Ә. Ысқабай. Бейтаныс қыз

сан-сакха жупрткенде алдарына жан салмайды. Буган эуелде ашуланып, нитей ызаланып та журдш. Мен жацтырмайды екен деп к,ьща кояйын дейтш кылжакбастар ма? Ш етшен ойындары осылып тургандар Кайсысымен карсыласасын, кдйсысыньщ аузьша какпак боласьщ? Бупнде жанама аттарга бойым уйрешп, кулагыма сщкгп сезге айналган. К,ай айдармен атаса да кымсьшбаймын. Дегенмен \"жаксы сез - жарым ырыс\" деп маган койган атгарынын 6epi кулакка конымды естшедг Берше \"эу\" деп мойын бурамын. \"Адам уш куннен кейш керге де уйренедГ деген осы болар шамасы. Балалар м е т ездер1мен 6ipre ойынга коса алмагасын, тш сетЬш шыгарды Bipi байкамагансьш, иыгымен кагады. Eicunuici, аягымнан шалады. Ортада журсем, итермелеп шетке карай ыгыстырады Каращъща кезксем жыгып салып, согып кетуден де тайынбайды Bip-eici рет таяктьщ думпуше жонымды тосып та алдым. Класта да тыныштык бермейш. Парта астынан кол жупртш, турткшей/и. Кулагыма сыбырлайды. ДэптерЫе ущлед1. Колымды кагады. Не дейш, барше шыдаймын. Сыр бермей, тук бшмегенсш отыра беремш. Баскадай лаж жок. Эке, ульщ aaip осылайша балалардын муй1здсупще жур. Уйрешсерм1з, TycinicepMia деген ойдамын. Ана Кабыл сонын бастаушысы ма деймш. 0 3 i келш, бас щи жаца. \"Дос болайык\" деп Кол усыццы. Калгакдары да осы Кабылдьщ i3bi куар. Достарым кобейелд деп умптенемш. Неге десещз, мен ешюмге жаманшылык жасамаймын, жасагым да келмещц. Колымнан келсе, кймге болса да, кемепм даяр. Ал ез максатым 6ipey. Анамнын кексегенищей жаксы окып, сешмшен шыгу. Одан артык не керек? Алам куанса менде шаттык кеп. Апам ризалык бщщрсе, менщ кещшм ток- Kyftiri болмай, суйпсткл болсам деймш. Мендеп улы арман осы. Эке, майдан шебшде журген болсаныз, жецюке жетщЬ! Халыкты куантьщыз. Ауыддагы Эденщ де е з елшше жаксы окуга тырысып багады. Оган сешщз. Адам енднде кеп ойлаган нерсесш тусщде кередз деген рас па деймш, оке. вткен тунде ci3fli тага да тусщде керш, иыгьщызга асылып, кещмгщей еркелеп журмш. Ka3ip ciafli елердей сагынып отырмьш. TyciMfle емес, ещмде корссм деп ансаймын, армандаймын. Согас неге бггпейдд? Жауды жылдам-жылдам жойып, тездетш ауылга кайтсаныздаршы. Асыга кутемш. Куз реni мендеген тау жактан улар да кекелеп, шарк урып, аяулы екесш isflen жатыр. Ол да мен кусан 150

сагыныштан саргайган болар. К езше жас тыгылганын карашы. Ендшсш кейшге калдьграйын. Эке, тентектердщ тэлкегше тезш , буйыгып журген баланньщ 6ip мезпл кещлш аулап, хат жазсанызшы. Хабарласкан, аман-есекшкп бийсш турган кандай ганибет десещзпй. Kici eciriiweri баланыз — ЭДЕН\". ОН ЕК1НШ1 ЕСТЕЛ1К ХАТ \"Эке, майдандагыжауынгерлерден хат алу —бЬдщ ауыл ушш улкен той, керемет куаныш. Крлына хат тигендердщ кездер1 кулшдеп, журеп жарылардай мэз болысып, калай- калай шагганады дейс13. Кеше керш1м1з Балкум1с апай вскердеп Мукаш агайдан хат алды. \"Уш ай болды, хабар- ошар жок, негып пышак кескендей тыйылды, тубhi кайыр кылгай\" деп зар илеп, ещреп, елепзш журетш. Енд1 мше, кудайы жасап, куанышы койньша сыймай, ракатка батгы да калды. — Аршын, Эденжан, cyftmmi, суйшшц хат кедш, хат! Тездетш окып ж1берш1, — деп уйге Балкумю апай далбырактай енш. Апам да кушагьш ашып: — Ак свйле, ак свйле, кшнен? — дед1 —Мукаппан! — Эденжан, оци гой. Не жазыпты екен, естийс, — деп апам да елпелек кагьш, БалкуMic апайга жакындап т1зе буктт Мен хатгы заулатьт окып кеп берд1м Мукаш агай орман йишде жатьт, HeMicrepre соккы 6epin, 6ip-eKi рет жещеке жеткенш жазьшты. \"Ок жанбырдай жауады. Кейде eciMisfli жия алмай каламыз. 0л1спей, 6epicneyre жудырыктай жумыльш, жанталасып жатырмыз\" дей к е л т, ен соцында: \"Ауылдагы барлык агайын-туыскандарга, жакын-журагатгарга, жалпы журтка менен кеп-кеп солем айт\" д е т ! Хатгын осы жерше келгенде апам: — Бар агайынга сэлем жолдаган екен. 1шшде б!з де бармыз гой. Онысына ризамыз. Улкен ракмет. Эм1се аман жургей, - дедт Кощл1 кетерпца Балкумю апай: — Эжептеу!р хабар еетш к, кудайдын мунысына да твуба. Сауатгандыру мектебшде б1рдемелерд1 уйренш 151

журупп еш. Кермсйсщ бе, сонысынын кэдеге асканын 0стш хаггы жш жаза берсе, жаггьпъш кетеш ольак. — О не дегенйцз. Ылайым аман-есен, жаны Tipi журспшн. К,уаныш кебейе бсрсш, - деп апам да оргак. ойын бшддрш жатыр. Хаггы оцып болганнан кейш, Мукаш агайдьщ амандыгын бшш, жузше кан жупрген Балкумю апай: — Эденжан, кеп жаса! Сендерд1 де кудай куангсын, — дед1 де, анама бурылып: —Аршын-ау, жасаган нем жарылкап, жаксылык хабар жетюзген кун болды бугш. Коптен куткен Мукаштьщ амандык хабарын естщж. Уйге журщдер. Токымкактыньщ жоралгысын жасайын. Шевдсеге 6ip жапырак ет салып кеткснмш. К,айнап жаткан шыгар. Конин жайлангаи Балкушс апай орнынан жылдам кетерщщ. Эке, елдщ хатьш окып отырганда, imici дуниемнщ астан-кестещ шыгып, катты кобалжимын. Жанымдай жаксы керетш озйозден хат-хабар алып, мен де ел кдтарлы куанышка кенелсем-ау деген ой басьшнан шыкпайды. Ci3 уйыктасам тушмнен, ояу журсем козьмтн алдынан кетпейсп. Келсещз бар гой, тас кып кушактап, иыгынызга асы льт, бауырынызга енер ещм. Еркелер едьм еркш 6ip. ИПркш-ай, ец курыганда квз1м1зге 6ip кершш, кайта^ кетсещз, арман болмас еш. Эбден сагыньпитан саргайган сон, тунге карай жылаганымды апама бщщрмей, ci3 жамылатын керпеш басыма орап, шзден сщген тер Hicrnc е л т п жатып уйыктаймыи. Соньщ езше сагыны- шым басылып, кецшш жайланып калады. Журттын 6opi жапа-тармагай хат алып жатканда, б1зге дым тимейтпй кандай корлык Сосын анамды мазалап: — Экем неге хат жазбайды? — деймш. — Экеннщ сауаты шамалы еда. Амандыгын шатпактап жазуга намыстанатын, жасканатын шыгар. Элде 6ip ок тажалына доп келш ме? KiM бшген, тым-тырыс кой. Кутейж. Bip жаксылык хабар келш, биш де куангар. Апамньщ \"Элде 6ip ок тажалына деп кедш ме?\" деген ce3i журепмш зырк етизш. —Апа, екеме о к тиш дсп айта кермещзпп. Кудай сактап, аман журсйшп дещзин. Мумкш кагаз-калам таппай, не колы тимей... Iund ой-дунием 6ipTypni жаман болып кулазьт Kerri. — Балапаным-ау, екене ажал т т е п кайтемш. Журттын боршен хат келш жаткасын, айтканым гой. Амандыгынын TlieymiciMiH. Тэщ р жарылкап, мандайы жарк ете калар 6ip куш. 152

Апамньщ коз жасы мелтшдсп, иеп кемсендей бастады. Оке, жаман айтпай, жаксы жок, ксйде пшмнен апамнын \"тажал огы деп тидд ме\" деген кудйт дурыс па дсп тс Кауштенешн. Кдтты уайымдаймын. Мундай жаман ойга баруымныц ce6e6i —слздщ хабар-ошарсыз кеткендцщЬдщ салдары. Эйтпесе ci3ni о дуниеге калай киярмыз. Журт хат жазгаш. Мукаш агайдан араюдж болмаса, хат узшмейдь Окьш беретш мен. Озииз барда сиыр багатын Молыкбайдьщ баласы Асылханнан энеугуш ею хат кагарынан кслген-да. Бугш почташы атай тагы 6ipeyin эксн бсрдт Лл ci3 болсаныз, экс, 6i3;ii еагандырып, зарыктырын, хабар-ошарсыз, тым-тырыс журс1з. Жоу;иреген жанарымньщ жаска шыланганын коргсн апам: — Кудер узбеййс, балам, оксцнсн де хабар аламыз. Тек амандыгын тшеййс, — деп еркелстш, басымнан сипаи, аркамнан какты. — Мумкш, ертен хат келш калар. Асык.бай атайдыц алдынан 6ipbnui болып шыгайыншы, апа. — Мейлщ, карагым. Оке, ауьшга бар жаца;шкты жстюзстш Асыкбай карг. Ол а;шысты алкымдаган москал адам. Оте карапайым. Каукьищаган аккощл жан. Озпще соншалыкты айбат та, сымбатгы гулга да жок. Кагылсз дснсс! жен1х К,арпык мснден, сшщг1р кара, кункакгы eiii ecKipin, liicKcci катпарланып, эж1м сызыктары кебейгегпмен, кимьшы ширак. O.ii тьщ. Арнайы белшген курен каска аты бар. Осы атпен аудан орталыгына уш кунде 6ip рет барып, ауылдан жазьшган хатгарды ж1берш, келген хат- хабарларды алып кайтады. Ол Kicuiiii op6ip санарын ауьиишп.ыар тугелдей асыга кутсдг Ocipece майдандагы жауынгерлердщ тумарша буктстшгсн ушбурьпп хатын тагатсыз кутетшдер каншама дсссщзпп. Хат тасушы атай да оз ieiiic оте укьшты. Op6ip хатты necinin ко;п.ша тапсырмаса, кондл1 кенш1мсйд1. Ойткеш, согаска адамы кстпсгсн уй кемде-ксм. Олар майдандагы азаматгарыньщ сссн-саулыгын бшуд1 тагатсыздана кутсдь Почташы атайдын To6eci коршсс-ак, ауыл балалары шуласып, алдынан тура жупргседь К,ыз-келшшектер мен KCMiiip-nia-uiap кекжискгсн кулайтын таптаурынды сокнакка коз Tirin, карагыштай береш. Хат келмей калса, не ксшоссе, соган да аландап, ка.тай да калай деп, сле13зсти1дср де атайдьщ жолын багып, алдьшан шыгудан жалыкпайды. Oxiip мен ол1м арналыскан канды согыстагы азаматгардын амашщгын ойласа, оркайсысынын тамагынан 153

ас етпей, уйкысы кашып, абыржушылык кебейедт Кили- кили ой каумалайды. Атайдьщ Te6cci кершгеннен журт жапа-тармагай алдынан шыгып, жапырласа ортага алып: — Б1зге хат бар ма? — Семкещздй тездетш актарыцыз. — О з т Ь де карасып ж1берсйж, — деген дауысгар жамырайды. Эйелдер алды-артын коршап, улкенш-киш тус-тусынан бас сальш, кол созып, ентелей умтылысады. Келген хатгарды атай тездетш иелерше таратып 6epin жатады. Хаттын 03i жещспен тен. Хат кедщ деген хабар жауынгерлер нем1стердщ тас талканын шыгарып, т1зесш 6yicripin, ауьшга кайтып оралган сиякты ce3iMre белейдь Ак туйенщ карыны жарылгандай куанысып, маркайып калады. Хат алмай ренжиендер болса, атай олардьщ да кецшш табуга б е й т . \"Саган келеш жолы келеда. Жазып жаткан шыгар. Почтага салуга улгермеген болар, бэлк1м. Ею куннен кейш тагы барамын, хат келсе, ен 6ipiHiui севдерге тапсырамын” деп жубату айтуга да шебер. Жайдары ми!ез1мен, каукылдаган ниетшен риясыз кондл аулайды. EuixLMfli peiDKiTKici келмейш. К,арттьщ шаужайына жабысып, канша кайталап сурасан да, асыкпай жен сезш айтып, ешкшнйд меселш жыкпайды. Т1т табысып, артын Калжынга айналдыра салатын эдет1 де бар. К1мде-к1м сагына куткен адамынан хат алса, жуз1 жайнап, кез1 кул1чдеп, конверт шетш асыга жыртысалы. Хатты жапа-тармагай шуркыраса ашып, кайталап окиды. Хатгы медеу тутып, кам кениш жубатады туп. Журтты осьшшама куандыруга септйш типзгенше атай мез больш, жымиятьш-ды. Шуп1рлеген балаларга базарлык улеспргевдей 6ip-6ip хат устатканда, олардын жайран какканьша суйсше карайтын. Коп хат жаттанды аманшылыктан басталганымен, саплнган адамньщ хабарьш кезбен окып бшгенше ерк1м катты куанады Эуелде кез жупрте окиды. Кейш кайталап, эр сезше мэн берш, асыкпай талдау жасайды. Хатты калталарына сальш алып, eric басына барган сон да, элденеше рет кайталайды. Оки-оки, жаттап та алады. Окыган сайын кеуделерш куаныш самалы желпид1. Асыкбай атайды барша ауыл куаныпггын, амандыктын жаршысы, хабаршысы деп б1педт Апам айткандай, кен колтык, кез1 ашык, к е н ш дангыл карт. Осы атай аман- есендисп бишрген хат экелсе, уй Heci бар дэм-тузын, дэмди асын, кою шайын усынып, дастарканын кен жаятын. Ол 154

басына, уй шгшс жылылык екелгеш ушш эрымге ыстык керш етш . BipaK, хат экелмейтш болгасын ба, бул атай б1здщ уйден дэм татып керген емсс. Bip куш апама: \"Экемнен б1рде- 6ip хат келмей койды, потгашы Асыкбай атайды едейшеп шакырып, сыйлайыкшы. К онак етш, кутейшш . Мумкш бите де хат-хабар окелер\" дедам. \"О, шал барды жасырьш калып жур деймгсщ. Шала сауатты экен кольша калам устауга муршасы келмей журген болар. КутейiK те. Bip хабар беретш шыгар\" - деп жубатады. Соган кенш , келкш журмш Асыкбай атайдын соцгы кездеп xypici салгырт. Тым байсалды. бщнде жудеулйс басым. Ж ак суйеп сорайып, урты опырайган. Энеугуш бригадирге барып: \"Хат тасымаймын, ебден кажып 6iTriM. Кара кагаз кебейш, журттын жылап-сыктауы запыс етп. Жамандык хабар жазылган хатгы жетюзуден киын нэрсе жок екен. Журег1м де дауаламайды. Каза бодцы деген азалы хабары бар хатты абайсызда уй иесше ез колыммен тапсырып, уй йнш улардай шулатканда, жет1 HecipiM жерге иреш. \"Ойбай, бауырым, боздагым\" деп ендрегендердщ зарын естленнен журепм шайльиъгп бпт1 Осы поледен куткар мен1 Кара семкеш ендг маган устата корме. Бел1мнщ де курыстап калар карыспа куяны мазамды KeTipin жур. Шойырылып кала берем. Енш атпен журуге шыдамаймын\", —деп етппш жасапты. Карпъщ хат тасудан азарда-безер болып кашкактауыньщ да кисыны бар. Бурын Асыкбай атайды кергенде хат экеле жатыр деп куанатын журт. Каз1р ец асылынан айырылып калганы жайлы хат келш, жаман хабар шыгып кала ма деп урейленедг \"Элдекандай хабар жетюзер екен\", деп журггьщ журеп шрш кагатынды шыгарды. Аман-саулыктан repi, каралы, ызгарлы хабар жазылган хаттар жишеген еда. Азалы кештер кебейш барады. Bepi согыстын ланы. Оке, Асыкбай атайдан хат алмайтын жалгыз адам бар. Ол мен. (лзге каншама хат жаздым десендзш1. К еп-ак кой. Неге екеш белгю1з, жауапсыз калатынына тан каламын. Хат тасушы атайды да ебден мез1 еттш. \"Карагым, ылги да сурайсьщ, хат болса, ен 6ipbimi саган берер едам. Экен жазбай жатьф гой. Ертен-бурсйуш келш калар, умггщш узбе\" деп, басымнан сипап кояды. Аягансиды. Сонысына ракмет. Ризамын. Жок хатгы кайдан берсш. Маган Tycinixciai со л -тд ан неге хат жазбайтындып>щыз. Аман-саулыкты 6uiicin, козайым болып, куанысып жататын кун туа ма, жок па? (лзден хат куте-куте eici козш торг болды-ау 155

БалкуMic апай 6ip жолы уйше келген келшшщ жас баласын алдына алып: \"Атаннан хат-хабар келер ме екен он аягынды кетерин\", — деп ырым жасап отырганын коргенмш. Жакында апайдын келий тага кедщ. Сонда елп дэстур менщ деойыма тусе Kerri Апайдын уйше барып, жас баланы котерд1м. Онашада бебекгщ eici колынан устап, тей-тейлап тургаздым да: \"Куртакандай бепешш, екемнен хат келер ме екен, ак жол жасап, он аягынды кетерин\", — деген тшепмдз 61тд1рд1м. Соби беттме карап, арсаландап кулш, алга талпынып, о н аягын жогары кетере койганы. Сондагы мез боп куанганым-ай! Себидщ бетшен шепшдетш суйш- суйш алдым. Сосын: \"Экеммен аман-есен табысар ма екенмш, он аягынды тага да кетерин\" дедш кайталап. Сэби MeHi тусшш тургандай, езуш тартып жымпды да, он аягын 6ip емес ею котердЦ. \"Айтканын келсш, бопеш1ч, айтканын келсш\", деп аймалап-айналдым. Бетшен сау жер калдырмадым-ау. Тугел суйдцм. Сосын кеудеме кушырлана Кысын, иыгыма отыргызып кеп ойнатгым. 0ке, бала ойы, ce3iMi Kipniixci3 гой. Лой1м, сэбидщ пек тшеп хатынызга, Tiirri, езпизге ак жол болгай! Bip Kyui, эке, кызык болганда, ойда жокта сгзден хат алдым. Хатты куанып жылдам-жылдам ашып, елденеше окыдым. Барльпс, жауьшгерлердщ эр хатынын басьшда жазылатын жаттанды сездер мунда да кайталаныпты. Содан кейш: \"Согысып жатырмыз, exi-уш HeMicri жайратгым\" дейс1з. \"0дсн1мд1 сагындым, 6ip кврсем, бетшен суйсем деп, армандап журмш. Коп кешйспей келш те калармын\", — деп ой Tyftecii. Апама хатты окып берш ед1м. — HeMicri олт1рд1м дей ме? — Ие, 6ipeyiH емес, ею-ушеуш. — Ауылда тауык бауыздауга колы батпайтын efli, екен батыр болып кеткен бе? — Жаудан жасканбайтын ержурск шыгар. — Мумкш. Ер басына кун туса... — К еп кешнспей келемш депт1, апа. — TeHipiM соган жетк1зсш, тшеуш берсш. — ©кем келгснде той жасаймыз гой. — Дурюретш думандатамыз. Отыз кун ойын, кырык кун тойьга жасап, ел есшде калатындай eTeMi3. — 11Пркш, сондай кун жыдцам жетсе, шалкыр едгм- ау... 0нгуднс балалардын алдында жасканбай айбарланып турсам 6ip... 0ке, ойда жокта с!зден хат алганымды елге жариялап, маркайьш, мсрсй1м осin калган ед1 Сейтсем, ол хатты жазган 156

Балгын болып шыкты. Ол Асыкбай атайга: \"Эден екесшен хат куте-куте, зарыгып жур. Мына хатгы бугш екелгсн больш тапсырынызшы. Bip куансын\" —деп е тш ш жасайды Оны карт та макулдап, \"жарайды\" дейда. Куанганымнан алгашкыда хаттьщ жазуына мэн бермептн. Кдйдан жЮершш, кайда келген адресше де назар аудармаппын. \"Хат келдГ деп далбалактай бершпш де. К ей т Балгыннын дептерш актарьгп отырып, байкаганым, мен алган хаттьщ жазуы айнымаган осы кыздын колганбасы. —Экемнен алган хатгы сен жазганбысын? —дедам оган б1рден. — Оны кайдан бшдщ? — Сенщ жазуына ете уксас. Timri, аумайды. — Солай ма? — Мше, — деп хатгы керсетгЫ. Балгын ундемед!, куле берда, куле берда. — Неге алдайсын? — десем: —Сеш бip куантайьпппы дегешм гой, —деда жайравдап Не болса да, бул жолы кещшм жадырап, маркайып калганым рас. Куанганга не жетсш Эке, с1зден хат келметенге б1ртурл1 аландаймын кулазыган кещл1м босайды. 0з1мнен-оз1м мазасызданамын. Кей куш хат жазбаса да, esi келш калар деген умггпен, кер жолга кез алмай караймын. Ауылдан шыгатын осынау дакгыл жол кабакка карай каскайьш барып, opi кулайды. Аргы беткейшен децеске шыккан жолаушы алыстан кершеда. Осы жол жакка коз кыдыртып, узак турамын. 1ш1мнен: \"Жан оке, кашан келесщ? Тез1рек жетсетшп. Шз де ел сиякты думандатып, той жасайык\", —деп ез1ме-оз1м куб1рлеп, ерш1мда жыбырлатамын. Осындайда кезтме ылыксып жас ipKLiin, испм кемсевдейда. Bip жолы колтыгымдагы сомкемнщ сусып жерге тускешн байкамаппьш. Киял канатына inecin, узанкырап кетшпш. Kepi кайтып, тауьш алдым. Эке, маган деген эуеддеп ыстык ыкыласыныз, кимас ceiiMUUT кайда? МеМрвдз бен пейшЬцзда кай уакытга керемш? Элде 6epi лапыддап басылатын шырпынын жылуындай гана ма еда? От басына, уй нише деген журек сагынышьщыздын соншалыкты токыраганы neci? Маган хат жазбауынызга Караганда, кощлийз елденеден калганга уксайды. Б1здщ жазыгымыз не? Кшэм13 кайсы? С1зда екпелететшдей не 1стедж? Кайта кайрылмайтьщдай Катал уюм шыгарган им ? Соларды ашык жазыцызшы 157

БЬда муцайтып, жабыктырганнан юм не утады? Кецш ксмс-pi кашангы ортаяды. Жазуыцыз к,икалек, болса да, шимайлап-ак, анда-санда аман-есендптщзш бйийрш КОЙсацыз, негылады. Зарыктырмай 6ip хабар берйцзшк Вне, улардьщ зарлы уш аршалы тауды жангыргьш жатыр \"Ке-ке-ау, кв-ке-ау!\" Бул KYC та экесшен хабар кутш, зарыгып жур ме екен, в?! Хат кутуден умггш узбеген балан — ЭДЕН\" ОН YUIIHUII ECTEJDK ХАТ \"Эке, мынау созаландаган сотые кашан бггедь Ауылдагы жагдай, ел турмысы куннен-кунге киындап барады. Kicimn уйшде окып журген балалардьщ xari тштен нашар. 0зек жалгар, талгажау етер тамак ушш кез сатыл, тыгырыкка т1релгевдеймЬ 6epiMi3. 1шш-жем тапшылыгы, азынаган суык ызгары кыспакка алып, 6ipa3 туралатып-ак тастады. Ерйстще Kici уйшде жатып окып журген окушылардын юрштарлыгы кыруар. Олар тапшылык таукыметш таргкалы кашан! Ke6i жарты курсак. KeHeyi кеткен. Bip сьшдырым нанта кезш сузеда. Bipeyre телшретш кун туган. Сййрлерше шшш эрен-эрец жур. Кдрындары аш. Bip мезгш тойып тамак ш ее, не арман. Бой жылытып, ел жинап ш етш тамак та мардымсыз. Ындьптымыз курып, жалап-жалац етпейтш кунМ з кемде-кем. Бар мэз1р1мп —бетшде кылацы жылтырамаган катыксыз суйык суды коже. Bip сьшдырым нан, бозгылт шэй. Аш езекп талдырмайтын дем. Карбытып ет асамагалы не заман. Тэбет1м1з тартпаса да, аузымыз тушымаса да, ыдыска куйьыганды тауысып шем1з. К,урсагымыз канагат етпейш оны. Осындайда жылкышы Андакулдын баласы Ермекбай: \"Ш1ркш, казы, карга, шужык жесек-ау\", — деп аузымыздыц суын курытады. CmeKeftiMi3fli атызады. Ермекбайдын ацсаганы мен дэмш татып кермеген тагамдар. К,иялы кашпама киян шетт1 шарлатанымен, ондай дэмд1 татамды 6i3re kLm береш. Bip жесе, баскарма жейтш шыгар. 03ipre 6i3re буйырматан дэм- туз ол. Апам cinipi созылып журш, м е т шьм-жемнен гарыктырмайыншы-ак дейш. К,ап Ty6i кетершген уакыт. TipneKreri жинаган коры тугесшуге таяу. Азьш-аулак кун Kepic унемш беталды бытпырактатып шашпаганымен, барын менен аямайтыны анык 158

Кектемп караезек шак, — жщлнкенщ узшер, жуаннын жщйлкерер xesi гой. Кажак-кужакка жарар таусылган. Ауылдагылардьщ кай-кайсысы болмасын, жетюпеушишстщ ащы дэмш татып, барын уне.мдеп, талшык е т т , езек талмас кун керш отыр. Жазгы П1с1мш1тке ишйп-салынып, сагыздай созылып ерен-эрец шшсдьау. Жарытып тамак йппеген сон, адам арып-азып, жадап- жудеп кету1 демде екен. М енщ де жетюш, карын тойдырып жургензм шамалы. Кулагам калкайып, кезш шущрейгелз кашан. Осы TypiMW керген апам кейлепмш m em utaipin, омырткдларымды сыйпалап-укалап, ырсиган кдбыргаларымды б!р-б1рлеп санайтын. Кос жауырынымды T yfliciipin, ек| колымды жогары котеретш. Сондай сэгге: \"Ала, денемд1 дернер кусап тексергенвдз не?\", десем, \"конынды байкайын дегенсм гой\" дейтш. Сойтсем, адам ебдсн жудегенде, керемет азганда, ырсиган кабыргаларды б1р-б1рлеп санауга, ею жауырынды TyfticTipyre болады екен де. Кан азаяды. Адам eni кунге какталган шуберектей бозаратын кершед!. Менщ жудеген1ме апам катты аландайтын Tepi3fli. Маган кез астымен карап, шгген тынып, ауыр курсшетш. Кендл- Kyfti бузылатын. Дорбаньщ тубш кагал, шенкеге су куйып, ботка жасайтын. Сынар уыс куырылган бидайды дастарканга себетш. Тауыкдла терш, бутш дэн тюке тисе, соны да канагат тутатынмын кей-кейде. Аракщлс уйге келтешмде анам: — Карагам, каныц азайган ба, жудеп калыпсын гой, — дел барьш алдыма уйш-тегедт \"Аузынды толтырып уртгап, карбьггып жесеннп\" дел зорлайды. Кунде кел тагам iniin журмегенсш, карын да кабысып кала ма? Онша ас батпайды. Демде тоямын. Кешкюш iiuiMe ел конгандай болганымен, ертенпсш карным ашып, азар турамын. Тойганша тамак йлкендеймш, 6ipaK артынша iuieriM шуркырап, б1рдеме жег1м келш турады. Тагатым таусылады. Бар тобет1м тагамга ауады. Карным ашканда, Ермекбай ансайтын дэм1 тандайдан кетпес тагамнын кез алдыма келетшш кайтерсщ. K,a3ip карны ашкан балалар езек жалгар непака 1здеуге денлскен. Эл1мжеттл; жасайды. Bipey/UH алдындага тамагын, колындага нанын тартып жеуге еуес. Оган уялып жаткан ешкш жок Мундай кылык кебш е-кеп Кабылга, Кумганбскке тэн. Булардьщ карын uiipen, тамак inryi сирек. Буралып, езер журедг Обал-ак. Imi ули бергесш бетгщ арын белге туйш, б1реудщ аузындагысын жырып жеуден тайынбайтын ашкездер. Былай карасан, нагаз ардан безгеншц ic l Суганактыктын 6ip Typi. 159

Гамаксаудьщ 6ipi — Кумганбек деген бала. Ол еткен жолы жазда б1збен iprencc коныста отырган Балгын деген к,ыздын семкесшдеп нанын байкап калады. Аштыктан басы айналып, коз1 тунды ма, п м бшсш, тещрскке мысыкша урлана 6ip карайды да, ешюм кершбсгесш, жылдам басып, кызды жанап етс берш, семхесш жульш а л ь т , тура кашады. Анадай жерге барып, нанын алып, сомкен1 лактырып ж1бередд. К,агаз-каламдары шашылады. Ш аща кем1ледг Тентектсн жасканган Балгьт оган не icrcft койсьш. Eici кезш жаска булап, шац-шац болган оку жабдыктарын жинастыра бастайды. Дэп осы кезде, кудай айдагандай, мснщ кезне ксткенш бар емес пе. —Дуниелктерицц негьш шашын алгансьщ? —дедш оган касына таяу келш. Ол ундемей, козшщ астымен уяла карады. — Bipey тшц ме? — Иэ. — Юм? — Кумганбек дерекь Meni жылатып... — Не ушш соктыгып жур? — Ол ашкарак, тамаксау гой. Нанымды тартып алды. O ia i койшы, сомкемд! аягымсн 6ip теу т, лактырып ж]берд|. Иишдепсш тугел шашып тастады да, e3i кашып Kerri, — деп болган жайды баяндады. — Неткен уятсыз ед1? К,ап, белем, сеш мс! — дсдш де, Балгынды уйше дсйш жетйзш салдым. Бул жерде менщ бшстшйм, Балгыннын квнин пэк. Бейтаныс адамньщ взше жылы ушырай карал, туыскдндык, жакьшдык сез1м таньггады. Модшр ж атрьш а MeftipLMili'liKTiH 1гуры куйылгандай. Ондай H03iicriKTi Кумганбек кайдан уксын. Оган 6ip тайн ам нан артык Кызга жасаган эрекеы — сол кулкынныц камы. Эйтпесе, Ку-'панбек езншг карындасьшан 6ip жас icimi куртакандай кызга тшсш, октсмдк KepceTyi акылга сыймайтын эдепс1здк кой в, еке?! Барып турган онбагандык смей, немене бул? Элжуаз кызды урейленд1рш, оган жасаган cpci кылыгы шымбайыма катгы баггы. Сокталдай жпзтти! осы эдепйздйтн жек KopreniM соншалык, XHipKeniiirri сезЫнен арыла алмай-ак койганым. Apia, намыска тиген адамга калайша каныц караймас? К,айтар жолда, е л п К умганбектей тентекке не ктесем скен, деп ш тей ойландым. К,умгапбек шынында ашкарак Оны бшемш. в з е п талып бара жаткан сон, нанды коре- тура еле ме? Ашкезденш, нысапсыздык KepccTKeni рас. К,ызга тиюпей-ак, оган: \"1шетш тамак таусылды. Кнрным кабысып, ш еп м шурылдап тур. Наньщнан 6 ip узш 160

6epuii\", — лесе, дэнеме жок. Балгын кайырымды. Меселш кайтармасы анык. \"Неде болса оган жолыгайын. Жазыксыз кызды неге жылатасын деп сурайьш\", деген оймен КУмганбек журген уй жакка бурылдым. Онымен е с к алдында кезистм. гстш деп KiiL\\ii жупыны. Кеудешеа сол кшшеу. Жещ кыска. BLieri балта сабьшдай сорайьш шыгап тур. Лягында ow ned кисайган акжулык кон етйс. Cipecin каткан, тумсыгы кайкайган. \"Мына кайыгымен тепсе, сLieмдi катыратын шыгар\", деген ой сап ете кзлды. Бекерден бекер денем калтырады. Кумганбектш каукары маган м а л т . Жеке-дара кездессе, коркатын туп жок. Есемд1 жзбермеуЕм ыктимал Bip KicLiiK эл ш бар. Олар сияктм орескел, дерею куш корсете алмауым да кэдйс, эрине. Bip шайкасуга эл-дэрмен1м жететйш1'ше сен1мд1чш. Касыпла косарланган колдаушы- лары журмссе болтаны. BipaK Кумгапбск тыртиган арыктьш ijliimeri тарамысы мыктысы K,aiip ол жападан-жалгыз Басы кайкайып, ешнэрседен каймыкпайтын сынайда Келсен — келдщ езг Meni коргесш \"6epi таман жакында\" деп ым жасап, сук саусагын 6ip 6yrin, 6ip жазды. — Бул жакта негып журсщ? — деш бакырая карап. — Сен 6ip кызды жьпатыпсын. — Tepreyuii ме едщ? — деш дункЬтдеп. — Кшге THicinniH? —Балгынга. Напын тартып жепсщ... — Аш озегще тусш бара жатсан, кыз турмак, экецнн! колындагы нанын аза кашарсын — Сол дурыс па? — Эй, узынтура, дурыс па, бурые па, оны тергейтиз сен к1мсщ- — деп маган 6ip иы ган кикайта таянды. — Сеш 6ip тулен туртксн-ау, шамасы. Bipeyuiii намысын коргаймын дсп, оз абыройынды айрандай тегш алмай турганывда табанынды жатгыратсаншы Эйтпесе бар гой, Ticumi сындырып, ерш иш дурднтш ж1берем! - деп мж1нш Жудырыгын туй,>п. Тунере тонш тап бергенде, оке, шынымды айтайын, зэре-кутым кдлмады. Неге десен, бул тобелсскумар. Жудырыктасудын ай.ла-тэс1тдерш коп б1летш болекет. Осы жагынан келгенде MCHi жер каптырып, жещп кет-yi эбден кэддк. — Балгын к1мщ ед1? — дед1 пэтуасыз кулкгмен жымьшдагансып. — Ол, ол ма, eric басындагы корш1м!здщ . — Квршшщ кызын коргайтын Kyseruiici ме едщ? — KiuiLiepre 6i3 камкоршы болмасак, олардын созш kLm сойлей/Ц. И — 3085 161

— Эзщш жондеп алсаншы оуелг Б1реудс шаруан не, сен жет1мектщ? Кумганбек алдымды орап, шеюсуге шак тур. Эктемдж танытады. ЖонсЬ даурыгады. Осы сумырайдын шатак. мшезш, iLviicki тшемсекпгш, туртшшек ерекетш, жагымсыз кылыгын суканым суймейтш еда. К,арашы, мен 6ip жетюш жургендей-ак, \"жетшексщ\" деп, журсг1мнщ жарасын тырнап, шср шетш кещрсггкенше каным кдйнап, ызаланып кегтш. Эке, керднцз бе, осындай капылыста да сгзшн жоктыгьщыз аддыма келденен тартылады. Кумганбек сиякты кайырымсыздар кабыргамды кайыстырса, иыспым- ды атаудын орнына \"жетшексщ\" деген ce3i каарсттен арман жанымды жеlineй жейш. Уайым отын удетеда. 03eKTi вртеген сагыныш санамлы саргайтады. Таукымегп TipuiLiix додасынан кашан ецссм кетершеда, кашан бойым жазылады, кудай-ау. Анкдмды кансытып, eMipiMiiiit азмнаган ызгырыгын бесецстп, солыгымды басатын, мнят тутатын кун туа ма, эке? Ыстык, алаканьщызды мандайыма тосып, айналыл-толганатын сэтщп;н кашангы кутемш. Тагат та таусылып барады. Эке, жана!Ъ1 Кумганбек екеум1здщ арамыздагы болтан окиганы ары карай жалгайын. Маган сес корсетш, южшген — Балгынга камкоршы болмай-ак кой, вз намысьщды коргасан, ол да саган улкен олжа. Кенбесен, кересщш коресщ, — д еп ecK epni. — Буйырганын KepepMi3, неменеге коркьггьш, уркггесщ. К.ОМСЫНЫП туреьщ ба? — дед1м мыктысынып. Эдей1 каймыкпай тж карадым. — Осы арага сен килжпегенде, саган 613 жолаушы ма едж. Эзщмен взщ журетшещ. Буггн келш, акылгвйсшш..., ыхы-ыхы-хы-хы! Meni кекете кулш. Шьщамым таусылгасын, зыгырданым кдйнап: — Кеуденда катил, коканлай берме, жетедд гой, —дедам. — Мына бокмурынныц ce3i туйеден тускендей гой. Кддай-калай сейлейда. TinTi, эиревдейда-ей. 1стейтшщш icren ал, мше саган! — деп, жудырыгымен кеудемнен нукып калды. Тшсудщамалы. К,озгалмадым. К,органу ушш не icrey керек? Айкаса кетсем кайтед1? Тебелескешмда анам ecrice, маскарам шыгады гой. \"Балам-ау,тыныш жур дегешм кайда?\" —деп куйзеледа-ау. Соны да ойлаймын. 03iM де кылпылдап, кыл уетшде татпректегендеймш. — Судан таза, сутген ак болсан, бекерге ашуланба. 162

Сабана туе. Жала жауып, бскерге кшалап турсам — дэледде. Урыспай-таласпай, жайлап туешгсейж одан да, — дедш, сабырга шакырып. — Кеп сезш кой, — дедд Кумганбек, бесенсireн кейпш танытып — Сен меш айыпты санап турсын ба? — Иэ, кыз алдында кшэлющ. —Акыры айьнггы екенмш, несше аянайын. Bepi 6 ip ертен мугал1мге айтасын. Ол MeHi жазгырып урсып, ceric бергенше, сен жет1мекке сазайьщды тарттырып кояйын! — деп, шалт кимылдап, катты шамданды. Екеум1з ежиггесш турганбыз. Кумганбектщ cepbcTccrepi cay ете калды. Bepi козыны камауга алган аш берщей тус-тусымнан додаламак ойда. Олар келкЫ ен, Кумганбек тштен кушейдт Кокиланып, дурдиш койкалактады. Bip сойканнын боларьш уктым Онай сокпасы жене аян. Не icreyLM керек. Бас саугалап тура кашеам, елтммсн тен- К,оян журек коркак, ынжык деп басынш!, тобеге шыгып, кикулап, кун корсетпейд1 Ашык айкаска шыгайьш десем, булар бес-алтау. Мен жалгызбын. Буйтш аякасты жпнала калатынын кайдан бглейп!. Bepi жабылып, сабауга дайьш. Berrepbiin кытыгы жок туге. Оларды жайпайтын шама-шарк кайда? Ewii мше, б1рден сасып, екшшдан каймыгып кокей1ме тас тыгылын тайсактап турмын. — Коне, мыктысын ба? — деда Кумганбек днещдеп. — Жекпе-жек шыгайык, — дед1м мен. —Бултактамайсын.. —Тек мыналар жабылып, сеш колпаштап какпакыл жасамасын. — Олар сендей ауанга меш талатгырын коймайды. — Онда калай? Сендер кеп, мен... кырык кынырдын кыспагына туеш... — KLm кыныр? — Берщ де. — Кынырлыктьщ KeKeci, мше! Сол жак буй1р1мде турган карасур Кумганбек алдымды кес-кестеп дйсищед! де, кулаштай созган деу жудырыгын жагыма сарг стюзщ. Тенселш кулай жаздап барьш, oaiMfli устадым. Ka3ipri турыстарын керсещз, эке. К,утырынган каекырдай коздер1 алак-жулак етед1. Кеуде кагып, Kyniiie ме! Былапыт сездерщ буршакша боратып, бейпш сейлей ме! Темсю lucrin, luipene ме! К,ойшы, oftTeyip, колдарынан келсе, коныштарынан басып, маган бшгенш icren бакпакдпы. Bepi ортага алып, \"такыр басы nicin пе екен\" 163

деп, шекемнен шергп еуелг \"Кызды коргамакшы ж ни кншшщ СЫЙКЫНкара\" деп, жамаулы кейлепмш жулмалап, келемеждедг \"Элш бшмеген элек\" деп мыскыддады! \"Турысыныц мыктылыгын тексерейк\" деп, аягамнан шалды. К,ойшы, кайсы 6ipiH айта берейш. Жер-жеб1р1ме жетш, зыкымды шыгарды. Момынды эркш нщ иектей бсрстшше осы жолы коз1м жеттг Б1рдсме дегел1 аузымды ашсам: — Туштандама? — деп тыйым сап тукыртады. Кабагы кырык кырыстанады. Мойын усынбаска амалым коне? Тебе шашым т к турды. — Бул Узынтураны екнши беттетпеййндсй етейк. Уздк окушы гой Сабагын окысын. BipaK б1здщ карамызды кермсйтшдей сазасын тарттырайык, — дед1 Кумганбек кекесйод упмен. Буын-буыным босап, денем калтырады. — Сол дурыс! — деда 6epi 6ip ауыздан. бктемдктщ шырмауьша 6ip жола ту ск енк щ сезйшм. Т к катпай шегшшектеуш ар керш opi дэт1м шыдамай: — Сонда не ютемексйщер? — дед1м. — Неменеге туштиясын? К,ажегсшсек, жоньщнан таспа тшем1з. Ал 03ipiue, былай... Кумганбек ощайланып келш, жагымнан nepin кеп калды. Е й аягым серен етш, калпактай уштым. Етпет1мнен тусш, шан каптым. Кетерше бергенкше, тарбиган саусактарымен кещрдегтмнен сыгымдап, сшкш-сшхш калды. Кылкындырып, туншыктырды. Тынысым тарылды. Ушм шыкпай, тыпырладым да калдым. Тургандардын 6ipbriH: \"Жетер енщ, ж1бер, сазайын тарггы гой. Будан былай kLmioh klm екенш тусшетш, epi бшш журетш шыгар. Санасы болса, езыак жанымызга жоламас ендГ дегенш естццм. Тепелгек 6ipeyi арашалады. Кумганбек алкымымнан колын тартып, итерш кеп жзбердг Бексемнен нйрене тепл. Ойпак-туйпагым шыгып, тумсык ирей жыгылдым. Бет аузымды б1рдецелер жырды ма, жылымшы кан акты. Кырылдап, туюр1г1МД1 жутынып, мец-зец куйге тусш, есенпредш де калдым. Орнымнан оугнр1мдеп, снеемдi эрен котердйм. Алшым куырылган. Алкынган дсмБш бастым. Мундай басбузарлыкты kLm керген. Муньщ не екенш туешбей ацырдым. Соккыга жыгылып, катгы капаландым. Бар ел1м кезйме жегп. Моншак-моншак жас домалады. Иегш кемсендедг Менш ускынсыз TypiMOi керген тобыр тентектердщ лзелнл Кумганбек: — Кыз намысын коргаган калай екен? Сыбаган аздау болтан жок па? — деп мыскыддады. Ду кулклт. Теп- тегш эжуага 6epi мэз. 164

Аш пэледен каш бэле. Ундемещм. Кез алдым буалдыр туман. Кдкырынып, туюршш, кипактай берщм. Ycri- басымнын шацын кагьш, бет аузымды суртш, енсем тусш турганда: \"Мугалш келе жатыр!\" - дещ 6ipeyi. С ол-ак екен, бузакылар тым-тыракай кашты. Быт-шыт болып, лезде зым-зия жогалды. Мен ит сшжпем шыгып, cyMipeflin уйге бетгедш. Бурынгыдан бетер унжырга.м тускен. Эуелдеп албырт сез1мш су сепкендей басылган. Селкоспын. Ж ынынан айрылтан баксыдай момакан куй кешкен кейштемш. Биыл окуга Ke.ire.Ti сабактан кдлып кермеген едш. Бугш амалсыздан мсктепке бармадым. С р кем су кетермейдг Жэб1р шекхен туршмен журтка кайтш керше мш. Шекем шодырайып, бет-аузым дал-дал. Домбыгын, icin кеткен. Мурнымньш y c ri мысык тырнагандай айгыз-айгыз. К.арадактанып каткдн жаранын шет-шетт кабыршыктанган. Осы тургмд! кергендер урейлене карап: \"Саган кайдагы жау тиген? Аймандай болыпсьщ гой” дсу1 мумкш. Оган \"суршш жыгылып, бет1мд1 бута осып Keni\" деп жа.ггарармьга. Ол жещл IПынашагы жамаулы, жещнщ ушы кыркылган жалгаз кейтегшнш enipi сатала-сатпак. Мурнызазан акхан, бет1мнен быршып шыккан кара кошкыл кан кейлег1мс тамган екен. Эбден жагалданыпты. Yскыным да кашкан. Осындай к ейш аз турЬммен ктаска, мугал1мге, Балгынга кайтш кершемш? Оларга кандай уож айтамын? Bipeyjuii намысын коргаймын дсп, бет1мд1 тырнатып, жагамды жырткыздым деймп! бе? Сонда маган аяушылык бЬтшре коятын к1м? МугалЬм апай ма? Ол бисе, кып- кызыл дау. Yрен-сурен;и айкай Аргык сез кобейеш. Дабырлатканнан не утамын Элде куш керсеткен Кумганбектщ кылыгын буклей, \"та.максаулыгыныц сал- дарынан ересшщ жеткен жер1 осы болыпты\" деп жетес1здйш аймандай стейш бе? Бар шындыкты жайып салсам, epreHri кун1м не болмак? Мынау бузакылар euiirrn, eperecin, касарысып, кулагымнан кику кет1рмей, кунде койкандап, куш корсетin, мысымды кургып, жср сипалатьш журмей ме? Болары болды, бояуы ciiui гой деп, шындыкты жасырып, козгаусыз калдырсам, дым бимегенсш, ciiikLmju дурл1кт1рмесем, мынау корыкканынан жаняалбасалап, аузына кум куйылды деп кеуде какпай ма? Журт алдынла KLiio.ii болмайын деп карсыласып, кол жумсамай, бугежектеп, бугып, бас саугалаганы.мды Кумганбек пен онын жандайшаптары калай тусшед1, калай багалайды? \"Мынау Эденш барып турган ьшжыктын ынжыгы, можан- топай екен. Мыштай болды гой\" деп кезжкен жерле иекгеп, мыжындап журмей ме? 165

Абайсызда таяк жсп, соккыга жыгылганымды кунделЬсп куйю п р л к куйбедшен каж ьт, тагдыр буйырган ом!р шьгргаладыныд матауына шырмалып журген апама шет жагасьш жетюзсем, мукалып калады-ау. Крлынан кслср айласы кайсы? К,абагына юрбщ туиргеннен баска не тындырамын. Меш м уаркеп, \"элщ келмейтнд бар, бсксрге тыраштанганьщ кай сасканыд\" деп решюсе, орынды сскертпесше, екпесше кулак Typin, кысылып- кымтырылганым анама жаксы ма? Осы ойларымды кшгс айтарымды бшмей, дел-сал куйде отырмын, эке. Шермендс болып журген та к та сезще кулак асар ккл ксздессе, кандай раках. Соган бар сырды жайып сап, 6ip сергш калар едьм-ау. Акырында, 6ip жеген таяктан елмеепш дсп, iurreri бурканган ашу-ызамды туйсйс таразысымен молшерлеп, бэрш ез ойыма жендйрд1м. \"Ешюмге сыр бкш рчей-ак кояйын” деген тужырымга токтадым. Осыныц бэрш, эке, йзге жасырмай, жшке тогендей гьш жазып отырганым, жайымды бшеш, жанашырлык тынытып, жмлы C03UI айтар, келш корган болар деген далбаса умгг. Кешке карай, йнкуса болгасын, ой серптт, бой жазгалы ау!.п сыртына карай бет алдым. Мавдай алдымда шыршалы тау. Етегшдеп к ед алкапты кезбен шарладым. Терюксйден саумал nicTi самал бетп обед1. Ьбрдеп ауа тыныштыгын улардыд туда бойды TiTipeirreTiH уйреншЬст1 \"кокелеп\" зарлаган даусы бузды. Kyui бойы тау-тасты кезш, йнегш тартып, айкайлай- айкайлай e io iec i ешш, алкынган да болар. Жуйксш жукарып, басы айналган да шыгар. Ею кез1 жэущреп, кайгы жуткызган тагдыр азабына кашангы тезер екен, бул байгус. Кдршадайымнан кеюрепмае курсанган сэры уайымныд cipecKeH топы ж1б!р ме деген ниетпен далбастап мен де: \"Эке, экс, жан эке, кайдасыд?\" деп бар даусыммен айкай салгым кслсд1. Жанарым жасаурады. Ой-дунием алай-дулей. IhiLm улиды. К,иянга кез Tire миг Улар уш тауды жадгыртып жатыр. Ьдейтип баягы \"кекесГ’. Оган да эддеб!реу элшжегггк жасап, урютш, коркыгкасын, кекесш жан ушырып шакырып жатыр ма екен? Улардыд зарлы yHi жуйкемд1 босатып, жанымды сыздатты. Есйс алдында тунжырап отырганылща Балтын келд1. McHiH кедш-куШмш салыдкы кабагымнан б1рден таныды бшем, бэйек болып тур. Соз арасыдца: — Эден, болтан жанды естоим. Кумганбск жексурынга сез оте ме, неменеге жугыстын, —деп кещл аулаган ыдгай 166

таньпты. К,ыз алдында кысылып, катты уялдым. Бет олпетЕмдеп e 3repicri байкап калган Балгын: —Ешнорсеге ренжЕмешЕ Жур, 6ipa3 ссруендеп кайтайык, — деп тау жакка карады. К,ыздын коныр уш жан журепмщ жылытып ж1бергеншен, MycipKcn турганын сездЕм. Енсемш баскан зш батпанды синап тастап, е з1чш -езш жЕгерлецщрщм. Эке, несш жасырайын, осы Балгын маган ете жакын. Eld 6eTi алаулап, кулшЫрей Караганда, ерекшс 6ip жылылык ссзшемш. Сол ссбеггп мс.алде 6ip кушретп сезш купи м е, оны жш керуге ынтыкпын. Bipre журуш унатамын. Б]рак Балганньщ ме»п озше неге жакын санап, б1ртурл1 шггартып журуш ез басым тусшбеймш. Тек арамызда кезге кершбейтш 6ip куш барлыгын шггсй угынсам да, онын себеп-салдарын пакты дэледдеп айтуым киын. Жан оке, камыгып, жабыгып журген шакта жанашыр- лык сезЫ таньггатын адамнын болганьша не жетсш. Byrinri коныр самал леб1 мен Балгьшныц маган деген п ейш ой- сез1м1мд1 кеп ceprirri. Сол куш таяк жегенЕме карамастан, уйге кониин оралдым. Тентектердщ тегеуршше тезЕчдшйс танытып журген балац — ЭДЕН\". ОН Т 0Р П Н Ш 1 ECTEJIIK ХАТ \"Осыдан 6ip апта бурын, оке, согыстан СэлЕмбек агай келщ. Ол келе жатыр дегсн хабарды естйендер тугел куанлы. Ауылдьщ барша адамы шубырып алдьшан шыкты деугс болады. Eici колтыгында eKi балдагы бар. Сэлшбек агай жиналган журтка кулЕмдей карайды. Карт анасы кеюреп каре айырыла, баласьгн баурай кушактады. Тосше басын суйей ацырады. \"Баланныц жаны Tipi келгенше козайым болып, соган куан, шуюршЕлйс ет, бэйбйне\", — деп, кариялар басу айтып, эрен токтатгы. Жауынгср агайдын да козше жас ipKLireH. Не жыларын, не кулерш бЕтмегендей, жиналган журтка жэутендей карайды. —Жолдан арып-ашып келд! гой. Аягы талган да болар. Жайласып отырсын oyeni. Сусын экелЕндер, шелш бассын. Сосьш хал-жагдайьш сурап, амандыгын бЕлеййс, —дсп, 6ip корня шулаган журтты 6ip сот тыныштыкка шакырды. Солшбект1 журт каумалаган. Тус-тустан анталап, мойын созгандар каншама. Мен де екшемш ко тер т, басымды кылтитамын. Агайдын жузш керуге ынтыгамьш. 167

Сол куш агайдыц уйшде думанды кеш orri. Ауылдыц бар адамы тайлы-таягымен жиналды. К,ос балдагын 1ргелете тастаган Селшбек агай ортада. Сау аягын косшш, шынтагына жастык, Tipen, 6ip жамбастап жантайган. Баршаныц Koai осы тердеп агайда. Хал-жагдайыи сурап, энпмесш уйып тывдап отыр. — Согысты кермей-ак, койындар. Bip киямст-кайым, —дс;ц жауынгер агай. - Оны кермсгсн адам угына коймас, эрине. К,удайым пендснщ басьша бермесш. Ею жактан атылган о к жацбырдай жауады екен. Кып-кызыл шайкас. Кулак туидыра гуplaneген ушактарды кергенде, тобе куйкац шымырлайды. Жср бауырлаи, шуйше тенгенде, зорс-кугьшды ушырады. Бомбаны тастап-тастап ж1бергенде, жсрд1ц астан-KCCTeui шыгады. TenipeKri шаны мен кара кошкыл туман тутйп кауып, кан мен ок-дориш( nici MYHKimi. Калын орман мен тогай сустанып, ажал демшен TiTipKenin, калшылдай тсцселед1. Тарс-турс атыс 6ip сет тынбайды. Дала ортенш, кала кирайды. Жан ссбшге тускен жауышерлер. Окка ушка1ш кескен терекгей кулан жатады. Bipi жараланып, кегерш-сазарьт, ьщырсыганын кергенде жан турш туп. Лдамды адам атады. Аямайды. Керемет коркынышты. — Ой, сумдык-ай, адамды адам атканы Heci, неткен катыгездйс. Отыргандар бас шайкасты. — Жауды алгаш кергенде корыктьщ ба? — дейш жиналгандар Сэл1мбеккс. — Неге корыкпайык, коркасын. Пытырлай атылган мылтык огы, пулсмстгн! зщщ rypcuii зэре-кутывды кашырады. Капелгмде бомба зуыддап rycin келе жатканда, не icTcpinai бшмей катгы сасасы». BipaK шегшерге жер жок- Ондайда озйщен-озщ каЬарланып кетесщ. Тайсал- майсьщ- Тес то с ь т , каскайьш карсы турасьщ. Ею ншщмен алкына дем алганынмен сыр бермсйсщ. — Батыр болып кетеш скснсйшср гой. — Иэ, согыс ойын да, кулю де емсс, —деш Сэл1мбек кабагын катуландырып. — Ол сурапылдьщ сумдыгын ез кез1ммен корд1м. HeMic деген кара журск жандар ма деймш, аяушылык биийрмейд!- 0з1це ыйскссш, 6i3 несше еЫрксймЬ. Карсы шабуылга шыгып, жаудын канды жолын кес1п, оз icTcreiiin езше icren, кары.хпасын кайтаразгыз. — Тубшде 613 жецем1з гой, е. — Жещске жстем1з. Б1здщ жауынгерлер гитлсрш1лдерд1 шдстпей коймайды. Оган сешм мол. Kaaip тыксырьш-ак 168

барады. BipaK согыстагы жагдай да киын. Кыска карай адамдар тштен жансебшге туседг Киш, тамак жетгспейдг Жауынгерлер соган тезш, кенш жур. Энгше тындап отыргандар тыныштала калды. — Согыс аласапыраны аяк асты, — дед1 жауынгер агай ещтмесш жалгап. — Осындай 6 ip урыска юрген едш. Жанталаса ок жаудырып жатканбыз. Кара кустай 6ip ушак тебешзш айналып етш ед1, ж ер-кекп сшкштш, бомба жарылды. Содан eciM танып, жайрап калыппын. Ертеснще госпитальда жатырмын. Мына сол аяктан айырыльшпын. О к суйепмш кул-талкан етшт1 Тунде дорнерлср кесш тастаганын 6ip-aK бишм. — Карагым, оган кеп киналма, жаныцнын Tipi калганына куан, соньщ 03i улкен олжа. Шуюрш1лйс ст. Мше, ауыл-аймагыщшн ортасында отырсын Bip аягыиды садакага 6epin, елге есен оралганьща 6i3 де мэз-мейрам болып жатырмыз. —Ауыддан кетксн баска азамаггар аман-есен бе? Олар не куйде, караплм? А к жаулыкты ана осыны айтгы да, сезге кулак тосты. —Ала, онда баргасын, белшш-белшш кеткенб1з. Эуелдс 6ip-6ipLvii36eH хат алысып турган едис. Keflin 6ipeyfli 6ipey бшетшдей болмай KerTi. Адам кеп. Сел^мбек агайдыц осы сезш естin турсам да, баганадан кекей1мде маза бермей турган сурагымды койганша, тагат таппадым. Сейтг1м де, агайга жакындау келш, т1зерлеп отыра калып; — Агай, мснщ Кошан экемд1 кермедйиз бе? Kmcejii хат-хабар жок, не болтаны, кайда жургеш 6enrici3. — Карагым, екен майданга 6i3fli G3i шыгарыл салып еш гой, ауылда калды емес пе? — Жок, ол да согыска кеткен. — Согыска кетсе, каргам, б1реуд1 6 ipcy бLain болмайтындыгын жана айттым гой. В1лги бсйтаныс адам. Улттары да ертурлг Tumepi де белекше. BipaK мулдес1 6ip. Tuieri ортак жандар. Отанды коргасак, жаудан тазартсак дейдт Озщдей ер1м жастарды, балаларды жеымЫретпесек деген ниет бэршйа. Солгмбек агай согыстын ауыртпалыгын, азабын айтып, тауыса алар емес. 0 зпш[ коргенш, бЬтгенш баяндан, шал- Ke.Miiipncpain сурактарына жауап берш отыр. Эцгшеге айыздары кднган олар, KipiiiK шмей, тан атырды. Сел1мбек агай 6ipa3 кун тыныккан сон, ауыл-ауылды аралап, согыс жагдайын ез бшгеншше журтка тусншрщ. — Ток етерш айтсам, — дед1 ол, — кыс болса, таяу. 169

Жауынгерлергс жы.™ к иш ете кажет. Соны жиысгырып тездетш жонелтуге кол ушымызды бсрсййс. Осы шакыру куп алынды. Обалы нешпе, \"толарсактан кан кешкен жауынгерлерден аярымыз жок\" деп, еркш 031НЩ уйшдеп барын экеп етюзуге келкпт. \"Жау o r a урейш алып, 6ip ка.’пыраса, суык сорып, дснеа муздап екшпн калтыраса, жауьшгерлер не оцады? К,аруды кайтш устайды? Кдскощн калай жецсд1? Б1з ауылдамыз гой. Олмес KynL\\ii3fli корерм1з\", —дсскен журт жылы khLm жинауды дсрсу колга алды. Сарандык таныткан 6ipeyiH кормейсщ. Bspi - мырза. Шетшсн жомарт. \"Жок cjii, нс березйз?\" — дейтш адам некен-саяк- Барын базар етш, ортага салып, жаздыргып жатыр. Сырма кеудеше, тулш гымак, em ipi кулакшьш, жылы шулык пен колгап жнналды. Улкен ожелер жун тутш, жн1 тпрдз. Б1здщ уйде кузде сойган жа1-ал серкенщ т у б т бар ед1. Апам соны iiipin, ж ьты шулык, колгап токыды. Екй-уш ку1ще жнналган Ю1шге 6ip арба толды. Бэрш орталыкка апарын етизш , тапсырып кайтгы. Апам да жауынгерлерге ж1беретш килшерш етизген болатын. BipaK торде, оке, с1здщ кыстык пальтоныз 1чул1 турды. Соны корт: — Ana, кыс жакындап калды гой, ексме суык тиш калып журер. Мына кыстык KiiiMbi ж1берейж, —де;йм. Апам кабагы к!ртит, к е зт е yftiipuircn жасты жасыра алмай калды. 0зше 03i келе алмай, 6ipa3 отырды. Мен де лэм-мнм демедьм. Сосын, басын котерт: — Бул пальтоны ж!бермей алып калып, пайда табайын деп отырганым жок, алтыным. Осы yftaeri экецнщ Tepi споен жал гыз жапиы KiiLwi ол. Сагынганда б1рауык nicKen, маукымды басын журемш. Коз куанышындай коцш жубаньппы бул. Ец аяулы буйым ретщде терде 1пул1 турганьш унатамын. Тыгулы жатпай, коз алдымда турса, маган соньщ eai — мнят. 0 p i демеу. Сол ушш оны кимай а л ь т калдым, —дет. Апамныц K ipubacpm e уflipLureн жас мошпактап тепдш. Сойтсем, кейп! байкадым, эке, апам ci3fli сагынып, ансаганда, осы пальтонызды тас кылып кушактап, басына жамылып, 6ip шалгайын бауырына басып, е к с т - е к с т , жылап алады екен де, талыксып барын, коз m nm ipeTui коршед1. Апам кейдс тым бейкамдыкка салынып, дуниеден ен асьиплн жогатгкандай куй кешш, сшнэрсеге заукы сокпай, не тыныштала алмай, мазасызданатын кезшде, эке, осы Ыздщ киьмицзт алданыш тутып, маукын басуды одет туткан. Неге скенш кайдам, апамныц жаркылдап кулетш 170

Kcai сирек. Kepicimue, жасканшактап, коргалактауы жш. Enccci т у с т , томага-туйык журедт Эке, анам да ci3 жайлы кон ойлайды. BipaK iuiKi сырын айтпай, кеб1рек курсшуш 6ip коймайды. K,a3ip, эке, с1здщ терпйздщ nici сщген кшмйизш мен де кастерлсп, асыл буйым дсп багалаймын. Кешеден ренжш келгенде, нс балалар тиюш, сагым сынып кайтканда, слздш. пальтонызды басыма орап, и1скеп, жата каламын. К,умарым кангандай, коцшш жайланып, эжснтэу1р сергшй сол септе. Кейде с1здщ кен де ыстык кушагынызда жаткандай маужырап, уйктап та кетемш. Аскар таудай эке, каз1р С13Д1 сагынганда ки1мщ1зш багалап, кастерлеп, оны оз1чшге ее api сес санайтын болдык- Слздо кекейдсн шыгартпай еснуйзге ж ш -ж ш TycipeTiH де осы кишицз. 1щр карангылыгы жаппай жамырай бастаганда, есйс алдына шыктым. Тобыягыяы тау бсткейш жацгыртып, азынаган улардын таныс дауысы кулак тундырды. Маган осы 6ip байгус кемейше ксптелген шерд1 жагы карысканша, ни тартып айкайлап, кокссш жаныга 1здеп, козinin сорасын агыза, пора-пора еHiрей, жылап жургсндсй коршедг Онын KOKeci тобырынан б ел ш т, жападан-жалгыз кайла адасып Kerri екен? Осындай ой м е т де коп мазалап кеципмш кулазьгта беред1. Ки1мпиздщ niciH демсу туткан балан — ЭДЕН\". ОН БЕСШПН ЕСТЕЛ1К ХАТ \"Bi3 окып журген EpiKTi есю кыстак кой, оке. Онда pcTei3 салынган оишакты жапырайган балшык уй бар. Бэршщ де кабыргаларын жауын шайып, мужгшеп тастаган. Айгыз-айгыз. Эуелде салынганнан кейш Tipi пендснщ колы тимегенге уксайды. Клике нс терезелершщ де бутйн 6ipeH- саран. Курау-курау. Мал суйкенш, балалар сындырмасын деп, эр уй тсрезесшщ алдына 6ip-6ip туи шенгедщ кэмш койган. Барлык уйдиг ипшдеп 6niicreyi ауылдын куншыгыс юре 6epicbmeri туйетайлы донес уетшдеп б1здщ мектеп. Онын да eciri Kipin-шыкканда обден кажалган. Майланбаган арбадай шикылдап, денендд ттркеш йредг Б1здщ онымен iciMia шамалы. Сьщгырлаган конырау еетшее, класымызга жапа-тармагай жупрешз. Окысак, 6LniM алсак дейм1з. Ынтамыз жаксы. Оган мупиймдер де куанышты. 171

Мектепкс туспа-тус карсы кешеде шагьш дукен бар Азык-тулш, киЫ-кешек сатылады. Ауыл адамдары керек- жарагын осы дукеннсн алады. Мандымды зат табу киын. Copenepi кацырап бос турады. 1шю-сыртк,ы кснереЫ мужыген жер уйлерде туратындардьщ деш KeMnip-шал. BipeyiHUi баласы согыстан оралмаса, екшпнсшщ эжетке жарайтынлары eric басында. Эркайсысыньщ шагын шаруасы бар. Соны талшык, етещ. 0здер1 кыста да, жазда да жубын жазбайды. Мен осы шал-кемшрлердщ уйлерщде журш окитын Мурат, Жалгас, Болат, вк с н снякты балаларды жаксы коремш. Ойгкеш, мен журген уйдщ кок eccri, Мурат туратын уйдщ ею лоцгелекп кипкене арбасы бар. Кейде арбаны есекке жегш аламыз да, 6ip уакыт серуёНдейшз. Кебшде отын экелуге барамыз. Ш епшек терш, арбага бастырып турьш, тиеп екелген отын 6ipa3ra жетед1. Буган эжем1з куанып: —Азамат бодцы деген осы, кеп жасандар, карактарым! —деп аркамыздан кагады. Бет1м1зден дс суйш крятьты бар. Керей атай есеюз мшш, не арбага жегш, ойнап жургеньм1зд1 корсе, \"Болдыргып курггьщцар гой\" деп, ноктасын сыпырып алады да, орюке айдап ж1беред1. Мен ол кюшщ устаханада жумыска кызу KipicKeH сэтш ылги андьш журемш. Ол мунда 6ip Kipce, KyHi бойы шыкпайды. Тем1рлерш кыздырып, согады да жатады. Атайдын осьщдай колы тимей жаткан сэтшдс eceKTi пайдаланып калуга мумкшдйс мол. М уны мен достарыма кулаккагыс ете коямьга. Содан кейш терт-бессум1з жинала\\шз да, есекке арбаны жегш алып, ауылдыц кунгей бстщдеп шаткал койнауына карай тартып отырамыз. Арбанын алдынгы ж агьта отыратьш мен. Делбемйз жщйикс жш. К,амшьшы котерш, делбип ешкш калсак болгашл, кок есек тымнывдап желе женелс;и. Ж ол ойлы-кырлы. Шокалактатып отырьш- ак, отын алатын жерге шезде жетем1з. Bip KyHi Мурат кедщ 6i3re. Ол бар1м1зден улкен. Мектептеп пионервожатый. Б1зд1 жинап алды да: — Мектепте жогаргы класс окушыларьшан ipberen тимуршылар командасын куру кажет. Оньщ Mymenepi карттарга комектесш, колгабыс берш отырады. Б1з де ез арамыздан тимуршылар командасьш уйымаастырып, шал- кемп1рлергс кемек корсетш, колгабыс жасауды эдетке айналдырайык, — дед1 ол. — Жарайды, кешеде салпактап боска сенделгенше, 6ipeyre пайдамыз Tiicin, команда курсак, курайык Муше болуга шетш1зден дайынбыз, —дещк 6opLvi3 б1рауыздан. 172

— Онда командага 6ipbmii болып мен жазыламын, — дед1 Мурат. — Дурыс, бул icri бастаган езщ. Командирше де езщ щ тагайындаймыз — дедйс 6i3, жамырай макулдап. Содан кейш мен жазылдым. — Мен калып калмайын, — дсдо Жалгас. — Кыздарды да шетгетпендер, 6i3 де муше болуга 93ipMi3, — дед! Балш н. 0CTUI, команданы жасактадык буелп кемекп Шалбай атайдын уйшдеп эжейге береййс деп келкггис Атай да, эжей де карт юсшер. Уй-йншщ коп шаруасы аткарылмай жаткан кершедг Сапка турьш, шубап, эжейдкш е кеддк. Комек керектнт рас екен Аула коксьш жатыр. Yft iiui Kipлеген. Коптен октелмегещ KepiHin тур. Бурыш-бурыш — айкуш-уйкыш ормекшшщ торлары. К,арап турмадык Дереу жапатармагай кке KipicriK. Мен иш агашты а л ь т, суга бардым. Мурат пен Жалгас отын бутауга шыкты Ал Болат пен 0 кен уйдщ ауласьпг тазалап жур. Батгын 6ip курбысымен eKeyi уй ниш экгей бастады 9frreyip, уй ауласында да, йншде де карбатас жумыс бастатды да Kerri дерсщ Б1рлесит icrereH жумыс он1мш гой кашанда. Дем сагатга- ак талай nopceni 6iTipin тастадык BipaK ешкайсымыз шаршаган да, кабак шыткан да жокпыз. Колгабысымызга риза болтан эжейдщ: \"Нур жаусьш, карактарым, еркендерщ ессш! Bi3re icrereH кемектерщ улкен icrin бастамасы болсын” деген алгысын алып, уйге кайтгык. Будан кейш де эжейдщ уйше x n i келш, кемек керсетш туру б1здщ дагдылы одетЬч1эге айналды. Bip KyHi KOMammpiMi3 Мурат 6apiMi3iri жннап: —Осьщан оншакты кун бурын жалгыз баласы согыста ерлжпен каза болып кара кагаз алган Токбала эжей;й бшесщдер гой, — дед1. — Б1тем1з, — д ед к бэрЬпз. — Енаеше, сол эжейдщ есйтнщ аддьщда шай кайнататын да отын кдлмапты. Е и-уш кеспелтек томар жатыр. Онысын жару киын. Timi, 6i3flbi де куш ш п жетпейд1. К,арт эжей баласыньщ кайгысымен шойырыльт, азап шегш кальтты . Кезекп кемект1 сол Kicire корсетш, отын жетюзш берсек, кайтед1 — Бул тиьгуршьпар командасынын уйгарымы. Бэр1\\йз баруга THicriMis, — дсп, усьпшсты б1рден куп алдык. Отын жинауга барамыз дегендер шетшен суырылып алга шыга бастады. Тек шыбык басьш сындыруга ершетш, ал тебелес лесе бт е к сыбанатын К,умганбек кана наразылык бишрш : 173

- 031М к кш щ уйшдс TCHTipen журит, 6ipeyre отын тасыганым кай сасканым, — деп кикайды. - Кикайса, кикайсын, — деп, оны онша зорламадык. Эркайсысымыз колымызга балла мен кетпен, шумакталган аркан алып, лез жиналдык. Мен Керей алайдын кок есегш желекгеп кедщм. Мурал арбаны дайьшдады. Содан сон, есекке арбаны жегш, бор1\\из ауыл сыртьшдагы адырга карай ларггык- Мунда лобылгасы кальщ кабак бар. Жоланы орлецк1реп, соган бардык. Барсак, КУ «тын ж елт жалыр. Талай-лалай ольш алган жер. Кураган, ccKipreH, кираган булакгардан аяк алып журпсЬ. Соларды шауып, жинасак, дуниенщ олыны болалыны анык. 0зш13 дптеген жерге сэскелжте желкенб1з. Келкшен, eccicri uio6i оскелсн жерге лусап койдык ла, калыц жыныс арасынан шопшек леруге, ipi олынды шауып, жннауга жапа- лармагай Kipicin кетгж. Мурал: —С ак болайык, аягымызга балла лиш, бсл1м1зд1 булага лырналып алып журмейж, — деп ескерлу жасады. К,аггы ольщды шабуга одк ле, айла да ксрск. Бшгенге оп-оцай. Бшмесен азан. Мен бурын олын алуга еш-уш рел келгенмш. Тж лурган ку агашларды кои кикаламай, 6ip-eKi шауьш, киып, кулаламын. Аланкайга суйреп шыгарамын. Жалгас олын шабуга 6ip u n n i рел шыккасын ба, ки.мылы орашолак. Икемс1здеу керЬш . Агаш лубш шапканда дэл лнпзе а.лмай, кикалакка салып, ба.гга жузш ласка липзш эбперге лусл1. Дегенмен \"Коп луюрсе кол\" дсгсн смес пе, лоп бала жан койсын ба “Шак-шук\", 'Тарс- гурс\" депзш журш, олынды демде-ак лаудай гып уйдж. Арбаны ломенде кадяырганбыз. Дайындалган олынды суйрелш ещске ласыдык. Мурал арбага олын басуга шебер. Жиган агашларымызды лисп едж, эуелде коп-ак сиякты коршген ед1. К,аукиып лур ексн, ныгыздап баскан кезде, ш о \\т и ш калды. Жылдамдалып лагы лердж. Арбаны лолгыра олын лиедж. Тез кимьидадьж па, элде 6ip ерге шыгып, 6ip ылдига лускссш бе, мавдайымыз лершш, эжеплоу1р алкыньш ка:щык. BipaybiK дем алайык деп, лас услше л1зе буккенб1з. 0 зара сойлесш олырганда шыршалы лаудын жогаргы жагьшан \"ко-ке-ау\", \"ко-ке-ау\" деген дауыс шьж,лы. Жалгас лосын дыбыска елен еле калып: — Эй, 6ipey жур гой. Адаскан бала ма 03i. Кокелеуш карашы, — деп, орнынан у ш ьт лурып, жан-жагына карады. Кунде еслилш маган ланые дауыс. УндсмсдЫ, косыла мен де дауыс шыккан шыршалы кабакка карадым. Ешлене коршбейш. BipaK: \"ко-ке-ау\", \"ко-ке-ау\" деген зарлы ун кулагымызга ап-анык еслшедг 174

— Мынау шын адасып журген бала гой. Ж ур, окесш i3flecefliK, — дед1 Жалгас еуелдеп ойын кайталан Сосын мен бул тау кусы улар екенш, онын естш кекелеп айкайлайтын себебш туспипрддм. Мурат: — Бул да э к е а з байкус екен гой. Сагынгасын, тау кезш, i3nen жургенш карашы, — деп жыламсырай сейледт Мураттын да жайы мэлш. Экесш кашан келср екен деп саргая кутш журетш. Акыры, экей келмедт \"К,аза болыпты\" деген караты кагаз атган. LLIeuieci бар. Ол кип де бас иесшен айрылгасын, кайгы-кайретпен аурушан куйгс тускен. Мурат есейгенде экемдц 6ip корсем-ау деп армандап журетш. Бугш тау йпшде улардын зарлы унш ecrireciH KOHLii босап, шггей e riiin турган 6eTi efli елпй. Эке, менщ де жейскешм шаматы бул куш. К,ос тостаганым молтщдеген жаска толды. Ж ан дунием алай- дулей куйге тусть Сойтш мунайып турганымда: — \"Ке-ке-ау, ко-ке-ау!\" — деген карлыккан мунлы ун жакыннан естиш. Тура ботадай боздаган база. Сункьшдаган уHi жартасты жангыртып, шыршаты сайдьщ кен ангарын кушрентш ж1берд1. — Жур, аныктап кореййс. Такау барайык, —дедйс 6ip- 6ipiMi3re. Улар ете сак кус кой, онайлыкпен манайлата коймайды. Сонда да болса, тасатап таска ормеледйс. Алыстан бута- бута арасымен 6ip кус жупрш o rri Байкап катганымыз, тумсыгы кызгылт, мойнында жнцшке ак жолагы бар. Куйрык кауырсындары жалпак, таргьш Tycri, каздан сэл кйпшеу кус. Улар деген — осы. Кдлынга жасырынган уларды кайтып коре алмадык BipaK улардьщ унш тындап, айкайы естимей кеткешпе, кыбыр етпей турдым. Огынды ожейдш уйше океп тус1рд1к. Усактарын бутан, жауын-шашында су болмасыи деп корасына Kipri3in, 6ip бурышка тап-туйнактай етш текшелеп жинадык. Б1здщ монтен кагып кпмьищап, жан-тэн1м1збен жумыс атегешмзздд коргеи эжей бэрЬмззге ризатыкпен карап: — Колгабыстарына ракмет, карактарым. Улкен азамат болындар, — деп шекс1з алгысын бш йрш , айнатьш- толганды Б13 ежейдш уйшен шыккан сон, арбага тола м ш п алдык ДелбеHi кагып ж1берш, eceicri так-тук жолмен жслд1рти1 келе жатканбыз. Алдымыздан Керсй атай шыкты Эдетгегюшше \"eceicri жауыр етш куртатын болдындар-ау\" деп урсады екен деп сескене, урейлене калдык. BipaK атай жузшен рении кершбедд. Демек, урыспайды. —К,айдан келесщдер? —дедп атай 6i3re жылы шыраймен. — Шалбай атайдьщ уйше 6ip арба отын экеп бердйс, 175

— дедис, GopL\\ii3 жамырай жарыса сейлеп. Оган атай: - Буларын оте жаксы колгабыс болтан, карактарым. Мундай шаруага есек болдырмайды, — деда. Bi3 арбага толы мшген б етпзб сн, ссекп жедщртш, алга карай журе бсрдж. Эке, 6i3 осындай кцш-ripiM комекке жарап калдык. Лзаматтары согыстан оралмаган ауыддагы картгарга шама- шаркымыз жеткеншше колкабыс бсрш, кещлдерш демеп коямыз. Олар да ci3fli ансаган мен кусан, кезшде канды майданный от-жалынына аттанган, 6ipaK ел1 хабар- ошарсыз балаларын 6ip керуге ынтык- Элдекалай боллы деп; жандары да шуберекке тукни. Bip жаксыеы - умптерш узбейдт \"Согысы куртыр да бггер, есен-сау болса ср-азаматгар кслш калар\" деп, кунде жолга караудан жатыкпайды. К,арай-карай, менin де ею кезм нщ терт болтаны кашан. Эке, картайып та калган шытарсыз. Елге келщЬ. Кемек корсстем1з. Таудагы улар да кекелеп, шарк урып ой-кырды кезед1. Ол да Meiiin сыцарым сиякты. Кашан жаным тыньш! табады екен, жан оке! Колканат болута жараган балан — ЭДЕН\". ОН АЛТЫНШЫ ЕСТЕЛ1К ХАТ \"Б1здщ жакта, оке, кырык 6ecinmi жылдын кекгем1 ерте шыкты. Кар калын тускен e;ii. Кыс ызтарыньщ кайары тез кайтып, тамтыты качмады. Колецкедет1 куртис кар да epin, Kypenhin жатыр. Cyra бекпегсн жер жок. Тус-тустан аккан жылталар сай-салада жарыса жамырасады. Кыстайты кокыс пен шоп-шаламды сайга карай агызып экетудс. Бэйменей арнасынан асып, мацайындагы шагын ойпаттар мен шуцеггср сута шупище;п. Аспанды кемксрген коргасын тустсс суртылт булт та млырап, жулым-жулымы шыкты. Коныр самал батыска ыгастырып тастады. Ka3ip шайдай ашык оуеде казбауыр акша булт калыктайды. Кектемп кара суык та кепке узамады. Bip-eKi жапбыр жауып барып, кун K03i жадыран шуак TeKri. Жер дсгдш, ширай бастасымен, кек каулап дурюрей KOTcplmi. Бэйтеректер бур атып, жер 6eTi жасылданып, ай табак куннщ шуаш на малына бастатан. Эр кеудете жылылык себе келгсн кокгем ел ецсесш кетерш, бугшген белой жазгандай 6ip. Журттьщ жузнше 176

кулю бар. Верш куантатыны — ел согыстын бггетшше, бейбгг OMip басталатынына ссшммен карайды. Жан бгткен бакьгг пен бсйбгтпшйк кектем! болтай деп тшейдт Кдн токкен кузгындар уясы бузылуга жак,ын калганына кундс кулак турсдт Сотые ертш сешпретш кектем деп бшедт Осынып ocepi ме, арып-аршыган журт та б1рауык ceprireH. Yfi манын тазалап, кора-копсыларын реттеп, малый жайтап, шаруа камына шыккан Бесаташ етегшдеп кен жазык епстйс те жыртылтан. Турен аударган алкап кап-кара. Топырактан коктем nci анкиды. К,ойнаудагы койлы ауыл да ез ырлш не KipicKeH. Койы коздап, акбакай кошакандар кора алдынып шуагында асыр салып жур. Биылгы кектем мол тегшген шуагымен ерекше. CeyipjuH аяк кезшдс айнала кулпырып шыта келдт Табигат Kopinici кандай тамаша. 0с1мдпс бякен жандаш>ш, гул шешек атып, кус сайрап, мал масайрап, тел ойнактап дегендей, 6opi жанартан, жасарган дуние. Елдщ де Kenini котерйпа. Сотые бпуге таяу деген хабарды естire.ii 6cpi куаныштары тштен iueKci3. Былгырдан 6epi ауылда радио сойлейдт К.амбаш>щ ту б йк узын батана орнатып, сонын басына кара калпактай репродуктор win койган. Самбырлап сейлегенде ксремст. Тан атканнан ел жатканша ауыз жаппай, сойлейгй де турады. Дауысы алыстан ест1тедд. Шагын ауыл адамдары ерте.п-кеш осы репродуктордын тубше келш отырын, ел жаналыктарын, эндер мен куйлерд1 тындайды. Кулеш апай, Манарбек ага эн салса, Жаппас Кдламбаев агай сызылта зарлатып кобыз таргады. Халык эндерш калай орындайды десещзпй! Соларды тьшдасацыз, суйсшер едицз, еке. Керемет оншшер. Мумкш, бшет1н де шыгарсыз. OilTcyip олардын шеберлшне, дауыстарынын ашыктышна, накышты eyenbie журт eMice тамсанады. Сонты Kynncpi ел кулага радиода. \"Алматьшан сейлеп турмыз\" деген хабар бершгенде: \"дабырламай тура турындаршы, не айтар екен, кандай жаналык жетк1зер екен\" десш, 6opi елендсп, кулактарын радиога такай тосады. Б1зге ел жаналыган, сотые хабарын удайы жетк1зсти1 дикгорлардын 6ipi Энуарбек Байжанбаев. Оныц аузынан шыгатын ep6ip сез ел кекейше тез конып жатады. Жатталып та калады. 03i де ашык, аны к сейлейщ. Bip/ie- 6ip жакылмайды-ау. Мушрмей сотады. Mine, бугш де осы ганые дауыс санкылдап сейлеп, душнандардын женЬтш, артка карай uierinin бара жатканын, согыстын бггуге — 30SS 177

таялганы жоншде хабар берд1 Оныц устше аудандагылар \"Жсщс жакын, биылгы май мерекесш тойлап, думандатып, Кызыл туды жогары котсрш, елеидетin, куанышпен' шаттыкпен етюзейж. Сейтш, кептен уайым-кайгымен мсэ! болтан журттьщ ец сест 6ip кетеpertix. Мунымыз жешске жоралгы болсын, opi душпандар сескенсш\" дескен корЬтсдд. OfiTeyip, мерекеге дайындык Kyurri. Б1здщ шаруашылыктагы вз1рлйс те кызу. Басшылар: \"Журтгы алацга жннап, митинг втызем1з. Ойын-сауык, уйымдастырамыз. Ат бейгесш кызыктаймыз, кокпар тартылады, палуандар курсске шыгады\" дести жур. Максат — KOKiperi шерл1 ел-журтты 6ip серпиггу, ссрпту, коцшш кетеру. Сондыгыма халык моз-мейрам, жуздер1 жарк.ын, езулер1 кулацтарында. Bip-6iplMeH санырылыскан журт, жиын-думан коп. Жаксылык. нышанымен ел де ажарлана тускен. Мереке Kyui аланла шагын митинг етп. BipHeuic адам сойлед1 Сонын 6 ipi менйт аш м —Аршын. Копшипк алдьша шыгып: — Осы отырган журггьщ Ko6i жарымжан, — дсд1 тещрегше коз салып. — Мына сурапыл согыстын баланы эксдсн, жарды куйсушсн, елмс.п картгы асыраушысынан айырганы, ей, естен кетиес. К,айгысы онайлыклен таркамас. Жарасы да жуык арада жазыла коймас. Бугшп мына жадыраган май куншде \"Согыс 6rrri, Гитлер капут!\" болды дегенгй жтй айтып, куанмсып жатырмыз. Осы каской ipre конысымызга аякасты одыракиап Kipin келгенш есгиенде шынымен-ак урейлендйс. К унЫ з не болар екен дсп тс кущреншк. Не кун, не тун уйкы кормеген кезЬиз каншама. Кей есж жабылганынан ашылмады. Keft6ip шанырак бмржо.та опырылды, куйрсп калды. Сопла да 6i3 майдандагыларды колдап, жеще ушш барымьпды жвнелгш жаттык Ауылдагы жылап-сыктаган жет1м-жес1рдщ мандайынан сипап, коз жасын тиып жубатгык. Bip уз1м кара пан болса белш жеп, суыкка 6ipre тоцып, аптапта 6iprc куйш журш, тоз1мдшис таньгггык- Осынын 6epi жеn id i жакындатты. Mine, 6ip жецнен —кол, 6ip жагадан —бас шыгаргандыктын 6enrici бул. Жешске жетизген де осы куш. Ана аш каекырша тап берген жауыздын тумсыгы бузылып, Tici сыиып, суршш-кабынып, шше жетпей, журю1 уз1лш, паналайтын жер жарыгын таппай сасканын ана радио айтты гой. Сонын айтканы рас-ак. Сол керек болемге! Жер жастансын, жер жастангыр! Элш бшмеген елек. Согыс ашуга klm шакырыпты? 0здер1 емсс не урынган. Алам канын судай агызган каныпезер, тартсын 178

сазайын. Ол airr ургандар \"6i3 женеMia\" деп ко кила иды- ау оуелг Кореш ewii кш нщ кушт1 екенш. Халык каЬарын жене коюдын онайын. Ойлау 6ip баска, бетпе-бет келу, куш сынасу бip баска. Жауыздар ойлаган шыгар, \"абайсызда астан-кестещн шыгарамыз\" деп. Шыгарды. Кателескенщгш мойындап, пщерше су куйылып, сумелекгсй сушрейда емес пе акыры. Соларды жайраткан жарайсьщ, жауынгерлерьм. Арамдыкты аямай таптандар аякпен. Олармен ауыз жаласа алмаймыз. Канга кан дайын, жанга жан пида. 0з»йзд1 аямагапнын е зеп ергенеш. Киян кесю зулмат согыс каншама тагдырдын гумырын кыршьшынан киып, OMipiH шорт узш десещш. Кеп-ау, кеп шыгар. Жещеке онайлыкпен келдйс дейсщ бе? Кайдагы. Туган e.ii ушш, туган жердщ ултарактай пушпагы ушш касыктай каны калганша кайсарлыкнен шайкаскан шыгар-ау. Сол ержурск жауынгерлердщ асыл бейнслер1 ада- ак ел мактанышына айналып, умьггпай касиеггеп, Кастсрленетип хак Жещске жетквш, кара тунекгш коргасын бултын ыдыратып, к ениш сейиггкен уландардын рухы жарык жулдыздай м эн п oumeci кэмиг Кайармандардын ерлшн еш кш де, ешкашан да умытпайтынына мен сенемш. Жылда жанбыр жауып, кун с у ь т, жел турып, шан котер1тш, уйкы-туйкымыз шыгушы е;и. Карашы, жеще KOKTCMUiiH жадырауын Жаймашуак кун нуры бойымызды да, журепм1зд1 де елж1рстш барады емес пе? Ендш ер танымыз осы Жещс тацындай маужырап атып, арайын шаша береш деп тшейж, агайын. Кептен 6epi остin каукылдасып, кауьппып па едйе. Ыза мен кекке толы кеудем1з liiep.ii емес пе еда Mine, жаксылык шапагаты шарпып ejii, маркайып мерейвпздщ шырайлана бастаганын кермеймкщ. Енда, тендрьм осы багытган да, бакытган да айырмасьш. Кайда болмасын 6ipniri куш тш щ — Tipniri Kyurri. Мундай жагдайда терт кубыладан тугел кантаган душпан да тук тындыра алмайды. Ен берйс камал — сол 6ip.Tix Биыл жауын-шашын да мол. Ырыс басы осы Келщдер, майдан жещеш енбек жещс1мен жалгастырайык Береке-б1рлйс танытайык Жиналгандар: \"Аршын дурыс айтады, колдаймыз\" деп 6epi ду кол шапалактап, апам созш куптап жатгы. Мен де мактанып калдым. вйтпегенде ше, апамды журт колпаштап, оспетгеп жатса, неге куанбайын. Ш1ркш-ай, оке, сол кезде озщ болар ма едщ! Апамнын созп! суйсше тывдап, сен де кол согар едщ-ау. Co3ci3 corap c/ibi. Апамнын Tc6ipeHicri мезеттеп уншен де, тулгасынан да жауга деген ошпендалйс айтпай сезшш турды. 179

Сол куш бпдщ ауылдан курсске шыгатын еркск палуандар табылматандыкган, апам мен Балкумю анай сксу| белдесп. Bipin-6ipi жене алмай, кеп сайысты. Оган жнналгандар жагы мэз. Кол согып, гу-гу eTicin, тамашага кенедщ дерсщ. Не керск, май MepeKcci куанышты, кециш erri Дала да шуакха шомылып турды. Май айы кандай тамаша! Дала келбетш айтсанызшы! Коз тоймайды. Согыс та 6irin, жауынгерлермен тылда1ъглар елге, туган жерге кайтады деп жатыр гой. Ci3 де келеш гой, эке. Жаудын K03i курыса, ол жакта не бар. Елш сагынып жургендср 6ip кун де токтамас. Согыс оты енш кайтьт тутанбас. Гитлершшердщ ездер1 де естершен таныпты. Кайта бас кетерместсй болтан коршед1 гой. Эке, озЬии сагынгасын ба, басымда шым-шьггырык ойлар коп. Тунде копке дейш уйыктамай аунакшып жатамын. Апам да денбекшш yhrncn шыгады. О зш ойлап, кандай куйде, кай жерде жур, окка ушьш кстпед1 ме, аман-есен бе ексн дейтш болу керск. ©те мазасыз куйде. Кеше ауылга шугыл хабар жетп. \"Сотые б1ржола 6rrri, Рейхстагка Кецсс елш щ Туы пплдГ деген куанышты хабар жетклмен, баскарма: \"ел-журггы кулагдар етшдер. bapi сстюш жаксылыкты\" деп, жан-жакка Kici ж1беришт, уйци- уйге балаларды жупрттт Kiiui де, улкен де масайраган. Журектер1 елж1реп, ашык- жаркьга кулк1 кобейген. Эдеш озш де жараскан. Bopi кундей жадырап жур ешейш. \"Жау уясыныц бузылып, талкандалганы шын ба, eripiK пе\" дегендей 6ipiH-6ipi Жещс кушмен куттыктап, далбалактап, кушагын жая умтьшы- сады. Эр жердсн к енш й эн ест1тс;п. Двцгелене бнлеп жургендер де бар. Yй шпнщ 6epeKeci шргендей. Дастаркандар ксн жайылган. Эрк1м барымен базар. Жаксылмк жатсьш ба, \"Согыс 6irri, Же1йс туы котершдд\" деген хабар ауыл-аймакка шезде тарады. Сол 6ip cyiiinini сураскандагы con i корсен гой, эке! Айтып тауыса алмайтын шат-шадыман дегенщ телегей-тешз. Жург куанысып, тес кагысьш мактанганын кврсещз гой. — Жаудын кул1 квкке ушты! — Ti3e бугш, бас nin, жер кушып калыпты. Еститшщ осынаай создер. Кептсн куткен жаксьпык. Bopi жауды табалайды. Кенес ел1 жауынгерлершщ ерлшне суйсшеда. Ka3ip шаруашылык жещс тойына дайындалып жатыр. Мектеп окушыларына ойьш-сауык кою тапсырьиды. Камба тобесше Кызыл жалау тт д щ . Бийсте желб1реп тур. Ол эр журекп теб1рентш, тым алыстан коршедт Осы алкызыл жалауга кэз алмай карай 6epeMi3. 180

Ауылдын шыгыс жак беткейшде жазык жон бар. Осы алкап тутаскан кызыл-ала гул. Каптаган бэйшсшек. Толкыкданып, тербелш, кулпырып-ак тур. Жыл м езгш де жаксылык нышанын сезе мс деймш. Бурын таргылданын, ерте квктеп, тез курап кететш лаза oiiipi кереметгей жайнап кеткен. К,удды 6ip Женю куплю арнап оарген гул аланы юпетп. Осы алкапка эрк1м-ак кызыгады. Оган апам да тавдана карап: —Жещепен оралган жауынгерлерш гулмен карсы алсын деп табигат тарткан сый гой бул, —дсйш меШрлене свйлеп. —Teri е з1 кокжнекпен астасып жатыр. Майдандагылардын 6opi дс б1эдщ ауылга келсе, гулге кенелд1рш ж1берер ещк. вес in, ессш! Жылда согыс ортш щ жалынына шарпыл- гандай 6ypnepi бурюш, кауызы ашылмай ерте солушы ед1 Тамыры теренде гой, сембеген. К,аулап оскен. Бейбгг заман кайта басталды. Гулдер солмайды енш. Тек элейLieи узш, сыйга усынатын боламыз. К,урмет пен гзетплисп бишрш , ак ниет айтамыз. Бул сондай сый-сыяпатка арналган сулулык бейнеа, меЙ1р1мдшж белгкя, каргам. Мынау каптаган гулдер жеHie жьыынын жауказындары. Карашы, кандай тамаша! Апам маган гул жайын осылай тусишрд!. 03i тутасып жаткан кекмайсаны кешш, алга карай аяндады. Мен 6ip шок кызгалдак тсpin алдым да: — Ала, мынаны ci3 алыныз, мен тага да терейш, — дешм. — Тер, алгыным, тере бер, майданга кеткен агаларын кслш те калатын шыгар. Солардын алдынан гул алып шыгамыз. —Апа, ен тандаулысьш уйге апарьт, суга салып коямын, вкеме сактаймын. Едден бурын гул усынайын, дайын турсын. — Дегенще жет! Твщрем тшеуццй береш! Апам тсрен к у р еш т алды да, терю бурылып Kerri. Байкдсам квз1 жасаурапты. Квнпй босап кеткен-ау, шамасы. Ш аткая жактан, улар да кай-кайдага ойды козгап, кекейдсп eni мунды ырьтге, кушрене к уреш т, \"ко-кс- ау, ко-ке-ау\" деп тауды жангыртып жатыр. Едш согыс куйзелтш, ер-азамаггы саргайта сагындырса, мына уларды OKeci тастап кетш, зарыктырып койганын кермейм!с1з. Эй, тагдыр-ай! Эке, апам да cisfli кашан келеш деп зарыга кути! жур. Енш ауылга кайтуга жеще жол ашты. Кешжпей оралатын шыгарсыз? Кдтр кызгалдактары куше умсына караган. Кдуашактарьш 181

ашып, тещздей толкынданып жатыр. Сайын дала кудды 6ip жецю жалауыньщ алауына орангандай нартгана тускен Табигат коркше кез тоймайды. Келш корййзий, оке?' Туган жер кандай керкем. Жауынгерлерге коктем гулш сыйлауга 0з1рленш журген балан — ЭДЕН\". Аршын естелйс хатгарды opi карай окымады. \"Эден1м ecTin журш, ер жетп гой\", —деп, нитей куб1рледё Сол кезде Кршанныц жыракка коныс аударуга бет альш, жук салганы дэп каз1рг1дей болып коз алдына елестедь Аршын хатгарды окып отырып та, окып болганнан ксйш де катты теб1рендё Оган елее косылды. Бул естелж- хаттардын op6ip жолы шындыкка толы едё Онда экесшен Tipi айырылган Эденнщ боздаган yHi, сагынышы, арманы бар. Эр бетше агыл-тепл аккан коз жасы сщген. Аршын кезшде болтан icxe болатгай бернстис таныткан. 1штей ек ш ген тен , жаралы журекп жубатпакшы болып ез баласын 03i талай алдаусыраткан. BipaK 6opi куйлйшке толы ана журегш де, окссш саргая кутксн Эденнщ жан- дуннесш де селт етшзбейтшш лнтен сезетш. Бала коней Кур аддауга б1рде сенш, б1рде сенбей, емушты ой жетегшде, беймаза куй кешш журд1 емес пе. Будан еткен еклйш бар ма ©м1рде. Онын уетше К,ошан коп уакыт боны Аршыннын ойынан да, козшщ алдынан да кетпей елестеп турыл алды. Сондайда: \"Tipi жес{р еткен! жетпегендей, ауык-ауык TyciMe енш, ойыма орала беретйй Heci. Корланганым, уайы.м-кайгым аз болгавдай кай- Кандагыны ес1ме туаредг Онын уетше Эден де: \"Ала, экем кашан келед1?\" —деушен танбайды, коп мазалайды. Эден1м екесш жаксы коре;й, хат жазатын. Мынау-сол. 03i ожептэу1р жиналып калыпты гой. О, сорлы К,ошан, Кайда жур екенещ каракан басынды куйттеп, ауылдан ат-тонынды ала кашып, адамгершейк ардан аггап, баланы Tipi жетём, меш Tipi жес1р етш кетш едщ. Tipicbt бе, ол1сщ бе?\" Осындай ой жан-дуниесш жалындай шарпып ети. Денес1 бей-жай. Саласы сан-сакка жупрдё Хаттарды жннастыра бастады. Адам тагдыры неткен киын. KyHi кеше ел-журтка Кошексн атанган мына кара шал оньщ монш ещй 182

тусштендей. Алдамшы вшрге, онасыз дуниеге шлей кайран. Жалганнын жалт етпе мшезшщ барлыган, xinri, аякасты уйкы-туйкы болып, астац-кестещ шыгады деп эсте ойламаган-ды. Кезшде 6ip ауылга взг би, e3i кожа, торг кубыласы туп-тугел, кепке eMipi журген азамат e,oi. K,a3ip онын 6epi козден булбул ушкан. Дуниенщ инедей де кад|р1 калмай бара жаткан тэр1зд1. Мына йршишс cypeHci3, магынасыз ешрге айналган 6ip дуние, эйтеу1р. К,ошан елден удере кешкен бетге Бшжеккс такау ауылдардын 6iputaeri нагашы журтьш сагалаган. BipaK еш ракат кермед1 Нагашы журагатынын турмысы жукалтан болып шыкты. Б1разы дуниеден кайткан. Е й TipLiepi согыска алынган. Калгандары оз1мен вз1 Kyue.'rrepi гана бар, калт-култ еткен шаруа екен. Кошанныц кергеш- бейнет, сады суга кейл журедг Кор болганын енд| ссзшгендей, шггсн тынып, бармаган Ticrett береш. Ke3i булдырап, ем1рден жи1ркенетищ1 шыгарды. К,айша да К,ошаннык осал жерш багап, тьгрп етк1збей койгалы кашам. Кеудесш каарст кеулеген Кошанга кол ушын берер, жанашырлык танытар е ш ш ж ок манайда. Ж алгаздыктын сазайын тартып, uuKi мун-зарын айтатын пепде таппай торыгады. Оны тусшетш, сезше кулак асатын пепде жене жок 0з1мен e3i жалгыз калып, жан-дунис куизешсш бастан огкергел1 тштен кажыды. Кейде акылынан адаскандай анкиып, мен-зен отырады. Ой Ty6i неткен тунгиык- Батып кетед1 дс, содан шыга алмай малтыгьш, узакты кун урейл1 куй кешещ. 3epirin кеткесш кумалак салып, бал ашады. Онын да мон-жайын жете бшмейш. Kecin етш кормеген ырым eiheyip ермекке жаксы. Кумалакты шашып ж1берш, топ-топка белш, \"ельм аман ба, ОденЕм кандай куйде жур, мандайы ашык па, жол тусш, кездесуге жаза ма, жок па?\" деп куб1рлсп, оз ойын ез! топшылайды. Жорамалмен жориды. ”Е, ToHipi-М-ай, аян бер\" деп жалбарыпады. Кумалактыц белшнл, жайылуы мен ашылуы, кощлшен шыкса, олденеден ум тенгенд ей елепзш ceprin калады. \"Ел-жургыма оралсам, вдеш мд1 корсем\" деп армандайды. Ощзай атгы кун бола калса, 6ip кезде алды-арзына карамай, бала-шага кусап тура к аш ьт, ауылдан безш, л а г ь т кеткенш ойлап, озшен-вз1 уялады. Yн-тунс13 удере кешкенш намыс керед1. Осындайда \"Ой, эй, б1лмести; жасаган екенмш\" деп басын шайкап, тецселш, кэдпчгшей абыржпгыны бар. Сейтеш де елден 6ip хабар ест1мегснше тарьп ады, зарыгады. Кошаннын каггы киналып, кошрепнщ уайымнан каре айрылуыньщ да жвш бар. Ол дэл осындай тагдырдьщ бейней мол кезещне тап боламын-ау деп есте ойламаган- 183

лы. Согыстын алдында да, каиды майдан кезшде дс, кнындык корш, азап тартып, жаны мурныныц ушына келш, тыгырыкка лрелген ш ага кемде-кем. Тек Кдйшага уйлснгснде 6ipai канку сезден кулагыныц сарсыганы болмаса, одан да кешш кетш кутылды. Бшкск мацына келш, ел катарлы жумыс гстедг Кейнйрск карауылга турды. lilyKipuiLiiK, бэрш де 6ip кюшей-ак, аткарды. Ол жагынан еш пендеге окпел1 емес. Жылдар жылжып отш жатты. Бникек вщрше турактаганына да жиырма жылдан аскан. К,ошаннын куаты кайтьш, ендцл ripniri от басы, ошак кдсыньщ, кора-жайдын шаруасымен гана калган. Бар билис К,айшада. К,ошаннан кайрат кеткен сон-ак, куйбец прлйсгщ енгшесшен бас катырганы болмаса, жылы кабак танытуы сирекс1ген. Bip кезде ынтызар болып, колы вред жеткен Кошанды бугшде онша кезге 1че бермсйд1. Кейде пыскырмайды да. Журш- туруы ез еркшде. Осындайда Кошан корланып, капаланады. Квщл1ме медеу болады, айтканымды Tycineju деген Кайшанын кудер узе бастаганын ойласа, журег1 езшсш. Жургка сыр бишрмей жургеш болмаса сырты бутш, uui тутш. Кей кундер1 нэр сызбай томага-туйык буктусш жататыны бар. Yitt uubiae Кайшадан баска кезге LiLnep пенде жок Оиымсн кашангы сейлесе берсдз. Сыртган ешк1м келмеген сон внпме epici дс тар. EKeyi де от басыньщ оны-муны т1рш1т1гшен о к бойы узап шыга алмайды. Ымырт yflipuiiclvieH ас-суын ииед1 де тесектерн! салып жатып калады. Узак отырын, ермек стерге отбасынын алданышынан да тулдыр калган. Кайшамен отаскалы отыз жылга жуыктады. Осы уйдщ табалдырыгын атгагалы, жасаган нсмнщ кол басындай кызы.1 етЙ1 кимай койганына катты налилы. Тэуйпен- тэуш коймады. Емделд1 де, дэршенш де. Талай аурухананын ecirui тоздырды. He6ip 6Lirip деген балгерлерге де табынды. Ырак ешкандай ем дарымай, шипасы тускен емес-Ti. Ешкайсысы кеселдщ кайда жатканьш, кшенщ кшнен скенш ажырата атмай-ак койды. Bepi де тек кещл жубатудан epi аспайды. Кошан да бала суйш, маукын басар corri алгашкыда сагана кутетш. Бала дссе ннкен асын жерге коятын. K,a3ip не icrepiH бишей, штен тынады. Баласын жетелеп, не немересш eprin журген 03i курбылас карггарды корсе, журеп карыс айрылып, кабага туеш, KOHLii бузычып, б1ртурл! кулазып калатыны бар. Бул сетге К,айша да кайгы жутып, кан тушреш. К1мнщ багын kLm байлап жургенше кездер1 жетпейд1 Сыртка сыр бермегешмен екеушщ де кещш жудеу, жуздер1 жабыркау. 184

K,acipcTri кайгы табы сарытап кып енсссш езш тастаган ба, б1рауык кабак ашып, кещ л cepriTyi сирек. Кей-кейде Кошан отбасынын шыркы сабындай бузылмай тургандагы кунш ойлап коятьшы бар. Жумыстан шаршап-шалдыгып кслгенде Эдеш алдынан шауып шыгып, етегше оралып, мойнына асылушы едд-ау. Сонда бар дуние, куш бойгы бейнет умыт болатын. Енш мше, ку пзеш кушактап, жауар кундей тунерш отырганы. Кении уясы тозган торгайдай бытырацкы. 0 з icine e3i сан согып, екшгендей молиед! кеп. Енгезсрдей денелЬак еда. Бул куш тарамыска пйнген канка суйсктер1, кур сулдеы калган. Бен ож1м-ож1м. Bipjic Кайшанын: — Б1зге кудай шмеш гой, от басында екеуден-екеу шошайганша ортамызга ермек болсын, 6ip бала асырап алайык та, — дегеш бар. Бул сезди естненде Кошаннын сай-суйеп сыркырап, журеп зу erri. — Аузына келгснш оттамай, жайьща отыршы. 0 з баламды жарылкап, xici баласы калып па, —дед1 де Кошан Tepic карап бук тустг Inii кара казандай кайнады. TicreHin, булыгып жатты. Муны Кайша да сезе койды. \"Кшшгшнен шыккан урпагым бар артымда дегел1 отырсын гой, е” деген сездер тшшщ ушына оралып едЕ негып сабыр бергешн кайдам, шалынын жай огы тигендей кпналыс куй кешп! отырганын сезйш ме, oftTcyip, айтпак ce3i epbccia кемейше кептелш. Tic арасынан шыкпай калды. —Уй, жасаган нем, не жаэдым, —деда де Кайша орньшан турыи Ke6icbi суйрете басып, сыртка шыгып кеттг Кошан ofleninui ohtlmc желюш узш, тым-тырыс кана оз жонше ксткенп1е алтей куанды. Эйтпесе, осындайда желпс пайда болып, eai-oaiiien кутырьшьш, аш ы ккан арыны оцайлыкпсн басылмайтын. Ат т1згшш 6ipa3 жШерш алып, шакшадай басын шакпактай шагып, оню-тэнкюш шыгаратын-ды. Кошанньщ елш ансап, eriiie ешрейттл Keii сонгы кундер1 тым жшлеш. Мундайда тула бойы босап, жж-жапар болып, кияли ойларга бершш, еткенш топшылайтьнш бар 6ip сетке. \"Жат елдщ жаксысы болганша, оз елщнщ сакшысы бол\". Эй, бурынгылар-ай, неткен 6airip. Kopin-6Liiii барын айткан-ау данальпсты. Кептен 6cpi шла ойларын топшьшаган Кошан 6ip куш эйелш е: —\"Адасканныц айыбы жок, кайтып yrtipiir тапкан сон\" деген бар гой, Кайша. Елдеп агайын-туыстарды гздсшк те. Эден1мд1 6ip керш, бстшсн cyftefiiu. Ержстксн шыгар. Еша жетшарсткеншшн жен1 келмес, — деген! бар oiulmc арасында. Сол-ак скен Кайшанын талагы таре кетгг 1стщ байыбына бармады. Kesi шарасынан шыгып, даусы 185

шанкылдап, en -cerrin арасында Кошаннын шарадай басын шак-шак кылган-ды. —Сенщ ендш ойыц MCHi кащытып, Аршынкща барып, Эденшда кушып, марапат шекпек екенсщ гой баяга! Басында кермей калып па ен, эуелде алжастырган кандай албасты. Мен саган Аршын емес, козщщ ашып кара. Едщ умытпай, емсксуш карай гер, мунын. Осы тетзрегенщ тенпреген. Аузывды жан та, жайына отыр, — дсп Кдйша есйс алдындагы коршшердщ козшше тшшщ тиегш агытып, казбалаган сездер/н теки де салды. Зыгырлы сез жер-жеб1рше жеткен Кошан аузын бутан епздей безерш тукырды да калды. вйтпеске шарасы да жок едг Кайшаныд казан кайнатар кыдыр .\\iinc3i езше аян. Осыдан 6epi Кайшадан елердей коркады. К,ас-кабагына карап, ар жак, бер жагына шыккансып, мэймец кагып журед1. Квбше кентсршжке салынады. Кдтынмен кактьпысып, тайталасып, свз жарыстырганга жаны кас. Остin ыркына кенш журш акыры К,айшаны басына шыгарып алды. Енд1 ол асау байталдай атылып тур. Аузын аштырмайды. Ойтпесе жанагы шу шыгаратын оцг1мс мс!? От басында акылмен шешет1н шаруа емес пе теп. Оньщ есесше ауыл-аймакка абыройын айрандай тегш, дан-дукын шыгару ecTi адамнын ici ме? Е.таен хабар-отарсыз кол узш kctkchI де осы Кдйшанын xecipi. Эрекет1. \"И, койшы, не бар елде, миынды шукьш, кулагынпыд етш жеген1 аз ба едГ, дсп журЙ1 хат та жаздырмады, хабар да алдырмады. Акыры Kivniiii кайда екенш бшмей, елден кудер узш, егей журт атаньш бара жатканы мынау. Мше, жагы пышак кайрагандай суальш К,ошан отыр. Жуз1 сьшьпс, К,ой коздер1 шушрейш, вщ нен катгы 6ip кейгстйс байкалады. К,иял тунгиыгына шомган кейшпсн сузше карап кояды. Сэдден сон енкейген кеудесЙ! керш, eKi кольш тараштап, буындарын сьпс.ырлатып кысын-кысьш алды да, аягын косшш ж1берд1. Кешеден 6epi дамьы тауып, жамбасыньщ жерге тигеш осы. Жалгыз сиырга кыска шоп шабамьш деп бармаган жеpi калмады. Ойпацныц 6opi курап тур. LLIe6i селд1р, канша тыраштансан да онбенщ. Сонда да карап отыра алмады. KyHi бойы букшен-букшен куйтендед! де журд1. Enai бе-ii бугшш, суйек-суйеп сыркырап, буындарынын босап отырганы мынау. К,исайып жатып, тсрсн ойга шомады. Осы 6ip максатсыз сарсылына, магынасыз TipiULiiriiic кайран. \"Менщ муным не осы? Картайганда книге суйенемш, к1чш TipeK етемш. Кудайга inyxip, солем 6epin туратын шалдар басымды суйер. Bipax 186

аргга калган туягымнан 6ip уыс топырак буйырта ма, элде буйыртпай ма?\" Осыган келгенде кез алды карауытып, басы айналады. KeKiperi карсы айрылып, дал-далы шыгады BepeKeci кетш, бей-жай куй кешедт Бурын куаты барда кеп нэрсеш ойламайтын. Эл-дэрмеш курып, купи кайткалы кияли ойга шомып, ауык-ауык курсшепши шыгарды. К,аз1р де ah Lien, yh iien , тынысы тарылып отыр. Кеберсйен тавдайы яоб1мей, ту ю р ш т кояды. — Эй, катын, шайынды тездетсещш. К,айша бул дыбысты есггкеш мен асыгы стык сынай танытпады. 0 зш щ жайбасарлыгынан ары аспай, басын кекшен етюзш \"жанын шыгып бара ма\" дегендей шалына ала козш щ астымен 6ip карады да, аягына олкы кебюш шш, суйрете басьш, сыртка беттедт Сары шэугЬм дастаркан шетше жетер-жетпестен К,ошан: — К,уйшы тездетш, — дед1 кесеге кольш созып. Eici- уш кесе шайдан сон шущрейгсн кезше жан бп-ш, шынтактагы жастыгын умаждап кайта буктеп, кеудеси! котерЬпареда. К.ою шайды аузы мен енешй! куйипре сораптап, ycTi-устше урггады кеп. Ыстык iuiin, nio.'ii кангасын тамырлары TipLiin, жуган шуберсктей куарган ощнс шырай жупрш, конги жшсш жадыранкы тарггы. Осы кезде ecix алдында журген кемгпршщ суйек сыркыратар азалы уш ecruiin, кулагына турищей тищ. Элгшде гана бабына келген кеции су сепкендей басьыып, йпкен-жегеш бойына сщбей, clie flii де калды. Айтпак болган сез1 кекейише туишыгып, кеседеп шайы суып, iniLiмсгсн бстге кала бердг — К,акпас-ау, какпас, кораньщ аузын неге жондеп бекггпегенсщ, а! Ана карасан бузауьш тагы да eprin KeTurri. Yiii катулы KCMnipinin мыла кылыгына ызасы келш, нитей куйщщ. Дереу шыга коймады дегендей К,айша кайта шуйлйа1. — Эй, жср жуткыр, какпас, уйде омалмай ш ы к 6epi. 1зде ана карасанды. Кемзйр буйыра сейлеп, уйге жер тепк Lieй Kipjii. К,ошан Колымен жер Tipen кетерше 6epin еда, Ti3cci кигг етш, кайта шект!. Ko3i карауытып, сылк отыра Keiri. Ызага булытып, жыларман калге Tycri. Теулйс бойы дамыл таппай, сши гана пзе буккендс, кудай тынышынды алгыр иэтшагар Кайшанын siicip салып, зыгырданын кайнатып турганын кермеймюит Ашу мен ыза кец кеудесш кызган TeMipfli баскандай карып барады. 0зш щ осы 6ip дэрменс!з халше куйшещ. OiHiMeHi орбггуге сескенедЕ К,айшамен тайталаса 187

алмайды. К,арсы сеэ ai'rrca 6irri, таны атып, куш шыкдайды 1штен тынып, ундемей женедт Каукары жеткеншс кимылдайды. Бул жолы да салынкы кабагын тыржитып: — К,ап, мына неменщ маза1ш атуын-ай, э, — деп орнынан суйрсплш арсц кетерщдЕ - Далада олссм де ол карасацды isfleftiH. Шайтан жетектеп Kerri дейсщ бе. Турган шыгар 6ip сайдын шуканагында. Енкейген кеудеа бугшген бетте буын-буыны сыкырлап кебюш киш, кора жакка бетгед1. Кеудеден жан шыкпаган сон киын екен, кур сулдесш зорга котерш бара жаткан кара шалдын кимылы да тым аянышты еда. Ауылдан узаган сон Кршаннын санасы сан-сакка жупрдг \"Осы Кайшага тап кылган кай кудай, алды- артымды ангартпаган нснщ буы, Кудай-ау\", деп жатып кеп капаланды. EKi беи нартгай, суйеп мыкты, тор ей толык кезйще катынга мыкты-ак ед1 Eaai мше ол дэурен кезден булбулдай ушты. Каукар кстш, табысы азайгалы эйел бстше караулам калды. Сес корсетерлЬс шама да шскгеулЕ K,a3ipri озшщ прлшне конин толмаган карт: —Эй, ку нопсшщ корлыгы гой бул, эйтпесе Эдешмнсн ажырамас едим. Ел-журттан адаспас едш-ау, — деп екшшгген езеп ортенгеидей отыра Kerri. Жар кабакта шонхиып отырыи тагы да киялданады. \"Затым адам болтан сон, кангыл журген кайыршылык прлш лш биш рпм келмейш ешктмге. Эйтпесе мен не кормед1м, не еспмедш. Елдеп К,ошекен деген курметтщ орнына \"конысынан ауган К,ошан\", \"шрме К,ошан\", \"ку бас К,ошан\" атандым. Маган тагылган осы есЬмдер талай- талай журепмд1 коян тепкендей flip enciafli смес пе. KoxiperiMjn удай ашытьш, кабыргамды кайыстыр1ан канку сездер каншама. Памыс оты маздай алмай кеудемде туншыгып, сыртка шыкпай быксып ешш жатыр. Жан- жагыма жалтактаумен, жасканумен кун кешкенгме к1м кшагн?\" TipmLiiK таукымеп жанына аяздай баткан К,ошан жападан-жалгыз узак отырды. Бурын да кеп ойланатын кезпще aJШЫ-apтын дурыс найымдамаганьша нитей налып, назаланатын. K,a3ipri отырысы да тым аянышты, xani де мушкш байгустын Жалгыздыктын каарстш, ел-журттын Kaflipin, осы бугш, шынымен сезшгендей. Тагдырдын каталдыгын да, езш щ кателнш де ewu-enni тусннп, соньщ зардабьш тарткандай куйдеп xani аярлык. Елден безш, нагашы журтына келгел1 кешл-куШ 6ip жадырамады-ау. Коп куййс озект1 ертен, окшдфш, бармагын TicTerripin жур. Осындайда алжасканына окшедт \"Жас катын алмай, кайгы алдым-ау, муным бшместж екен\", —деп шпен талай 188

камыкты да. Елгс кайтын баруга бет жок. Онын устше KCJireJii хабар-ошарсыз. К,айда келш, Кайда турактаганын айтын 6ip де хат жазбады-ау сабазыц. Елде шмнщ Tipi, к1чнщ e.ii екенш де б1тмейдг Боршен дс бсйхабар: Олардаи (мржола кол узгсл1 де кай заман. К,ошан ой жстегше Liecin, есещтрегендсй болын бармагын тютеген бегге 6ip жамбастан кия бетксйге кисая Kerri. \"Kepi суйеккс тугаи жер тонырагы буйырмай ма? Кулазыган ко|цл1ме 6ip мыскал куаныш муры куйылатын кун туа ма? Элде бул дуниеден огкен1м бе кушренш\". Козшен ыршып жас шыкты. Жынданып кетердей калл1- калш етеш. 03Uieji-e3i южшш, езш тукыргып, мшеп, куртып отыр. К,айгы туШ туцгиык, екен, Кошаиды теренше батырып, уйыгына дщкслетп де тастады. Белгйлз 6ip ащы муц журсгш жабайы мысыктыи тырнагындай бурш, жегшей жен барады. Ойтпегендс ше? Куйшбей кайте/а? Жалгыздыктын корлыгын жаны сезйцц. Бурын да уйше жошпеши адамдар келе бермейтш, олдормеш кетш, дастарканынын Maaipi азайгалы колы бос Kopuii-колац мен 03i тургылас шалдар да бас сугудан нышак кескендей тиылды. Басы ауырьш, балтыры сыздаса кощл сурайтын, жагдайды бшш, жэрдемдесетш пенде де жоктын касы. Шынын айтса ешкеш жок. Жаны ашитын жакын-жамбарьщ болмаган сон ктмге мЬщет кыласыц Орктм озгмен-езг Энеукуш тосек тартын 6ip аптадай жатканда есншен 6ip пегще сыгаламаганда-ак кара шалдын конкп суыган- ды. Сонда кара шал: \"0з елтм болса \"К,ошекен сыркатганьш калыпты\" деп букш ауыл-аймак к ен й ти й сурап, дамьш бермес ед1-ау, —деп ойлады. — Егер олай-булай о дуниелйс бола кетсем, олдекандай кун туады басыма. Жаназам да шыгарьшмай, арам комшмессм жарар осы. Е, Жараткан Нем, озщ куат бере гор, Heci6eci3 жаратылган пенден емес шыгармын. Ой, бел1ч-ай, сепз коз1м кЕпздцеп, курысып калыпты гой. К,уяны кургыр устан калмаса жарар едц кирелендеп ауылга жете алмай калмасам неттг Е, эруак, колдай гор\". К,ошан Lirepi карай 6ipneine умтьшып барын, орнынан орен легенде кетершш, белбсуш тартып, кайта буынды. Жогын гздемек болып, бел астьншагы терец сайга карай бетгедг К.ошан каракаска сиырын бузауымен косьш айдап, уйшс тун ортасында жегп. К,арацгыда cypiHin-кабынып журш ауылга озер Lnbcri. К,ора cciriH мыктап 6eKini де, есж 189

алдында 6ipuia.Ma уакыт дамылдады. Кайша тырс етпейд|. Yйыктап жаткдн болуы керек. Эбден басмнып алгандыгымен коймай адам курлы кормей, пт корлык керсстш Mencui6efi карауы KOKipcriH кдлакай жалагандай ашьггып, жанын жегшей жеп бптрдг Ka3ip де ашуга булыгып, тутанардай тутй-ш отыр. TipmLiixTiH таукымсл нсткен кеп, Таусылсайшы 6ip нйркшщ. Азапты ауыртпалыгын бастан откер т-ак кследь Шегше шыгар сьщайы байкал.майды. KeKipeK Kip6ini 6ip сейшмейдг К,ошан К,айшаныц кемеггуш еске алса, суйсп мужшш, журеп сыздайды. Мещреу уйше сулыксыз суйретшш KipcTuii де сол. Кейде ез уйшен esi жапанга безш шыгьш, пула тузге лагып, жабайы болып кетсем бе скен деп те ойлайды. BipaK одан не пайда. 03i Kici елщдс юрме атанып жургенле оны и м Ьдейдг Олйш к1м табады. Бсксрге карга- кузгынга жсмтис болары айдан анык Елше барса дурыс болар еда. Оган Кайша касарып кенбейд1, ез бет1мсн тартып кетуге жене шама жок,- Кайшаньщ да Tipmmiri шамалы. Ерипнек тартыл, Кошанды ебден иектеп алды. Y ii йншщ куйбендмен кун батырып, тац атырады. Уйреншйсп орны — пеш куысында отырып, жун тутш, уршык nipe;u. KciiiKi аск,а жудырыктай камыр илейд! де, оны октауды тыкыр-тыкыр еткпш жаяды. Epince тосек те салмайтын одсы бар. Ондайда пешпетийн шалгайын жамылып кнсая кстсдг Yзакты кун1 бос отыруга iiui де пыспайды. Бул аймакта кант кызылшасьш жинауга Kepi-жасты тугелдей шыгарады. Осы кезде бригаднрлер уйге келш \"белщ бугшш отырган жок, сен де 6ipaybiK колкабысыцды берсений\" дегенде б1рльекш кун кара корсстстйй бар. Онын езЬще тиш-кашып мандытпайды. Tiirri жаны кнналып бара жатса аякасты ауырын, мурттай ушады. Жастыкты бижтетш шалкасьгаан туеш аЬылеп-уйшеп жатка1Ша касына жан адам жуымайды. Будан Teyip болса, баягы уйреншйсп эдетше кайта басады. Му>шн б1рде-бфше кымсынбайды да. ОзЬнкш женге санайды, басканьщ тш н алуга кулыксыз. 'Гогышарлык пигыл кежсгесшен кей|н тартады да турады. Ауру калса да одет калмайтынныц кебдн Kiiin, осы дертпен мыктап-ак кссслденген. Сол себенп де оган бул дунисдеп ырлйсгщ 6epi 6ip сиякты кершедг К,ошан да Кдйшанын п р л т н е кынк демейдг Ол не айтса да кабыргасын кайыстырып, Kepi тамырын созып кетере беруге ебден кендйасен. K,a3ipri бар ы рлш де, 6rripepi де К,айшаныц шаруасы. Сол не айтса, соны icreitoi. Жантацдай басьш 6ip тыным 190

кермейш. Кешеге шыга берме(Ini, Мен-зен болып, езш ен- 63i мэнпрш жургеш ылги. Магьгаасыз TipiuLiiicriH езекп ертеген ащы ызасы мен кайгы-KacipeTi куыс кеудесше кара кеселдей катпарланып, батпандай з ш кум тэр1зд1 журек тубше шегш жатыр. Кошаннын суйек-суйеп сыркырап, imi-бауыры бурш, бук rycin жатканш£а бугш 6ip жума. Куш бойы жанары юлсгейленш жатып, ойлайтыны — еткен eMip жолы. Кещлшде де алан кеп: \"Неткен сорлы едш десецш1 Ел- журтган аулак кетпей-ак, сол манда журе берсем, 6ipi болмаса, 6ipi келш, осындайда хал-жайымды бшер едьау! Клмге керекпш енд1 мен?\" У йдщ де анырайьш, азмнап турганын карашы. Кендлш одан сайын кулазыта беред! кургыр- Осындай оймен калын шапанын корбитып хамылганымен муздайды да отырады. К,ан-сел1 азайган ба, бойы жонш жылымайды BipaybiK кабырга!а суйенш, енсесш кетергенсиш Кайшанын сурланган жузшен сескснсе де оган козинц астымен барлай карап турып: — Тандайымнын Ke6ipcin отырганы, — деда жай гена. Кайша кабагын 6ip тыржитты да уис1з орнынан кетерЬлш, аккуманды отка койды. Бурын кайнаган шай тез ысыды. Кесеш толтыра куйып берш, G3i жастыкка кисайды. Ею арада ты ньш тык орнаган. Yfl iuiiii унс1здйс жайлаган. Кабыргадагы сагат та токтап калынты. Кошан да cipecKen калпын бузбай отыр. Б1рдеме дейш десе, батпайды. Bip урыс-Kepic шыгып кете ме деген каутй де басым. Ж ак ашпай, кулак тыныштыгын сактаганды калайды. Кайша долданса квститш ж!берсд1. Ондайда KyHi 6ip уыс, epi бггпейтш дауы да тугесшмсйж 03i елмел1 куйде отырганда кашангы карсыласа берсш. Свзге токтап, жагдайдыц байыбына барыи жатпайды, кейде аз-кем артык айтььтган сез ушш Кайшанын жулынып шыга келетЬй бар. Сонда мысык корген тышкавдай сасады. Жонс1з дауыс кетерш, даурыга айкайлап, апшысьш куырып, бей-берекстш шыгаратынын ойласа, жуйкесл куриды. Одан да ундемегсн артык Айтатын тущымды енгше де шамали. Кеп керпмей уш мезпл шайып кайнатып берш, жауыкпай жайына отырса, сонын e3i олжа. К,ошан кеюреп каре айрыльш, ауыр курешш де кайта ойга шомды. \"0Mip мэнш енш уктым, — деш ол ш ш ен кецшш демеп, — кеп асканга — 6ip тоскан койып, сабактасып, жалгасьш, ербш-осш жататын кубылыс. Тагдыр дегешне квншрш, айтканын icTeTeTin коршед1. Жазмыштьщ жазгыруынан аса алмайды екенещ. Eimi маган гукшр кешш кажет! кайша деп, дуниеден безш K erneioni болганыма не 191

заман. BipaK, талканым таусылмагасын, корср жарыгым бар ма, елде жан-тер1м уайым-кайгымен сыздаганымен елдеб1р куд1рет дегенше кещ црт, кур сулдср1\\ии тарамыска Liumipin койды ма?! Бугаи поддан кслср нс шара бар? Е, жараткан нем, езщ жердем бере кор!\" Бугш тустсн 6cpi кыртыс-тыртысы жазылайын дед1 мс, Кошагшын конин шамалы болса да сергек. К,абыргага суйенш, орнынан суйреттлс KOTepLoni де, сыртка шыгып, айналасына коз салды б1рауык Туйетайлы жон сургыл тартып, iuo6i курай бастапты. Кекорай шалгын кунгс куйген. Дала рещ бозгылт тарткан. Осынау тещрекп ж т шолган Кошан сартап болтан сагыныш сезш шщ алыстаган кекжиегше коз жупртш, дуниеге зер салып тургандай тулталана тускен сол сот. Жыл сайьш жасарьш, жанарып жататын табигат та KOHcpimcipcn калтанга уксайды. \"Ойпыр-ай, мен сонда неге ем1рден туцшемш. Уят емес пе. 0 ni де нытымда, иномде ошр аркалаткан тагдыр жупнщ салмагы ауыр гой. TipniK те маган азар берд1. Оларды котере алмай, киындыгына тозбей едаемш иш, бугшгенш маган лайык па? К,ажыгандыгымды бше тура, OMipre неге окне артамын. Жанарга жас келмейтш жаска жеткенЬше несше елж1рсп егшемш. К,айта оралмас квцш кектемш сагынып ансаганым жараса коя ма осы. Мынау карг Жонгар купнясын инке буккендей мулrice, мен де соныц сынарындаймын бул кунде. Кещлге тЫлмегсн нэрсе жок. Bopi катгаулы, жатгаулы. К,айгы жолына кабак туйш, ак басымды енкейтпейш\" деп взше-оз1 кайрат б е р т, таягын тастай салып, eici кольш артына устап, ксудесш шьные жак бокгерден ескен самалга кердг Коз алдында ксц дала гасырлар бойгы сырларьш шыдамдылыкпен шпее бугш, купиясьга берйс сактап, кербезденш кершш жатыр. К,оцыр салкын кондлдз серггге тускен сенпр-cenrip жон сшемшен келген жусанньт кермек nici танауды кытыктады. Тулгасын тис устаганмен Кошан мазасыз куй кешуде. Екшдне таянган желемж кунге карап, кыстыга кабагын шытып, тецселш тур. Ойы едетгегппе он тарам, киялы кырьпс, киянда. Толганып, шамырканып барып, кеудес1 кумб1рлеп ксткендей болды. 1штен куб1рледг Кезаде жаэдан корыктым, Бупнде капамсн торыктым. Жанарым буддыран барады, Азайып калды ма жарык кун. Арманым, умт.ч оше ме, Дуние-ай, сен неге тарыктын? 192

Kjj paiiдай канатам узшген, Кдйгы, муН кегле® жуз1мнен. Жаным да жеп жеп мужтген, Кез алдым кеп кайгы ташген. 1Эйтеулр Tipi жур демесен, KyHiM жок, тун м жок кез шген... \"УЬ.., дуние-ай десещш! Кепнрётмес кунэга батцаным ба соншалык? Эдде, опасы аз, озбырлыгы кеп пе едй бул тагдырдыц. К,ызьпъш керш, мардымды маркадам таппаганыма окшгенёмнен не пайда? Жаратушымньщ буйырганы, мандайыма баскан танбасы осы болса амал нешйс? Айыптымын, оган несше шубе келпремш. Журегёмш карайткан кайгы кеырепме еуедде сыздыктап енш ejii, кейш кеулеп, мыктап орын тепкенш кайтереin Жер соктырды гой. Ешй умгг1мнен б1ржола кудер узетш ш ак та алые емес- ау\". Мойнын темен енкейтш, кезшен жер шукыды. Денеш тоназытар салкын ызгар бшшдт Тау етегшен ереджте сункылдаган улар yni естйшд. \"Ке-ке-ау, ке-ке-ау\". Осы 6ip зарлы унте елендеп, бар зейиймен кулак турген К,ошан енсесш сел кетергенёмен томсырайып, тещрегше имене кез салып барып селк етп. Елепзш турып, кайта куб|рлед1. \"Мьшау менщ Эденём бе, адасыптаппай жур ме. Ой, кайратым, жалгызым, куатым. Демеушёч болады гой деуш1 едём, тушы еш рден безш, ceHi сорлатып кеткенЫ кандай катыгездёк. Лшы азапка шекемд1 сокканда гана топастыгымды бётдём. Енш уктым. КателестЫ. K,afireiiin. 1здеуге де дермен жок О, жалгызым, нендей куйдесщ? Барсьщ ба? К,айдасыц, алтыным, Оденём? Улардай кокелеп, зарлап шарк урып isflen журещ бе элде меш. Tipi жетём еткен1мд1 кеше гер, кулыным... Мандайынын соры бес ел1 экеннщ кшесш кеше гер, кеше гер, суйенпнём, жалгызым. Ей, дуние-жалган-ай десейш1. Акыры... уйбай, уйбай, бел1м... Тагы неменеге кёлт ете калды, уйбай\"... К,ошан буындары калтырап, кезде-pi карауытьт, eceitripen Kerri де, етпетшен кулады. Татыксьш бара жаткандай колын алга созды. Курк-курк жетелш, туншыгып, булыгып жатыр. Акшам жамырап, кызььт blip карацгылыгы коюлаиып, TOHipeicri тун nepfleci кымтай бастаган мезет. К,ошаннын эбден жаншылып, кеп каяуланган кецёп элем-жэлем KoKiperiwieri зётмауыр ойлар ецсес1н езш, капасы кабына берген К,ошан басын кетерш карангьпык кеулеп бара жаткан далага Te.iMipin узак карады. KoiU-ii де кулазыган уетше кулази берген еда.

1лмиш ай туыпты. Маргау кейштеп алкдра аснаннын ер жершен жыпылыктап жамырай кершген жулдыэдар жылтырады. Осы 6 ip xeMecxi сэулелер думбшез ойлы кеудедеп тунекп сетшетш, седшретш, ш тщ пр жарык шаша бастады. Кекелеген улар уш тым алыстан талыл естиш. Совхоздьщ шыгыс жак шетшдеп балу агатын булактьщ жагасына салынган уй ЭдендЬа Агаш уйдщ сырт xepiHici де эдем! Шнфсрл1 Tofeeci уядагы жумырткадай жаркырайды. Уй айналасы калын бак Ауланьщ iiui-сырты жинакы. Шаруакор адамньщ туратыны байкалып тур. Уй imi де жиЬазды. Эр зат езд1-езшщ орнына жиналып, ыдгайлы жсрше сэнмен орналастырылган. Шанырак neci — Эденнщ оку 6hipin келгенше бес жылдан асты. Шаруашылыкта мал маманы. Шаруасьша икемд1. К1ммен болса да тш табыса бшедц. Мшез1 ашык, сыпайы жшт. Анау тал шыбыктай буралып турган кара торы, едеMi келшшек Балгын. Эден мен екеушщ косылганына тертшнй жыл. Балгын меднщша училищесиз б тр ген. K,a3ip орталыктагы дэршерлйс больмшеде кггейдт Сыркаттармен сыпайы сейлесш, шипагер бо:гуга умтылады. Эте пысык. Мшез1 ашык, жайдары жан. Кел1н болып Tycxeni exi 6cTi алмадай кызарып, кеудеш толысьт, кулпырьш xerri. К,аламмен сызгандай жгщшкс кастарын д1ршдетш, медщреген кара кездерш ойнахднытып, еркелнс назбен карайтын кылыгы да едеMi. Ойыншык машинанын о жер, бу жерш шукылап ез1мен- e3i отыртан балпанактай бала Эденнщ тунгышы Акан. Ол улкен апасынын ермеп. Алдыр-булдар т ш бар. Келшше кол ушьш 6epin, ас ез1рлеуге кемек берш журген ак самайлы ана — Аршын. Жасында бейнетт1 коп коргенйнен, суйеп асыл екен, eni хунте ынкыл-сынкылсыз жур. Кимылы ширак. К,айраты да баршылык. Шарады коздершщ де нуры таймаган. Уй шаруасына eni дындай. Келшше аналык акылын айтып, улкендшн жасап отырады. Былайша караган адамга Аршыннан бакьпты ешк1м жок Шындыгы да сод. Оны мен солы толып, ошагынын басы майланып, кондлшщ жай тапканы кашан. Буган шук1рлж жасап, \"о, жасаган нем, езйг жеткер\" деп-ак отырады. Кейде соган да карамастан, катты куйзелш, ауыр курсшетЬп бар. Айтуга ауыз бармайтын кафет-кайгысын келшше сезд1рмеуге тырысады. 194

Bip куш Балгыннын Эденнен: — Осы апамныд жасырын сыры бар-ау деймш. Кей- кейде кабак шытып, к уйзслт калатыны бар, —деп сурады. — Е, койшы оны, карт адам уЬЬемей отыра ма? —Ж ок, 6ip купиясы бар. Kopuii шалдарды коргенде, атамды еске алатын болуы керек. — Не болса соны айтпай отыршы. — Жок, сен магаи атам жайлы айтып 6epini? Уйленгел! эке жайлы сез козгалмаган. Балгыннын мына сурагы Эдсннщ б у к и жан-дуниесш шайкап кеткендей болды. Ол 6ipa3 шгген тынып отырып, келшшегше бурылып: —Балгын, —дед!, баяу унмен, —апамныц окем жайлы ойлануы занды. BipaK мен оныц ссбсбш сурамаймын. Ал екемнщ сыры маган да жумбак. Эл! ашылмаган купия. Менщ бар бшетйнм — экем б1зден ертеректе к е т и т . Онда мен жаспын. Содан елге оралмапты. Барган жершен согыска алыныпты деген сыбыс бар. Ол рас болса Отан ушш касык каньш киган да шыгар. Oirreyip хат-хабарсыз. Пакты дерек жок. Бул жайды ашып-айырып сурайьш дессм, анам катты киналады, жактырмайды. BipaK Ty6i 6ip сураймын. Болтан жайды аныкгаймын. Экемнщ o-ii-Tipicin бшемш. Элее Ka6ipine барып бас иемш. Топырагынторка болсьга деймит .Tipi болса ержеткснВии кореш. \"Таспсн атканды аспен ат\" деген екемнщ меш, б!зд1 тастап кеткендйт рас болса да, мейл! онын катыгезщгше мен кеш1р1мд1тис жасап, мойнына асыламын. Маган eMip сыйлаган енбегш етеуге карыздар- мын. Мен экемди сол ушш Ьдеймш. Оден осыны айгты да сыртка шыкты. Сонынан Балгын да шесе журд1. Exeyi уй алдындагы б ак йншде 6ipa3 серуендещ. Айсыз аспан жыпырлаган жулдыздармен акшулан тартып, кок жуз1 маржан шашылгандай жылт- жылт етещ. Тустисген соккан желемйс желпш отш, кещлдерш ceprrrin барады. Дала жшеш жатыр. Кун K03i бульщгыр. Бугш-ертен жадырап кетер сьщайы ол! байкалмайды. Осы жылгы ауа райынын кытымырлыгы адамдардын белн! 6ip жаздырмай- ак койды. Сонпл кундер; аздап кун жылынын, К0д1мгщей жер карайып калган едг Kemeni 6epi айнала кайтадан актандалып кар суы калайда озше жол !здегсндей, арык жылгалар бойьшен ылди-ойпандарга карай жуйткш жатыр. Коктемнщ карбалас карскетшщ де кобейген шаги. 195

Эдсндеде маза жок. Шопандарды кектеуге Keuiipin, тыным таппай жур. Уйше ылги да кеш оралады. Ошсйшде жаркылдап, барды базар етш отыратын. С онга Kywiepi уайым басьш, иы га салбырап, сулсленш жудеп жургенш Аршын б1рден ангарды. Бугш де тамагын сулесок, iurri. Калын ойга шомып, устел басында узак, отырды. Эдсннщ соцгы кездеп бул кылыгын взшс байкатпай барлау жасап журген Аршынныд журсгшс шым-шымдап 6ip муздай суык Kipc бастады. \"Ойпыр-ау, —дед! ана ш ш ен, - Оденжаным мундай туйык емес ед1 гой. Элде 6ip жер! ауырын жур мс? Немесе шопандардын 6ipL\\icH ренжкш калды ма? Кандай кнындык болса да, кара нардай-ак мынк cxiieymi ед1. Тап мына каз1ргшей тым терен ойга батканын коргсн смсспш. Мунысы Heci ексн? Ж уреп курыгыр б1рдсмсден ссксм алды ма\". Аршын кеп шыдамады, ба.ласына такау келиг — Кдбагыц салынкы гой, карагым, сыркаттанып отыргагшан саумысыц? — деп Эденнщ шашынан снпап, бстию карады. — Жайша, еш жерш ауырган жок, —дед1 дс, орнынан турды. Тесегше келш, шулыган шешкен бетге 6ipa3 унс1з отырды. Ауыз уйдеп тесекте анасы Аршын жатыр. 1рге жагандагы Аканы багана уйыктап калган. Уй шй тым- тырыс. —Ала, —деда Эден, даусы д1ршдеп шыкты. —Bip эцг1мс сурайын, айтасыз ба? Аршын тосектен басын жулып адды. КимешегЙ! дурыстап киш жатып: — Ол негылган эцгьчс, алтьгаым-ау? — дсд1 дауыстай сейлеп, уншде тандангандык белп бар. — БшгенЬий саган айтпаганда, кьмге айтамын. Сура, алтыным. Аршын бул кандай купля энпме дегендей ойлы жузбсн баласына мойнын созып карады. — Ала, бар шындыкты жасырмай айтынызшы. Маган кереп тек сол гана. — Анацнын oTipiiocc жок екенш, жалган соз айтуга ары бармайтугынын э.й кунге дейш бщмеймюлС' — Шьшдыктан жалтаруьп1ыз мумкш гой. Сосын алдын- а.ла пысыктап жатканымда. — Ештечеш букпсй-ак кояйьш. — Сейтеиз бе? — Иэ. — Келютйс кой, э, ала? 196

— Макул. Сурай бер. Вден аз кщрда. Крлымен жагын суйеп, ойланынкырады. LLIciueci де бул не сурагалы отыр дегендей, улына тагатсыз кайта-кайта карайды. —Ала, —дедаЭден тори уйде тордагы арыстанша арлы- 6epi журш, —осы менщ эксм кайла? Б1здд тастап кеткеш рас па? Ол Kici Tipi ме, eni ме? Шьшдыкты жасырмай, купил сырынызды айтыцызшы. — Yh, — деда Аршын, ауыр курспйп. Уй iuii су сепкендей жым-жырт. Эден де, апасы да томен карап, тукырып, TLiflepi курмелш калды. — Ала, — деда Эден, тыныштыкты бузып, — жана шындыкты айтуга к ел кпк емес пе. Экем кайда? Жасырмай айтыцызшы, етшем? — Баганадан булталактап отыргандагы сурайын дегенщ осы ма еда. Экецщ кайтейш деп едщ? Жер устшде бар деймкщ , о жазган. — Ж ок, апатай, шьпщыкты кашангы 6yreci3. — Tipi болса, 6ip жерден шыкнай ма. Хабар-ошарсыз гой, соган Караганда курыган да. — Апа, — деда Эден ауыр курсin in, — шындыкты ci3 айтпасацыз да эцпменщ шет-жагасын естш-бшш журмш. Cis 6i3re коп уакьгг \"экен келед1, жумыспен жур\" дедицз. -Одан ксйш \"согыска альгаган еда, содан хабар-ошарсыз\" дегенге шыктьщыз. Экем1зда 6ip керуд1 кол армандаушы едис. Сагындык. Соби кезйкйзде Tyicri де ангармаппыз. Мен оз басым экеме хатгы коп жаздым. Еш 6ipme жауан болмады. С1здщ \"Согыскд алыныпты” дегенлозге сенш журд1м. Yрыска атгангандардын Ko6i хат-хабарсыз гой. Солардьщ 6ipi сиякты журген шыгар, не Оган ушш шыбын жанын курбан еткен болар деп те ойладым. Бугш п эр жерден сыпсынлап калатын ещтме сыцайына Караганда шындык сыры мулдем баскаша кор1не;п Осыдан 6ipa3 кун бурын желауыздау 6ip шопаннын ейел1 кйпкене рениптщ ретш пайдаланьш, маган \"олген койдьщ кулагын 1здегенше, кангыган экещц 1здесещпГ деп салганы. Сол кезде жсрге Kipin кете жаздадым. К,атты кысылдым. Бар болганы тю жармай кутылдым. Ала, экемнщ кайда екенш ci3 жасырганмен, ел менщ бетьме салык етш, алдыма колденен тартады ылги да. Сондыктан да экемнщ кайда к егкен д тн айтьщыз. Маган эке керек. Мен оны 1здеймш. Tipi болса кушагына енш, иыгына асылыл, маукымды басамын О дуниеге аттанып кетсе, жаткан жерщ торка болсын деп тэуэп етш, дуга окытамын, басына белп коямын Артында урпагынын бар 197

екенщгш ел 6inciH. Bipaic,, жамандыктын 6ет1 ары, мен экемш Tipi керпм келеш, Tipi. Ол менщ ацсаган, сагынган екем гой. дуга, шындыкты айтыцызшы, шындыкты. Оден кезше жас алып, анасыныц тоесше басын суйеп, муНайып отыра кетп. —Оденжан, —дед! Аршын улынын шашын саусактарымен тараштап отырып, —екен ceHi Алладан жалбарыньш журш тиеп алган e;ii. Бар кызык 6ip кунгщей болмады. Окен... — Аршын богелш калды. Кимешегшщ ушымен кезше ipicmreH жасын cyprri... —Окен... 6ip салдакыньщ эуресшен ез жонше Keiri. Содан кайрылган жок, Бар UTriicri жасаган экен — Кошанньщ eai. Хат жазбаса да, катынасып жаткан ел-журтына сэлемш айтуына болатын-ак ед1. Бэршен пышак кескендей тыйылды. Ол бейбактын жыракка жогалып, елге ат i3iH салмай, агайын-туыстьщ кезйлш суытканына тек e ii кшаш. Одейшеп iMen келсе, кай агайын карсы оган. Bepi де агатгыгын кешipin, дэм-тузымен сыйласуга даяр-ак еш, немесе артында калган сеш 1здеп келш, окта-текте мавдайыннан сыйпап, экелнс мей!ршш корсетш турса KiM кой дептг Балага деген эуелдеп экелнс мейпрЬп шын болса буйтпес еш-ау, ол mipKui! Оны сен тусш дщ бе? Окем кайда деп талай кигылык салганьщ сс1мде. Окенд1 кеп сурайтынсын. К,айта 6epipeK келе мазаламайтын болдьщ. Менщ \"экен келеш, жумыста\" дегеньм де, \"согыска алыныпты, хат-хабарсыз KeTri гой\" деп сылтауратканым да рас. Сен окещи сурай бастаганнан- ак менщ басыма мук булты оралатын. К,айгы кабыргамды талай кайыстырды-ак кой. Огкен кунде 6e.iri жок. Сен ер жеттщ. К ел болтан кез жасым тиылды. — Ала, айтканьщыздыд 6epi дурыс. Мен буган дейш жас болдым. Окемш сагынып, ацсаганыммен, isneyre дэрменс1з ед1м. K,a3ip ержетт1м Он мен солымды танып, журш-турудын жен-жосыгын да бшш, аз болса да eMip кердгм, ысылып калдым. Жол каражаты да табылады. Енд1 экемш i3fleyiMe мумкнш1ш нш бар. Мен экемш Ьдеймш. Tipi журсе улынын ержеткенш керш, 6ip масайрар, елее Ka6ipiHUi басына барып, тагзым етш, 6ip уыс топырагын алайын. Булай icreMeceM несше ул болып тудым, деймш. Ерте ме, кеш пе эке парызын етеп, оган 6ip жаксылык жасайын, баласымын гой. М енщ ержеткенщпмш бшещ, сезсш. Тек шынынды айт, апа, экем кайда кетш еди. Аршын ундемей калды. Сабырлы, акыдды гой. Каз1р уетше кайгы булты кулагандай енкейш, ишш отыр. Сэлден сон. орнынан баяу гана кетершш, аягына кебюш Ьдш де, тецселе басып, сыртка шыгып Kerri. “Ой, апа-ай, баланньщ 198

журегш жараламай-ак кояйын дейсщ бе? Ш ындыкты неге ашып айтпайсын?!\" Эден ш ш ен куб!рлеп, тер п уйде е р л ь берл1 журдг Дала кара тунек екен. Аршын есйс алдында турып, карангыда коз жасын топп-тогш алды да, инке ендг Тесегше келш, еш к япераз пырылдап уйыктап жаткан немересшщ корпесш кымгап жауып жатып: — Эденжан, — деш дауыстап. YHi карлыгынкы шыкты, — Экен Б ш кек жакта, кай жер екенш умыттьга, нагашым бар деп журетш-ш. Елден ауа кешкенде соларды сагалап Kerri деген айтушылар. Ал маган дэл барган жерш ешюм айткан жок- 0л1 екенш, Tipi екенш пакты бшетш адам шамалы. Бшемш деушшердш де кур болжам ба деймш 03iM екеннщ тургылыкты жерш накты бшмеген сон, opi К,ошаннын o3i ел-журтгы isaen келмеген сон, саган шындыкты айтпай келгенЫ рас. Менщ бар бшерЬм сол, экен Tipi болса, нагашы журтында. Ендшсш озщ сурастыра бер. Аршын кайгы шерш сыртка шыгаргандай ауыр курсшдг — Бшкек жакка KeTri дейаз бе? — Иэ. — Мен ертеннен бастап экеме сурау саламын. Tipi болса, i3fleri табамын. Ержеткен MeHi кореш, 6i3fli канаттандырган 'ci3,ni кереш. Ол да адам гой, журеп ж1битш шыгар. —Эй, кайдам, MettipiMi шамалы-ау! —Ana, 6api6ip (здеймш! —Мейшщ, каргам. — Тапсам, ci3fli де алып барамын. — ©зщ 61а, каргам, бетщнен жарылкасын 6ip Алла, муратына жет. ЭПИЛОГ ОРНЫНА I — Ала, — дед1 Эден есйсген юре бере, аптыга сойлеп, — суйшлп, окем Tipi екен, жер басып журген кершед1. Мше, газетке жазыпты. Тунеукуш сурау салып, кулактандыру берген ед1м. Ел кулагы елу гой суйшш! сурап, экемнщ аты-женш, мекен-турагьш хабарлапты. Эденнщ журеп атгай тулап турган тэр1зд1. К,олындагы газетке элсш-элсш карай береш. Жузшде куаныш нуры ойнайды. Коп жылдар бойы саргая кутш, ансаган OKeci туралы ешпеген yMiTi, коп KyrripreH куанышынъщ To6eci кершгенше шаттаганы соншалык, ес-тус жок 199