?! Олардын KeiiGipi корш журген тэрбие жаксылыкка жетелеу1, не жетюэс коюы eKi удай. Неге десен, осы ауылдагылардын eTi Tipici шетЙ1ен дуние куып, баюдын айла-шаргысын уйренш, жапатармагай жарыска тускендни! калай угасын. Кобнпн арманы — кымкыру мен жымкыру. Акша жинап, машина алсак, ша.ткыи асып-тасын журсек деген ниет. Аггын мактандырар, ал акылдынсактандырарын бЬтмегеш ме? Ондайлардын \"03iлесе, опз кара Kyiui барлыгын\" байкататын Keii де осы туе. Алып-сатарлыкты коешке айналдмрьш, кап-кап акша алатындар кобейгейл1 кашан. Калта кампайганымен, ырымыжаман, neftLwpi тар. Тиын- тебенш санан, артыкеиггенс шьггаргысы келмейтш нысапсыз- дыкпейшбасым. Атсойтетура, 0здер1б1реудщуйшебаргыш. 1шш-жсгенщ, ко ни котергенш унататынына танмын. \" Береген колдын алаган\" скенш неге ойластырмайды булар. Баламнын бултургыдагы елгшдеп найымында шьнщыктын ушкыны бар\". 221

Алмабектщойы мен максатыныцжай-жапсарьшаб1ршама каныккан карт сслт еткендей басын riK котсрдг Экесшен томен отырган Алмабектщ басы салбырап, exi иыгы туеш кетксн. Курен жуз1 кепкен курайдай жудеген. Баласыньщ эр кнмылын калт яабермей козбен авдып, кондчге токып отырган карт арадагы унс1здйсп 03i бузьш: - Йемене, тукырая калдьщ? Туййш тужырымыщды айтпаймысыц жаны бар адамдай, — дсщ катулау унмен. Алмабек тамагын сэл кенеп жетелгенсийде, элденс айткысы барлыгын ангартып, козгалактап: —Мен бэрштуешштурмын. Б1здсболек шыксак, — дсп созшщ соцын жутып, желхесш касыды. Неболсадаойдагы сезш ipKyre дет-дэрмеш жетпедг Алмабек экссше байыппен карады. Бугш-ертсц о дуниеге аттанатынын сезш, бшш отыргандай. Бурын елш жайында ric жармайтын. KoiiiiUU отыруга, шаруа-жайды тывдырута тырысатьш. Eiioirici мынау. Аузындагы co3i о дуние. Выдай караса акыл-еслдурыс. Сандырактады мадейш десе сезшщ 6opi орынды, api жуйе.'й. Элде ауру азабынан кнналгасьш дуниеден безе кашкысы келе ме? Элде баласы- ныц белек шытатындыгына шамдана ма? Калайдеседе жан-куйш мазалаган 6ip 03repic бар. Найзабай карт желдеткш1 ашык терезеден сыртка кез ж1берш, кора тобесшдеп шаныракка кадала карап, ойланып отыр. Модщреген ойнектен уйгс тогшген кун ceyneci ак жолактанып торге барып т1релген. Терезе алдындагы алма агашгулжарьшты. Оган торгайлгф 6ip кошяп, бip ушады. Ара- кгдЬс шыкылыктап та кояды. BipaK карттьщ алма агашка да, оньщ ак гулдерше де, бутактан-бутакка уш ьт-конган торгайларга да кещл белш отырга1Ш шамалы. 0з1мен-ез1 беймэлтм куй кешкен. Теренойдыцтунгаыгьшабойлай алмай эуре. Тым алысты орагытьш кеткен кпялыныц кекжиегше жете алмаган кауырсьш канаты талган Tepisai. Элде 6ip ду6ipre кулак тоскацдай тьщ-тындап, елендсп, мазасызданатыны да бар. Ол сакалын тарамдай туеш, ернш жымкырып, томага- туйыктык танытканмен, uiiKi жан-дуниес1тыншыга алмай, сарсангатусксш кашан. Шаршаган кейп1,тунерщк1 Bip кезде едсерше козгалды да, он жагына карай кисайьт, колтыгына кусжастыкты жумарлай кыстыда: \"Иэ, АллаРэббш, жараткан кушрет, озщ жеткере тер” деп куб1рлед1. Коз кырымен баласын багдарлады да, тагы ой жетегше LiecTi. \"Сексенгс сек1ршжеткенекснмш гой, —дсд1ол нитей куб1рлеп. —Осы жылдар шш дс, кудайга myicip, сартап жамбас болып, тосек таргьш жатпагансдам. Эркашандаденьмсау, кимылымшнрак\". 222

Суык, тиш, тушюрш калса, K03i карауытып, ыстыгы кеыршсе де, кабак шытып, enncmai мазалаган емес. Дэршерге каралып, ем-дом жастып кермеген. Дегснмен сонгы кезде кецш кошы болмай, денеа ауырлап, журек тусы сыр 6cpin жур. Ойланган сон ба, журю-турысынан repi жатуы жишеп кет. Дэрнерлердщ аныктауы бойынша бауыры кабынган. Буйрегшде тас TyttipuiixTepi пайда болтан. Ауылдын ауруха- насында жатгы. Кдлага барып та каралды. К,ойшы ofrreyip, б1ршама емдедш. Таныс дэрйерге кезйскен екен, жан-тЬй калмай: \"Ой, ата, мен cam бшемж гой, бурынсыркатганбаган едййз. Бул ауылда каддрмещц адамдар санаулы-ак. Ci3re кызмет етпей, маган не Kepmiirri. Кдлай хал-ахуалыныз жаксы ма? К.ай жероцз ауырады? Корыкпаныз, колым жещл Мен берген доршерш шгсендз шипа болып, тез-ак айыгыи кетеЫз. Сыркатган сауыгып, e.ii-а к ортамызда бэйтерекгей ерекшеленш, сэнЫ з болып журеыз\", — деп асты-устше тусш, зыр жупргенше карадай e3i уял тан. Осы дэриердщ ез1 ме, не co3i ме, элде дэрьдэрм еп шипа болды ма, aifreyip сыркатынан сакайган сиякты. Iurreri лертшщ каншалыкты жанга бататыны картгын езш е мэлш . Bip жаксысы, канша азаптанса да дем! iuiiime А ракш к уЬлегеш болмаса, сыртка сырбищрмейш. Шыдамдылыкпен кунотюзуде. Жанга баткан кеселшщ жайын еиномге шагынып жария ете де бермейдг Дорнерге барсанызшы десен. 'Т унеу куш ем-домын жасады емес пе. Toyip болып калдым гой. Олардьщ менен баска жумысы ж окдейсщ бе? 'Пршишс тынысын токтатуды ажал- дын азуы бьлмес, мандайдын жазуы б1лер. Кедерп жасап кайтейш\", —деп сыргакгатып тойтарып тастайды. Жалпы дэршерге каралуга зауыксыз. Замандастары кондл сурай келгендс жан-дуниесшсыздаткан уайым Ko6eci 6ip согиедг Кдбагын шытпай, жадырап, кощлденш, ак-жаркын пейштанытып, каукылдасып кдлады Огке н-кеткенш еске Tycipicejil Ауыл жандлыгын сурастырады. Кей сэгге уакьгг тынысынан да сыр тартьт, ойларын ортага тогыстырады. Араюдж калжынмен кактыгысып, рахагганып кул1сетшдер1де бар. Остш отырып наукастыган 6ip сот болса да умьггкапдай,тпгпайыгып кеткендей сезшетш. Келгендсрдщ \"Кдлыц калай, дснсаулыгыцтузелд1 ме?\" сиякты муыркеген созлерщ ccriMeyreтырысатын. Bipeyici олдекалай сурай калса: \"Йемене, сау адамнын сезш сейлей ал.ман отырмын ба?\" деп еж1рсйе калган согге эл п адамнын езд ынгайсызданып, кипактайтын. К,артгын бул сырын олар кейпнрек туешютг K,a3ip калжындасканы болмаса, ешкайсысы сыркат жагына барыса бермейдг Кобше карттын кабагын анлап, кецш- 223

куйшщ кетсрщюлшн дсмеу тутатьш да, бф ш аш уакыт ещтме-сыр mcpiiciii, жен-жонше тарасатынды шыгарган. Бурынауырып кермегендйсгенбе, елдс кои ойлагандыктан ба, йгезде курт тусш, катгы мойыган Найзабай карг ксйШр кундерде KipniK шмей, тавды кезбсн атырыл та жур. Ксй- кейде болымсыз гана коз шырымын алганньщ езйще, элде- неден окыс шошып ояньш, дел-сап куйге тусш, мазасы кеткел! хдшан. Оньщ устше шацырак ucci боладыден жургсн Алмабектщ бет алысы анау. Ата-бабасы мнрас етш, кастср тутатын кутгыхаиага бас-кез бола малесе, оз1мен-вз1,баройы — белектсну. Айтканга кене ме, кенбей мс? Картты катгы толгандыратын ой да осы. Сыркатка шалдыккан куннеи бастап карт кекейшсн кетпейтш иэрсс — о дуние. Bipcy туады, 6ipey елсдг Бул зандылыктан бас алып кашпайды. 0лш ге мойьшсуныи: \"Балаларымнын алдында, ка.шр1мнй( барында ак сапарга аггансам не арман\" дегенщ купле кайталаудан танбайды. Кептен-кеп ойлайтыны — карашацырак жайы. Экесшсн калган мураны 03i кастерлед!. \"Ксйшп урпак осы 6ip кастерш мулйст1 кдщрлсп устана.та ма, жокпа\" дегецд1ойласа жаны ауырады. СснЫ арткан Kiuii улы Алмабектйг гтрлшн барласа, 6ip окйпш озегш оттай ертсп, окшйт калады. Оныц устше 6ipina.Ma уакыт бурьш кагирш бшер замандасы кощшн сурай кслгенде: \"С1зде не арман бар, орнынды жогалтпайтын ульщ бар. Меш айтсацшы, артым тулдыр, туяксыз. Коз жумсам — ешкенш, бнкешм гой\", дел iicri ксмсендеп, мунын шаккан. Журт сенген баланын журю- турысын сыртгагъитар кайданбшсш. Дардай улы бар десед1 гой. Сол улга кара шацыракты муралыкка аман-есен аманат етш, ауыл аксакалдары алдында тапсыргысы келеш-ак. Оган улыныц кенбей бура тартып журген1 мьшау. Соган ренжщц, йнтей ксГний де. Bip жолы бэйбйиесше конигдеri Kyflucri шерй! шыгарып: — Е, KCMnip-ай, не дерщ бар, —дсд1. — Иэ, Роббйи, Тэщргме кулдык, кссел кеулеп бара ма, элде ой азабы кинай ма, oftreyip мазасыз кун мен тун кебейш Kerri гой. Суйек-суйспм сыркырайды. Сыздайды. Эл кеткесш дорменс1здк куй басьш, жалтактай беред1 екенейг. Калкайып отырганыммен, каукарым калмай барады. 0Mip оралмайды, влш жогалмайдынын кебш киет|н шак жакын ба ? Элде кемерйг бггсе — тогшерещ, eMipm бггсе — комшерещнщ Kepi ме? Дэм-тузым да шектелш келс ме? — Карт иеп кемсендеп, курк-курк жотсдд1, 6ip шама булыгып, шыт орамалымен аузын cyprri. Ак тулак устйгце т1зе буккен бейбйнеа йнтей сескенген1мсн, басу айта свйледк 224

— 0 й , шал бекерге мойымасаншы? О дуниеге несше асыгасын. Улгересщ де. Демде курт куйрегенщ не? Таусыла-таусыла жукарып бггтщ гой озщ, борщ умытып кайратгансаншы былай..., — деп, Keiunipi кимсшегшщ етепмен жанарындагы жасты суртш алды. — Эй, кемшр-ай, м е т дщкелетш бара жаткан ауру деймгсщ? Оны койшы. Kepi сыркат уйреншйсп cepiriM гой. Ол мойыта алмайды. Оган кыцбаймын да. М е т тукырткан кссел баска да. Мына баланын буратарткан кылыгына не амал? Журепме берйн TycipreH де, кайратымды кажыткан да сол. Шушркелесш icTCMereH icrre нс петуа. 0 з колымды е зш кесейш бе, кайтейш. Коньтден кайыр, козден Meftip кеткесш-ак, не шара. Е н д тс ш талайымнан керемш де? Сыртьш дурдиш турганымен ш1м кш куййс екенш тындайтын и м бар дейсщ. —Дед1 муная сейлеп. — Осы Kyuri баладан не кайыр? Несше куйшш, журегщд! несше шайлыктыра бересщ. Жетсд1 гой. Койсацшы cimi. Т эюрдш кай кысасынан адам кашып кутььтьш ед1? Шуюрш1лйс ет. — Атага таргпай азып туган нес1лд1 кергенде каным кайнайды, —дсш карт зерлл олпетпен. — Мундайда калайша ызаланбассын. Дайын уй-жайга иелйс етудщ орнына, кысырак кутан ceyipucrefl саяк ш ы кпак ойы кинайды-ау, ана антурганныц. Келшшегшщ соцынан мурнын тескен тайлактай елпендеп кетксн екен. Ар, намыс деген кайда, бу ш1ркшде? Оке журтын басып, казанын асып, шацырагыньщ шырагын соншрмей огырса кайтеш, туге. Кай далбасасы бул? Teri сол туган уйдщ тутшшщ де T erri CKciiin укпай жур-ау, шамаем. Bepiiien де oii.MiiiL'uuri жанга батады. Бар жайды туеншрш, мэн-магынасын угындыргалы жанамалата жайлап сез бастасам, конш токтатар емес. Кудшл 6ip, \"Озщ бшме, бшгенннг tuiui алманын\" Kepi. —\"Битке екпелеп тонынды отка салма\" дегендей, акылга конбеген баланы зорлаганнан не шыгады. 0 3 i luiixriece, морт KeTyi де ыктимал. Созш уэ.п, кеуден ксц ejii гой. Куйбендей бермей озщш-озщ c c p n lrrc e m u i 6ip. Жунжи бермеш1 бекерге. И ш н щ туарме. Кудайдын кутгы куш иншде у жайлагандай куйшесщ де отырасыц. Сениг дорменс1з Kyiiumi Tycbiin, касиетщш касгсрлей коятын бала болса, ешкайда кстпес. Алланьщ 6 ip жазганы бар шыгар. Y-лыц кайда кетер дейсщ, айналып казыгын табар ел1- ак. 'Теубе\" дешг Аялап ocipin, сеньм арткан улынан шал мен кемшрдщ куткеш осы ма ед1? \"Окысьш, адам болсын\" деп барын 225

аяган жер1 де жок одан. Bipaic, Алмабектщ 031 он жылдык мекгеггп б т р ю т е н кежегесшен кейш тартып, сшкайда баруга заукы сокпады емсс пе. Оган да карамай, aKeci: \"Балам, катарьщнан калмай бшш ал, 6!р кэсштщ Кулагин уста. К,аражат жаты табылады\", деген-дт Keimi мс оган? Tiani алды ма? Айтканды icreju ме? Жо-га. Иыгын Кикдндатып: \"Мектепте мецгерген тректфшшис мамандыгым бар. 03ipre сод да жстсдГ, дсп токдейшдтйске салынган да койган. Улыньщ булайша булталактатканьш вкс ксйш укты. Yйленбек ойы бар екен. Баласыньщ меселш жыгып, багын байлагысы келмеген еке-шеше оган да кслйлг Тэуекел деп, уйлсну тойын да жасады. Атасы мен eHeci келпш жапдары калмай алакандарына сальш, аяламак нистпен \"шырагым\", \"айналайьш\" дегеннен баска бетсн сез ecripTncfli. Алмабектщ де бар табысы сол келшнщ уетше жапсырылды. Тапкан-таянгандарын ез бЬтгепдсршше устады. Жетпей жатса, косымша сураудан да каймыкпады. Ондайда да колын какпады. Барын берд1. Сонысына карамай, келш де езшшс 6ip \"карагым\" болып шыкты. Мшсз1 де шэлкем-шолю. К,ылтьщ-сылтьщы да коптсу. Еркелеу ескен бе, эдде ершшекгеу ме, кердец-керден етш, уй шаруасына икемс1здйс таньпты. Тамак icreyre де кулыксыз. Дайьш аска тис касыктын e3i. Шеп басын сындырмайды лесе, тш де жазыкты бола коймас. Tayipfli киш, дайынды шгш-жегенге мастана ма? K,a3ip бар дуние- мулпст1 e3i тапкандай кюшеитшш шыгарды эуел1. KeMici толып, кемелше келгендей ккисийстенш, белсксшетшш кайтерещ. КелЬгнщ секендегеш ез алдьша, соныц сезше ере ме, элде ез ойы ма мына улдын да — Алмабектщ де кайдагы жок енерда шыгаруын караты. TinTi оке- шешемен санасуды койып барады ма, калай? Qfrreyip езш бшемшдш басым. Осыны ойласа Найзабай картгын жаны жабыркап, ой-дуниесшщ KeHicriri ел кешкегшей кулазиды. Бибпн те келшнйг еркелшне кенш, \"eni бала гой, бастыгатын шыгар\" деп, берше кеш1р1мдшкпен карап, Kimipeftreui катан. Алмабек те келшшегше косылып, туске дейш уйыктаудан жалыкпады. 0Keci баласын 6ip шаруага жумсай кояйын десе, уйкыдан к атан оянатьшын кутш, мысы курып, тыпыршиды да журед1. Тургызайын десе, белмссше батьш Kipe алмайды. Амалы таусылады. Б1рдеме деп батылдау сез айтуга канша окталса да, осылардьщ кощлше Kip6iH TycncciHm i деп камкорлыкпен карайды. Окы туешш, угып жаткан бала ма? К,ашанда ренппш сыргка шыгармауга пейш. 1штен тынып, шыдамдылык пен тез1мД1лк керсетуден ep i аса алмай ауре. KeMnipi де б1рдсме 226

айтуга шалынан каймыгады. Ол \"жап аузывды\" десе, жым болатын едст1 бар. Кдбагы тусш, тунжырамай журсе гой, luipKinaep. Н ией тузу болса, ашык-жаркын сойлеспей ме? КагшездЬс керсетш, yftipin екетсе, 6ipfleMeci кете ме, туте. Шал мен кем тр м енплж косакталып калар деймющ? KyHi ертен-ак. кез алдынан гайып болары анык Соны тусшбегенсш, не шара! Бибпп келшнщ пнгылын еуелден-ак ангарган. Ш ек- шиген кезше карап, бойы TiKciHreH де койган. Бугш де улдын кигылык салуына желне 6epin, колтыгына су бурйскен де осы келш емей, к ш дейсщ? Копалактатып койган да соныц кыныр кылыгы. Бар ойы улды эке- шешеден белш екету. Алмабск те косагынын ыркынан шыга алмай, амалы таусылып, кипалактап жур. Мундай пигылга кещл калай жйшш. Бибин кеций жукарып, ашуга булыгып алкынып отырган шалына жубату айтып, детке куат, деп демалуын GTiwii. Найзабай карт сулесоктык танытып, езшше 6ip куй кешш толганып отыр. \"Иэ, Алла Рэбб1м\", касиетг1 кара шанырак. Сен бабамнан калган дэстурл1 мирас едщ де, ,мен соны кейнш урпакка жетюзш, алга жалгастыру ушш аманат етш, орнымдагы туягыма тапсырмакшы ещм. Эке орныи басып, тутшш тутеткел1 ne6ip килы кундерш етюзюш, тершде ак дастарканым жайылып, ecirin жабылмаган efli. Аласапыран жылдардагы киын-кысгаудын кайгылы шактарында да осы уШи кощл1ме медеу тутып, бабаларым Ескелш мен Балпык аруагына сыйынганым да ес1мде. Улкен уй атандырып, мэртебемд1 кетерген де осы кара шанырак Ксреге кершш, шанырак бийасе кетерЬтгенде мерей1м всетш. TipniriM таусылмастай кершш, тынысым кени тусетш. K,a3ip де солай. BipaK, тагдыр меш урымтал жердей устап, тагынан тайдыргалы турган тер1здд. Сыркат менден бара жатса, оган арашашы кане. К,уД1рет куин ез колымда болса, шацырагымнын отын шшрмей, тутшш тутетш отырмас па едш. Эрине, ио, Алла Рэбб1м, а к елтмнен безейш деген ниет менде жок- Жазмыштын жазуынан артыкка да жармасиаймьш. Бар калауым — тутнпм тузу шыгып, кара шанырак калкайып турса, сонын 03i айбатты куш болар еш. \"Ту устаган ул жыгьымасын, ул жыгылса да ту жыгылмасын\" дегендей кара шанырак ескеруаз кала ма деп кощл аландайды. УЬ, дуние жалган-ай! Карт жанына тисен кадалгандай тыжырынды — \"Ана Keuuii балада, бала кощш далада\" деген бурьпнылар, —дедд Найзабай карг улына, окты кезш кадап — Iprcuni белек кондыра калган кунде де, аялап ecipreH 227

ата-анадды умытпа. Селбесш-слбесш отырган KeMnip мен шалдыц кез жубанышы озщсщ. Ата мурасы - кара шацырагымды ел аллында езще табыстаганымда парызымды етеген болар еддм. К,айтейш, жанарымныц оты сеигенше, кара шадырактьщ туш! жыкпаспын. Одан ксйшгкл бэр! бip езще парыз, opi карыз. Алдьщнан жарылкасын, дгггеген тшегще жст. BipaK, кез жума калсам 6ip уыс топырак салуды умытпа. К,абагы катулы карт осыны ныктай айтгы да, тесегше кисайып, Tepie бурылып жатып калды. Кез алды булдырап, жан сарайы кулазыган карт езшщ бар арман-ансары, умгй мен т л е л бст-бетшен TeHTipen бара жаткандай сезщщ. Алмабек экс кдбагын багып, лэм-мим деп аузьш ашпады. Кокейдеп ойын айтып, тага да б1рдеме деп мазалагасы келмедг Кездер1мен жер шукып, он жагына 6ip жамбастай кисайынкырап, колымен жер таянып отырды. Онгьме желгсш пайымдап, шгген куб1рледт \"Осы мен экемнен ере тедеспрем деп несше эурелешам, Эке акылы, эке ойы мен максаты тштен айкын емес пе. Ойлаганы — менщ камым гой. К,исынсыз жер1 кайсы? Bopi дурыс. Вше бшсем, екенщ тшеп — менщ тЬтегш Эке емеуршн! б1рден танып, осы куйте жетюзбей-ак, жагдайды езьм-ак тусшетш жеhim бар еду-ау\". Алмабек ойга батып, кезш жумды. Кез алдына экесшщ Kefticri бейнес! орадды. Кдбагы кыртыстанып, назалашанмен умггш узбеген пйншде елестещ. \"Бадам, ойлан\" деп, емекси карайтынга уксайды. \"Эке ойын тусййзегендей неменеге тызыддадым. Кап-ай, бекершшйс icrereH екенмш. Кпнкене акылга салып, токтамга келсем, экемщ мунша екЬццрмес те, капаландырмас та ещм-ау. Айтканын куп адып, макул десем, булайша к е й л , жуйкесш тоздырмай, кайта маган деген ыкыласы бурынгадан да арта тусер еднау. Неге ерекпшЫ соншама? Бipдеп он кабак танытсам, эке жанын ширыктырып, кинамас ед1М де. Kepi койдын жасындай гумыры калганда кощлш капаландырганнан не таптым? Не уттым? Ke3i Tipiciruie кара шадыракты аманат етш тапсырмак ниет1 бар кершедд. Несше белек шыгамыз дсй койдым. \"Адгармай сойлеген — ауырмай елел\". Назгулдщ кощлш жыкпаймын деп, уптше конш, эке Keiciperirie уайым мен кайгы бултын тенд1рген1мд1 klm макул дейд!? Эйел сезше ергенйнш бшсе, экем маган не айтады? Маскара! \"Эке созш тындайсын ба, элде эйелщд1 жактансын ба?\" деп туйыкка Tipece ше? Недер1мд1 бшмей, мысым басылып, унс1з тунжырап турганымша олгенЫ артык-ау Эке созш, жалпы улкеннщ созш тындаудан, оны сыйлаудан калып 228

бара жаткан жокпын ба осы? М еш илнспрмеген кандай тылсым куш? Шешем де: \"Эйел сезше еремш деп, кайда тенпрейсщ, алды-артынды неге ойламайсын\" деген жок па еди Екеушщ де а к тш еп осы уйдщ тутшш тутетш, ошагын сенюрмей отырса деу гана. Yмптерш сонша таусылтканым не? Ен болмаса емексггкен ынгай да танытпаппын-ау. Тагы елнсгсй тасырандаганымды, келте тужырымга бой алдырганымды kLm макул коре кояды? К,ой, естнен елден уятгагы. U1ым-шьггырык ойлар жетепне пескен Алмабек акырын гана ецсесш к етер т, эке жузше коз жанарын к ш р и д ар етт зер салган ед1 К,арт ак к у м к сакдлын уыстай устап, салалап тараиггаганымен ойланган калыпта буйыгы жатыр. Шогщк1реп калыпты. Кониин кыжылдаткан уайым сарыны тебе куйкасын шымырлатыл, сайсуйегш сыркыратып еткен шакта oKneci кабынып, журеп сыздай бастайтын тор1зд1. Жуык манда сабасына тусе алмаган карг нитей куб1рлейдг Каумалаган ойлар т1збегннн Ko6eci cerliep емес. Эрекшнс даусынын каттырак шыгып кеткенй! де байкамай калатын болуы керек. Кеберснен комейден туйдектелген лсм1 лыксып сыртына соз больш естшеш. Y ni де анык- \"Иэ, Алла Ребб1ч, тшепмш кабыл ете гор. Соз1ме кулак сал, балам, \"белек шыгамынды\" кой. Мына уйще не бол. TyTuiLMfli тутететш 1збасарым озщсщ. Атадан калган мураны бугшге аман жетйздЬм. Енш сол саган аманат Абыройды колдан бере корме. Улкен уй атан. От басыныд, ошак касынын берекесш кет1р.ме! Алдыцнан жарылкасын! АллаЬу экпар, ла илаЬэ, илла, 1хла\", —деп куД1ретт1 кушт1 алла рухына жалбарынып, аруактарга сыйынган кие;п леб1здщ oye3i емю-емю естпш жатгы. Ескелд1 мен Балпык эулиелерге де ибалы иманды батасын арнап нитей дугасын окыды. Алтын 6eciri мен а к босагасынын, кие-ii кара шацырагынын ceHiMfli колга тапсырылганын кезЫмен корем-ау деген аталык титек тагы ойга оралды. К,улагы шынылдады. Ой тунгиыгына бойлай алмай жуйкс-ci ширыккан Найзабай картгьщ ен-бойын женил дфш билеш. Уакыт мужнен тулгалы адамш.щ ку суйек денес1 кш нрейт, шоггп бара жаткандай K opuiren сол сот. Буын-буындарынан эл-дэрмен кетш, олазденген куй кешуде. Коз1 к1ртиген. Рещ жудеу. Б1рдеме айтуга октала берш едд, сезш кигг ipKin калды. Кезш таре жумды. Будан api cana-ceaiMi, зердес1 тунгиыктын тереnine шымырлап батып бара жатты. Ата достурш жалгастыратын улына деген ум пш узуге батылы жетпей, не онын жауабын ести алмай, амалы 229

таусылып анырган аянышты кез1 еш бул. Жузшдсп 0ж1мдср1 жишенш, юртиген кос жанарыныц жиегше yiiipuircH кумю тамшылар домаланып, ертенген озскгщ жалынын енпретщдей жузш жуып етш, ак бурыл сакалыныд арасына сщш жатыр еда. Шелкем-шалыс ойлармен азаптанган Найзабай карпы Kiini бесш елетщде мекгшиске кез жума кояды дсп сшкш дс ойламаган еда. Терезедсн коршш туратын кора устшдеп шаныракка кадалган кос жанарыныц толык жумылмай жатканына Караганда, сонау мирас туткан оке мурасын кастерлеп сактау женшдеп кек1регше уялаган парыз- арманын касиепеуден танбаган кдлпында фэни пршишшен кимай коиггасып жатып, узшсе керек. К,аза хабарына жиналган агайындар ссж алдына ки1з уйдщ керегесш жайды. Жумыр баканды кос коддап мыгым устаи, шацыракты кетерш ортада турган Алмабек e;ii. АТАЦОНЫС К,асымбек ат устшде салт журуд1, кен даладагы бейкам TipniKri, ауыл дастурш унататын. А к шагаладай кшз уйдз, актылы койды, уйездеген yfiipni жылкьнш ауык-ауык сске алып, соны онг1мслеудсн жалыкпайтьт. Муны туган жерге дсгек асыл мураты мен таза махаббатынын Kopiniciiuieil сезЙ1етш. Ол \"Кайда журсем дс ата-бабамнан мура болып калган касиетп ки!з уйд1 катрлеп, ошагынын отын сеншрмеспш\" дейтш. Бал дэуреш-балалык шагын етюзген, есейгсн елкеа Карабайылды умытпаспын деп ойлайтын. Бугш езш осы 6ip ошрдщ аркалы азаматы с е з т т , алдан есксн самалга омырауын кен ашып, кеудссш шалкак устады. Ол айында- Ж1.шында ауылга келгендс сыбагалы ynecin жеп, кой сойгызып, ат мшш, тойга барып, кокпар тартып, ак суйек ойнап, алтыбакан тебу сиякты ел салтымен шектелпс1 кслмсйд1. Алыстан i3;ien келгендс курак ушып карсы алган n ri жаксыньщ курметн1е масайып, кыдырыстаи журш, \"Мырзажй'й\" деп кул1мдсген женгелершщ эдсм1 эзип мен кагытпа калжынын естш, i3 cn i келшшн ызылганын керш, курбы-курдастарынын акжаркындьны мен кенпейщщлшн с е з т т кана коймайды, ел-журтына табынып, ата-конысьша 230

бас iiin, i3eT етш кайтады. Ел ш ш щ кен жайлау екенш багамдайтын тусы да осы шак- Жерошактагы жылтыраган отка жылынып, тутш Hci анкыган ки п уйдщ тундйш ашыл сркш 6ip тыныстаганга не жетсш ппркш. Соны б1ле тура, туган жерд1 корш, ел-журтты аралап кайтуга уакыт таппай, муршасы келмей, мурнынан шаншылып журетищер канша ма. Келмегесш, кермегесш, бимсгесш туган жер Kauipiii бала кайдан тусшедт Ондай адамнын езЬще де онатын кылык жок-ау. Мойыны жар бермей/ii де. Эйтпесе уакыт табылады гой. Шынында да Кдсымбск кунделпсп Tipmuiix куйбен1мен шаршап-шалдыгып журш, атамекоин тагы 6ip шарлап кайтуга ацсары ауып, ынтызар болганымен кисынын Ke.Tripe алмай журген едг Туган жерипн ыстык топырагын басып, таза ауасын жутьш, ш агал кумдарынык ыстыгьш табаньшан отк1зш, ба-татык шагын калдырган oiiip.'ii epKin 6ip кыдырсам-ау деп ансайтын. Онын устше былтыр \"баламды eprin келш атасыныц конмсмн, туган жерн! керсетемш\" деген yofleci жэне бар. Карапайым слдщ жайбаракат TipmiairiH керсем деген ниет те маза 6ep.Mei\"rriH Мунысы кептен коке ши Kyirri еткен ой-тугын. Онын устше туыстары да еткен-кеткеннсн: \"Елщш умыттьщ ба, эке-шешен де осында калган едз гой, эруактарга тэжкм етш, 6ip келш кетсен неггГ деп селем айтып, маза бермейтш-дз. Обалы не керек, елге талай морте барып кайтуга окталган. Эне барамын, мше барамын деп жургенде eKi жылыц ете шыгыпты-ау. Елдеп агайындардын шакырган солеMi камшы бо.лды ма, б эл кш ырык бермсс сагыныш жетелсд! мс, коптен кисынын Kc.rripe алмай журген сапардыц орайы бугш келгенге уксайды. К,асымбек туган жерпю карай куйысканы котеplain, жол тускенйю куанышты. Баласы Ерлан ексушш пойыз шпиле ыргалып ксле жатканына бугш yiuiniui кун. Касымбек туган жершс жакындаган сайын мазасыздана Tyeri. Сэл Koai Liince, туе те керш и болып Kerri. Маркум OKeci 6ipiieuie рет туеше eiwi. Б орите ойлагандйй шыгар деп жорамалдан, кендл жубатады. BipaK 5enrici3 сагыныш журегше ырык бермей жсл[1П1д1рш, uui-бауырын елж1рете 6eperiHi айдан-анык. Кдсымбек пойыздан тускенде соске туе едг Баласы eKeyi аягын санап басып, коше бойлап келедг Тещрегше коз тастайды. Бул жердпг ор сокпагы, ор бутасы, ор сайы мен тасы таные. Ke6ici алгашкы oai коргендей емес. Озгерген дуние, тштен, коп-ак. Ауылды как жарып, салак огындай кершген коше жатыр. 231

Сыртган келген жолаушылардыц 6opi осы жолмен келш, осы жолмен алые сапарга атганады. Жол ауылга Kipe 6epicre уш айрылады. Bipi коше оргасымен тж кетед1 дс екшшкл ауылдын батыс жагына бурылады. Ал ymuiuiici шыгас жакта шеккен нардай тещеиген тау етегш кемерлейдг Осы соцгы жол булакты бойлап барып, тауга ерлейдг Булак суын осьпшагы ел тугел пайдаланады: criii сгещ, бакша салады. Уй арасындагы, коше бойындагы агаштарды да кегертш турган осы булактыц суы. Касымбек булакты жагалап, жолмен жогары орлеп, тау арасындагы жасыл бау-бакка келдг Оныц 6ip эдет1 сол — бул манга келсе, осы бакка сокпай кстпейтш-дг Арага 6ipep жыл салып, бугш тагы да келш тур. Ол бул жакка неге кумар? Нелжтен ацеары ауып турады? Оньщ да озншк мэш бар СД1. Б ак iiuiii козбен шолды. Кокпен тЬтдссксн теректер сынсып тур. Басында бесеу-ак cyu. K,a3ip кобейш, колем! ожептэу1р улгайып кстшт1. Жолаушылардыц демалатын, тыныгатын орнына айналган. Эр жерге орындыктар койылып, жиегш Kipiiiiuпсы одштеген гул аландары жасальшган. IilcTKcpipeKTC Kopi емен тур. Жогаргы жагындагы селдзр бутактары сылдырлап, губшен тынымсыз агып жаткан булакка тоне тускен. Эбден тссLie т е н т , K03i талганга уксайды, мулгш калган. Одан 6epipeKre тал мен алмурт аралас ociirri. Олардын каракошкыл жаныракгары булактьш уетшен тонш, коленке Tycipin тур. Булак суы моп-модшр. Тас арасынан булкынып шыгын, сцюкс карай екпншей агады. К,асымбск оган 6ipa3 ойлаиа карап турды да, арык жиегше OTiicTuieH жата калып, модшр Судан канганша жутгы. KoTepLiin барып жартаска Tiie букт1. Экесшщ талай отырган тасы ед1 бул. Тасты анна.1а козбен шолды да ойга шомды. \"Ат байлар казык кагылган журтыц болсын, балам\", — дсупп с;н окем, сонысы осы скен гой. К,асымбск iiniiieii Ky6ipncju. Откенш коз аддына елестетш, узак отырды. ... Ио, бул будан ширек гасыр бурын с;н-ау. Онда Кдсымбсктиг акыл Tici шыга да коймаган, Ticeri жургс!| шагы болатын. Маркум экссше cpin осьпша талай келгеш бар. OKeci К.ажыгали да бейнеткор, кажырлы Kici СД1, жарыктык. \"Туган жер мен Отан бмртутас, - дейтш сол кария. — Оларга бап.ниталган махаббат та, iirLiiK те шыр етш rycui, KinaiK ксскен журтьщнын топырагынан басталады. Адам озшщ туган юпырагын сую аркьшы жумыр жер;н, жург еткен KacneiTi Оганын cyiieju. Демек, 232

эркзм ез журтын керкейту аркылы Отанга деген ыстык сез1мш бгш редг Туган жердщ муиарткаи белесгерше, сагым кушкан кыр-тебелерше, ш е к а з ойы мен сайына, сан гасырльгк сыры бар сахарасына п т м д е й болса да кейшп урпак, мура етерлйс 6ip белп калдыру —6i3re парыз, экелж карыз\". Кажыгали карг осыны айтатын да тауга карай жонелетш. Eid таудын арасындагы жыраны 6ipa3 ерлещиреп барсан 6ip жартасгын кабагынан сук саусак сиятындай гана санлаудан су аткылап жататын-ды. Кара шат соны арлы-берл! сыгалап, айнатдыра керш кайтатыны да бар-ды. Ойы —тунш ыккан булактын кезш ашу. BipaK, оны калай ашады. Алдын-ала келш, бакылау жасап журген! де сол елп. Bip куш ол Kici бедщ бекем буын, куренднщ канжыгасына курегш, кайласын байлады. Ecix аодына келш: — Кемшр, мен тауга булак кезш ашуга кетш барамын, — Дед1. —Жазган-ау, жакнар тасты кашаймын деп тырандап- тыраштанганыннан саган не пайда? Ол-дэрмснщ жете ме? Бекерге кара тер болмай-ак, койсаншы осы, —дед; KeMnipi жактырмаган сынаймсн. —Ой, кемгпр-ай, —дед1 оган кара шал, KefticriK бшд1рш, —буган акыл коса ма деп, ойындагыны айтсан, кежегес1нсн кейш тартады да турады. Вылай 6ip жен сезш сейлесе Kaftrefli екен, бетшагар. —Огагасы-ау, анау тауды орнынан аударып, баска жергс кондырамын десен де еркщ. Ытеу тасты кашаймын деп журш 6ip пелеге урынып калмашы. Жалгыз бармай б1реуд1 ертс кетсещш, —деп KeMnipi езп ш е сактандырып ескергу жасайтын. Кажекен epreHri шайына канып алган сон кун сайын тауга тартады. Бара кайламен тасты шак-шак кашайды. Тамыры адырайып туратын тарамыс коллары калжырап, котертпей калганынша 6ip тыным таппайды. Алакдны да олденеше жерден ойылды. ОжВмденген бетш тер жабады. Сэл тыныстап кайта Kipiceiii. Таска шак-шак еткен кайла дауысы тауга жацгырып, ауылга естшш жатады. Олай- булай еткендер: — Аксакал, ку тасты кашап, шмнщ зорлыгын керш *ypci), сонша эурсленгенййзге жол болсын? — дейш бурылып. Кейб1рсулер1 дауыс жетер жерден г1тдесед1. Кажекен бугшген белш жазып, белбеуп! мыктап 6ip тартын, шекесшщ терш жещни! ушымен суртш алады ®УеЛ1. Сосын мандайынын алдын колымен келенкелеп: 233

- Мыиа тастьщ астында керсмет 6ip дария шалкиды. К е з т р , сыртка сыздыктап шыгып, кек таспен туншыгып жатыр. Соны ашайын деп ед1м, — деши дауыстап. - Онын кажсН не, бейнет емсс пе муныныз? Кажекен оган да асыкпай оз ойын тусщщре бастайды. - Бул жер улы жолдьщ усп. Арлы-берш катынаган ел карасы узшмсйдт Шаршап-шалдыгып, шелден тандайы Ke6ipcin келе жаткан жолаушы мод/нр булактан кдна 6ip ciMipce, сарайы ашылып, Konmi 6ip жасап калмай ма, сабыры сабасына туспей ме. Соны ойлаймын да, эйтпесе кара тасты кашап нем бар. Жолаушы атына камшы басып журит кетедь Кджскец баягы эуеншс кайта басады. Ш ак-шак еткен дыбыс тау штш жангырта бередь ббден калж1>1рап, шаршаган сон, ауылга бет алады. 'Геменнен тарамдалып келш, тауга ормелеген сайын, жамырай косылатын сокпак жолдьщ сагасы бар. Кджсксц аяндап келш, сол кеп жолдьщ туйюксн жершдеп жалгыз туп агаштын келснкесше кисаяды. Ауылдьщ зсржкен шалдары мен мал карай шыкканлары осы жерде кундс токайласып, езара энпме-дукендерш курьш, каужандасып калады. Бак-шук еткен балалардьщ да топ-топ болып кслетш1 бар. Бул жолы да соларды кутш, демш алып, тыныстап отыр. К,ылдары узын аппак желпушпен, Toniperui айналдыра 6ip желнш тасгап, иыгьша асты. Солден ксйш бетш ауыл жакка 6epin, 6ip жамбастап жерге шьпггак Tipefli. Эдетйипс 1иалдар жиналды. ©гксн-ксткеннен, енгьмс Козгайды. Кунделнсг1 TipmliiKri шолады. Бутан келгенде шалдар К.ажскснс ауыз салады. - К,ажеке, —дсйш жиналгандардьщ 6ipi, —су шьпарамын деп, тас кашап жатыр дей ме осы журт, бул не энгЬме? - Ата мурасы балага мыц Ж1,ищык, —дейш К,ажексн, ернше бапнен салган кок буйра насыбайдан сон шырт TyKipin койып. — Осы отыргандардын бэрщде дс урпак бар. Аллага uiyicip, солар рахатын кореш деп, анау койнаудагы жартастан булак кезш ашкалы, тас кашап жатканым рас. Beni куртырдын да буын-буыны босап калган ба, киггшдсй беред1. Кажырлы жшт болса, су K03i онша алыста емес, таяуда ма деп топшалаймын. Айналдырганыма 6ipa3 болып калды. Не шыгарын 6ip жараткан иемнщ 03i бшедь - Жан кинап кайтес1з, — дей;п екйш1 6ip шал созд1 болт, —жаньптызды куйптеп отырма(кыз ба? Жастайьщыздан бейнетпен коз ашып, теснс окпе болып калгансыз да. - Бейнетгщ зейнет1 бар. Bi3 картайганымызбен жер 234

койны кут, ол каргаймайды. Осы булактын K03i ашылса, мынау кансыган кыстакка op Kipejii, oiiMisre нэр болады. Соны неге укпайсыцдар, туге, — дейтш Кажсксц — Е-е, солай де, тырандаган кара шал-ай, —десед1 олар тан калысып, —баланын урпшдей тесйстен су шаптырылып тур екен деп, кек тасты мужнею Heci-и. Шалдар коп кулш, Кажекеннщ icin жасынга жорнды. Кара шал оны елен етпейдь — Кудай каласа су коз1 ашылады. ‘Тоганды байласан ырыс, огынды сайласан урыс\". Урысынын жо.лы аулак, ырысына кол жетшзсш Жасаган Ием. Буйыртса мыла булак игшшн озш1з керемдз э лБак —деШи Кажекещ Оньщ б1рбеткейлн1н байкагандар: — Kymin тасып бара жатса тек булак кезш кенейтш кана коймай, мынау таудьщ 6epri жагынан аргы бетше дейш унгш шык, кой десек негыл дейсщ, — деп алкакотан отыргандар жон-жешне тарасып, журе беретш. Кджекец жалгыз калады. Содан кейи! кайласын алып, таудьщ етегше карай ермелейдь Сынаптай жыжыраган судан 6ip ciiviipin алып, тас кашауга Kipicefli. Жартасты кашап, тунш ыккан булак ашу онайлыкка туспедд. Кдршыллаган кайла таска талай-талай тайганактап, жарк-журк ушкьш да шыкты. Эйтсе де, кара шалдьщ умггш алгы дунпе жетелеп, еншш узартып ж1беред1. Бойында сен1м Kymi арындап, жанын мазалады. Дамыл да таптырмады. К,имылдай бердй, тырбана берд1. Тасты мужгшеп, шстшен уге берд1. Тасты тынымсмз усатып, сынаптай жылтылдаган су кезш далитыи, саркыран агатын тай казандай ауыз жьыга жасады. Медшр су томен карай жонкше акты. К,ара шалдын куанышы oii кезш ашкаи булактай тасыды. Ауьшта елпендей жуг1р;ц. Артынан кешкурым жамыра1ан козы-лактай шуьыдаган булак сыбдыры окшелеп келе жатгы. Таудьщ томеш-i етеп жазык, шыгыска карай еще болатын. Булак суы о н жак шетшен отель К,ажекен суды богеп, тоспа жасады. Б1раз жерд1 тепстед1. Атыз котерш, арык журпзш. Bip таные диканы бар едй, соган барып, кауын-карбыздын, ортурл1 гудщн тукымы мен бес туп агаш экелш, булакты жагалата екть Бутадан тазартылган жерге бакша crin, гулдер ocipfli. 1здеп журш араньщ торт- бес омартасын тауып алды. Кажекен кунде eprenri салкында келш кун кызганша енбектснедь Содан сон кия жартаска шыгьт алып, киянды самгай шолган кырандай тощрекке коз тастайды. \"О, туган 235

жср, —деп толганады шпнен, —кол тимсй тусырап жаткан жоныц жалпак-ау. Игере бшсе иin турсьщ-ау, liiipKin. Саган да кешЬспей кезек келер, егшщ жайкалып ecin, таудан соккдн самалмен тещздей толкындалып, тощрекке бас иш, тагзым етер бадана ден алар масактарын ел1-ак\". Осылайша болжамын пишем толгаган карт e3i ocipreH бау-бакшаларьша карал, кулпырып келе жаткан еркендерге шггей риза болып, кызыга карайтын. Ауылдьщ 6ip топ баласы кундс Кажекенмен булак басына келетш. Олар бакшанын арамшебш жулысатын. Тау койнауында жайкалган дала гулдеpi де коз тундыратын. Балалар осы гулдерш кушак-кушак етш жинап, булд1рген теретш. Колбеидей ушкан кобелеm i куалап, eTciaepi мен бврпегерше толтырып алган жемкггерш бурканып жаткан булак кезше келш, жуып жейгш, агаш коленкесш саялайтын. Айналасы жап-жасыл болып жататугын. Онын кожасы Кажекен еда. Балалар бакты аралап, атасы козш ашкан булактын агысын тамашалайтын. Кажыгалиды бшетшдер жер жады болтан десетш. Олай дейтйи ана жылы \"шашыранлы конысты 6ipijcripin, 6ip жерге шогырландырамыз\" деген дакпырт шыккан-ды. Оны Кажекен жактырмады. Корий-коландары дурк1рсп копил жатканда кара шал козгалмады. \"Ата-мекен1мнен коные аудармай-ак, 6ip TipniK камын жасармын\", — деп, туып- вскен жерш кнмап, калып койды. Оны квргендер, 6ip кисык шал екен дест1. Оган ол мен бермед1. 0 з Tipnirin icren, булак суы мен бакшасьш ecipin, агаштарын мепелей берд1 Кара шал каб1рден баска тук жок елс1зде жалгыз калтаннан кейш жол бойына шыгьш, коп отыратын. Bipey- Mipey кездесе калса: — Кай баласын шырагым? — деп сурайтын. — Осы ещрде туып-оскенмш, —десе болды шуй1ркелесе кетед1. KoiiLii ж1бш, шешше сейлейщ. — Келййда суарып ал, шырагым, —деп мвлшр булакка 03i бастап барады. Атын суарып турган жолаушыга: — Шырагым, —дейтш даусын квтере туеш, —eMip деген агын. Алды кумга сщш, арты тасып жатады. Bi3 де сол. BipiMi3 о дуниеге кошеек, екшш1м1з жарыктын нурын жутамыз. Пени алма-кезек. Б1здш де Kepi койдын жасындай жасымыз кадды. Ал, ата-бабамыздын коне тарихына мына дала куе. Берш керш, басынан епйзш жатыр. Алдындагы сылдыраган булак коз1 иненщ жасуындай ед!, ерсн легенде кенейтш, козш аштым. Анау 236

турган бес туп агашты еетьм сосын. Осы жер неси бола кермесш. Арлы-берл! вткенде булактын мащцршен сусындап, аттарывды суарып турындар. Булак кез1 квмшш калмасын. Су жарыктык — жсрге нэр, табигатка эр гой. Жур, алма жейсш бе, алмурт жсйсщ бе? Бакшага барайьпс,.. Кара шал ернш щ астына 6ip атым насыбайды тастап лйберш, бакка карай жвмпевдей жонелетш. Epin келген жолаушымен булак. жиегшдеп жартаста отырып, узак энгшелссш, шерш таркататып. Сол кия жартаста каз1р Кажскеннщ кенж са Касымбск отыр. Твшрегше коз салады ол. Будан ширек гасыр бурынгы керинстщ 6spi езгерген. Айнала эсемдешп, кимас кврнйстер кебейген. Тау ацгарына \"Бесагаш\" булагы деген ат 6epliin, демалыс уйше айналдырган. Анау К,ажекен квзш ашкан булак. Малталанган майда тастардан сеюре аккан булактын сынгырлаган дауысы TOHipcKTi жангырыктырьт жатыр. Жьграктагы тис жартастар мазасыз булактын толассыз унше жалыгып, мез; болгандай туксие карайды. Жщйнке жылга тау етегшдсп жалпак жонга карай жвнкЬле агады. Тау етеп бурын тэпелтек уйлермен, ускынсыз кора- копсымсн квзге кораш коршстш. K,a3ip ак шагаладай шанкан уйлер сап тузеген. Тамырын теренге ж!бсрген ак терекгермен кемкершген ауы.1 квлекй де аумакты. Бурьпп'ы KyftKi KopinicTiH 6ipi де калмаган. Кайда карасан да ушар басы бултка кол созган акку мойын крандар. Тактайдай етш тосенген теп-тепс жол. Epcmi-карсылы ж уйткпен сан алуан машина... Айкыш-уйкьпп тартылган сым жел1лер1 де кисапсыз. Bipi кулак курышын кандыратын радиохабар жетшзсе, exunnici электр нурына малындырады. 0нс, кальщ агаш арасьшдагы тасгак жолмен кол устаскан кыз бен жшт келед1 Жуздер1 жаркын, бетгерше кулю yflipLireH. Квздершен бакыт нуры твгшгендей. Олардын журегш кеудесш тау шынына тесеп, омыраулап турган бупнп село корю мен всксн вркен куанышка бвлсйтш тэрззш. Олар каз1р ездеpi серуендеп журген Бесагаш булагынын алгашкы шыбыгын кадаган адамды бшмейтш де шыгар. Олай болуы да ыктимал. Мынау коз тоймас сылкым суреттер Кажекен дуние салган сон арага он жылдай уакыт салып барып орнай бастады емес пе. Bipax, экслср данкынын жолы ешнск те, елмек те емес. Kyui ертен осы булактын квзш ашып, алгаш агаш екксн, тын oiUpfli тулетуш ансаган Кажекенд1 еске а л ь т , онын алгыр ойлы а р м а т,та журггьщ бас Hepi сезс1з. Ойткеш, жапанды жангыргып, Kepucri селомен кол устасып, махаббат сырына 237

уйыган анау жастардын болашагы зор, алгы дуниесщщ opici кец. Олардын берше Tipuihix нэрш жетюзш жаткан Кажекен кезш ашкан кдйнар, ягни бугшп куш ел аузында Бесагаш булагы атанган жщнике жылга. Kywic моншактарын жан-жаккз шашыраткзн ерке булак бурала агып, буравдап барады. Кун нуры мен су сылдырына оздершщ бакьпты кулюсш коскан манагы exi жас кой тастарды атгап етш, булак арнасына енкейдг Кос уыстап су алды exeyi де. Жутып жатыр... Осы корЬистерш кырагы бакылап, манына байыппен коз тастап отырган Касымбек экесшщ туган жерщ коркейту какысындагы армандарынын жузеге аскандарын кергенде, жанарына ыстык жас мелд1рей каллы. Ол кия жартаска колын Tipefi, орнынан кетериш. Булактын бурканган кезше Kejiai. Аткылап жаткан молшр Судан кана 6ip ciMipaj Оке колыньщ танбасы калган тасты суйш тагзым етш, бас иш. Енеесin кетере устап, зангар тау жакка назар салган Касымбек \"Экемнщ i3i калган топыракка немерелерш аунатып, кезш ашкан булактын модщршен оларга да жуткызып, атамскен1 — Бесагаш булагынын багын аралатып, таныстырайыншы\" деп ой туйген. Касымбек баласы Ерлан exeyi мандайын хунте тосып, жакпар тасты ipreneren киыршыкты сурлеумен алга карай аявдады. Exeyi бара-бара куйымшак боктердеп кысан койнауга сугынып жаткан ойпанга карай кулдырады. Иек арткан тумсыкты орагытьш opi асып туссе, колденен жаткан бийстеу донес бар. Соган шыкса гоHiрек тугел кершедг Оны кезшде Карауылтебе десетш. Осы жоннын бийше кетершш, манайды шолмакшы. Астындагы атгары шымдаут moiiTi кут!рлетш, еркшше кешш, денеске тетелей тартты. Касымбек жалпак жон ишшщ донестеу тесшде елеус13 темпешис болып жаткан оке Ka6ipiHe мшежат кылуга, топырагына тоу етш кайтуга едейшеп бурылган. Туйе- тайлы кабакты ерлеп барып, OKeci жерленген корым басьша таянды. Торт кулакты корган сонадайдан-ак карауыткан. Оган жеткенше асыккандол ме, журеп кургырдын абды- рап, эжептеу1р epexnireHi бар. Бурын таргыл жоннын онтуетж беткейшдеп корым онша коп емес едi, ка йр б1ршама кобейген. Tiirri, улкен- улкен етш салынган бейя басындагы ескерткшпер б1рден назар аударады. Оларга Караганда Касымбектщ OKeci Кажыгали маркумнын басына койылган 6e.iri тштен карапайым. Бар ерекшелил сол, корган сыртына ескен дэу туп терек кок ыреген. Жайкалып тур. Бул турде бурын 238

meTKepi сиякты tax, Kasip как, ортасында кальшты. K,a6ipni асыкпай айналып, тугел керш шыкты. EcKi бейггтщ эр нуктесше дейш коз токтатып карады. Балшык к о р гатш н ycTiuri бет1 жауынмен шайылып, мужшуге айналган. Эр жершщ кабыршактанып тусш кеткеш, ш ш -сырткы ipreciHe швп ескеш болмаса, кулпытас твщреп эз1рше аман. Балшыктан илеп салынган терт кулакты корганньщ ортасында шагын гана кулпытас койылган. Онын жогаргы жагына ойылып бекггшген экесш щ сурегше кез1 тускенде элде кзндай 6ip cesiM куин туда бойьтн шымырлатып кенйн босап журе бергень Денес1 талмау тартып, жанарыпа жас ipKUUii. Э к с а Tipicume Кдсымбек жолаушылап келсе: \"Балам, хал-жагдайын калай? Аман-есен журсщ бе? Шаруа- жайын куй-ii ме?\" дейтш. Kaaip де сол свзш кайталап, муртып eKi жакка ширатып койып, шущрек квздерш алмай KapaiaH секиmi. Коami кобалжыган Кдсымбек эке Ka6ipbuH басына тэж1м етш, 6ip уыс топырак алып турьт: \"Эке, \"квптен 6epi коршбей кеттщдер гой, бул д у т 1еде бармысывдар\" деп р ен ж т жаткан шыгарсьщ. Атамекеннен кстке.:и коныстын шалгайлыгын сылтауратып ат i3in салмаганымыз рас. Оны Keuiipe кор, эке. Суреттеп болса да дидарыпды к о р т , тагзым етш, сагыпышымды басып кеткенге не жетон. К,ат-кабат шаруаны куйттеймп деп- ак уакыттын зымырап оте шыкканын да б1лмей каламыз. Бугш мше с э п тусш, К.уран окыгалы эдей1 ат басын бурып, амандыгымды, жер басып жургенд1г1мдд бишргел! к с л т турмын. EHceiiai 6ip котсрип, эке\". Кдсымбек басын томен n in , 6ipnia.Ma у н а з тыныстады. Содан кейш т1зе 6yrin, TyciniKci3 б1рдемелерд1 йишен куб1рлед1 де эке суретше кайталап коз салды. Эке 6eftiieci тесте караганымен т т катпады. Не десе де йптде. Жузше иманы уй1ртгендей, сэл жымиган к е й п т озгертпегенше Караганда рухы ризалык 6waipin жатканга уксайды. Кдсымбек солай жорамалдады. Кдсымбек корымнан узай 6cpin, артына бурылды. \"Енш кашан келесщ?\" дегендей Ka6ip басындагы дэу Терек тербелш турды. Е н д т б а л л ы — эке жургы. Олар тау етегш кемерлеп едэуip журдь Эрге карай квтертгендш ме, алкынып калды. Тула бойы бусанып, тершйен сон, сэл аялдап, ещске коз жлбердг Ентпетшдей-ак бар екен. Талай жер журш тастапты. Булак коз! сонау ещсте калган. Сурлеу жолдын кос капталы кальщ жьшыс. Эрлеген сайын ipi бутакты агаштар сиреп, тау беткеШ анык Kepine бастады. Бийске карал ед1, иыгын кар шалган найза 239

шьщнын ушар басы бултпен астасып Keriirri. Темешректс сьщсыган шырша, зоул!м карагай. Жартастардын терюкей беткейшщ куысында ол! epin бггпеген туырлыктай кар жатыр. Кия бетген томснге карасан ксреметгей куз Табанында су агады. К ен ангарга карай сугынган жол шубатылган бслбеудей агарандайды. Тощрепне кез ж!берш, манайын ж т бакылап келс жаткдн Касымбек тым Kopi.mi! Ангардан оскен самал сарайын ашып, жанын серптш, шаршаганын умытгырып ж1бергендей. — Коке, мына жер кандай жаксы. Ерлан жан-жагына тамашалай карап, куанып тур. — Улкен атан мекен сткен жер жаман болушы ма ед1. Касиетп OHip гой бул. Э л 1 61ршама журемйз, шаршаган жоксын ба? — Шаршаган жокпын. MiHe, мен алга жупрш, сенен озып та кетемш. Бала 03iHeH-e3i мез. — Оза гой. Ерлан алга карай жулре женелдь вн е, алдьщан тау койнауынан бурканып шыгып, KyMic тартпадай жаркырай саркьфап агып жаткан булак сарыны есплдь Неше жыл келе алмай, 6ip керуге ынтык болып, ансары ауып журген булак осы. Ежелп атаконые. Топырагына табаны тиген сон-ак, калбалактап, ширактык танытып, Lnrepi карай ентелей тусп. Жер ынгайын багдарлап, бурынгы жол сшемш туспалдады. Уй тлккен журтгын кай туста екешн шамалады. Бала да ешнэрседен сескенбей шауып жур. Кия беткейде турып eKeyi кез жеткен жердепнщ бэрш тугелдей шолды. Ансап келген, сагынган атамекеннщ ер бутасы кезше оттай басылды. Bip уыс топырагына дешн ыстык кершедь Бал татыган ауасынын 03i кандай. Майдай жугып, тынысты кенейте тускендей. Ата журтын аралап, бала куншен кешлге уялаган eaeci кез алдынан кетпей журетлн мскенш кергенге тштен озшше мэз. Жадында жатгалган таные суреттерш енш Miне кез1мсн кайталап Kepin, берш-борш сске Tycipin тур. Бурынгы кершгстщ Ke6i езгерген. К ЫР беткейшщ реш курен тарткан. Сырт кезге жутан белдердщ бедер1 де бозан. Туякшиырга айналган ба, тспсен есвшктсн журдай. Айнала козгалганда аяк астындагы кеушрлеп кепкен шоптер купр- к у п р етедк Bip Typ.ii тозаныткан ащы кермек Hie шыгады. С ел жел скшшмен шесш келд1 ме, енш б1рде жупар Hie анкып, тынысын кенейтп. Танаулата дсм алды. Касымбек алкаптьщ ер KepiHiciHe, келбетше кез 240

токтатып, нактылай тусть Мынау табанда жылтырап атып жаткан Топар взеш, бурын суы мол едь Арнасын uiipen, куламалы борпык кумды жатаны мулап жататын. Сол озен жаталауынын да анкасы кансып кеткенге уксайды. Жарлауыт кабагы мыж-мыж. Алыста мунарткан булым- булым шокылар Мынкарабас. Одан epipeKTeri жынгылы мен шенгел! бытыскан кобы Аккудык алкабы, оньщ он капталына таманырактаты шогырланып тутасып булдыраган шок тогай Бейменей, одан 6epipeKTeri таздын басындай алакат кумоауыт Бесвпз кыстауы. Денбек шатылды койнау тым тымырсык- Мыкыр бел, ойдым шурат баурайындагы такыр квптен 6epi нор татпатандай безере шытынап, саргыштанып шаны шыгады. Ш акпак тас шашылтан тау тескейж жастанып барын eHicri ылдига кулатан иекке уксас HiHai юлтеннсн epipeKTeri туе оймыш-оймыш кеплдор шымал. Жер асты суы шымырлап жататын саздауытты шымалдын me6i суйылганы.мсн шалтыны жапырыла койматан, мал шиырына ушыраматан. Одан epi арнасы кен ал шалы сай. Онын антарын кещлмен штгеп, apra-6epri кабатына коз ж1бсрд1. Коне сурлеу кунгей кабакты киялап барып, туйесан беленд! аскаеын тер1сксйге ойысып, аршалы, ш Ы к п беткейд! ipreflen, котыр тасты таута ттрелеш. Кустумсык Hinai колтыктатан коне cincM кайканга кетер1лед1. Сонын 6epri алдындаты аланкай жазык атаконые. OKeciHiH жаз жайлап, кыс кыстатан мекеш. Кумында i3iH, тасында танбасын калдырган enipi- — Кокс, TonipeKTi кеп шолдыныз, б1рдене i3flen турсыз ба? — деш Ерлан. —Улкен атаннын мекендеген жер!, атаконысы осы ман- Анау кия кабактьщ алды — кыстауы да, сонау атшаптырым жазык — жайлауы едь Соларды барлап туртаным гой, балам, —деп колын кулаштай жайып, коз алдында жаткдн алкапты оран KepccTTi. — Кыстау мен жайлауын барып кермейм1з бе? — 63iMi3 де сотан келем!з. К,аз1р солай карай аяндаймыз. — Бул жерд1 не деп агайды? —Анау шатын ойпатты Баласаз дейд(. Ол — жайлауы. Ал мынау тау койнауына сутынып жаткан ыктасынды колтык кыстауы. EKeyi б1ршама журдт Шоб1 есщрген, жайпактау жерге келгенде К,асымбек юлт токтады. —MiHe, 6i3flin уйд1н журты. Ана 6ip ортасы ойпан жер кораньщ орны болатын, — дед1 влен швптт арлы-бер.'п аятымен жайпап койды. Кайсысынын уйдщ орны, 16 —3085 241

КДЙсысынын цоранын орны eKcuiii накты бшстш адам болмаса ажырату киын. Шеп басцан, тепстешп кеткен. Кене журтан бес-алты адым жерде жуан агаш казадтьщ мужылган тукылы xnejii коные белпешдей шошайып тур. — Кеке, темендеп ауылды кара. Алыста калыпты. — Ол елгшде ез1м!з тунеп шыккан ауыл. Ал, анау шылбырша шубатылып, агаравдап, ирслендеген этап кезш ашкан булак арнасы. Селоны когалдандырып, нор берш турган осы кайнар суы. Баласы окесше коз жупртп. Кдеымбекгщ ата журггы кергенше куаныл, 6ip турл1 абдырап толкып турганы анык сезЬвд. Бсторамалын алый, кезш cyprri де, байкаусызда Tycipin алган инесш 1здегендей табанынын астына унте Карап, арлы-берл16ip токтап, 6ip журдг Жузнще куанышты кейш бар. Кулширегендс CKi ургы пике карай таргылып, ойык пайда болатынын жана ангарып тур. Теп-тегю жерде оншакты койтас жатыр. Оны корген баласы: — Эке, мына тастарды 6ipey експ тастаган ба? Астаудай узынша ойпацнын ycTiiic шыккан шалгынды аягымен жапыра кайырып, жерге кадала карады. — Мьшау донгелеген жер б1здщ уйдщ журты, ана тасгар казан аскан, жук астына койган. Мына шукыр жерошак e/U. dni бггслс коймапты. Осы ошакка апам талай-талай казан асып, сут nicipin, ipLxauiK пен курт каннататын. Iplsimiri Terri, курты уптшш турушы ед1 жарыктыктын, ел мактайтын eftTeyip. — Курт, ipiMiuiK деген не? — Эй, каланьщ баласы-ай, ата-бабац кунелткен тагам турлерш бшмей-ак кстесшдер-ау, — дед1 де курт пен ipiMiiiixTin кандай тагам екендйтн тусшдард1. — Yктын ба енш?, — деш. — 0з1м жеп кормегесш кайдан бшейш, уктым гой. Касымбсктзц кездер1 жыпылыктап, Typi бузьигып тур. Kipnircrepine, жанарына жас ipKliren тер!зш. Анасы сы рта шамалы уакыт журш келсе: \"Шелдедщ бе, кунеш кеткен жоксын ба?\" — деп айнальш-толганып, мандайынан сипаушы едд. K,a3ip соны еске ал ьт, аякасгынан кобалжып, Kenini босаганы. Кдсымбек тага алга жьигжьт, шrepineп барып TonipcKTi тугел шолды. Асыкпай аралап, маукын басайьш дегевдей. Эр тасы мен бутасы таные, кезге о та й басылады. Оларды керген саЙ1>шата-анасынын баскан bi, езшщ балалык шага, ж т т п к кез1 кезге елестсйш. Эр елесте 6ip тарих бар, езшше 6ip шеж!ре бар. Айтса тауыса алмастай. К,асымбек уй орнынан шеткер1ректеу жердеп койтаска 242

т1зе букть Exi кара саны талып, кэшмгщей шаршап калганын жана байкады. Шамалы отырган сон костюмш тас устше койды да, e ii кегалга аунай Kerri. Тумсыгын жсрге Tipen, кос колын eKi жагьша жайьш, шалгывды сипап аймалап жатгы. Кдпырык жьишмшы ауасы Kciicipiicri кауып, колканы атгы. б кесш щ icTercHin Ерлан да кайталады. EKeyi fiipuiavia жатып дематды. Сэлден соц орындарьшан котсршш, устшсрш кагып, бойларын жазды. Касымбек пгерЬлеп барып тау жуасьншн 6ipin казып атьш, кабы1ЪШ аршып: —Мшс, туган жсрдщ дэзн, ауыз ти, базам, —деп улына усынды. Ол ашырканып, тамсаныи койды. Кдрабуйра топырактын 6ip uioKi-viiH шымшып ал ь т eKi танауына ксзск-ксзск iiicKcjii. К,ойтаска ызе бугш, аз-маз ойга батып, TOHipcKTi kohli козьмсн кайтара шолды. Кдсиетп туган жердщ эр бутасы таныс. Кущиз конЦлен кетпейд1, тундс тустсн шыкпайды. OKeci коз жумарында: \"Карактарым, атако1Шсты жет1чс1рстпей бауыр бассацларшы, туган жерд1 оз тулеп тулетпесе, озге жург келш Kaii6ip кемелдещйре кояды дейсщ. Ата коныс оздерще аманат\", —дегеш есше тусп. Ж уреп 6ipuia.Ma абыланкы куй кснпл. Сэл богел1стсн сон аягына тусау тускен атгай аз га жайлап жылжыды. Mini 6ypKiT тумсык шппндес ко.тгыкты кемсрлеп барып кайкацга котерщщ. дуст карауыткан кыстау жакка коз ж!бсрщ, аз-кем кцйрдг Коз аздына ыздслген туйедей ызбсктслген шокылар тсцкие-тснкие жусаган. Бурын осы TOHipcicreri тау боктернтс тобылгы, будшргсн, тал, жайпак жон донесшде ши, сасыр, баялыш, тергскен тунып туратьш. Буше белдер кайкан бслестен асып жалпак жонга жалгаскан. Акшандакты кешш, эудем жердей кыстауга бет алды. Буйрат-буйрат тобелер мен катпар жоталар жалгасып жон сшемш етекгеп барып ксн жазыкка йрелетш. Тауга кемерлей косшген осы 6ip аланкай Баласаз деп аталады. Бас-аягы тай бэйгелйс аймактагы ойпат кунарлы, куйкалы жер. Бул кезшде Кдсымбектщ oxeci Кджскен жазда уй Tirin, жайлауга шыккансып отыратын койнау. Естушшс кейпнп кезде экесшсн 6ip мушел кшн К,осшыбай кария Tipi. 6 р мшезд1, эцгЫеншл адам. KopreHi де, еейгеш де коп, косем кэрия. 0 з ойьпппа, сол шалга согып, сэлем берсем, opi таныссам, сол ю еш щ эке журтын керсем, бите тусссм деген ой да бар. Сол ниетпен сырт сулбасы кыланыткан ауылга карай бурылганда кун де сэскелкке кетершш, ыстык аптабы бшше бастаган. Ею жотанын аралыгындагы жазыкка жеткенше 6ipuiaMa журу керек. 243

брлецюрсп барып ещскс кулайтын жалгыз аяк. жол бар. Касымбек жайлап журш тощрегшс коз тастап, тугаи жерши келбетше таныркай карап келсдг 0He6ip жылы келгенде осы 6ip туе жап-жасыл желеп мен шоб1 жайкалып, кырмызы кызгалдагы ыргалып, ксрсметгсй коз жауын алатын коркем ед1 K,a3ip жадау тарткан ба, калай, куз туспей жон ycri актандактанып, Tiirri Kefi6ip тустын кенезса кеуш, сэл жел екпипмен шац котсрЫл жатыр. Жер тугш кырып тастагандай, ай такыр кобейген. Соны к о р т конга толкыган. Кокорай шатгынды жазыктын uie6i дс жудеген. Тулак суйретксндей такырлау, куйкалы жер калмаган. Ауылдыц сырткы сикы да кезге кораш. Икы-жнкы калкайта салынган жатаган тамдардын ipreci морыган. Бурынгы тэп-Toyip саналган уйлср ел кошкссш нешзджке ушырап, To6cci туеш, eeberepi ynipefiin, кабыргасы кулаган. 0 р жерге кокыс уйшген. Касымбек бул жердс ел калмаганын бурын да естнен. BipaK тап каз1ргшсй коршгске тап боламын деген уш уйыктаса ойында жок e;ji. Ж урегшщ тукгпрншеп ауылга деген аяулы ссзЬп сскевденгендей ксудесш окшии кернедг \"Ел кеткссш береке кашкан екен гой. Журтгьщ жуканасы гана калыпты-ау, э\" ден аянышты ой туйдд. Кулаган тамдардын шыгыс жак шетиuteri сырты котыр-котыр болганымен жалпы нобайыньщ ж1бм тузулеу токал там1а iprenec камыс кора калкаяды. Оган таяу калкалап тезек каланган. Там алдына kiii3 уй тйскен. \"Баласазда каз1р корьгкшы Косшыбайдан баска ешк1м жок\" дегенге сырггай кулагы канык. \"Мынау сол Кошекеннщ yfti болды гой\" деген оймен солай карай аяндады. Kyui кеше бул мандата ип жаксылар жаз шыга осы Баласазга асыга кошетн!. Кейде коныека та.ласып, агайын арасында араздасу мен окпе де журетш. Бугшде онын 6ipi де байкалмайлы. Мундагылардын Ko6i кошш кетксн. Мал азайган. TinTi осынау жудеген журтга Косшыбай карт жалгыз уй отыр дегению каз1р сыртгай жаны ашып, аяушььлык б1лд1ргсн сезш толкыны туда бойын тсцселтш еткен. Касымбек уйгс таман такалганда Кулагина куй сарыны шалынды. Кора-жай тусьшан мурнына ccKi кон nici ссзгаи. KcHcipirui кьггыктап, ентсп тушюрткенг Юпз уйдщ аддына ш атан оре курылган. Оган жартылай курт жайылган. Шартак астындапл ею казык арасындагы кинкене капка сузбс куйьшган. Кос 6yftipi кампайып тур. Касымбек табатдырыктан аттай бердг Клиз уйдщ он 244

жак канатыидагы тесск устнще иыгьша желбегей сур шапан жамылып, домбыра шертш жантайып жаткан бурыл сакалды картка кез салып, сел кшрдт Куй орамы баяулай бергенде: —Ассалаумагалейкум, — дед1 —Уагалайкумуссалам! Картдомбырасын iprcre суйеп, басын жастыктан жулып аглы да кез киыгьш бейтаныс журпшшгс тйсгеп, кос колын усына бердЕ — Алиф-лэм-мим, Мухаммед галейЬиссалам. Хош кепсщ. Кай баласын? Клм дс болсан жогары шык Жыга танымай отырмын, карагым, — дсп карт нист1мен 6iprc сурагын да шубырта женелдЕ Аяк киш ш шешш жаткан Касымбскке колын мандайына калкатан ундле караты. — Танымадыныз ба, ата. — Ей, карагым-ай, жастар тулеп, 6i3 жудеп барамыз гой. Карабайшылаганда кай баланын жылаганы есте турады дейсщ. 'Гокта, токта. О злил nimininc карап шыраммтамын. Bipeyre уксатам. — Карт сел ойланып барып: — Осы сен дэу де болсан ел п осы жерде туып-ескен Кажыгалн еулетшщ туягы eMcccin бс? Атыилы бшмедш ерине. Катай, деп бастым ба, елде сандырактап, лагып кеттЕм бе? — Ата, ел1 зерек екенсЕз. Гук те жанылган жоксыз. — Неге жацылысайын. Кудлы сойып каптагандай Кажексниен айнымай калыпсын. Асылдын туягы с е т де керетш кун бар екен гой. Бутан да шуюршЕлйс. Ие, жайгасып отыр Жолын болсын, ел-журтын, ба.ла-шаган есен бе? Элп 61здщ курдас, шешецш айтамын, куалты ма? Каттырак сойле, кулагымнын шамалы Myidci бар. —Ата, ел-жург та, бала-шага да аман. Тек курдасьщызды женелткенб1з. Yш-торт жыл болып Kerri. — Е, жалган-ай, солай де. Пониге 6epLvii3 де конак пендемЬ. вткенге салауат. Шешен екеум1з 6ip жылгы тол ешк. Иманы жо.лдас болтай. Жердщ шалгай.лыгы ма, естireн жокпыз ксзшде. Ж алгаз бул емес, кои хабардан кулагдар етшмей каламыз. Квбше кешиш жетеги. Ойтпесе КУРДасымнын казасына ортактасып, кайгысын болicкеше нем кетедт Ие, жасаган нем, взщ жеткере гор. Карт уншз тунжырады. Касымбек сол сотте уй iuiiH шолын, шацыракка коз салды. А.тгы канат тор коз керегенщ сыры кетш, тозынкырапты, уыктардыц nirii жазылган. Тутin nici анкыган ки1з уйдщ тугдап жаргьыай ашык Оуе.лде ак жуннен басылган кзпз кара курымга айналып, ecKipieni Kopiiiiii тур Ш урк-шурк Teciicrcpi коб1рек. Босагага таман 245

жабагы бестск жатыр. Тердеп текеметтс жулым-жулым Ycrbie шагын кенетоз курак керпе тоселген. Оный liieTbi ала жайгаскан Касымбек иыгына туйежун шекпен жамылган картка карай коз жагалаггы. Жслкдкты сорайган жагына пышак жаныгандай кырым ет жок лесе болады EKi урты суалып, коныр коздер1 шундрейген. К,ыр мурны да жука. Eli кашкасын ба, бетшдсп кигаштанган axtiwiepi сай-сай болып, тарамдалган. К,артгык женишрегеншен бсл1 Tui-TiK. E«ceci котерица Сез саптауына Караганда сезшталдыгы, ш щ мешишп ацгарылады. Карт Ерланга карап: — Буйыртса мынау Кажекеннщ немсрса гой, —дедг — Иэ, Ерлан деген ж т т. Туган жерди керсетейш деп sflefti eprin келд1м. — Келий бермен, шскейш. Ерланды аркасынан кагып, бетшен суйщ де: — Таудай бол, балам, — деп ыкылас жасады. Шамалы тым-тырыс тьшыштыкты Касымбек бузды. — Ата, куйлйкуатгымысыз? — деп койды. — Е, карагым-ай, туяк тозып, гумыр озыи барады. Кеудеден шыбын жан шыкпаган сон, кара кебейтш, коленке карайтып отырмыз гой. Куй кетш, куат кашканымен т1рш1лйстен умп узбейд1 екенещ. Ел кошш, журтта калганымызбен, кемгпр екеушз селбесш, Heci6eMi3fli терш жеп, калган-култан кун кешш, Tanipre тэубе деп отырган жай бар. Кезшде тагдыр арбасын ойга да, кырга да суйрести:. Енш мше Tipi жаннын Tipniri таусылмайтын кершеш теп, карагым. 1шш-жем1м1з мол, кэршйске береги! телем1 бар, корыкдиылыкка телейтш азын-аулак тиын- re6eni бар, ofireyip колымыз каржыдан кургамайды. Заман тыныш, ел аман болгай де. Сонда 6opi жетедг Бугщде, карагьим, жарык дуние базарынын наркы мен паркын тушынгандаймыз. Енреумен тшдессек жанымыз байып, жаксылыкпен жарылкагандай болып каламыз. Жалгыз уйдгн аты жалгыз уй. Зернем1з де. Oirrcyip, елдеп бар жаналыкты ана 6ip кобдишадан ecniMir. Koiune.ii дукен устаган бала бар, 03i 6ip айналып кетыр. Эй, Ke.Mnip, аты kLm eni?... Ио, Андагул... Осы Андагулдын 6i3re жасаган жаксы.тьггы оте коп. Малшьшарга барады, сауда жасайды, арлы-бер;и еткенде жол жонекей согып, хат-жагдайымызды бшш, керек-жарагымызды берш кетед1. Ана кобдиша бузылса, б1рдемелерш бурап, сейлетш беретш де сол. Тетнш щ т ш н бшедз, колы em i, — дед1 де Касымбекке назарын жыгып: — Иэ, карагым, адаскан каздай езщ кайдан? Бул не жури кейген тускендей? 246

К,арт жуткыншагы булкщдеп, гаерлеп Касымбекке жакыидай отырды. —Даланьщ nci буркырап, карттарым аман-сау журпп, - деп елендстш, издердщ тшеулериизд1 т1леп, журш жаткап жайымыз бар, ата. — Дурыс, дурыс, карагым, тшсгще жст. Tipiumiicri куйтгегендерщ жак,сы. —Туган жср1ме сокпагалы кеп болып едг Осы жолы демалыска шыккансын арнайы келд1м. Ci3fli осында дегенд! еспгенмш. Селем бере кстейш деп эдейглеп бурылдым. — Мше, мше, жон бшетш баланын сезг Сен 6i3fli сыйласан, ceni кудай сыйласын. Алла атынан мын рахмет! Кеп жаса, карагым! — Шырагым, сусын ал, — деп карт бэйбйнеш кымыз усынды. — Жалгыз биенщ кымызы екеум1згс жетш жатыр. Шелдеген боларсыц, асыкпай канып iiu, —деп койды карт та. Тандайы тобарсып отырган Касымбек салкын кымызды сыздыктата ciMipai. Мандайы жшсш, KenLii кещп сала Gcpfli, орамалымен бетш суртп. Конак кымыз iiuin, шелш басканша ермек етсйш дед1 ме, карг домбырага кол созды. Малдас курып жайгасты да ею ипектсн олдеб1р куй сарыныныц унш андагандай тамырлары когйцпр тартып бшеуленген саусактарын перне бойымен жогары-темен жупртш отырды да 6ip коныр эуенге лайык кагысты тауып алды. Кенет эркилы ыргакты саз ершш, 6iprc-6ipTe сейшш барып кос inieKTiii асты-устшен уйлссЬм тапкан акку сункыльпшай бипаз оусн баяу сызылды дереin. Касымбек купля назын куйдщ сыршыл тш1мен кокейге конактатып, нэзис сезйм т р м д е р ш озшше 6ip накышты ыргакпен агыл- тегш тегиггкен карттын тершиен мандайыныц эжгм-ажйм сызыгына, cinip;ii саусактардьщ кимылын калт ж1бермсй ссргек барлаган. Домбырапыд кос iuieri сайрап, куйшшен 6ipre толганьш, коц1п кумбезищеп iiu кусаны азыната бсбеуледь Кеудсш жебеп канаттандыргандай. Сездпал куй агысы epiKci3 баурап слиспрш экетп. Сэлден сон баяулап барып куй де 6rrri. — Ой, ата, мыкты куйдп екеншз гой, сыртта журш онер кеншщ ауылда, ата журтга екендилн б Lie де бермеймЬ. ЬдемоЪнз эрннс. Мынау тартканыныз бойга куат беретш кумб1рлеген керемст куй... Касымбек басын шайкады. — Карагым, бул куШй эдеш тартгым. Озще арнап тарттым. Маркум окон катгы унатушы ед! осы куйдг 247

Эруагы разы болсын леп, езщда кергссш шерткеньч гой. Эйтпесе саусак, та тозды. Жалгыз уй отыргасьш анда- сандагы ермепм де, сырласым да, мундасым да осы домбыра. —Улкен-улкен рахмет, екемнщ атынан алгас айтамын, ата. Осында келердщ алдында жол-жонскей екемнщ Ka6ipiHC барып, тагзым етт1м. — Мше, мшс, муныц да жен бшгсндйс. \"Эке керген ок, жонады\" деген осы. 0те дурыс icTereHciH. Ода разы болмай, Tipi байымайды. Маркум Кажскен иман жузда адам еда. Bip ауылда екшелес естйс. Сыр мшез Kici. Сен баргасын орнынан аунап тускен болар жарыктык. О дуннеге кстксндсргс мал-жан кажет емес. Басынан 6ip уыс топырак алып, i3eT етш, дуга окысац жетш жатыр. Одан артык туктщ Kcpcri жок оларга. Еске алганына рухы риза маркумныц. Экен кезден ксткен1мен, кещлдсн кетпейда. Акжаркын еда. Teri бар гой соньщ мунайып, ренжш жургенш кермейтшмш. Онлай адамды отка жанбайды, суга батпайды десед1 гой журт. Дел сонын eai еда. Елд1 кулд1рш, kuuLmch де, улкенмен де tLt табысатын. Minesi жайдары, терсн ойлы, адам баласын алаламайтьш, MeilipLsii мол, коргеш квп кешел1, кен колтык, ксрск жершде кулыгы да бар, калжынга уткыр, C03i м!рдщ огындай сд1 жарыктыктын- Ранбат сезге бармайтын. Кажекен кепшьл ед1. Дастарканды, жомарт болатьш. \"03ip асты жалгыз йнкендс Myfii3 шыга ма, оцгйме-дукен курып, myrtipKcnecui отырьш ннкен тамак снймдГ деп арлы-бсрл1 еткен жолаушыны уйше шакыратын. Свйтксн адамдардан да кез жаздык. К,айран аккещп К,ажскем-ай! 0ттщ-кеттщ. Сен екене тарггын ба, жок на, ол озще аян. Кажекен айтары жок, барып турган бейнсткор сд1. Ернйейтш тук те. Ж ан тыныштыгын куйттей бермейтш. Кайдагы жокты тшеп алып, оуреленш мыкшындайтын да журетш. Шаруасын уршыктай iiipeTiH. Пысык, шымыр-тугын. Осы К,ажекен бар, баскалар бар, кенсс окйметшщ алгашкы курылган жылдары еуелде серистсстнскс уйымластык, кейш колхоз болдык. Y кймет шаруасынын отымен Kipin, ку:пмсн шыгатын. Жарыктыктын сол енбегше 6ip KyHi омырауына тагатын медаль THiirri. Тайлы-таягымыз калмай жнналып, Кажекец/п колпаштап 6ip кырыла жаздаганбыз. Ойтпсй кайтейж, сый-курмет жолда жаткан зат емес. Оныц уетше одемшен жасаган reMip куймасын бурын кем корген. Bepi тансык, эл п медалш олай да, булай да айналдырып кезекгесш KopeMia Таласа-тармаса ензртшзге тагамыз, кызыгамыз гой баягы. Ofrrcyip Кажскеннщ Ke.Mnipi ул 248

тапкандай улкен 6ip той кызыгына кенелдж те каллык аяк асты. BipHeiue кун дурлйскенб1з. Cchlh жадында сакталды ма, елде умыггын ба, оншасын 61тмед1м, экенш н бейнеп дэрштелген куш ендей кездеме дастарканды жайып тастап, барымызды базар етш, жагал лактын басын кесш, жаубуйрек жасап, озЬизше 6ip каукылдасканбьп. Ш эй iiuin, ет жегесш эн айтып, соньшан айтыстык, емсс нс ayejii. Эдем1 эзш, кагытпа калжьщньщ пзгш ш бос яцберш, 6ip жасап калганбыз. Сойтсек, ол да 6ip озшше кызык дэурен екен де. K,aaip медаль емсс, одан улкенш орден деупп ме едшдер, соны алса да тым-тырыс. Тыраштанып той жасап жаткан сшкайсысмн кормейсщ. Неге десен, е л п экеннщ, Кажекеннщ мсдалш тойлаганымыз a.ii cere. Тун ортасы аутанша, ондайт, 6ip масайраганбыз. Тан кылавдаганда ушй- уШм1зге эрен жстксн едйс, uiipKui заман-ай. Коп сойлеп, басьпщы катырган жокпын ба? Иэ, сейтш, оксн уйшде той жасап, улкендершн батасын алган сд1. Kopnin бе, арты жаксы. \"Орнында бар оналар\" деген осы. Бугш мше, езщ келш, эксн K03U1 ашкан Бесагаш булагын корш, кониин тояггаган шыгар, маркайган боларсьщ. QiiTcyip, ецбегшщ акталып, ел кодссшс жараганы акнкат. Бейнспз icrin несш де, жуйссш де тапканын корш, биин отырмыз. 1ншэлла, алгыс пен рпзалыкты журты мен халкы да мын мэртс кайталауга oiip. Mine, артында i3 калды деген осы, карагым. Карт муйпз шакшасын окшесше кагап-кагап ж1берш, алака}!ына Tyciprcn насыбайдын 6ip шок1мдейп1 шымшып, ерншщ астына тастап ж1бсрдь Yriualiepiii кушырлана танауына шекедь Баганадан карттын эр кимылы мен созп! багып, кас какпай тындан отырган Касымбек: —Ата, осы Ыз отырган Баласаз жазыгы бурын шурайлы ед1, тозынкырайын деген бе, калай? — дсп сурады. — Эй, карагым-ай, бул Баласаз тозынкырады емес, тозды деуге болады. Kacrrepni атажуртты 6opi тЬшсюлеп, жерошактарга итсарыгасын не сорым. Бурындары тонырагы туырылып, алкабы алтын донге толатын шактын козден булбул ушканы кашан. Жаз бойы кара жер кснсзссш KeiiTipin, 6ip тамбай койган жок па, жацбыр жарыктык. Баягы KypKipcn келгп куйып отетш носср 1з1м-кайым жогалды. Егш дэнп! аптап кауызында Kyiijupin, шожггш, шунтитып ж1бсрд1. Оуеде кисапсыз жонкшетш жа.збагай булг та аспан копне уЙ1ршмсйтиии, турактамайтынды шыгарды. Жаратылыс mipKin кейде жонс1з гой. Эне 6ip жылы cruniin ацсан турган шагында кайрызмай кетксн кара носер кошар кузде д1рдектетт1 дереin. Биыл да ала жаздай 249