Ә. Ысқабай. Бейтаныс қыз

— Егер меншен кещл коскьщ келмей кынырайсац, намысыма тидо деп, сотка арыз беремш. Сонда кересшд! коресщ. Кдйша ектемдсу тютене сейлеп, уш жыртыла, карадай шаптыкты. — Ш ыньщ ба? — Кршан кыз сезш щ теркшш укпай оган таиданыс кейшпен карады. — К,алжьщ 6irri. Озшдщ басына су куйылды. Желден басдага желп етпеген етепадй кетерш, адалымды арамдаганьщ рас. Бас тарга алмайсьщ. Енда ецпменщ ток етерш eip-ак айтатын болсам, мен жалгызбьш. Серж ксрск маган. Куйеу керек. Сен бугшнен бастап маган бай боласьщ, уктьщ ба? - деп 6eTi ашылган К,айша мэйменкелеуда койып, тотесше кошкен. Сол мезегге К,ошан тебесшен жай тускендей стейдг — Оу, Кдйшажан, тым артыктау кетгщ-ау. —Тук те артыктыгы жок Ендд какпалама? Тусше бшсец еркек жетпейш Kasip. — Сонымен менщ аяк-колымды жшс1з байлайсьщ ба? Тусшсем буйырмасын, — дсп К,ошан онбай алданып, абайсызда карулы какпанга шЬаеенше куйшдг — Тусшбесен тусшесщ. Бугшнен бастап менщ байым боласын деймш, — деп К,айша дггтеген ойьш ашык epi ныгарлап айтгы. — Оган кенбесен, жазан дайын. Осы бет1ммен ойбайлап, елге жар салып, сонан сон сот алдына барайьш да, ойда жокта абыройымды TOKTi деп жаза!щы берпзейш, — деп Кошаннын осал тусын доп устады. — Мессаган безгелдек... К,ошан К,айшаньщ дорекшг1 мен турпайы ектс.чщгше опыньш, есенпрегсн Kicinie сез1м1 шайкалып, ек! колы калтандап амалсыз созден тосылды. 03i3 баска KacipeT- Кайгы больш жабыскалы турган мына К,айшанын зэл1мднше кусаланып, басын устап отьфа к е т 1штен куйЬпп, аракатынастын аякасты шиелешее калганына катты абыржыды. К,айшаньщ тосын кылыгы К,ошанды шокпармен кос колдап соккандай eceHriperri. Желпщдегсн желишелп'1 су сепкендей басылды. \"Сотгатып ж1бсремш\" деп намысын инемсн шабактаганы жанга батты. Зан купине арка суйеп, тукырта жаскапдыруы — Кршанды колдан шыгармауынын айла-шаргысы екен1 белгии. Осылайша коркьггып урютпесе, К,ошанньщ колдан шыгьш KCTyi обден ыктимал. Кдйшанын шабуыл жасауы — алдын ала Коргангандыгы. \"Долыдан nepi кашьпггы\" деген кебш кипзбекнй. Пендешшк пейш. 50

Кошан ер-токымын бауырына алып, ойкастаган Кайшанын адуынды арсын-курсш айбатын басу ушш, жайлап желкесш сипалап турып: — Кайша десем, б1р-б1р1шзд1 ренжяпейпс те. Намыс коргаганын жаксы. Лрызданамын дегеници каламаймын. Bip кел1сЫге келеййс. IcTi уш ы ктырьт, насырга шаптырганнан не утасын- Ол кшге ебуШр вперед!. Осы жагьга ойланайык та, есен-сау жургенш1зге нитей тэуба келпрш журсйЬс те, —деп кшпрейгевднш букпесЬ биш ре келш: \"Осы мен шынымен кш влм ш бе?\", —дехй жалтактап. Yni селкостау, мунды шыкты. —Енш не, меш кшэламацсьщ ба? Жазыгым жайылын тускендиш бе? Осыдан тайсактап кер, — деп Кршаннын енсесш басып, жунш жыга шаптыкты. — Ой, мен сенщ некелескен куйеущ емеспш гой spi- бергден соц. Калай-калай сейлейсщ. Мынау e3i .иектеп барады гой элден. Бул кай булталагыц? Одырандайсьщ гой езщ , — дед! К,ошан к!рбщ кеншмен \"Жанымды коймай иектеп, колтыгыма юрген езщ емес пе едщ\" деген сезд! KOKiperbi тесш турса да айтпады. Шайпаумен шайкасудан тайсактаган. Opi аузымнан артык сез шыгып кетш, ушыктырыи аламын ба деп epbcci3 кудЬсгенген. Ал К,ошан мьшандай сумдыкты бурын-сонды кермеген ejii. Кайшанын жымыскы кулыгын асырьш, урымтат тустан устаганына кайран. Enai мше, не ic-терш бшмеген Кошан бейжай куйде Tepic карап китыгьш отырып, туырше бердд. Кайша болса айызы кангандай рахатгана кулЬмйреген. Кошанга квздершж астымен карап, онын пушайман турш, камыккан кейпш барлаган. Кошан шамалы ойланды. \"Кайша ез пигылын андатты. Енш онын корлаганынан кутыла алатын турш жок. Шыбын жанымды шыркыратып, зан кызметкерлер! алдьгна салып айдап журетш болса, ейтш вуре-сарсан мен сергелденге тускенше керге Tipi шргсн артык емес пе. Кайтейш, eimi Кайшага кенемш де, тагдырдын жазганын керемш де\", —Кошаннын сонгы KeciMi осыган т!релген!мен шау тарткан шагында TipuiuiiriHCH туршЬст!рген Кайшанын окыс ойы букш тула- бойын cipecripbi, журегш кан жылатып, куйка тершш шымырлата кинаган. Кьш-куыт киялы да куйындатыи, саналы т!рш ш т бутЬшей ырьщ-жырын куйге тусксшн ацгарган. Кайшанын косы кырман шетшен окшаулау. Егш аралаган сон кебюше кырмавда журетш Кошан осы коска кейшг! кезде кеп кисая беретш болган. Кейде тусте жатып 6ipayuK мызгып алуга бойы уйрентен. Кайша да жаппага 51

Kipin-шыгып, шай койып, дастаркан жаюга дындай Кдлбалак кагьш, ершбейщ осте. Мунда К,ошан барда ешкш бас сукпайды. Екеушщтегш жакындасып журмегенш сырт кез де байкаган. Шыны керек, эуелде К,ошан: \"Ел кулага елу гой, 6ipey болмаса 6ipcy бшш, каику сез кебейin кетер мс ексн\" деп cecKeurcni, жасканшактап аягыныц ушынан басып жургеш анык TinTi, алгашкыда eKeyi ымдасып сойлесш, жасырын жолыгысып журдд. Ксздескендс ынтыктары басылып, кумардан шыккандай сезшетш ездерш. Бурьш Кршан томага туйык, езшсн-ез1 болып, баска жанга коз сузбск тугш, ауыз е й калжыцга да бет алды бара бермейтш. Ericre, кырманда каншама жейрлер жур. Обалы не, ешкайсысына кез киыгьш салмаган. Оныц осындай 6ip беткей, ез1чш1л мшезк сабырлы журк- турысьпЕьщ аяк асты кшт езгергенше ерйм -ак тан Бугнще оны К.айша б1ржола иемденш, езше каратып, кеншрш алган. К,ошаннын журеги! imipin, кыбын онай тапканьша KoiU-ii кош. Ал Кайшаныц каракан басыньщ камын ойлап, К,ошанды соггатып ж1берем1н деп донайбат жасап, адамгершшж ардан аггаганын естнен букш ауыл унатпады. К,ошан ез ыркынан б1ржола айырылып, Кайшаньщ ыктиярына конщге бастаган. Кайшаны Аршын карадай журш-ак жактырмайтын. Ол канша иInin ту р ьт, жымия кулш караганымен суканы суймейтш. K,a3ip итгщ етшен жек керш, колына туссе туте-тутесш шыгарудан тайынбауга бел байлаган кейште. TiciH кайрап, ызаланып, жудырыгамен ез йзесше e3i койып-койьш каллы да, кара санын лагтып-мыгап ж1берщ. Ауырсынды ма, кабага тыржьщ eni. Аршын жаулыгыньщ ушымен кезш cyprri де ойын кайта сабактады. \"Е, сормандай К,ошан-ай, ен болмаса не коп, ж еар ейел кеп. 0 з тещ де баршылык. Былай дурыстауына да колыньщ жетпегенш карашы. Бул салдакыныц кай жер| артык- Несше кызыгап мауыкты, кудай-ау. Шешсй мимырт, ынжыктау ед1. Суйретшп журш, кезш жумды байкус. К,айша болса жолдан туган некес1з кыз. Жерге шыр етш тускеншен бшемш. Кез адцымызда ecri. Eimi кара, койнымыздагы байымызга жармасуга жарапты. 0лде кыз ecin, 6i3 ешш барамыз ба? Бул салдакыныц ниеп жаман. Уй йнше булйс салган 6yfii гой, бу антурган. Ш ешей де кымсынбаушы еда. Айнымай тартканьш карашы тегше. \"Уяда не керсец, ушканда соны шесщ\". Дурыс сез. 52

Кен кдтса, калыбьша тусед1 Эуелден е у е й т к к е уйренген жезекшеден кайб1р тагылым бола койсын. Шешеден кызы озар дейшсщ. Кошанды колына оп-оцай Tycipin жургеш де айл ак ер л т мен ж е л к п е л тн щ аркасы да. Эйтпесе, к,ыз бала былай езшен у ж е н адамнан имснш, кысылып, кымтырылмас па еда. Ой, дуние-ай! Не болып барасын? Бул да 6ip сум согастын салдары ма, олде кыздар кагынайын деда ме. Юм керген мундайды\". Эшейшде енпмеге аркау таппайтьш аз ауылда всек- аян кебейда дерсщ. Эуелде: \"К,ошан К.айшага кырындап жур ме, калай?\" деп кудакпен купы болгандар, бугшде К,ошанныц он жылдан астам отаскдн жары Аршыннан жырылып, ойда жокта жылы орнын суытканына кайран. \"Аршынмен шынымен ажырасьш, тшеп алган Эденше карамай кете ме?\" деп уайым жейтшдер де 6ip кауым ел. \"Жолдан косылган керсекызарлык OMip Kafi6ip рахат uieicripe койсын\" деп кауштенетшдер де баршылык. Ксйб1реулер: \"Азаматгьщ аз к у нп ayerefii шыгар, кутгыханасьша кайтып оралар, от басын калайша киып кетеда\" деп шяей умгг отын emiprici келмейда. Кдлскасы, ел еркш сейлеп, коп кокейшдеп кудакт1 букпеаз шыгара бастагалы кашан. ЭркЫнщ ойы эртурл1. К,айсысын куптарынды бшмейсщ. Bipeyi басу айтса, eiciHuiici ашу шакырады, yuiunuici тагдырдын 6ip жазуы бар шыгар деп шарасыздык танытады. Аршынньщ ойы сонгы топтагылармен тогыскан. \"Кврер.м1з ел аман болып, согыс 6nin, заман тынышталса, кештен калмай, ел катарлы кунелтерм1з\". Арканы кенге салган Аршынньщ туййгда ойы осы бодоы. Бугшде Аршын куйеушщ ез ыркынан шыгып кеткешне катгы ызалы. в з бармагын e3i шайнайды. Жуз1 жудеу тарткан. Шаршаган ксйшпен ah ура берсда. Жи1-жи1 терец дем алады да: \"Ойпырым-ай, мына К,ошаннын кылыгьш калай тусшемш, К,удай-ау, — деп шгген куб1рлеп, yHci3 кущренеда. —Айылын жимай алшиып отырган Кдйшадан аса алмай калганына тапданамын. Ей, Аллатагала. Бар болсац мына меш, не ана К,ошанды неге алмайсыц. Буйтш 1кезге туртда болатывдай, К,удай керше ушырайтьшдай Ка щай кунеИарлыгым бар менщ. А к арымды атгап, и т г к жасаган К,ошанга нс icrcpMiH. К,удай эрк1мнщ оз жетесше бермеген сон не дауа. Bi3 уйленгел! он жылдан аскан екен. Осы уакытка дейш беталды ища десксн жерпшзда klm 53

корген. Emririci мынау, 6ipan кунде карадай журш, канымды кайнатуын караты. К,ынаптан кылышын суырып уйдсн шыккан душпан болды-ау мына К,ошан. Емен- жаркын еткен кундерщш кызгандьщ ба, елде кепсщдщ бе, сен пакыр. Тагдырдыц 6ip жаксылыш мен жамандыгыньщ xopinici осы ма елде\". Мазасыз ойлар кажытып, KOKiperi азган юсщей куй кешкен Аршын танауы пысыддап, каннен каперсп уйыктап жаткан Эденнщ касына кисайды. Сыргга алай-дулей жел согып тур. Тым алыстан улардын кекелеген дауысы ешс- емк кулакха ызындады. Жана гана асыгыс кеткен Кршанды Эден жоктап жаткан сиякты. Енсеш езген сьщсыма ун жел ызьщына косылып, даланы жангыртып жаткдннан аусашы 6ip. — Байгус улардын жаты 6ip сенбейдь Зарлайды да журедг Э д е н т де естш кекелеп кала ма, жанагы Кошаннын мына журю! жаман. Осыны ойлаганда Аршыннын журеп зу етш, басы мен- зсн болып, сай суйеп сыркырай бастайды. Сырггагы ыскырган жел ызгары уй шин суыгып ж1бердт Май т а м жыпылыктап сенейш-сенейш деп тур. Туннщ efloyip уагы болып калган. Аршын жатуга ынгайланып, тосек орнын жайластырды да, шамды emipfli. Кещш елспзш, кез алдына елестеген кап ойдын сокпагына туст, туннщ 6ip уакытына дейш Kipniri шшбей, арлы-берл! декбскшумен танды атырган. ...Жаз кундер! етш жатыр. К,ошан тунеукунг! кешсшен кейш оралмады. Куте-куте Аршыннын да тезЬн таусылды. Содан кейш \"К,ошан жаткан кырман басындагы коска барып кайтсам ба екен\" деп бскшд!. Ондагы ойы К,ошанньщ журюш керш, хал-жагдайын бшу. Ен бастысы жазыксыз жанына жара салган ашыналардын ау-жайын байкамакшы. Bepi рас болса, мэйменкелеуд! койып, ток етерш 6ipaK айтып, бет пердеш ашьш алуды максат етп. Сеске туе элетше таман Аршын куйеуш эдеЙ1 !здеп eric басына келда. К,ошан да, К,айша да журт айгып журген жаппада екен. Аршыннын окыстан келе калуы екеушщ де журегш зырк етк!зд!. 3epeuepi зэр тубше Kerri бшем, жан-жагына урпищк!рей жалтактап, байыз тауып отыра алмай, ендер1 кашып, кара табанына дейш шымырлаган сеKiwi. EKeyi де кысылын, Kipepre жер жарыгын таппагандай сасьш, абдырадыда кадды. Торге таман изе 54

бугш отырган К,ошан сейлеуге муршасы келмей т и байланган. Аршын кигылык сала ма деп сескецщ ме, елде суеты кескшшен тайсактады ма, уялган тек турмастын кебш киген Кршан су к саусагымен жер шукып, басын твмен тукырып, тунере тускен. Ш е к е а мен самайынан шып-шып тер соргалады. Ypnnin, селтиген К,айша есйске таманырак Tepic карап отыр. Елпектеп, ыга кояйын деген сынайы байкалмайды. Тшш TicrereH куЙ1 тым-тырыс. Жанары жаугандап тисе карауга батылы жетпейтш секиш. Exeyi де кездершен жер сузш, 6ipiHiH аузын 6ipi багып, тастай катып калган. К,ынк деп бетен сез айтпай, жактырмай тыржын етш койганнан баска кимыл да жок Аршыннын ашыналар косына келгенш керш -бш л отырган кырман басындагылар: \"Е ы катын жулысып, 6ipi елш, 6ipi калар ма екен\" десе керек, 6epi кулактарын турш, елендссе калыпты. Kefi6ipi: \"Eip сойканнын болары анык, кара да тур\", деп жатыр сыбырмен. Жан-жактан пыш- пыш, Ky6ip-Ky6ip соз кебейген. Аршын осыныц бэрше коз тшп, кулак турш, зер салган. К,ошан мен К,айшаныц каймана журттыц акылы жетпейтш эуейшенгешне шгген куййпп, терюше снимай шаптыкханы, эбден ызаланганы рас. K,a3ip де жетюш отырган жок Шацырагынын иесш тапа-тал тусте иеленш, келденен килискен К,айшанын туте-тутесш шыгарьш, шашын табанга сап жулып, квзш шукыгысы-ак бар. Оган карымы да, эл-дэрмеш де жетед!. Эуелде осылай бекшш, туйгындай ту й ш п , буркггше бурмекш1 болып, TiereHin-aK келген ед1. Yй тещрепндеп анталаган журтгы елен етпей жаппага тске таргкан. Алгашкыда 6ipaybnc, зещп отырды. KeKiperin кернеген Kaciperri ыза бомбаша жарылуга шак турды. Eip мезетге он колымен буй1рш, сол колымен жер Tipen, арлы- 6epni ыргалып, тецселе козгалып, тер>ен курюшдд. Сосын вз ашуын 031 басып, эдепи райынан кайтып, тамагын кенеп алып сабырлы сейлед1. — К,ошан-ау, — дед! тисе карап, — уй кайда? Бала- шага кайда? 0 з шанырагьщ, ак босаган бар емес пе. Отбасьщды, Оденшд! умыгтьщба? 0 з щ TipiMicin? К,арга адым жерде журш, жайын жуткандай жогалганыц калай? Хабар-ошарсыз кеткенще карап, лаккан жау огы тап болды ма дссем, калбалактап жур екенещ. 0 з щ айтшы жайынды? Кдбагы кату Аршын кикшжйшен кейшп коней Kip6iH тарткан К,ошанга тйссше карады. К,ошанныд иманы калмады. Окне селт e n i. Tini байланган Кошаннан жауап ала алмасын сезген Аршын езше-вз! токтам салып, ентнш басты да: 55

— By К,удай сенщ прщей тотанагыца куйщргеншс, майданга кеткенщ жаксы с;и-ау, — деда. — Согыска барып, мылтык, атканга сылтып баскан аяктын не кемдш бар. Bip окка тоскауыл болмаган еркек еркек не? Еркек токты курбандык смес пе. Куйсуш урыста дсп, копке туган куши мен де ел катарлы корсем, арман не? К.аз1рпдей шацкай тусте елге кулю, жургка таба болганша, сенщ каракагазынды куткешм артык еда-ау. Аршынныц ектем созшсн месел1 кайтып, тунжырап отырган К,ошанньщ ещ суп-сур. Жуган шуберектей бозарган. Кршанньщ кан-еолаз ещн байкаган Аршын оган 6ip Typni аяушылык сезш бйцйре кез тастады. \"Байгустын турш-ай” дсд1 нншен аяушылык сезйямен. Koiiiii босады. Элден сон кайраты кажып шойырылгандай 6eni бугшд1. Тарыгып К,ошанга тисе караган efli. К,ошан тесше кадалган oTKip жанардан тайсактап, катгы шошына жер шукыды. Коркынышты урей зыкысын шыгара бастаган Topi3/u. К,ыбыр-жыбыры кебейш, ине устшде отыргандай кыпьшыктап, козгалактай бсрген. — Мен соншалык кудай бейшара кып, сор мандай е т т жараткан жан ба ед1м, бул не кылганын? К,ай булшн К,ошан-ау? В1рымга жаман эдетке арын калай барды? Неменеге юрштар болдын? Кдйшадай катын Kaii6ip жарылкай кояды. Соны неге багамдамайсын, сен бейбак? Аршын таусыла сойледт К,ошан сслкос. Аршыннын созшс кулак аспаган сынайлы. Мсндрейш, тас керенше сазарган калпынан танбай томсырайып отыр. Аршын OTKip козш ана екеуше кезск кадап, уназдйсп бузып, созш кайта уштады. — Эй, К,ошан деймш, ата сакалын аузына бпкен шагьшда уйыккан тебеттей арсыз каншыкка inecin, абыройынды теккенщ калай? Былтырдан 6epi жумган аузынды ашпай, тымырайып журупи едщ. \"Yндемсгеннсн уйдей боле шыгады\" детеншн Kepi осы ма, элде? — деп каузап керш eni, К,ошан оган да кынбады. BipayiJK уназдйсген сон: — MeHi кара басты. Тагдырдьщ жазуы осылай шыгар, тунеу-куш айгьш еддм гой, кайгалайьш тагы 6ip, eHfli мснсн кайыр кутпе. Болар ic болды, бояуьг сшдт К,андай киьшдьпс. болса да ез мойныммен котеремш. Баскага лажым жок. Кудай баска салды, кумарлык ез дегенш icTeni, eiwi мен к е н д т , — деп мйн1рлеген Кошан мандайынын терш cyprin, eHcecbi KOTepiiucipen барып, кайта басылды. Кошанньщ токетер созш сстнен кездс баганадан сабыр суын ш ш , сабасына тусщк1реп отырган Аршыннын iiui 56

улып коя 6epai. Ткггенш, кужырлана, кущрене зар Teicri. — Бе-е-еу, бетш-ау, мына К,ошан не дейд1 Kcuiipe rep, кателесшпш деп райдан кайтатын шыгар деп умптенсем, кудай тебеннен мыктап урган екен гой. Бул не кереметщ, К,ошан-ау. Ел агасы болгандагы басалкалык жасаганьщ осы ма? Картайган шагында саган беткен кандай желис? Ecirmi тандырып, еркщщ алган к1мнщ буы? Кызда басыц калгыр Кошан-ау, накурыстанып кеткеннен саумысын? От басын ойламай, такымы тарткан сайкал кылмацдай караган екен деп сонынан мурньш тескен тайлактай ергенще не жорык? Ел-журтган уялсащны? Бетщде кытык болса, luiMipiKcen кайтелд, ойбай-ау?! Аз кунп эуейийк ушш уй ишцнщ берекесш кашырганын не? Тэщрден тшеп алган Эденнда Tipi жет1м стуге калай дотin шьщайды, жазган-ау?! Бул кай ыланын? Ойпырым-ай, адам аласы iuiiime деген осы ма? Ел-журтка не бет1мд1 айтайын. Tipinefi отка салдьщ- ау, тотанакка куйд1рдщ-ау. Беу, тощрдм-ау, не жазыгым бар едй?! Аршын дауысьпг шыгарып 6ipa3 жылады да, Кршанга карал: — \"Соцырдын колына, саныраудын астына туспе\" деген. Адуынды К,айшага тап болтан екенсщ. Мандайыннъщ соры бес елщен кем1мес. Багын ашылмай, сорын кайнар. Жас катын какханда канынды, сокканда селщш шыгарар. Сол шакта кайраи Аршекем-ай дерсщ, oni-aK Tipi журсек керерм1з, ecripMii Досьщ кайгырар, душианыц сылк-сылк кулер, жакыньщ жазгырар, — деп бушрш таянды. К.ошаннын коньтшщ 6ip жола суыганын ойлаган Аршын конш-куйшщ кошы кожырады. Biprypni абыржып, езше- e3i келе алмай, б!ршама токырады. Бей-жай куйге eiwi. BipayHK есш жиып, карсы алдында отырган К,айшага суктана карады. Тайсалар, ш1\\пркснер Typi жок. К,ошаннын танкан-таяганын аузына тосканына масагганган кейш таныткан сынайда. Кекбетгенш, тулдана буртияды. Тапшылык зардабын тартып, жiбi тузу койлек кимеген Кайша бугшде б1ршама ки1м-кешегш тузеген. Аршын Кдйшаныц басынан аягьша дейш шолып, Тула бойын тштс карады. Мандайьш жаба тарткан жаца ry;uii орамалга козш тисе кадап, байыркалады. К,айша кабагын керш тастап, басын тис котердт Кун какты ею 6eTi кып-кызыл. Кысылганнан ак-карасы ойнакшып, ештене бшмегендей, ешнэрсе туешбегендей аузын ашып, ащарылын анкаусыган кейигге. KipnixTepi тйсгенш, туеш жылытпай, тон-торыс тымырайган. — Озщ тотыдай кулпырып калыпсьщ Жемсауын толык- 57

ay шамасы, —деп Аршын едеШ оган тике, тыксыра сейлед1 — Кыз еспей ме, кокейш теспей ме? - К.айша еш кммтырылмай осыны айтты да кезш щ астымен Аршьшга 6ip карал алып, танауы кусырылып Tepic бурылды. — Босе, басе! Аршын Кайшанын кымсынып, бетшщ булк етпегенше тамсанып, 6ipTyp;ii суынып калды. Салден сон сезш жалгастырды: — Эй, карабет, К,айша, бермен кара тунермей. Бет- аузьшды тыржитып, ширьиуын жаман, немене толгак кысып отыр ма? — деш зщдешп. — Куш кеше гана босагамызда сушрейш туратьш додабас кыз едщ. Он екще 6ip гулщ ашылмай жатып, койнымыздагы байымызга жармасканыц не сенщ? Ар-уятын кайда? 0й , опасыз неме. Намыс бар ма езшде? Эдде бет керюпейтш душпан ба едщ? 1Шркш-ай, Аршын атымнан уят-ау, эйтпесе бар гой, кудай акы, ондырмай ойран-топырынды шыгарар едщ. Маскара-ай, бул неткен тексйдйс, будан аскан арсыздьнс, болар ма? Сенщ осындай басбузарлык бсйбастыкка калайша барганынды тусшсем буйырмасын?! Азгывдык жолга тускенщ, опасыздык жасаганьщ жанга батады сен бейшараньщ. Куйеус1з сайкал, жугенс1з байталдыгывды таньгггьщ. Элде сайкаддьнъщмен меш былтыргы бузауы елген кара сиырдай тулыпка каратып, мощреткщ келш ме? Эрине, сенщ ойьщ белгшт Кунажь|н квзш сузбесе, бука ж1бш узбейдт Кысырактьщ тайындай тайрандап, ол жагына 6ip, бул жагына 6ip шыгып журш, вкендей Кошанды илеуЬ(е кеншршсщ. Адамныц шайтанынан аскан албасты жок Кыздьщ eai кылымсьпт, кыр сонынан кдлмай журсе, кандай еркск ез намысын таптаггырады. Ангалдыкпен адалдыктын ала ж!бш аттаган К,ошан да анкау. Квз кумарлыкгьщ билптнен аса алмаганы —носпшщ момындыгы. Сенщ ыркьщнан шыга алмай калгандмгы да ынжыкгытанын Kecipi. Мунын ici ердщемес, ездщ ici. \"Жаман атка жал бггсе, жанына торсык байлатпас\" дсгеннщ xepi бул кылык 0 3 куйрьпъша 03i салдауыр байлап, Heci бар. Кейш саллауыр салмагынан кутыла алмай, сандырактап калар. Эй, салдакы-ай, салдакы-ай, негадай ын Сорын ашылмай, б аган байлангыр кара бетсщ сен, акымаксьщ сен. Жазацаы Кудай берсш. Аршын катуланып, жудырыган туйш койды. Куж^Р- ланып, ызакорланып, apbip сезш тгстенш айтты. Уш де ызгарлы шыкты. 0 щ сынып, ауыр курсшд1 Карсысындагы Кошаншлц да enceci тусш, шегш бара жаткан тэр1зд1. Мыжырайып бугше тускен. S8

\"Сен тимесен, мен тимен бадырак кез” деп отырган Кайшанын каз1рп турпатына карасан, дал осы сатте: “Эй, Аршын, ауыз е з м д ш екен деп тым казымырлана берме. Мен кергенсЬдис жасаган жокпын. Кошанды унаггым. Соеын етегшен устадым. Елш кудай айырмаса, адамнын шамасы жетпейдГ дегкл бар сешлш. BipaK онын к у н э а де, айыбы да жеткшиоп Онын да шекесшщ кызып отырганы шамалы 1шкеш ipin, жегеш жел1м, кызыгы жырым сеюдш. Клрбщ шалган кенЫ зауыксыз \"Канку сазден кутыламын ба, жок па?” деген ой мазалайды. Орнынан ллк кетериш кетуге муршасы жстпей, кипактаумен тнтыктаган терши. Жатгактаудан opi аса алмай отыр. — К,удай жазанды берпр Кошан-ау, жылы орныннан су шыкса, кургак тесек, ыстык кушак тапкан боларсын Аналык ак тикпм, алаштын азаматысын гой, жагын туспей жамандык кермегш, тиеулесщмш BipaK Кайша exeyinoi тайрандатып коюга к1мнщ дэт1 шылар екен. Айылын жимагандыктын азабын да, обатын да тартарсындар Bip асканга 6ip тоскан бар. Онай кутылып кете кою кайда? Камытгарынды мойындарына Lxaipin, эльак ел-журттын e3i айыптап, зардабын шекпрер Коп аузы дугалы, epi азалы. Сонда туешерешдер басбузар.лык эдеттерщнщ зауалын, — дед1 Аршын кушырлана Кошан мен Кайша не айтарын бимей 6ip-6ipiHe кадала карасты. Ызгар табы мендеген TycTepi де суык Аршын сезш кайта сабактады: — Меш койшы, opi-бершен сон оз котырымды ез1м касимын Жанымды жалдасам да, арымлы таптатпай, шдалдап гумыр да кешермш. Кеппен 6ipre Тфлйс жасасак атымыз арып, тонымыз тозбас. Tipi болса ЭденВм эл!-ак жетиер. Туллнщш випрмейли Тек мына согысы кургырдын УHi вшеш деп тшеййс. Тыныштык болса, журтта калмаспыз. Кошан-ау, ceHi не кара басты, басканы койып, оз жайынды ойласан Herri, жагын сопайып, жунщ жыгыла бастаган екен. Соган кина.ламын. Эй, бейбастар- ай, ырылдасып басталган eMipaepumbi акыры не болар екен? Сендерге дауа жок. Кайда журсен де, Кошан-ау, жанына куат береш ТэщрЬм. Жазмыштан озмыш жок, ер- азаматсын, аман жур. Аршын арындап-арындап iiirreri кусасын актарган сон жьшау-сыктауды азайтып, бекшген, кайралтанган ка.лыпка квшкен. Акылга байыз берш, кенЬлш кенге салып, аргы- берп жагына ой жупртш, ж1т1 багамдады. Мэн-жайга терец уншш. \"ТуйсисЫздермен тэжйселескеннен не тусе/ц. Итпен ит болмайын Намыс жыртып айгай-шу шыгарганда, 59

кернлп-керплескенде юмге кандай абырой беред1 Kepicimuc, созд1 сез куып, ушыктыра, быксыта 6epyi кэдйс. 0pi есек оты одан сайын лапылдап, ел ш ш дурлнспрш ж1беретин, oiuiiaipin, корландырып намыска тиетйи айдан анык, Оган артынан екш ш , опык жегенше.. Бедел Tycipin, абырой таппаспын. Одан да ютщ аргьш Kyrin 6ip Аллага жугшейш\". Осылайша тым арыдан орагыткан Аршын не айтатынын кокейшде корьггып, калай icTeceM дурыс болады деп, соны двп баса алмай, ез1Мен-ез1 оуре-сарсац. Кейде демш inline тартып, ауыр курсшедг Ж уреп сыздап, шет-шелекеШ шыгып, кайгымен кан жутып отыр. Тунде де квз тмеген ед1 K,a3ip ебден кажып, шаршап-шалдыккан. Кеудеш кернеген ащу-ыза арнасынан асьш, актарыла жаздап эзер тур. взш -ез! тежегендйстен кана туйыкка прелш отыр. Аршын нитен тынып, сабыр сабасына туст1 Кошан да, К,айша да мойнына алайын, кшнрейш, кепнрЫ сурайын демедг Eiceyi де ciiiipnepi тартылгандай cipecin, бед1рсйген бетте тулданып, булданып отыр. Шыдамдары неткен бери:. Мынк етпедьау. Ал Кайша TinTi кыцбады. Жас турман, Tic канкан кексе ейелдер арасынан дел муцдай сазбезтенген безбуйрек табыла коймас. Бакталастыгы ма, тым зымиян. \"Маган не ютейсщ, колыцнан не келедГ дегендей доцайбат танытып, капераз, буйреп булк етпей, ед1рейш окдпау- ланган. Аршын взш-вз1 канша устаганымен ащу мен ыза туда бойын кернеген. Слрескен кейштеп отырган Кдйшаны бас салып, туте-тутесш шыгарып, туншыктыра салгысы да бар. Bipan текепресген тук енбейтшш, жетейздердщ бейбасгыгьш акылмен, айламен жеиген жен шыгар деп туйген еуелп уэжшен ауьггкып, усактыкка барьш, казымырланып, осалдык таныткысы келмедт Бипаздай сейлеп-ак дптеген ойын жетюзш, осал тусын нукып кврсеткенсщ. 03iH-e3i тежеп устады. Уйден шыга берш, акыргы KeciMiH есйс алдында турын айтгы: — Эй, зауалга тап болгыр, Кайша п рлнйщ кудай мандытпасын. Топырагын суырыльш, кулщ кекке ушсын. Жасаган нем шын сокыр болмаса жазанды берер. Лагынат саган, лагынат! — деда. Аршын канша бекем боламын лесе де кещш босап, кезше келш калган жасты келегейлеп, ерен шыдады. BipiuaMa iurreri шерш таркатьш алган Аршын эбден амалы таусылып, мысы курыган бетте орнынан эрен кетершп, суйретше сыртка беттедг Уй сыртьш торуылдаган журт антарылып калган. Топ- 60

топ nipLiin, шуШркелесе сьтылдатып айтып жаткандары баягы 6ip сез, \"Дегенмен Аршыннын ацылы бар. Артык тежйсе мен кажетсЬ киюлжщге барганда не утады. Шабынганда не шыгады. Bepi 6ip К,ошан кайтьш оралмайды. К.ыз жадылаган пенде гой ол. Эйтпесе, баласын ж етЫ йретт, ейелш аныратпас еда\"... Bipeynepi осыны айтады. ЕкЬшп топ: \"Аршьшнын ындыны жуас, момьш екен. Байын тартып алган ана каншыдтьщ тебе шашын 6ip талдап неге жулмайды. Сонда журт айызы канар еда. К,ап, жасыктьщты-ай, е. Аршын жер капты да каллы. Басканыц ней кета. Унжыргасынын тусуш караты\" деп кш е тагып, жер тебшеда. Сырггай к у й ш т , зыгырданы кайнап тургандар да коп. Bopi ардан безген Кдйша мен Кршанга ызалы. Бетгерше туюрш, тундле кдраскан ксйште. Кении к у зп даладай кулазып, торыккан Аршын жол- жонекей Балкумютйоне бурыдды. Ол шанхиган кун кезше какталып, камыкхан Аршынга аяньпппен карады. Оган да Кршаннын бар кылыгы мел1м. Ke6iciHe Ke3i канык —Аршын-ay, кайдан келесщ тал тусте? —деп БалкуMic жен сурады. — К,айдан журсщ дерщ бар ма. С енщ сезще еуелде иланбап ед1м. Кудай урганыи 6ip-aK бшшпш. Онбай кагелесшпш. —К.ошан б!ржола К,айша кашпыктьщ колына Kipin алып па. Журил жаман еда-ау, кешрдщ, бесе, бесе, с е з т ем- ау. Балкумю eyeni таныркап, сонынан южшгс сыцай танытты. — BeTTepi uiiMipiicneftiu. Bip-6ipiHe емшш отыр. EKeyi де дым кермегендей. Кдйша каздавдап, айылын жияр емес eyeni, — деда Аршын кекете сейлеп. — Ол ит салдакынын коидей бетш тш п , бас тер ю т сылымадын ба, ойбай-ау. Детщ берйс екен езщнщ. Бул копе корнеу корлау гой. Адал арга дак туйртюзш,... кап- ей, е?! Балкумю тап сол жерде e3i турса Кдйшаны тарпа бас салып, туте-тутесш шыгарардай ызаланды. Жшркенгендей жерге туюрш. —Эй, Балкумю-ай, мен не ютесем де хакылымын гой. Ол жуз! караларга Terri аузымнын демш Keripin, кылыктарын казбалашй-ак кояйын дедам. Эйтпесе, кудай- акы, 6ip опыр-топыр болатын-ак еда. 61

—Ойбай-ау, с е т и осындайьщ-ай... Уяггагы шаруан не? Ойрандарын шыгармаймысьщ. Екеушщ де аптарикасын тегш, ел бетше карагысыз етпедщ бе?! 8 й , эй Лршын- ай! —Мен барганнан-ак, вздерните де урей калмады. Коими Ьнне су толган суырдай сум!рейш, ецсесш котсрмедт К,айша колга тускен урыдай тайсактап, ею жуздшнс райынан цьщбады. Неткен зенден. Жас балада мундай арсыз бетбакты кврсем коз1м шыксын. — Сенен баска 6ip адуындау катын болса бар ма, жатырынан кагынган Кдйшанъщ шашын жулып, терюш сыльпт тастар едьау, кап-ай, э! Кдп-ай, в! БалкуMic TicTenin, кушырлана Tycri. 1шш мысык тырнагандай тыжырынды. Кдйша карсы келсе е зь ак дода- додасын шыгарардай, зыгырданы кайнап жулынды. — Кещл айнасы 6ip шытынамасын, кайта киюластыру киын гой. К,ошанмен ендн отандасу, бурынгыдай жарасу кайда. Елге тыныштык орнаса жет1м-жес1рлйс, жеб1рлйс кере коймаспыз. К,ур кол емеспш, Эдешм бар жанымда. Осы алтыным ер жетсе, байсыз-ак кунелтермш. BipaK К,ошанга ана салдакы Kaft6ip ракат uieicripep дейсщ. Мшездер1 уйлесе ме, уйлеспей ме, соны ойласам тебе шашым тис турады. — Ойбай-ау, езщ К,ошанды аяйсьщ гой еуелй. К,айта аламантасырын шыгармайсын ба? — Одан не енедт Ер-азамат аман журсш де. — Сенщ курып жургенщ де осы момындыгьщ гой. Аршын белщдеп шаршы орамалын каттырак таргып буынды. Алабурткан кендл1 куйын журш еткендей ию- кию. Балкушс дву кэрлен кесе сусын 6epin турып: — Байдан тущлген екенсщ-ау б1ржола, — деп шггей куб1рлеп, Аршынга мустркей карады. Байдан айрылгалы Аршьшнын да кещл! конылтаксып, кабагы салыдкы тарткан. взш щ жаны да кентерш. Журт бэрш базар гып, ортага дастарханын жайып, шуй1ркелесш отырганда Аршьшнын кенЬн жудеп, езшш журедь К,ошанньщ корлыгына катгы киналады. Кдмыккан шагында жаутандаган Эденш шскеп, бауырына кысып, маукьш басады. Кей-кейде жалгыз отырып: \"К,ошанньщ не ойлаганы бар, — дейда шшен. — Шынымен-ак бетен жолга тусш, адаса бере ме? 8лде жаздым, жанылдым деп 62

айылын жиьш, от басы, ош ак касына орала ма? Эденше кол ушын берш окелж MeftipiH тоге ме, ж ок па?\" 0зше ез1 куб1рлеген Аршьш шиыршык атып uni улыды. Bip колымен жер таянды. Тыска кулак турдь \"Ке-ке-ау, ке-ке-ау! ...\" Осынау жаттанды таныс ун кулагьша тагы шалынды. 0 зш Kacipeni кайгы кузына кулап бара жаткандай сезшген Аршьш кермск ой кепнл, агыл-тегш ещреш дерсщ. \"Эденжаным екесш кашан келеда деп ж ш сурап мазалаушы едг, \"кешиспейш, келш калады\" деп умгггсщйрш, алдаусырататынмын. Етцй не деймш? Тастап кетп деп айтуга калай детш барады? Тошрш-ау, балага не сылтау айтамьш? Эй, сум сотые, сум сотые. Жеке бастьщ сыркаты мен куйзелюш улгайтьт, кайгыга кашангы какалдыра бересщ. К,атерл1 дерт гей-гейшен кашан кутыламыз. О, сум сотые, аналык картысым атсын сеш\". Аршын терен курений. Кертолтак куйте енген. Солыгы басытмай кон екетш. Бас катырган ертурл1 киял жнерш мукдлтып, мысы курып шаршатан сон, жастыкка кпсайды. Шагын ауылдын эдет1 емес пе, 6ip сыбыстьщ шет1 шыкса, жел сезтй орбгтш, и м н щ калай-калай кубылтарын 6ip TOHipi битеш, ofrreyip жер-жеб1рше жетюзер! анык Ушыктырмай коймайтын. Ею адам бас коскан жерге ермек табылды Эр уйде пыш-пыш соз. К,ысыр энгьмеш котпткен журт. Бэрш ш айтары: \"К,ошанньщ шынымен-ак Кдйшаны алганы ма?! Аршьш байкус енш кайтер екен? 03i де кен адам-ау, сабыр сактауын карашы\", —деген сиякты создер. Bipi6eTiH шымшып, 6ipi жатасын усгайды. Ke6ici Аршынга аяныш 6liuripin, К,айшата тущле карап, бетше туюредт. \"Коптщ картысына ушыраган К,айшаньщ Ty6i онбас. Не кершее де ана муттэйЫ сайкалдьщ езше коршеш\", деп картап-с1тейд1. \"Ел басына кун туып, канды сотые ланын калай тиярымызды бшмей, мурнымызга су жетпей жургенде, К,ошаннын мынасы кай ecipreH/uri. Элде токтыктан KeKipiri азып, конданайын дегеншщ белгк! ме?\" деп К,ошаннын ею жуздшгше куйшген. К о ш ат ш н кулагынан да маза кеткенше ею айдан асты. Кеп ортасында шыбын жаны 6ip уыс. К,айда барса да: \"Ел атасы болганда осы журили саган лайык па? Уй1рщнен адасканьщ ка;ий? Сеш тургкен кандай тулен?\" деген создер алдынан кесе колденен шыгады да турады. Kett6ipi океспйн куны кеткендей озеурейш. Бейпш эйелдер кисынын тауып 63

тукыргып, козге табалайды. Сонысммсн коя салса 6ip жаксы. Кеп озшше сыпырга сегеттш жаман. Кошан шамданып, кысылгандыгынан жсргс Kipin кете жаздайды. Дастаркан басына келсе ас Ьипсйд!, дсрт инедт Кейде парьщсыз суракка жауап беруге саекалактап калады. Ko6inc не icrepiH бшмей, ерте агарган ак самай шашын сипалай береш. Кдгпарланган мандайынан суык тер моншактайды сол кезде. Кошан осы жолы \"Сез суйектен етеда\" дегенге коз жетюздт Адам кещлш канку создан ондырмай жаралай- тынын енш тусшгендей. Журтгын 6opi акылгей. Ж еш тузу сез айтса жаксы гой. Keft6ipi тым парыксыз кекнда-ау. Tim i жешлз казымырланып, кай-кайдагы пэлеш уйш- тегетшш кайтерсщ, Тывдай-тьшдайтитыктады да. К,улаты да сарсыды. 0 зш шамдандырып, каж1>пып 6iTri. Жанын бидайдай куырып, беймаза куйте Tycipcfli де кояды. Жарык дуннеден жанына сая таппагандай кулазиды. Уайым мен кайгыга батып, мазасыздангандыктан ба, жуйкеа жукарган. С ощ ы кезде кез1 Kiprain, катты шаршап, журеп демй- демш согып, тун баласы аунакшып, ami курсЬнп, кез жумбайтын дертке душар болтан. Кейде ел созш ecTice де ест1меген болып мэн бермейдт Сонда да кеудесш ыза кернейд1, ашу кысады. К,ужыры кайнайды. Tipceri TipceriHe согылып, кур сулдер1 суйретшш езер шбид1. Ел есепне карсы айтарга сез таппай, табыт басында турган адамша тунерш, жер шукып кала беред1 кебщде. ... Жер бетш шщце аптабы кактап турган-ды. Кошан eric жактан келе жатты. Ерш кезерш, тандайы тобарсып катты шелдеген. Мандаты жакын уй тек Балкуш стш. Ол Аршыннын сезш сейлейд1, жакын жактасы. К,ошанньщ кылытына кырын кабак таны тьт, жактырмай, жеккерш, ренин бйш рш жургсндсрдщ 6ipi. Балкум1стщ алкымынан ала тусетййн Кошан нитей сезедт Сонда да шелдеп, кеш кеуш бара жаткасын, аттьщ басын epbcci3 солай карай бурган. Балкумю уйге Kipin келген Кошанга eici кезден ок аткандай сьщаймен тпарейе карады. Амандаспатан бетге юрпщей жиырылып, сырт айналды. — Кун муншама ысыр ма... TuiiM аузыма сыймай, тандайы,м кеуш барады. Bip саптаяк сусын болса, бере койшы. Шел басып, жан шакырайын. 64

Кошан кещрдегш созыл есйске карай шырт туюрдь Ke6ipcireH ауыздан туюрис те шыкпады. Аламан андыган мысыктай ыдыс-аяк жакка ущрейе карады. — К,ай бетщмен сусьш сурайсьщ, нецщ мшдет етесщ, кектемепр-ау! Аршын klm, мен klm? Одан безгенщ менен безгенщ Жерге каратып кеткенщмен коймай, сусьш сурайсьщ гой озщ. Бетнде кытык бар ма? Выдай уялсац нетп. — Ойпырм-ай, осы OHriMe-ак мез1 е т т , кулаплмнын етш жеп б г т . Ci3 де журек жарасьш тырнаганга кумар ма едшзз. 0 м1рде не болмайды. Басты катыра бермецшш. —Сонда немене, сакальщ сапсиган шагында житгшшк курып жургенщ жон бе? Ана Эденйцй зарыгып журш кормеп не едщ? Элде умытгын ба? Немесе ашынацнын айтканынан аса алмай, кара басып калла ма? Шынымен- ак К,айша сотгатып ж1беред1 деп корыктын ба? 0 йтш, еркек болтан турщ курсын! — Е, жазган-ай, болар ic болып бояуы сщген сон, айтып не, айтпай не... — Экесшщ айткан жерше бармай, ceHi мнят тутып, паналагандагы Аршынга icrereH жаксылыгын осы ма, кок соккыр-ау! О, опасыз! —Ашуынызды тежеп, 6ip урггам сусын бернцзш1, ал1м кетш кур сулдерьм тур, тандайымды ж1биш алайын, тым курыса! — К,ошан жалынышты унмен телм1ре Tycri. — Сусын турмак кара су да карам, сен кекгемепрге. Эдендд жет1мс1ретЙ1 жылатып койып, сен бейбак мандымассьщ. Мен Аршын болсам, керсстср ем кересЬй. Эгтен, uiipKiH-ай, о! ... Балкумнггщ Tyci бузылып, ызага булыкты. Жактырмай, айбат meicri. K,a3ip К,ошанга сусын турмак, бас кайгы. БалкуMicriH кектескелБ кекеснш ушкындаткалы турганын кезшен таныды. Кошан камшысьш буГпрше таяньш, нор сызбаган бойда уйден мойнынан суык су куйылгандай сум!рейш суйретшш шыгып, журе бсрщ. Дымы курып, шгген тынды. Тандайы одан сайын Ke6ipcin, ауыр курсищ де, шакырайган кун астында калгып турган атына карай шбцц. Кенезес1 кеуш, TUii аузына сыймаган Кошан тал тустеп аптаптын табына шыжгырылып, тобарсып, шандак, жолмен мыртындап кетш бара жатты. Кошан тосын кылык таныткалы бурынгы Кошеке деушшер де азайган. Агайынныц KonLii калгасын, козге min, елеп-ескеру1 сирексгген. Ел катарлы шакырып курметгеу, 6ip дастаркан басында вщтмс-дукен курьш 65

отыру жагы да пышак. кескендей тыйылган. Сутке тиген мысыктай TYpTKire тап болып пушайман куйте тусш, тоз- тозы шыгуга жацын Ce6e6i, ауыл-аймактагылардын Ko6i Кошанга eKiie.ii, epi наразы. \"Кошаннын кудай суйер кылыгы калмады гой\" дескен тещрегше уйфшетш бурынгы дос-жарандардыц бмразы сырт каратам 03i олармен тш табыссам, кол узбесем деген ниетге, 6ipax та тук шыкпады. Eiiiklm он кабак танытпады. Кеутлше карамайды. Селем бермейда, сэлемш алмайды Бэршщ коятыны 6ip-aK тшек: \"Аршынга кайта табыс. Оденпш бауырьща бас\", деседа. К.ошан оган кенейш десе, Кайшадан аса алмайды Катты каймыгады Зан да катал. Согыс болса мынау жутыньш турган. Чшпей-жемей, желжпелис мшез ушш сотгалып кетемш бе\" дсп, шыбын жанына сауга таба алмай жур. Осы кауш шымбайына катгы батады. Кулагы кургыр тага шьщылдай бастады. Олде бгреулер... Запыс болтан коян журеп шым етш, денс-ci TiTipKen кстп. \"Буйтш керген кун! де, ел нншде жургеш де курысын\". Осылайша ой корыткан К,ошан жаман курещнщ кос буйиршен тебшш ынк еткЬдй де, шолак камшысымен сауырынан шыкпыртын адды. Басын 6ip-CKi шулгытан курен бел1 кайка-тандап, танырактай басады. Ат устшде жарбиып, калкиып бара жаткан К,ошан 6ipaiflaii сон ш ащ а komliui, кершбей Keni. Эбден капаланган, кунге тобарсып тутйскен К,ошан жаппасына жете жыгылды. К,айша шеуг1мд1 мосыдан жаца TycipreH екен, шай iiuin, мавдайы жшсш, жан шакырган. Iile.ii басьшган сон барып сезге келд1. — Батана швл1ркеген сон, Балкум1стйсше бурылып ещм, шабаланып, су татырмады, — деда тарыгап. — Ауыл- аймактын сыйдыратын Typi жок Мын сакка жупрткен быксык соз тамамдалатын емес. Жуйкемда жидатш 6iTipfli. КаНКУ сезден кутылу ушш кайда барамын, кайтш кун керемш. Эй, сорлы басым-ай, кермегенщ коп не еда элт. К,ошаннын терен Kypcmici, оншщ сурлануы Кдйшага жайсыз тида. Журетш тшгшеп, жанды жаранын аузын ашкандай эсер e n i. К,ошаннын еркек басымен кеншЬйн босап, козше жас алуы, эбден тыгырыкка тзрелш, титыктатаны-ау, э? 03i де жасып, жаншылып, кабыртасы кайысып жур Жуйкес1 жукарьш барады. \"Таз ашуын тырнадан алады\" демекш1, ел-журттын шамасы Кошанга жетедт Bepi сотан уреалы Ренйнш де сотан бшд1реда. Ал Кошанньщ шаруасы бастан асады. Майданта астык ж1беру, ауылдагы Kepi-куртанга, хал-ахуалы ауырта комек керсету — осы Кошаннын мойнындага т1рлнс. Арыстай азаматтыи канку сезге аркау болып, амалынын 66

курып, мысынын басылып жургеюн К,айша да сезе,щ, шггей бшедт 03i де шгген тынып, кегш к ш нен аларьш, юмге тшсерш бьтмей капаланады, да кояды. Кошанньщ мужше-мужше таусылуга айналган б угш п турш керш, мусэшрлис куйге тускенше жакы катты ашыды. — К,ошан, — дедт ол. — Сею кажытып, кеуденш мужгшеп, кеулеп бара жаткан шердщ уытын тусшемш. Менщ кулагымда шуылдайды да жатады. Ж ок жердей mix табылады. 1ш куса болгалы кашан. Осы елдщ есек- аяцынан кутылатын жол 1здейис те. Бугаи не айтасьщ, калай кересщ дегендей, К,ошанга кезшщ киыгымен карады. — Бшмеймш. Шыдамым да таусылды. К,ошан шекеси! сыгымдай устады. —Аш пеледен-каш пэле. Осыларга топырак шашайык та кез кермес, кулак еспмес бас ауган жакка тайып турудьщ 6ip амалын ойластырсак кайтед1. — Мен не, данышпан дейсщ бе? Кемел ойлы болсам, кещнен пнипес пе едш еуелден. — Токташы сен, тунжырап, ренжи бергеннен не шыгады? Ауык-ауык эйел акылын тындаган да дурыс. — Тындагандагы турЫ1з осы гой Будан артык не icrreMeKciH? Emii арыстанга талаттырайын демесен — Несше егше бересйг? Неменеге кейисщ? Меш тындасан бул жерден кешш кету керек. К езш 1зд1 аулакка куртайык Абзалы сол. —Байгус-ай, кайда? Кушак жайып карсы алатын менщ кш ш бар? Сенщ к1мщ бар. К,ошан да, К,айша да ойланып, 6ipayuK yHci3 отырды. — Эй, Кошан, — дед! шамалыдан сон Кдйша жерден жет1 коян тапкандай, enipe сейлеп. —Терт кубыласы тугел ешк1м жок. Одан да акылга келеййс. 03ipre салт басты, сабау камшылымыз гой. Етекке оралга болар баламыз не кемп1р-шалымыз жок. К,айда кетсек те epiciMi3. Тунеукуш 6ip сезщде Бйнкек жакта нагашым бар деп едщ гой 11агашы журт камкорлык корсетер. Соларга барайык Bip жерден пана табармыз. Олар да 6 i3jxi аштан елт1рш, кеигген каллыра коймас. 03iMi3 де Tipi жанбыз гой, Tipmuiix жасармыз. Осыдан басканын кисыны келмейш. Буган калай карайсьщ? — Жылы орныннан козгалып, кшдйс кескен жерден жылыстап кете коюды онайсынасьщ-ау шамасы. К,оркьгггьщ кершен кашамын деп, алакандай бет1мнщ арын тогш бара калган кунде ол жерде жумак eMip кутш турмасы жене К,ошан тунгиык ойга бершгендей, тунжырап басын темен ищ. Exeyi eid жерде унс1з томсырайган. Оркайсысы 67

ез ойымен e 3i алысып, он мен солын багдарлаган сьщайлы — К,акку создщ кугын-сургшшен аман-есен кутылсак сонын e3i 6isre жумак, Ол жакта да жер бар, ел бар! Yйрещекен сон, 6api — агайын-туыска айналады. Катыксыз кара коже талшык етсек те, бойымызга дурыс тарайды гой Ен курыганда уайым-кайгысыз шем1з гой. Кайша буган кандай уэж айтасыц дегендей Кошанга назар аударды. — К,айша, - дед1 Кошан, — сен естщщ бе, жок па, ол жагын 03iH бшесщ. Ертеде 6ip ойшыл, акылгей абыз: Туныгым лай болды, Кугыншым к умай болда. Кутылар кайран жок, Сор камар сынай болды, — деп Kopi кощлден 3opi ащы зар токкен екен. Жене 6ip абыз: Куйрыгы жок, жалы жок, К,улан кайтш кун керер. Жылан кайтш кун керер, — дегеш де ел аузында. Осы абызша айтсам: Атасы жок, iHi жок, Кршан кайтш кун керер. Туысы жок, дымы жок, К,ошан кайтш кун керер. Кошан ыргала толганып, абыз зарына ун косьш, езшен- 03i шегш, мун кешкен куйде ыныраньш, куб1рлеп узак томсарды. —Сен де акылгей абыз болып кегли бе? Эдем1 зарлайды- ак екенс1н, — дед1 Кайша жактырмаган кейшпен. —Адам журегш шайлыктырьш, кущрсне берме. Кайгы жылатады, куаныш кулд1ред1 Кайша октау жуткандай болып отырган Кошанга одырая Карады. \"Колыдмен юте.шн бе, мойныцмен кетер\" дегендей мшдетсу бар жузшде. — Кунге куйш, тун катып, тузге тунеп ит аркасы кишпа барганда 6i3fli шм ушпакка шыгара кояды? —дед1 Кошан тенселе отырьш. — Кезше кок шыбын уймелеп, суйегм саудырап калмасьша кш кепш? Туган жерьмнен 6ip уыс топырак буйырмайтынын шм калай туешеш. Зауалш жазадан онай кутьимакпын ба? Осы жагын неге ойламайсын? Аз гумырымныд калган ем1рпше кайгы- KacipeTKe кезчш, куаныш-кызыктан макурым калсам кайте мш. —Аргына карайлайтын мунда кай агайын-туысынт1рек 68

болтали тур Жаны ашыр дос-жаранын да шамалы. Е ш к т сеш мушркемейда. Bepi табалауга дайьш. Кермейсщ бе, Кулагин сарсыган жок па? Жапа-тармагай заузадай ызьщдаудан 6ip тынбайды. Уайым-кайгысыз адам кара^ суга да ceMipejii. Ен болмаса, кулагын тыншиды гой, байгус- ау. Айтканга консекпп! — Мен де K,aft6ip жетгст жур дейсщ. Шаныракты кундрентш, туган жерден ауа кешуден аскан корлык бар ма? Сорлылыктьщ соракысы гой ол, — деп пайымдаган К,ошан томагалы буркптей томсырады. K,a3ip куйрык- жалы кузелгендей омалып отырган жершен козгала алмай калды. \"К,ылша мойнына кылбурау тусш, иыгына коржынын Lain, коз керш, кулак естшеген жакка Кайшасын ертш, ку жанын саугалап, К,ошан кангып, салпактап кетигп\" деген сездщ табасына калатынын ойласа, тебе шашы тис турады. Соган каналанады. \"Эрине, —деЩн ол ш ш ен, — копке топырак шашкым келмейш. 0 з1мде де кшо бар. BipaK жанымды жегшей жеп бара жаткан жок п а Мундай жан азабынан кутылудын 6ip жолы, киын болса да, осы К,айша айткан усыныс. Едден тыскары кешш, караны батыру. Онсыз кулакка маза жок Bip ынгайы келетш ic осы сиякты\". Кекейшде корыткан ойын жетк1збекш1 болып К,айшага карай мойын бурды. — TonipiMHiH 6ip жазуы бар шыгар. Не бак, не сор кутш турган болар алдымнан. Шуга жауатын омдр кайда бар дейсщ? Tipi пендеге TipuiLiiKTiH куйбещ таусылган ба? Бак-талайымнан керермш ендптсш. Теуекел деп нагашы жакка кошеек кешеййс, — дед}. — К,анша киналганынмсн, женге жана келдщ. Алла- тагала жар болтай, кешуге б1ржола бетбурсак аш ипектей шубатылмай тез жиналайык, —деда дйс-дис сейлеп К,айша. — Илнш едам, асыктыра бастадын ба.? Шарасыздыктан uni кыж-кыж кайнаган К,ошан колын артына устап, уй ипшде арлы-берл1 журда. — Кулагын тыныш, еркшдакке шыгайык деген ой Meniici. К,айша oiiH-eai жуып-шайып жатты. Оган К,ошан мен бермед1. BipaK ой терещне сунпда. \"Е-е, байтак дуние тарылайын лесе демде екен де. KyHuiumepi коп болтан сон даланьщ кеншгшен не пайда? Тегшде казекемд1 куртып журген кунш1тдак пен коре алмаушылык Тубше жететш ищет те осы. Кейб1реулердщ \"саякнан сайгак курлы сая таппай\" деп онге косуы да осыныц кырсьпы. Шаш ал лесе бас алуга дайын туратын, бура тартуга тым ептшйспен Kipicin, булдаретш едет калыптаскан. Мемлеге келш, есек- 69

аяцсыз-ак кун кешугс болмай ма? BipiH-6ipi шукып, туртпектеп корсетпесе, шермендшж дерттен айыкпастай кере ме, калай. Крлынан келер1 шамалы болса да, туяк cepnin калуга еуес. К,улыгы сасык, nettmi пасык. Кейде дэрменсвдшн буркемелегкл келш, адамгершшпс ардьщ журнагын да жогалтып алгандай, мардымснтынын кайтерсщ Кашанга созылады екен бул кылык- \"Bip-6ipiMmi аш каскырша талаганды кашан коямыз, жасаган ием-ау\" деп шггей кеflicin 6Lonipin, терен курсшш, катты назаланган. Содан кейш К,ошан шыдамыньш uieri де бырг узшш: \"Кулагымньщ тыныштыгы —жанымнын байлыгы. Агайын- туыска ж еккорш ш т болып, есек-аянына корланып, ел табасына калып, кещрдек жыртысыл кергшесе бергенше, осы жерден б1ржола кетш тынайьпнпы\" деген шеиймге нык б екш л, тэуекелге бел байлаган. ... \"Кошандар артынып-тартьишп квшкел1 жатыр\", — легенд! Аршын естненде: \"Мынау шынымен-ак елден безгеш ме?\" — деп uni е;юйреп, егийп зещп кетш ед1 Ел ипшде жургеш де мнят кершетш. \"Кателпш тусшер, райынан кайтар, желжпес! басылар\", — деген у м т де узшмейгш-д1. Енш мше, сол К,ошан елден кудер узш, шорт кетпт. Баягы 6ip6ciKcitiiii.M cn алды-артыпа карамай жугш буыи- туйш, шетшен тиеп жатыр. —Кошан-ау, кдйда кешгщдер, буларын не? Морггыгынмен к1мд1 мукатпаксын Алды-артьщды багдарласан кайтедд? — деп жон сурап, акыл коскандарга: — Крнарымызды сай, ушарымызды жел бшер, оныц несш сурайсьпщар. Tipi пендеде 6ip турак табылар, —деп, женш айтпай, журтты дагдартып тастаган. К,ошаннын Tyci орт сендаргендей тутйлл кеткен. Кабагындагы Kip6in де калъщ. Кошаш шн жук салганын карап тургандар да аз. К,ол алысып, кош айтысуга келгендер де шамалы. Куйбендеп, жук тиесш жургендердщ Ke6i кайын-журт жагы. Баскалар каскырдан урйскен ешкщей состиып-состиып шегшшекгеп Т¥Р- Bapi де К,ошаннын мына окыс кыльпгына кайран. Жагаларын устап, тамсанып кояды. \"Ашуды акылга жендпрш, айтканга кепбедд-ау, азабын элгаман тартады гой. Кезще кок шыбын уймелегенш сезбей де калар 6ip куш, 70

жас катын кайб1р жетнгпре кояр дейсщ\". Жургшылык nixipi бул. К,ошан онын 6ipiHe де кынбады. Лэм деместен сыпайы- сылтан куйшше, тымырайган каллы кос декгелекй арбага жегшген жауыр опзщ жетелеп жолга шыкты. Сол кезде ah урып курсшгенде, аузынан жалын шыккандай мазасыз куйде турган Аршынньщ етегше оралган Эден iuii б1рдемеш сезгендей кабагы туйшш, унЫз тьшыршылы да: —Ала, экем кайда кешш барады? —лещ мунайып, кои жыпылыктап. Баласыныд даусын К,ошан аны к сстщ!. Артына бурылып, карайлай берш ед1, Кайша калкалап, бурылуга муршасын келпрмедг \"Былай женше журе бер\" деген ишаратпен алга карай сиггедг Эден алгашкыда экесшщ артына бурылуга ынгайланганын керш, колын булгагысы келш, жогары кетерйдареген. 9Keci ундемей журе берген сон, шыдап тура алмай: — Эке, еке, эке! —дел уш рет дауыстады. BipaK Кол1ал бурылмай какшиып кете барды. Аршын езш-ез! озер устал, жылап жйере жаздап турды. — Ала, экем неге бурылмады? —дед! Эден. Осы кезде Аршын шыдамынын тыгыны ашьыгандай дауыс салып жылал ж1берд1. Эден де жанарын жещмен cyprin, аузы буртиып, oKeci кеткен жолга узак карады. К,ошаннын катыгезднше Аршыннын журеп сыздады. Каггы куйзелд1. — Ала, экем кайда кетп? —дед! Эден тагы да мазалап. — K,a3ip, согыс журш жатыр гой, соган кемекке, тьыдагы жумыска OKerri, —дед! алдаркатып. Ойлап тапкан бар амалы осы болды. Жалган жауап бергенше 83i ынгайсызданды да. BipaK д эрм еназдтн 6waiprici келмед!. Ондагысы: \"MeHi тастап, баска 6ipeyre уйленш кетт!\", — дел калай айтады. \"Одан да естin сылтаурата салганым дурыс шыгар. Экем кайда десе, ак арманынан айырмай-ак, армияга алынлы дейш. Умггш узбей, келер дел кутш журсш. Канаты катайган сон, айтсам айтармыи, эйтпесе, e3i де сезер. Сосын тусшер. Мумкш бар жайды елден ecrip. Анык-каныгьша козш жетюзер Эйрге бала кензлге д ак тус1рмей-ак кояйьга. Осы алтынымды ел катарлы канаттандырсам, ат Ti3riHiH устаса, шацырак отын emipMec. Тутшш тутетш, отауынын бас neci болар. Жасаган нем соган жетызсш де\". Аршын ойын осылай корытып, Keciwai кел!с!мш осылай туйЬшеп турганда, Эден: — Ала, экем кайда барады? — дедт — Согыска. — Согыс бггкен сон, келе ме? —деш б!ртурл! ойга батып. 71

— Tipi болсын деп тше. Аман болса келей гой. Окка ушса к.айдан оралсын. — К,ай жактагы согыска? — KiM 6miirri, баргасын хабарласар. — Анау К.айша епке ше? — Иэ, ол да согыска аттанды. — Ол не icrettjii? — Экевд, баска жауынгерлерге тамак icren бередд. — Онда К,айша епкеш x i6ep.Mefl езщ неге бармайсыч? — Се Hi кайда калдырамын, кулыным-ау. Оден будан epi ештеме сурамады. OKeci кеткен жакка жэуд1реп тагы кез салды. Ауылдан узанкыраган Кошанныц сыртынан карап турган Аршыннын iuiKi дуниесшщ уйкы-туйкысы шыкты. Bip ащы куйнс енешш калакай тырнагандай ертеп, басын зенггн! ж1берген. Ауыр мун кеудесше тау орнатып, мылжалап жашныган тероденген-тугын. Тау жактан \"кекелеген\" улар унш естненде, К,ошанньщ соньшан Эдеш айкайлан, зарлап тургандай сезшн. Коней босап, журеп сыздан, сай суйеп сыркыраган. И еп кемсендеп караша уйге карай арен-эре к ui6 in басьш, жаулыгыныч ушын TicTeneii, кез жасын агыл-тегш тегш, узак сынсыган. вк еш басылганнан кейш Аршын зшдей таукымет салмагына кажын езшмей, бугше бермей, ширыгып, озш-ез1 бексм устауга бекщд1. Ж ейрлж ripinuiKii мойындауга лажсыз мэжбур болганына K03i жетт1. Кайгырып езше бергеннен еш пайда шыкпайтынын угып, сабыр сактап, едепю, байсалдылыгынан танбады. \"всек-аян басылып, ол да керген тустей умытылар. Бак-талайлары алшак адаммен кещл коскандыгынын KacipeTiH К.ошаннын eji кейш туешер\" деп дэмеленетш-й. Бул ойынын жайына калгандыгына Kiuip гана илангандай. Умй оты кущзрггенш, кулденш бара жатгы. Аршын тагы сынсып, жанарын жаска булады. Эден де тунжырап, ек! кез1 жэутен какты. Тау жактан улар уш естищ: \"Ке-ке-ау, ке-ке-ау! ...\" Bipina.Ma жер журген сон К,ошаннын конки аландап, ой шырмауыгына оралып, nc6ip кия.мет киял тула бойын шарлап e n i. Енсесш кетерш алды да, жан-жагын барлап барып: \"О, туган жер, сен ушш жаным садага, — дей Ky6ipnen. — Ыстык тоныраганды кимай-ак турмын. К,ателессем кунэмд1 Kemipe гер. Мен алдында бас иыге эз1рмш. Ата-бабам денес1 калган сонау кула жон децесщде катар жатуды маган буйыртпайын деген Тэщрге не зауал. К,ош, туган жер, кош!\" 72

Кошан вуел1 аспанга карады. Суп-сур. Канын iiuiHe тарткандай суеты. Кунге сыгырая кез салып, тощрепн толык. шолды. Bepi 6ip турл1 суык, Ызгар шашып тургандай ce3inai. 0pi жатыркдп, жактырмай карайтынга уксайды. Бурын козге жылы ушырайтын сайын дала, аскар тау бупн кудды 6ip бетенагендей, томсырайып, Mi3 бакпай тур. Бозамыктанып 6ip кершее, 6ip кершбей булдыраган келбел де ттптт езгеше. Салкындыгы басым. бгейсш ш , кулакка урган танадай туншыга мулпп калганына к,айран. Тау жактан: \"Ке-ке-ау, ко-ке-ау...\" деген улар уш анык, есттлдь Осы кезде: \"Мынау улар кусал, Эдсшм де екелеп меш 1здей ме, жок па, TenipiM-ay. Е, жалган дуние-ай!” - деген ой кекейш е оралып, KOHiai босаган Кошаннын иеп кемсендеп, кезш е ерйсаз жас ipiciAai. Ауылдан узай бергенде бозамык даланын аж. асты боран кегерш п, алай-тулешн шыгарды. Ыскырган, ызылдаган уш Кошаннын ел1мен, жер1мсн коштаскандагы OKciriH кайталагандай естшдь Ауыл устш шаннан тазартып, коксыктарын ушырып, аулакка екетш бара жаткандай. Кошан сол кеткеннен мол кетп. Хабар-ошарсыз i3iM- кайым карасын батырган-ды. Ш ирск гасырдан астам бурын болган осы 6ip окига Аршыннын коз алдынан бупн болгандай каз-калпында ■пзшп оте шыкты. Калын ой шырмауынан ещд гана сытылып, ссрги 6epreHi сол efli, eciK алдына 6ip машина келш токтады. НемереЫ Акан елпслсктеп томпандаган бетге шалгайына оралды. \"Эже, кексм келдл кокем. Мен машинага мшемш\", дегещи асыгып-ycirin айтгы да, Kepi карай тура жупрдг Аршын ежей ею иыгынан дем а л ь т турган ак самауырды тердеп устелдщ шетше койып, шайьш демдеп, ыдыс-аякты ынгайлай бастады. Сыртган Эден мен келйл Балгын юрдь — Шырактарым, тамактарынды iminflep, уакытгарьщ болып калады. Жанагы Аканжан кайда жур екен, о?! Ойыны 6ip канбайды. Тамакка Караганды да койды. бздерщ ыктиятгап шшзеендернн. Карт оже осыны айтты да, eciK алдында журген Аканды жетектеп екелдг Экеамен катарлас жайгаскан ол сейлеп отыр. \"Коке, сен маган ез1м журпзеттн машина сатып onepuii, — дейш еркелеп — Bepinai MiHri3iri, каланы аралатып, кинога апарайын\". Танауын тартып койып, экесше ангал nimiHMeH карайды. Оган OKeci де бар 73

MedipiMiH теге туссщ. Ш олак кекш н тараштаи, мандайынан июкеда. Акан тагы да б!рдемелерд1 айта бастаган сон ежеск \"Же, евдй не болса соны айта берме, екен тамагын шсш ! Аманшылык болса MocKinium елй-ак алып береда\", деп токтам жасап еда. - Дурыс айтпадын гой, еже-ау, \"месюпш\" емес \"Москвич” демейсщ бе? —деп Акан озжше тузету жасаган. - Е, маган 6epi 6ip. К,ай донгалагынын атын бшемш. Кешеде каптап журген ж ок па туге. Сендер сеюлда кеймд1 аша салып машина Minai дейсщ бе? — Енш не MiHflinaep? — Bi3fliH кез1м1зде астымызга аркасы бутш eri3 тисе сонын 03iHe куанатынбыз. Мына екеннен сура нанбасан. Эже немересшщ пек к ен ш н е суйсшш, оган метрлене карап отыр. Ана журепнщ MeflipiMinae шек бар ма, Teflipi. Аршын да nin кетп бшем, ушатын кустай комданып к е л т немересш кумарлана, кушып-кушып алды. \"№сщ кандай тотп еш, вз1н iciMHin аузынан Tycin калгансын\". К1шкентайы оган мез, сыкылыктап кеп кулеш. Экесшщ иыгына асылып тур. К е н ш шадыман, торт кубыласы тугел. \"Мына екен ecTin 6ip масайрамады гой тым курыса\". \"Эдешм еке MettipiMiH кермей ecri-ау, е\". Ана коюрепне осы 6ip ой окыстан сап ете калды. Сол-ак екен, жадырап отырган когдл1 еп-сетте шлдей бузылды. Imtci дуниесшщ куйын журш еткендей ептер-тептер1 шыкты. взш щ жастык шагы, Эденнщ екесше деген сагынышы, кектемп кун кезшдсй кубылмалы тагдырдын туткиылдан тап болган телкелнщ лайсаны к ез алдына елее берда. Оньщ б1разы кара сандыктагы ашылмай жаткан хаттарда баяндалган. Эден ылгида екесш )здейтш. Ертелькеш мыкшиып отырып eKeciHe хат жазудан жалыкпайтын. Хатгы: \"Экем журген жерге салып ж1бервдз\" деп шешесше тапсыратын. Ирак, Аршын хатгарды ешкайда ж1бермей, сандык тубше тастап, сарымайдай сактай берген-дЕ Баласы: \"Апа, менен баска балалардын майдандагы OKe.nepi мен агаларынан узбей хат- хабар келш жатады. MeHiH екем хат танымай ма, елде кдгаз-каламы жок па? Талай хат жаздым. Bipae-6ipiHe жауап кайтармады. 03i бу дуниеде бар ма, Tipi ме? К,ай согыста жур? К,ашан келеда?\" —деп такактап сурап, коп мазалайтын. Аршын сурактарды жауапсыз калдыратын да коятын. BepiHe ш тен тынатын. Накты icrin каныгына кез жетюзе алмай OKeciH *здеген Эденше: \"Экен жылы уядан безшген, алаяк ce3iMre ел1ктеп, отбасынан опа таппаган McHipiMci s, катыгез едГ деуден кысылып, журткааян жайды букпелей беретш. Ондагы ойы —бала журепне жара туармейЫпп деген ниет- 74

тугын. Шындыкты жасырганымеи жаны киналатын. Keni'ii Kipiuuccii баласына журек ту ктрш де жабулы жаткан акикатты ашык айтуга сан марте окталса да батылы бармаган, аналык дармеш жетпеген. Кей-кейде: \"Дэм- тузым таусылса баламнан жасырган купияны ез1ммен 6ipre карге ала кету1м дурыс па, алде терю пе?\" деген ой да тыншу бермейтш. Сонда да болса купил сырды 1ркшмей, именбей жария етуге аузы бармай-ак койды. Егер бар шындыкты жайып салса, баласынын KaiciperiH шерменде етш, тунык та пак кещлше каяу Tycipin, экеге деген ак ниетш езгертш алатындай сезшетш де, ол жайлы Tic жармайтын шыдамдьпык адет тапкан. О ныд устше \"Tipi журсек Кршанмен жарык дуниеде жуздесерм1з. Райьшан кайтып, отбасы, ошак касына оралып калар\" деген есек демел1 умггке де алданып журдг К,ошаннын дереп тым узап кетксн сод, енш кайтып келмейтщшгше каз1 жетш, одан тущлгеньмен имандай сырын ашуды кеш керш де: 'Тагдырдын пешенеме жазганы осы болса кайтейш\", — деп KOKipeKTCH Kypcm ici узшмеген кантерлк танытып, канына сщген канбю калнынан 6ip танбаган. Аршын кезшде жолданбай, буктелген калпында сандык тубше салына берген баласы Эденнщ экесше жазган хаттарын окуга талай окталды да. Сандык кштш колына алган сеттен-ак кещлше эрнеме 6ip тусш, катгы кобалжиды. Хатгардагы окига жс.пс1 сынаптай тураксыз, сагымдай турлаусыз сум дуниеден тиселсй e 3i бастан кешкен тагдырына катысты api какейшде сайрап тургасын ба, туда бойын б1рде ысытып, б1рде товдырып Ж1беретЬщ1г1мен коймай, сарьггаптанган кагаздарды кольша алайын десе-ак, аз! олт!рген улыжылан Tipliin кеп тшш сумандатып шагатындай шошынады. Хатгардын сыры да терен eKeni аян. Шерл1 жылдардын, килы-килы киьш хикмегтерлщ шеж1ре-суйел! юпетгес ол. ¥зьш-ыргасы жудырыктай ет журекке шемендей байланган сол 6ip уш бурьпи хаттарга eMip бойы налытып зар аркалаткан, бейкуна журекг1 жаралаган мезетгщ, капылыста кан жуткизган KacipeT пен пак кащлдердйг сазды сагьшышыньщ uiepi сщген Бастан аткен ауыртпалыкка шалге шьшамды кара нардай канб1стж пен 6epiicriKTi таныткан кездщ буге- шйссшщ айкын 6enrLiepi жинакталган хатгар ол. \"Парактары саргайган хаттарга кез жупртш, inrreri шиыршык аткдн шердщ уршыгын 6ip таркатьш алайьгншы\" деген оймен Аршын куртесшщ калтасындагы туйшшекке оралган кйггш алый, сандык кулпын аиггы. 0 з тагдырыньщ 6ipa3 тунтиыгы тунып жаткан катгалган хатгарды колына 75

устаган свтте ана журеп ерекпш аузына тыгылды. Терек курений де, колы д1р1лдещареп барьш алгашкы хат буктеуш жазып, ежжтеп оки бастады. Б1Р1НШ1 ECTEJUK ХАТ \"Ардакты эке! Хат жазып отырган балан — Эденщ. Кептен хабар-ошарсыз кетгнцз гой. Сосын бугш колыма калам алдым. Кесе тубше тон май салып жаккан шамныц кунпрттеу жарыгымен етпетЫнен жатып, кагаз бетше шукдпиып киялдап отырмып. Ci3re жазатын ойларымды саралаймьш. Уй ixui конырсалкын. Даланы кектемп кара суык мендсген, жер бетш жалап, азынап тур. Мен ышкынган жел ызьщына кулак туpin койып, естелис хатты калай жазсам екен деп ойланамын. Дагдармайтын нерсеге дагдарамын. Жазайын, айтайын дегендертм де коп-ак Басымды камалаган Terri киял да, арман да жетктисп. взшдзге деген сагыныш сазы да журек кернейдг Солардьщ басын 6ipitcripefiin десем, ойларым тарыдай шашылып, mipireH жштей узЬте бередё Сонда да болса, езпцз кеткеннен 6epri бастан xemipreii, кейб1р есте калган елеул1 жэйттерщ кагаз бетше TycipceM деген ойдамын. Бул естелис —хатым, эке, с1здщ колынызга тие ме, жок па, ол жагына кезЬм жетпейщ. bepi6ip жазамын дегесш жазамын. Эке! 0n ri \"Мен туганда уйдщ uni кып-кызыл екен. Кейш сурасам, шешем сол куш жун бояп, кереге басына жайыпты\", —деген сиякты асыра сейлейтш мен емес. 0 з коргенгсци, бастан KeuiipreHiMai, ез кулагыммсн естнсн шындыктарды дэптер бетше тус1рмекшшш. Bi3 турган караша уйдщ жайын апам маган талай айтгы. Мумкш жадынызда болар сол 6ip сет. Y мытсаныз, есиизге салайын. Ауылдагы Komi керген кариялардьщ айтуынша апам: \"Эден1мд1 кыркынан шыгарамып\" деп койдын кырык кумалагын 1здсп кеткенде Ci3 жоргекге щгэлаган меш кольщызга алып, от басында елдилеп, алпештепс1з. Сол мезетге а як асты дауыл квтер1тед1. Даланын астан-кестещн шыгарыпты. Жаппанын ки1здер1 желпшдеп, уыктары шанырак кезш ен шыгып, томен тусе бастапты. К,июы кашкан керегелер сыкырлап, каусап тусуге аз-ак турыпты. Сонда меш бауырынызга кысып, кос желбауды жамбасьщызга басып, уйдщ дауыл соккан жак iprecbie буктусш отырьшсыз. Туншыгып кала ма дегендей, е й козйцз менде болып, ауык-ауьпс. бетьмш ашып, сыгалап коятын коршсс1з. Мен буйыгып бейкам жатыппын. 76

Эке, ci3 осы елдипцзден бастап, меш тгсегешмше аялапсыз. Kycri алаканынызбен шашымнан сипап, бет1мнен суйш, тосшдзге меШрлене басьш, ныгынызга кетергенйцзд! умыгпаган да шыгарсыз. К ейш п кезде касьщыздан 6ip еш тастамай, 6ipre алып журетшицз еш с-ем к ес1мде. Мсшц томпандап жургешме кызыга карап, ер кылыгымды бip айтып, езу жимай мез болып куаныпсыз. Мен де масайрайды екенмш ерюмше. Неге ейтпейш. Онда кайгы дегеннщ не екешн бшмейтш пек кезш. Экелйс Meftipre не жетсш, тукп де ойлатпайтын. Сондай сэттерд1 калай сагынатынымлы бшсещз-ау. Бфак- Эке, ci3 бен 6i3fli ажыраткан кандай куш екенш вл1 кунге ан и к бшмеймш. Оны апам да айтпайды. Купиясы бар ма, калай? Сез арасында сурай калсан, кощл4ме карай ма, квбше жалтара береги. Ес 6Liiu калган шаплм гой ол кезде. Мына 6ip окига жадымда Эке, 6ip кезде жвргекте ораулы жатып, езу таргканнан баскашл бшмейтш меш кушактап огыргандагы дауылды кунпдей ci3 аяк асты а-чай-тулей болып, аядай жаппа ипшде 6epiMi3jri куйындай yftipin, бей-берекет1м1зд1 шыгаргансьп... Апам байгус Hi жуас, момын гой. Ypefti кашып, босагада сшейш турып калыпты Мен болсам ci3re 6ip, апама 6ip жэутендей караппын. KeaiM атыздай боп, ypeftiM ушса керек. \"Экетай, апама урыспашы\" деп аягыцызга оралганымда \"Жогал api” дегеппцз м1рдщ огьвддай кадалган efli кеудеме. Бурын зекудк думпу мен нукуды ым керген! Сол 6ip катал унпцз кекей1мнен кетер емес. Эке ce3i о к деген рас екен. Кеудеме кадалады да турады. Bi3fli аяк асты есещзреткен астын-кестен арекетке, катгы-катгы дауыс квтерюкен KepicKe, катуланган кабакка, апамнын колга тускен урыдай бишаралык халге Tycyine, мешд еспс жакта жэугевдеп туруыма Kino.ii KiM? Ce6e6i не? Ол маган ел! кунге дейш жумбак. Эке, сол жолы мен апамнын жабырканкы мунлы жузш, моншактап тегшген коз жасын алгашкы рет кершм. Апамнын кещлше дак TycipreH 6ip жамандыкгын болганьш туйсщшм де. Тунжыраган калпымда отыра бердш Кобалжыган кенипм мазасызданып, улкен кайгынын кою кара булты тенш келе жаткандай сезпгдгм. Ауыр курсin ген апам коз жасын жеппйн ушымен суртп де, сыртка шыкты. Мен де шесе журдьм. Тау жакган естшген кекелеген улар уш журег1мдд шым етыздд сол сет. Эке, сагынып жургендк! ме, TyciMe жи1 Kipeci3. Бугш 77

тунде тага корд1м. С и меш мойныцызга мшпзш, калын umnTi кешш кеде жатыр екенсп деймш. Айнала кызылды- жасылды гул. Белуардан жайкалган шоп. Самалмсн тешалей ТОЛК.ИДЫ. Bip кезде касымызга кос канатгы ушак келш конды. О ндага адамдар б!здт мшпзш алып, акша булгка Карай самгай женслс/ц. Мен кереметтсй куаныштымьш. Ci3 меш бауырынызга басьш, кекш мнен сипап, айналып, аймалап кулшс1реп отырсыз. Bip кезде ушак акша булт устше конады. Бурый керт-бшмеген ceimi алан. Кдпташн адам. BIra-жыгы кимыл. Кеппен 6ipre кшм дукешне шрдис. Маган борис, койлек, бэгецке сатып берддиз. Кишш алып, мактанып турмын. Eici кулагам ек! езугмде. Шраз базарлап, тамактанган сон кайтуга бет аламыз. Ушагымыз дайын. Б 1зд1 кутш тур екен. Байкауммша с!з ушакка мшгпйз жок. Kcftin шегшшектей 6cpeci3. Ci3fli калын Кояды ма деген оймен мен ушакка мшбей, шалгайьщыздан тас кьш кушактап аламьш. Аш кенедей жабыса тусемш. Ci3 меш Kepi итереыз. Булкынасыз. Мен де тырмысып айырылмаймын. Bipfle катгы жулкынып, колыцызды сермеп, меш желксмнен жумарлай устап лактыра саддыныз. Етпет1мнен онбай кулап TycriM. 0н-бойым шрщцеп к еп г Экпелеп Tepic айнаддым. Кез1мнен жас парлады. Ci3re бишрмей жещмшц ушымен коз1мш суртт1м де, шбш барып ушак баспалдагана арен котерйццм. Ci3 сыртта Tepic карап турсыз. Мен шыр-пыр больш: \"Экс, мшсешзпп, улгере алмай каласыз гой, жылдамырак, кимылданызшы\" деймш. Ci3 \"Bip шаруа болып тур, каз1р\", —дсп кенбейсй. \"Онда мен де калайын. С1збсн 6ipre болайын\" деймш. \"Жок, сен кептен калма, бара бер\", — деп eciicri таре жаба саласыз. Ушак орнынан козгалып кокке ерледг Bip кезде жерге карай зуылдап, кулдилады дерещ. Менщ бар ойым шзде. \"Неге калды, кандай шаруасы болды екен\", — дсп мазасызданамын. Ушак арлы-берл1 шайкатылып барып, б1рде томен лыксып, б1рде жогары котершш журепмдд зуылдатты. О, гажап-ай, десешзпй. Самгап келе жаткан ушак аяк асты как белшдг Жерге карай куддырады. Мен отырган орьшдык канатына байланып, жабысьш калыпты. Салкьга ауа кудды с1рескен муз. Мен музжаргаш кемс секйшмш. К,ак жарып келе жатып, булгка аяк ripen тура калдым 6ip кезде. Еш жер1м ауырмаган. Кецш-куШм де ссргек. Айналама коз саламын. Слэш 1здеймш баягы. Айкайлагым келеда аракщйс. Tumi курмелген бе, yHiM шыкпайды. Карадай турып туншыгып, булыгап тыпыр кагамын. Эрсц легенде \"оке\" деген дауысы.чнын шыкканы сол екен, ей сонадай жерде торга туеш, шырматылып, 78

тыпырлайсыз. К,аиша талпынганынызбен тордан шыга алмайсыз. Bip деу кара кус тордын жштерш TiciMeH бытырлатып киып, с1здд шыгарып алмакшы болыл эрекепенш жаткан сиякты. Торды т е с т ш ы ккан ек! аягычыз салактап кершедй. Bip мезетте тордан томен карай домалап барып, арыстаннын аузына тап боласыз. \"Ой, мына жырткыш экемдц жеп коятын болды-ау\" деп бар дауысы.ммен шьщгырып жатып оянганым. Оянганнан кейш журепм ерекпш, кепке дейш мазасыздандым. Сыртка шыгып, озше-оз1м келгеннен кейш уйге юрдим. Аламньщ кабагы салынхы екен. Tyciwii айтпадым. Сонгы кезде апам да селкос. Уйде де ун-тунси. Дастаркан шетшде екеум!з eKi жерде шокиып отырганымыз. Апам Кулагин сыртка турш , тын тывдагандай елеццеу1 жшрек. Кутпегсн жерден, оке, c b ауланын eciriH а ш ь т ldpin келетшдей керше ме деймш. Qfrreyip ecix жакка карагаштаудан 6ip танбайды. Менщ бшуемше кутетпй ci3, эке. Мен дс с1здц сагынып, ансап журмш. Эке! взпйз кеткеннен сон бес-алгы ай шамасында апам босанган. Ул туып, шагын шпдехана тойын жасаганбыз. Аты маган уксас — Жекен. Оны кергендер: \"Адам деген 6ip-6ipiHe айна катес1з уксайды екен-ау, кудды oKeci 6ip калыпка куйып алгандай езш\", деседд. Биыл мектепке барды. Окуга зерек. Багалары \"терт” пен \"бес\". Осы Ж екен апамнан, кейде менен: \"Экем кайда кеткен? Мен неге кермедьм? Ол б1здд сагынбай ма? Уйге кашан келед1?\" —деп кунше элденеше дуркш кайталайды. Апам 6ip курсинп алады да: \"Келедд екен, асыкпай кут, алтыным”, — деп, сездц баска жакка бурып екете береди. Онысы ci ifli ойлаткысы келмегендигшш тесйй ме деймш ез1мше. Жасыратын не бар, эке, сол алгаш кеткен бетЬйзден кайтып оралмадьщыз. 1рге1цзди аулак салып, Giзд! курсктсн алаканьщызбен мандайымыздан сипап, бауырынызпа басьш, меШрлене шскемегеницзге биыл ceri3iniiii жылга жуыктап гы Шынымды айтсам, эке, езшдздд керемстгей сагьщдым. Катты ансадым. Bip керсем деген арман кокей1мнен кетпейдц. Кей-кейде с1здин жоктыгыцыз бьлшш те турады Эцкудйс балалар эк1рендегенде, мунайып-ак каламыз. Epreni-Kem ойнап журш, eKi жак келюпеген 6ip жагдай бола калса: \"Экеме айтамын\" деп кек1рек кагатын балалар да бар. Шьшымды айтсам, мен 9 Keci не агасы бар балалармен кеп ойнай бермеймш. Олар жепмдердд туртпекгеп, raice беруге эбден эуестенген. Эл1мжепйс 79

жасаудан еш кымсынбайды. Кисынсыз кикшжщмен кыжырынды кайнатады. Мекгепте де 6ipiH-6ipi куалап, асыр салып журетш де сол камкоршысы \"мьктылар\". Bi3 Жекен екеуьпз 6ip ел1 ажырамаймыз. Ол кулдырандап соньшнан калмайды. Кобше кол устасып, катар ойнап, 6ipre журем1з. Энгудйсгеу балалар тшскенде арка тутып, мнят ететш1м13 шешсм1з. Ешкшге кепм1з кетш, намысымызды коргай алмай журген1м1з де жок 03ipre. Bip KyHi керш Ы здеп Турар тентектерге тойтарыс бере алмай, 3e6ip керш, ызаланып, уйше бургиып келш ед1, SKeci аркасынан кагып: \"Жасьпс, болма, улым, куштшен табан Tipccne, ынжыкка шеспе, оз талабыцмен еркш жур\", — деп жиерленш рт койганын кердш. Эке акылы, еке кайрауы бэрш умыттыратын Topiaoi. KiM болса да алаканга туырш, айбатганып, кайраттанып калары анык. Кейде сыртган буртиьш келгенде апам: \"Сен жшт емессщ бе, бугежжтеп yitui тощректей берме, болбыр болма, жштке жылаган жараспайды. Кезнии жасауратып, жасымай жур. Намысынды ж!берме еш кмге. Енсенда котеpin, tik устауды уйрен\", — дейдг Осынын озше котершш, маркайып каламын. Ал, бул сезд1, эке, ci3 айтсацызше. TinTi куатты ecrLiepi хак-ау. Тебем кокке жеткендей кетсршер едг Камкоршы анам: \"Бас аман, ден сау болса, канаттыга кактырмаймын, тумсыктыга шокьггпаймын. Осы карабор- байларым ер жетсе, 6epi умытылар. EKi алтынымды катарьшан кем етпей ер жетюзсем, жараткан иеме ризамын\" дейш ылгида. Бар кексейтш ой-арманы осы. 9frreyip тапкан-таянганын ycriMisre жапсырып, аузымызга салады. Тугесшмес Tipiumix куйбещ неткен кеп. Кундер зулап откен сайын еселене туседг Аман болсак бэрш де жецермЬ. Эке, сырткы еснстен 6ipey ирдЕ Кдрасам Жекен. Сабагынан кеддЕ Сырт ки1мдсрш, бэгенкесш шешш жатыр. K,a3ip Жекегш тамактандырамын Кун де KeiuKipin барады. Мен клейтш жумыс та сан- сапалак- К.олым тимейдЕ Апам алакеупм таннан турып епспкке кеткен. Ымырт жабыла дщкелеп, шаршап арен жетедЕ Келе кулайды. Отын жарып, шай коймасам, тыгыз- таян болып калады. Сондыктан да, эке, азге амандык тЕлеймш. Кешиспрмей тагы да хат жазамьш. Озден жауап кутемш. Жаксы керетш балан - ЭДЕН\".

ЕК1НШ1 ЕСТЕЛ1К ХАТ \"Эке, туган жер адамга ысгык керше ме деймш. Э лп \"Kici елшде султан болганша, оз елшде ултан бол\" деген накылдын Теркин де осыган саятын шыгар. Ол жагы сырт жерде журген ci3re ебден аян болуы кэмш. Басканы кайдам, кшдж к,аным тамган, туган жерш, Кдозылжьщгылдын коцыркай кумдауыт топырагын еште- меге тенегш де, айырбастагым да келмейдг Эрине, кейб1реулерге унамауы да ыктимал. Бул жер-кумды, даланкай ещр Анызак жел1 де бар. Жазы ыстык, кысы суык Шанкиган кун астында, шшдедеп шшщпр ыстык пен тандай Keirripep аптабы ындынынды каксыгатыны да рас. Адырдын uie6i пгскен кезде жусан мен ерменнщ шангыткан кермек a id танауынды кытыктайды. Оньщ да езшше 6ip ерекшелМ бар. Менщ туган жерЫнщ куандау табигатына шьщамайтындардын шпнен: \" Шандакты кумда калай шыдап журсщдер, и\", десетшдер де табылады. Мейл1, олар не десе о десш. К,ызылжынгылды мен еш жерге кимайтыным анык- Топырагын кызгыштай коргауга даярмын. Эйтеу1р езше ыстык-ак. М ен ушш табигаты да суду. Bip жакка шьна калсам, ак шагылды, таргыл топыракты аныракай далама тез1рек оралуга асыгамьга. Емешегш езшердей ансаймын. КшдЬс каным тамган топырак, бет аузымды жагалдаган шац, табаныма юрген шенгс, мандайымды кунспкеи аптап, бет1мд1 аймалап, ершмд1 кезерткен анызак жел осы К,ызылжыщыл алкабындагы аптапты даланыкг 'Галын ат кылып Minin, Me.oaip суына шомылып, еркш ecin келс жаткан enipiM ол. Тургыласгарыммен талай-та.лай а.чыс- тырып, жетйе келгенше таяк жег1зген де осы жер. М е т ызгшдеп, epiciMe ж1бермейтш, ердайым ез кшдшне тарта беретш де туган дала топырагыньщ Kyflipeni куин ме деймш. Мен ылги да 6ip орнымда тапжылмай турып адырлы алкаптыц атырабына ердайым ку марта epi кызыга караймын. Кез тоймайтын кызыгы мол гамаша гой, олкем менщ. Анау кокжиекнен астасып жаткан Балкаш айдыны, арнасына сыймай и1р1мдене аккан Байменей, алыстан мунартыи коршетш Бесагаш пен а к шагыл шокыларын кун суйген Мыдкарабас — 6epi-6epi маган ыстык. Мынкарабас тебелершщ биичне шыгу да онай емес. Эркештелген шокылары онша биис болмасада, ушар басына жеткенше, сусыма босан кумга малтыккандыктан ба, еш кара санды талдырьш, кещмгщей шаршатып, ентЬазретшш с1зде бшетш шыгарсыз, эке. Узыннан узак жонданган

кумныц 1ле езеш жактагы шыгыс беткеШ непзшен жазык Kiicra мал паналайтын ыгы жоктын касы. Бул мац карабак, терккен, актЬсен, тенгел, курай аралас ескен 6ip тепе алаккай. ©зенге такалган сайын жагалау бойын куалап ескен усак тал мен жиде калындау. Мынкарабастьщ ец бшпне шыксац айнала алакандагадай тугел коршед1 А к шагалы шакырайган кун кезшен кызып, аяк басгырмайды. Аптапты жалыны бетп шарпиды. Кдцсык ию кецслрйсп жыбырлатады. Жацбыр жаумаган жазда ыстык жел согып, берекеш алады. KeHe3eci кепкен сортандау жерден шан кетершш, тозандатса туншыктыра жаздайды. Сырт кара ган адам осынау мешн туган жертмде шацырак кетерген шаруашылыкты шагын, етек-жещ келтс деу1 мумкш аузы-мур1ш кисаймай. Айтса айта береш. Ондай жещл ойлыларга: \"Олай деуще тит1мдей де дэлелщ жок, жап аузынды\", деп батыл тойтарыс беруйме какым бар. Неге дсйс1з бе, эке. Эр ierin байыбына барып, пайымды да туйшш nixip туплзу ушш оньщ iuiKi сырына унЬтш, барлап-багдарлай бшген абзал. Ен асыл касиетш тауып, соган бас иген дурыс. 1ле езенш щ он жак капталын жагалай ipre кетерген уркердей шагын ауыл К,аратоганда туып-ескен адамдардын мыктылыгы — туган жсрЙ1е деген суйкпетнш шнзц куш тш т. Олай дейтш1м, ел басына кун туып, Оганды жаудан коргау ураны кетершгенде, осы шагын ауыл уй басы орта есеппсн уш азаматгы майданга атгандырьшты. Ke6ici он екще 6ip ryni ашылып улгермеген ерен. Сеулсто e.Mipflcri бакытты болашагм жайлы армандап, Terri киял тешзше ендт-енд1 гана кулаш ура бастаган бозбалалар екен. ©нкей ыгай мен сыгайлар ауылдын ажары, жас курактай желылдептг Шаршап-шалдыгуды бшмейтш, шалымды да алымды сол 6ip жштгердщ жумыс ктей журш, аскактата эн шыркайтьш сэтгершс ауьш кариялары eni кунге тамсанады. Сол 6ip кекгемг1 ескигдей дурйреп келс жаткан жасесп1р1мдердп1 eMipre куштарлыгы, адамдарга бауырмалдьишгы, улксн мен Kiiuire i3errbiiri ел нишде анызга айналып калган. Оны кебше кериялар жагы жырдай гып айтып: \"Арыстар СД1 туге\", деп ауыздарьшын суы кури мадактайтыны бар. Шындьпъшда да, мешн майданга аттанган жерлес агаларым керсмет адамдарга уксайды, еке. Ен 6ip eidHiniTici сол, еке, Ke6ici хат-хабарсыз кетшп. Kcfi6ip уйшн eciriH ашып, тутшш тутетер жан табылмай калган. Олардыц кайгысы ел кабыргасын кайыстырып тастаган. Лаж не. Мснш анам сиякты согыска кеткен жарларын эш кунге кутш отырган жесф епкелер1м бар. 82

Олардын кетерген цайгысы, кудай бшедз, таулардыд басына туссе, шыдай алмай, шытынап не uiorin кетер едБау, деп ойлаймын. Ойткеш, аналар журегш жайлаган кашрет пен кайгы салмагы тастан да ауыр. Аналардын бэрше тетеп, бврше K0n6icTiK пен тез1мшлис таныткднын ел-журт умытпаган. Ел аузындага бугш п ещ!ме желкп де, аркауы да сол ерлйс жайлы. Кдндай киьпцы к кезйссе де аналар тарамыстай шшш-салынып журе беретш кершедг Оньщ шет жагасын бала болсам да, мен де кезбен керш, кейб1ршщ ащы демш таттым да. Баска тускесш не шара. Шыдап бактык та. Эке, арыстандай кайратгы азаматгардын туп-тугел майданга агганганьш взЬйз жаксы бшесЬ. Содан сон opKiM оз Т1р л т н жасаганы да мэл1м. Ауылдагы кем тр-ш ал согастагылардан хат-хабар келсе, куанысып калады. Оны кещлге демеу етш, тылга комек беруге тугелдей 03ip. Бар icxi аткаруга жаппай жумылып, шыбын жандарьш да аямайды Майданга аттангандардын иншен ауьыга алгашкы хат жазган б1здщ уйге керш1 Балкумк апайдьщ улкен улы Тэу1рбай. К,алмакан шалдьщ кызы Ж умашка уйленсем деп умлтенетш коршеш. Хатгы соган жазыпты. Сол хат елдекалай колыма тускен елх Ел хабарьш естшш деп соны xeiuipin, ci3re де x i6epin отырмын. Окыныз \"Ауыддан согыстыц от-жалыны тутанган жакка бет алып шыкканымызга бip ай шамасы болып калды, —деп бастапты ушбу хатьш Тоуфбай, — 6 ni турактаган жокпыз. Жолшы- бай аракщ к аялдаганымызды есептемегендс, ылги да журю устшдемЬ. Талай далалар мен калалар артта калды. KiM бшген, дуние кец-ак екен. Ш етше шыгар Typlvia жок Сапарымыз алыстаган сайын туган жерге деген сагыныш сазы кеюрек керней тусещ. Жумаш, есщде ме, аттанар Kyui взщмен дурыстап коштаса да алмадым-ау. Соган катты окшемш Меш шыгарып салуга келген анам мен туыстарым коршап алып, саган бурылуга мурша бермедз емес пе. Олардын кезшше озще барып, колынды алып коштаспаганым, шынымды айтканда, уяндыгымнын Kecipi. Неменеге кысыддым деймш-ау каз1р. Сен де инабаггылык корсетш, батылдык жасай коймадьщ. Жайрандап келш, кол созсан, мен де кушак ашып, умтылмас па едш. Атганып бара жатканда копке айткансып: \"Аман барып, сау кайтыныз, ага\", дсп дауыстадын Унщ /ирищеп, жарыкшактанып уян шыкты. К,олынды шекене тускен кунге колегейлеп, жол шетшде жанарыц жэушреп, сосгиып тургансын, Ол дол бупнпдей коз алдымда. 83

Жумаш, сен сездщ бе, влде жок па, бше алмадым, мен журердсн 6ip кун бурын уйшда тещректеп 6ipa3 журдш. Еснщнщ алдына такау барып езщш б1ршама уакыт кутт1м де. Апан 6ip-eici рет тыскд шыкты. Сен корнгёедщ. К,айда болганынды езщ бшесщ. \"Теуекел\" деп, баса-кектеп уйще Kipin барсам кайтед1 деп те ойладым. BipaK 1зеттшис сактадым. Батьишм да жетпедд. Терт кез итгерщ уре берген сон артыма карай-карай кайттым. Иэ, сонымен 6i3 жол устщдем1з. Ж урекп сагыньпп отьша орап, майданный жалынды ертше бет алып келемЬ. Азаматтык арымызды жауга таптатып алмасак екен деген ойдамыз. Туган жер топырагын касык канымыз калганша коргауга бекшш, белш бекем буып кслем1з Жауды басындырмай жендл шыксак, елексесш керше тепкшеп турып кемер едйс-ау. Жумаш, менш апамды керш турасын ба? Ол ккл кинкентай ш ш Жаугашпен гана калды гой. Экемнщ менен бурын согыска кеткенш езщ бшесщ. Хат-хабар бар ма екен? Менде эз1рге туракты адрес жок Кейи! ез1м турактаган сон хабарласармын. Сонда экемнщ хабарын бшш, маган жазып ж1бсруд1 етшемш. Менщ Дву эжем сен екеу1ч 1здщ кещл жарастыгымызды бшсе бар гой, катгы куанар ещ, сенщ жолына жанын салар едд. Сен уялмай-ак, кездескен жерде селем берш, хал- жагдайын бшш тур, жарай ма. Менщ хабарымды айтып, \"балацыз келедд, апа\" деп квщлш кетерш куангуды умытна. K,aft6ip жетюш жур дейсщ MeHi ойлап, уайымдайтыны анык. 031 момакан, бос кеншдеу елд. Жылап-сыктап, жудеп кетпесе жарады. Оныц устше жалгыздыктын зардабы да онай тимес. К,ажытатын шыгар. Джектеген бригадирш де бшем гой. Mineii шэлкем-шалыс, жайсыз адам. Жагдайьша карай коймас. Кдйтеш енш, баска тускен юке кенеш де. Б1здщ уйге барып, эжем мен апамньщ жагдайын бшш хат жаз, жарай ма? K,a3ip ауылда квктем шыгар. Кустар келп1 жатыр ма? Менщ ушбурыш хатымдай избекгелгеп тырналар сынсытып салган oiuii тындар ма ещ, ш1ркш! Муз тусш, Байменей тасьщы ма? Епстж басына кешш келген боларсындар. Ауылдага бар ауыртпалык енш сендердщ мойындарында Аз куннщ азабьша мойымандар. Согыс бетель Ер-азамат ауылга оралады. Ж аркын OMip басталып, улан-асыр той боларьша сенщдер. Сол шакта Ka3ipri камыккан кещддер мамыр куншдей гул жарады. Кездерге кайгынын емес, куаныштын

жасы у Ш р тетт carri кутшдер. Душпанньщ тас-талканын шыгарып, туган жерге жещспен оралатынымызга кумэнданбандар. Елге аман-сау оралуымызды тше, суййсгш. Хат жаз. Teyip6 aft\". Эке, елге ж ш хат жазьш, амандыгын 6umipin туратын осы Teyip6aft агай майданнан оралмады. Кабырганы кайыстырып, кара кдгаз келптл. Teyip6afi агайды улкен ежей бауырьша салып алган екен, курт тусш кетер деп, кара кагазды ол Kicire керсетпеген. Еппимге бишрмей хатгы тыгып койган ба, куртып ж1берген бе, afrreyip айтпаган. Эшейшде кайгыдан каусап отырган кемшрш аягаидагы тапкан т е с т осы болыпты. Батасынан хат-хабар куте-куте зарыккан кемшр m erin- шежш бара жаткан соц, кшй ппсшщ эйе.п колына алыпты. KeMnip алгашында: \"Улымныц шацырагын жоктатпаймын\" деп кешуге касарысып кенбеген екен, эцпмеге ауыл кэриялары араласып, кептеп-кемектеп: — Батац келгенше 6ipirin кун керщдер, шацырагын жогатмайды. К,удай жарылгап батац келе катса, ез атдыца шыгуыца еш пенде карсы емес, — деп, ерец iiriKTipurri. KeMnip келшшщ колына ырген-ш. Улынан умгг узбейш. Туе к вр гш болып алыпты. \"Элгшде гана кезш и ш ш кетin еда, — деп отырганы ылги да, — Тэу1рбайым келш, ту сыртымнан капсыра кушактай алганы. О, кушм-ай... Эбден ацсаса керек, колтыгыма Kipin жатыр... Осы кезде иеп кемсендеп, к взйк жас агып, жаулыгыныц ушымен сурте бастайды. — Сагындым, апа, сагындым дейш улым... Кулыным вшейш, кушм деймш. Куанганымнан дауыс шыгарып жылап ж1бершпп1 мен бейбак. в з дауысымнан 03iM оянсам тус1м екен. Булыгып калыппын. KonLiiM 6ip турл1 жаман болып, кулазып отыр. Сорлы басым, дауыс шыгармай-ак, аймалай берсемш1 алзынымды, еттеген-ай, э!\" KeMnip ауыр курешедг УЫлейш де, журтка карап: —К,удай каласа, балам келш калар, калай ойтайсындар. TyciMHi жаксылыкка жорысандаршы, — дейд:, кез жасын сурте отырып. —Ой, эже, туспцз жаксы кершедц балацыз келещ. Эл1- ак тутшпцзд1 ез алдына тутетеЫз. —Лйтканыц келсш, карагым, - дейш KeMnip будан соц жан-жагына кез салып: — Э лл юрменщнщ б ел кайггы деп ещ, тукымын туздай куртуга канша калыпты. Тура Micxeyre хат жазып, улкен кгсшщ взшен аныгын сурасацдаршы, туге. 85

— Сурадык, еже, согыс жакында бггед1 Балацыз 6ipaa HeMicTi жайпапты. Буйыртса жакын арада тебесш корсетт калар, - десеш ана к е ц ш н аулап. — Кдйдам, каратам, ку журепм суылдай бередг Эддермешм де курып барады. — Ол карггыктын салдары гой. \"Жаксы сез — жарым ырыс\". Сабыр сактаныз, кайгага салынып, камыга бермещз Жещс куш жакын десш жур гой журт... Сол кунге аман- есен жеткЬ деп тшешз тещрден. Теу1рбайдьщ осы ежеЫ кешеден егделеу 6ipey кетш бара жатса токтатып алып: \"Эй, сен кумалак ашуды бшесщ бе? Жалгызым согыста едг Амандыгын бmin бершГ', — деп жалбарынады. Ke6i кумалак салуды бшмеймш лесе ренжидт Bip улкен апай ежейдщ тшегш орындап, кумалак салып 6epai. Ол бетш кубылага тузеп, текемет устш сипалап тазалады. Шуберекке туйшген буршак дендерш алдына T opi. Тергтен жуптап кырык 6ipiH белш алды да: \"BicciMliuie, рахман рахим, жасаган нем кушрет, ежснщ тшегш кабыл ет. Теу1рбайга ашык туе, пеле-жаладан кашык туе, майдандата азамапын алды-артын ашып туе\", — деп кумалакты терт-терпен жуптаганнан кейшп артылганынан уш катар етш пздг Bip сет ойланып, козгалып койып ьщылдады. Bip кезде сейлеп, былай деш: —Арты жещл, алды ашык. К,абагы катулы. Кении пестеу ме. Ол согастьщ аутлртпалыга мен киындыгынын салдары. К,уйысканы кетершген. Он кубыласында — ауыл жакка караган багьпта, бегеу жок. Жол тусетш сынайы бар. Елге аман оралар. Жаксы. К,умалак а к сейлеп тур. Эже, балакыз аман-есен от басына оралар. Токым кактынызды жасап, суйшшвдздд e3ipnefl беродз. Кумалакдпыны11 кещлш демеп, жылы сейлегенше ризалык бшд1рген еже каггы куанды. \"Айтканын келсш, нур жаусын, каратам. Бесе, алтыным аман гой. @3iM де туе кергенмш. Кумалактын айтуымен дел келш тур\", — деп кам к е ц ш н щ серглендиш бшшрдг Баласынын майданнан аман-есен келуш тшеп, алгы дуниеден умггш узбеген еже берше иланады. Сенеш. Кудерш де узбейдг Ертел1-кеш Аллага жалынып, жалбарынады \"Уа, TeHipiM, жалтазымныц артынан зарлатып коя берме, — дейш куб1рлеп. — Алтынымды 6ip керсем арманым жок Туздегшер аман болтай. Бершщ де сыбагалары сактаулы. Колымнан дем-туз татса, деп тшеймзн. Осы Teyip6aft ер жетш, кызыгын керсем деп умптенш, домеленуmi ещм. Жасаган иеме не жаздым. Кез аддымнан булбул ушырганы Heci. Алтынымды керемш бе, жок па?

Bip уыстопырак салуга улгере ме, елде буйыртпай ма? Клмге шаганайын. Мун-зарымды тындайтын пенде табыла ма бул дуниеден\". 0 зш TipeKci3 санайтьш еже, Teyip6aftbiH ойлап, курсшгенде кайгы толы кеудеш жарыла жаздайтынын барша журт бшун. Эке, мен Teyip6aft агайдьщ аттын жалы, атанньщ комында журш, апыл-купыл жазган хаты мен апасынын элдекашан кара кагаз келген улынан кудерш узбегендяш cure текген-текке жазып отырганым ж ок 0Mip мен ол1м арпалыскан от жалыннын йншде жургендср де Tipnirm бщ шрт, дерегш ж1берш жатыр. Эке, ci3 неге хат жазбайсыз? Елмен хабарласуга, амандыгынызды бишруге уакьгг табылады менщше. Эке, б1здщ yMiriMh таудай. О зден 6ip хабар келеш деп саргая кутш журм1з. Апам да соны айтады Жумыстан жана б1разда келш, кисайып едт Ke3i Iabmi. Тыныгып алсын деп мен де артык дыбыс шыгармай тым-тырыс отырмьш Майдандагылар туган жерд1 сагындык десш хат жазып жатыр. Ci3 де 6i3fli ансаган шыгарсыз. Келсещзш! ауылга. Сагындык кой. Эке, туган жерд1 тастап тыскары кету KiMre болса да онайга сокнайды. Артына карайлап, ацсаи журер! хак. КезЬше кещ лш щ KeMepi ортайып, кайран тарткан- дыктан сырт жакка шуде-шалу коныс аударгандар болса, тубшде 6ip кайтып оралары кумонс1з. Туган жер магнитп. Кайтсе де озше тартады. Тарта беред!. Тусше бьтген адамга маркайтатын да, сагындыратын да туган жер топырагы. Оны вгейспу — опасыздын ici. Мен бшсем, Отанынан окшауланганныц ici онып, оцта баса коймас Ойланьщыз, еке, туган жер топырагына аунап-кунасанызшы. ... Мен ушы-киырсыз сагымданган сэры адырлы кен далага туган жерйм {цызылжытоыл бийтнен карап турмын TeniperiM теп-тепс. Айиала ericTiK. Одан epipeKTe жьщгыл жыкпылы. А т у алыстан мунарткан Мынкарабас. Шоккен алып нардай epKeurri кумдарьгаьщ етеп 6 ip-6ipiMeH колтыктасьт, кабысып барып К,ыркуйек сайына табан ырейдг Ары карай Эрсентай тогайы карауытады. Ол кальщ курак пен камыспен кабаттасып барып Балкаш келшщ Korlaaip айдынына уласып жатыр. Осынау кец аныракай даланыц ауасы тап-таза. Адызак жел1 анканды кепт1рмеген1мен, коюрек керш тыныстасац кещ л сарайы ашылады. Kaiipjic алдымнан ескен самалы шашымды желб1ретш, бет1мд1 аймалап жатыр. Сагынышымды артгырып, киялымды самгатып, ec-Tycci3 enhripreH туган жердщ жупарлы хош Hici кандай, тамаша! 87

Эке, туган жср ыстык. Оны шет жактан д е т буйырган ci3 сплиты адамдар жаксы тусшеш, ссзшсдг Ал атамекецщ узак уакьгг кормсуге, топырагын басиауга, дэм-тузьш татпауга кдндай адамныц дэт1 шыдайды. Слздщ де, эке, тугаи жсрд! кадорлеп, кымбат санап, жанындай жаксы коретншиз, суйетшщЬ шындык. Есш слщдз ссицзге тускендс iiui бауырьщыз елж1рейтш болар-ау. Агайын- туыстарды коруге, туган жер топырагына аунап, ауасымен тыныстауга ушарга канатыныз болмай жургсн шытар. Тоуекел дсп бсдщ бскем буьщыз да жолга шыгыныз. Ауылта кслш, Mciii кушагьщызга алып, сагыныш маукын басынызшы. Еркш журш, ел кыдырып, туган жср жупарына с л т п , ауасьш жутьш, нурьп1а 6ip малыныцызшы. Балкаш айдыныньщ жылы суьша шомыльщызшы. Сананмз сергидт Коидлниз котершедг Келииз, корицз. Туган жсрдсп тулепн — ЭДЕН\". YIUIHIIII ЕСТЕЛ1К ХАТ \"Экс, мен естелйс-хатымды одан opi жалгастырып отырмын. Май шамньщ биггесл нашар ма, жарыгы куцпрт. Быксын женин жанбай тур. Конырсык nci колканы кабалы. Оны елец стш отырганым жок. Б1з Жсксн екеуЬпз 6yrui туе елетшде Балкаш колшщ жагасына барып, 6ipa3 серус1щеп кайтгык- Бурьш уй iprecbtne шуыдцап, oxipin, ah урып жаткам кок тегцзге кез тнекенынз болмаса, сырын терец угына бермейш екснСмз. Тещз мшез1, тьшысы тым озтеше коршедт Эрг кызык- Эссрлт Гур1тдеп, ыргалып, теб1решп, керш теге ызбарланып тснселедь Mine, кол жагасында турмыз. Аргы шетт кершбейдь Кун сеулссш емш, жаркырап жаткан айдын 6eTi уйкы- туйкн. Жыбыр-жыбыр, ойлы-кырлы толкын. Кейде апам тынышсызданып, 6ipece оц жакка, 6ip;ic сол жамбасына аунап, арлы-берл1 тецкершш, танга коз ишей шыгатьш- ды. Мына тещз толкындары да кудды сол апама уксас. BipLvicn-6ipi тесе ipKec-TipKec туйдектелш, ширатылып, ентелей кслш кумдауыт жиекп meftin кайта жулкына булкынады. Барып-барып кейш карай буктетше ысыры- лады. Жел сэл котершее, буйра жал толкынцар ашу-ызасына тигендей аласурып, денбекшш, долдана туседЬ Екпйщей жнырылып келш, жаганы сабалайды. Гурс-гурс етш жарлауыг кабакты согады. Мазасыз у-шу тьшшымай жатыр. 88

Су сылдыры курсшш, yhliereimeft есттедт Ah, урып аунакдниды. Сезгмге ecepi х у н т . Толкындардын муилы курсйнсшдей естinген салдыр-гудщр yni KertuiiMai босатканы. Ci3fli сагынгандш ме, еке, жылагам келш Kerri. б п з шагалалар шанкыддап балык, сузедт Канатгары аппак. Cyn-cyftip. Ауаны арлы-берш кеск1леп, айкуш- уйкыш суылдайды. Аспакда еркш калыктайлы. Cyra сунгш шабак шедт Дариянын аргы беттеп ангарынап бермен карай ескен самалга карсы карап турып, кеуде тоссан, коныр леп денещи кыгыктап, желпщщрщ-ак тастайды. Кел бетше кез токтатып карау да киын. Кун сэулесЬмен шагылыскдн су 6e ii юрпйстерд1 жыпылыктатады. Жекен екеум1з омырауьшызды айкара ашып тастап, тещздш саумал ш сп жупар да салкын ауасын еркж -ак жутгык-ау. Тещз жагасынан кайткасын тешрекке кез киыгымды салдым. Мандай алдым ш ок-ш ок сыцсыган жиде мен тал аралас ескен тогай. Кектемде жиде гулдегенде дарил бойынан жупар шс анкиды дерсщ Сонау сагым ойнаган кен таргыл далага жайылып жатады. Тогай inti толган кус. Yялары да бар. KyHi бойы алуан ун 6ip тынбайды. BipiHeH Oipi калыспай сайрайды. Аланкайлы жазык кер1м от, малга кут epic. Жайкалып ескен кекмайса. Кшк-кшк етедг 1шшс юрсен бойын кершбейлг Калын. Бой таластырган бггккен шеп те б т к . Самал жел уп етсе, наздана тербеледз Жыкпылды жыныстардан пырылдап кыргауыл ушады. Ыткып коян кашады. Елендеп елйс секектей женеледд. Буйендей куйрыгын булгандаткан тулю жортады. Kora нншде кабандар корсылдайды. Тагысын-тагы.чар. Bepi Балхаш жагасыньщ байлыгы. KorLuiip кол жагасында yHci3 кеп отырдык. Менщ ойлайтыным ей, эке. Кез алдымнан Kemeficii. \"Мына ме.лд1р суга океммен 6ipre шомылсак-ау, кулашган жузсек- ау, туган жердщ керкш бфге тамашадасак-ау, luipKui — деп киялдаймын. Калы юлемдсй кулпырган жалпак жонды айналага кызыга, тамсана карай-карай Жекен екеувйз кун кешк1рш, келенке басы узарган шакта уйге ора.лдык Эке, осындай жеруйык, жанатты ещрдд 1здеген адам табар да. Bipax, ол канша айтканмен де сырт ел, жат елке. Туган жердщ 6ip уыс топырагьша татымайды-ау. Оны апам да жш айтады. Шындыгында да, апамньщ сонысы рас па деймнт

Эке, шалкар кеш бар, жазык. даласы кец, ауасы жупар Балкаш e«ipi с1з д т де тугаи, ескен, ержеткен, ецбек етксн жерЬЦз. Осы жаннат жерш киып, шалгайга шыгандап кстш, сыргга калай шыдап жургсниизге кайранмын. Жер тубшё кеткеназ бе? Ат жетпес, атан аспас алые киянга с!з асып ксткел1 кашан. Ешкандай хабар-ошарсыз зарыктырьш койганыныз калай? Юмге кектсид1щз. Ci3fli екпелсткен, тугаи жердей аулактаткан kim e3i? Bi3re мэн-жэйш тусидаретш апам ба? Ci3 жайлы лэм- мим демейдг Тым туйык Сыры кеуде сандыгында кулыптаулы. Ашылмаган, шешшмеген жумбак- Не дс болса буккеш иишде. \"Эден, сенщ екен сейтш ед1, буйтш еда\" деп осы кунге дейш Tic жарган жок. \"Hecin айтайын, кейш езщ бьле жатарсьщ\" дегендей ишарат бшдареда де кояды. Кебфск курешеда. 9iiTeyip, 6ip купияньщ барьш iiniM сезеда. Бас катырып талай ойландым да. Табан Tipen, ток етерш доп басу киын. Эз болжамымша азд щ б1здд тастап кеткешщз рас сыкылды. Эйтпесе, тамам бала: \"Tipi жетш, Tipi жетБм\" деп меш кемегтш, келекелеп, мазактамас еда. Ел-журт 6i3re ашык айтпаганымен, сырттан сез ететйн шубеаз. Балалардьщ айтып жургеш де сол улкеидердсн ecTireH осек-аяннан тараган сыбыс па деп топшылаймьш. Олардьщ ез жанынан ештсие шыгарып айтпайтынына, 6ipeyjti сыртгай гайбаттамайтыныиа К,удайдай сенемш. Кдйран эке-ай, кыцыр мшезда кайдан тапкансыз. Bip беткейлтгцз болмаса, едден алые узамас та едииз. Bis де езищщ сагыньш, саргаймас сдак. СЬдщ \"Эдешм, Тэщрймнщ бере салган алтьшы ешейш\" деп еркелетш, мойнынызга асылдырган шагьщызды катты ансадым сол куш. Эзшлш ат етш, жон арканызга мшгешмде де маидайымиан шертией, ыркыма кешп, айтканымнын бэрш icreyuii едашз-ау. Эке, йздщ осындай еркелеткен, MefiipiM теккен carrepiiibju кереметгей сагынып журийз. KeKeftiMfli саганыш Kyfii ксуекгеп, енсемда езстйн бар. Кей-кейде Жекен скеукпз: \"Ала, экеме барып кайтайыкшы\", деп те жалбарынамыз. Оган апам: \"Барамыз, алтыным, К,удай жетюзее, екеннш e 3i де келш калар\", дейш дс кояды. Сол кезде киялым талай киырды шарыктап-ак кайтады-ау. Кещл ипркш неткен жуйрйс десещзнп. Эке десем, апам кецшденген шагында талай-талай аиыздарды айтьга, 6i3fli кулдарш отырады. Кенш кпяльшын жуйрйсттнен шыгады-ау, б1рде апамнын ел аузывдагы мыналай ещтмеш айтканы бар. — Баягыда 6ip жалкау eMip cypim i. Керенауга мал бггкен бс? Туяк дегеннен журдай екен. Кундердан куншдс жапырайган куркесшщ ш ш де эйеш eKeyi 6ip уыс куырган 90

бидаймен шай киш отырыпты-мыс. Tepici кещп, кеций кай- кайдагыга бершш кеткен жалкау жубайына былай деип: — К ем тр, 6i3 осы аддымыздагы кекте.чде кауын-карбыз ексек, э. Ол б1здщ ырысымызга мол еш м берсе. Онын 6ip тогазын Жуман байга тартсак. 03i кещлшектеу еда. Жылкысы кеп кой, 6ip бие берш калуы мумкш. Енда 6ip тогазын жамагайын гой, Опзбайга тартсак Ол 6ip байтал жетектету1 кумешлз. — Кршкарбайдыц OKeci-ay, бул ниетщ дурыс кой, 6ipaK 6epi бие болып Kerri, айгырсыз кысыр калмай ма? — дейда KeMiiipi койкалактап. — Бел!, — д е г т жалкау 6ipa3 ойланып — Айгыр естен шыгып к е т н т , eyeni. Дурыс ойга салдын кем тр . К,ауын- карбыздын калган-кутканын жинап Бэтесбайга апарайык Оньщ кунаннан денен шыгар азынап турган айгыры бар. Bip бие турмак, yftipni жылкыга жетед1 де. — К,ошкарбайшлн eKeci-ay, оны мен колбендетш теркш1ме м ш т барсам, — д е т з жубайы, киялдап к е тт. — О, антурган, сен Minin барсан, биелер кысыр калса, — деп, ызага булыккан жалкау кесесш шай-пайымен лактырып ж1бершт!-м1с. Сейтш, кещлдщ жуй1рнс киялына шескен жалкау жалгыз кесеснйн кул-паршасын шыгарып, KeMnipiH таякка жы ккан кершедд, эке. Жакында осы жалкаудын Kepi 6i3re келмеген1мен, жуыктап-ак калды. Калайша дейс1з бе, эке? Б Ь де жаппамыздын тершде шай irnin отырып, ci3 жайлы энг1ме козгадык. Мен с1зш: \"Кеп кешйспей келш те калар\" дедйм. Саганып жургенднстщ салдары да. Оны апам да макулдагандай сыдай таньпты. Шай iwiin болтан сон, жылы суга кол-аягымды жуып, балтырымньщ жарьыган жерлерше каймак жактым. Кереметгей удай ашыды. Кабагымды шытып, TicreHin, эзер шыдап отырганмын. Тулен тургкендей кершшщ баласы Бузаубайдын энггмеге араласып: \"Экен келмейш, сендерш умытып KeTinri деп жур гой ел\" дегеш. Бузаубайдын мына бытпырагана еуелде не дергмдд бшмей, тосылдым. Карсы дау айтайын десем, ce3i дэлелш болса кайтемш. Эдепкще аныгана коз1м жетпеген сон, намысымды коргап, кызарактаудан epi аса алмадым. Сонда да ызам нише сыймай: — Эй, Бузаубай, — дещм бет1м дуылдап, унтм д1р1лдеп шыкты. — А нык-каныган накты бшмейсйг бе, езщше долбарламай, жайьща тыныш отыр. Экемнщ келетшш, келмейтшш сенен сураган дам? — Неменеге кызарактайсын, екеннщ жоктыгы OTipix 91

пе? —дегеш Бузаубайдын тайсалмай маган тисе карап. — Шындыкгы айтканым yiniii айьпггайсын ба? — Кайдагы шындык? Сен не бшесщ? —Ел аузына какпак коясьщ ба? Солар айтып жур. Сен тастанды жет1мсщ. ©TipiK дсп Kepuii, коне. — Эй, кырт, кыршанкыланбай сейле. Кыцырлыгыц кек тиын. Саган тастанды жетшнщ kLm екенш керсетем елг Турган жсрйще кощенган мурнъщды бет кып ж!берсйш бе? — деп тап берш един, козшщ киыгымен коркактай карады. Тапжылмай турып: — Кщцдеме. Мендс дс жудырык бар, — дсд1 ныгарлана айбарланьш. — О, оумссер, оуселещи тарткызайын ба осы? 0iuip унщш, — дедш катуланып. Малакайын милыктата киш, мурнын 6ip тартьш койган Бузаубай тагы да б!рлсме деп мщпрлей берген. Meiiiu кужырым туеш, ак сайтаным устады. Акай жок, токай жок жагынан сарт етюзгснЫ. Бетш басып пора-порасы шыгып, жылап коя бердь Koai демде-ак бп!судей боп icLiuii. Жасаураган жанарын жудырьнымен укалап, орньшан жалтактай котерщщ. \"Сен урарлыктай не icTcii койдым\" дегенснешме, маган Kipniicrcpi жаска шыланган козш атарта карады. Тай казандагы кара судай кайнап, астан-кестен! шыккан ашуымды баса алмай турганмын. Сол желйспе мен демжпенщ ocepi ме, Бузаубайга 6epi бурген бурюттей тага 6ip uiyfiniKTiM. Ею xesi атыздай бодцы. \"Сендей сумырайдыц oiuiipincriu жулып, унш оайрген дурыс\", — деп уратындай кейшпен TycLwjii суьггып, зекщ м де, жслкесшен алыи, ссйсген сыртка карай туй in итерш Ж1бсрд1.ч. Табалдырьпсган аса берс стпетшен кулады. Ecucri жаба 6cpin: — Жогалг карацды. Будан былай ат isinni салма бул уйге. Eiwirapi олп соз;и кайталайтын болсан тшщ кесиед1, — дедйм TicreHin. Шындыгым да сол. Meiiiu катты kctkchlmju ангарган Бузаубай кайта тайталасуга батылы жетнсд1. Жым болып жу!п жыгылды. Сутке тиген мысьпегай ит турткшйспсн мысы басылыи, иini салбырап ун-туназ yftine карай шбш бара жатгы. Бузаубайды MycipKeren апам: — Одснжан-ау, немеисгс сонша ызаланып, кужырлан- д ы н Бул жерде Бузаубайдын, не жазыга бар. OiihiKi баланын cesi. Не бшедд дейсщ. Bipeyre бекергс урынбасацшы. Аман болса, екен келср, — дсп коцитии аулагансыды. Боз-баяга жайбаракат куйш озгсртпегенЬмсп, кеуде керс курегнш, Tepic бурыла берд1. — ЕшкЬмгс намысымды ж1бермеймш, —дед1м енсемд1 92

кетерш. Лиам ecriciH деп даусымды кдпырак, шыгардым Эке, менщ балалык киялым шарыктагыш на, елде ознизд! ансагасын ба коксйшнен 6ip кстнейсп. Шынымды айтсам, мен с1здщ кайла, не жайда жургенйпзден бсймаглуммын. Апам: \"Аманшылык, болса, екец келедГ дсгеши купле кайталаудан танбайды. Оз басым елденеше дуркш хат та жаздым eiire. Bopi де хабар-ошарсыз. К,ум1а сLitreн судай жогалып жатыр. Эке, cisfli кслмсйш деуге титгей де кимаймын. Ондай созд1 ccriceM, аза бойым каза болады Жацагы Бузаубайга жынымнын туей] ксткеш де соныц салдары. Эйтпесе Бузаубайга тиюетшдей нем бар. Ол 6ip журген боркемйс. Кербалалау ескен, калкан кулаги ак жаргак, тырбиган арык бала. Оназа, жасык исмс Ешкшге беталды соктыкпайтын, кеуде какпайтын, момакднсып, ыбылжып туратын-ды. Eici танауын суйкеп сурте бергесш бе, жецдершщ сырт жагы сауыстанып, жып- жылтыр болып журедг Кейде тулен турте ме, ашык ауызданып, ушкалактап, ацгармай сейлей салуга бейш Сейтш журш, б 1реуден караптан-каран зеку естцщ, 3o6ip шегед1, Turri жудырыкка жыгылып калатын x eii де жш. Бугшп таяк жеуше де esi кшэлг Суйрендсген тин жазыкты. Meni ошйспрген езг Мен де топелецю ретт ж!берд1м бе, кайдам. Эцмешмнсн еткен корлауы булыктыргасыи каттырак кетш, аямаганым аны к Мсй;и, eidHiui рст заржакгаибай тшш Tieren, абайлап сейлесш. Тага да кокитш болса, оуселесш корсетеMin Онын енжарлыгы, кыцыр мшез1, киястыгы к1мге тацсык Opi \"Аузы куйген урш пиедГ дегеннщ мешеш туешеш. Мумкш, менщ Бузаубайга THicyiM ебестйг-ак шыгар. Тйсенектей тип оцменше кадала тускссш, кiMjii аяйын. Ызамды келгфдг Зыгырданымды кайнаткан езг Жаман екпелетп. \"Экем кашан келедГ деп, eKi ко им торт болып саргая, сагана кутш журсем: \"Yмытып кетп, келмейщ дейд1 гой\" деп баксыларша болжамдайды. Бшпшсшедг Менйцпе барса келмеске атганган ешкьч жок бул дуннедс. \"Ат айналып казыгын табады\" деген. Bopi 6ip оралады. Ал Бузаубай ушш 6opi 6ip. Бойы серейген OKeci купце касында. Ауылдан алты адым аттап шыкпаган уй жед1гер1 сыкылды. Тым узаганда баратын жерш мен жаксы бшемш Ауыл шетшдеп 6ip кабыргасына карай кыцырайып турган уста дукеш Окмicein суйрете баскан доу eTiriMen уй маныиыц шанын шыгарып, жылан жалагандай шиырлаган да осы Бузаубайдьщ OKeci. Эке, жацагы Бузаубай шщерл1 ат epiciu шарламаган, уйдем узап кормсген океан макган етедг Turri кокиланып, корлыгын егозит жур. О з де ауылга келйт, exi улын 93

— Эденщ мен Ж екеннщ ертш, кешеге 6ip шыкшы. БЬ 6ip масайрайык, Тебем1з кокке жетсш. Сынган сагымыз сакайып, турмыс те т а с ш е н жасыган кещшм1з кетершсш. 0 к1рендеген эцгудлсгер айыльш жисмн 6ip. К,ашангы баска шыгады олар. Слэш келмейдд дегевдердщ аузына кум куйылып, KOMcfti тытындалсын. Тебсм1зден тенген уайым булты ыдырасын. Келйцз, оке, тез1рек келнЦзин! \"Кеке-ау, кеке-ау!\". Улар да е к е с т шакырып жатыр. 0ке, ci3re деген сагьшышымыз 03iMi3 тещз атайтын Балкаш колшщ кершбейтш жиепндей шексЬ. Слзге ансарымыз ауып, койньщызга Kipin, ыстык кушагынызга жататын кунш асыга кутш журм1з. 0 к е Meftipui ацсаган улын — 0 Д Е Н ”. ТОРТ1НШ1 ЕСТЕЛ1К ХАТ \"0 ке, биылгы кыстайтын жер1м1з — езЬЦз бшетш Кызылжыкгылдагы Шайтанкамба. Бул осы мандаты денестеу жер. Айналаньщ 6opi боз дала. Yшы-киырына коз жеткйпз кесийл жаткан жазирага кез салсан, 6opi де алаканда тургандай коршед!. Алыста бутактары сидам, селдар жыцгыл мен шецгелдер шогыры гана карауытады. Ангарлы сайдыд куш ей бетш жагалаган шацы буркыраган арба жол тура Шайтанкамбадагы шаган ауылга Т1релед1. Бас аягы он шакты уй. Кыстактьщ сырт корипсшде пелендей езгерю байкалмайды. Мунда жаксы уй салу урдюке енбегендисген, козге тусе коятындай ецсел1 там салынбаган. Ko6ici аласа, кабыргасы кесекпен куйылган уйлер. 0 ркш ез калауынша, хал-кдщрше карай баспана жасап алган. Коше деуге де келмейдт Ретаз, кисык-кыныр. Тамдардын арасы мшбелете ipKec-TipKec салынган, 6ip- 6ipiMeH жапсарлас клкы -жикы кора-копсы. Bipa3 уйдщ касында караша жаппа кдлкаяды. Kcft6ipeyi кшз уй тнскен. ЕртенгшЬсге тамдардын тобесшде мойны кылкиган, жапырайган муржалардан кетершген тутш шудадай шубатылып кокке орлеп жатады. Ауыл Tip.iirinin тынысын сол тутщдер танытатын гспетп. Бвдщ жер кепем1з бар. Сайдын шыгыс жак беткейшщ кабагынан казып, тебесш кетерщкшеу етш Балатещз табанынан орылган нар камыснен жауып алганбыз. Yшмп онша жаксы, сэщц болмаганымен, ез1м1зге куркылтайдын уясындай шагын гана баспана. Bip жак кабыргага таман пеш бар. Уйдщ ш ла тебесш ыс басып, суметшген камыс 94

упелектер салбырап турады. Еденге де камыс твселшген. Пеш пен есйс алдыныч шацы буркырап жатады. Апам канша су сепкешмен, топырагы 6ip басылмайды-ау. Кумдауыт жер кеберсптш-ак, У йЫ здйг кенерест де мужшген 1ргесшен кум сусиды. Сыгырайган терт коз терсзес1 бар. Онын жогаргы eici Ke3i ейнекстз. Тактай шегелеп койганбыз. Сондыктан да уй-шл кунг1рт тартып, ымырт yttipLiin турады. 1шке енкейш туратьш е с тт й з де оиды емес. Топсасы шикылдап, дененш туршиспредх Алам сыртын курым кшзбен каптап койган еда, eitreyip, ызгар етюзбейдг Уй1м1зд1н жалпы сырт Kepmici мактарлыктай болмаганымен, iiui жылы. Алам да \"сулуынан жылуы\" деп кояды. Псшт1н онепп кеч Кдндай отын болмасын маздап турып жанады. Тутш кайтпайды. Есйс алдындагы отынымыз жеткйшгг!. Апам жер кара, кун жылыда терккен бе, карабак па, жьщгыл ма, бврш араластырып жиып атган. К^кгган тарыкпай шыгып келем1з. Эке, 6Ь жакта кектем жакын калды. Кус канаты болуы кедйс, ею-уш куннен 6epi жыбырлаган TyftipujiK кар себелеп тур. Кун жылымыкгау. Сонысынан ба, жапалакгаган кар кумдауыт топыракка тиер-тиместен ерш , сщш кетш жатыр. Kaaipri сьщайына Караганда, агтып-жульш бара жаткан кыс та шамалы. EipaK, бул жактын кысы тым кубылмалы. Какаган суык квб1рек кайталанады. Балкаш жак жаланкай. Айдыннан соккан боранныч ызгырыгына камыстан баска тоскауыл болар денече жок- Жел 6ip квтершее, eKi-уш кун бойы басылмайды. 1шш тартып, ыекырып турып алатын сайтаны бар. 03ipre ондай боран квтершген жок. Жапалактаган кардын дымкылдау сызы гана сезшед1. Кун екйш ге карай куласымен, Kyurri жел сокты. Сылбырлау себелеген карды уйткытып, yftiprn екетш жатыр. KeicreMri кара суыктын атды осы болса керек, cipe. Эке, екпек жел кардан жанын коймады. К,асат кар epin бггкен. BipaK, кектемнщ ызгарлы кара суыгы азынап тур. Сонда да, жылы жер кепемйш тастап, eric басына кешетш болдак Бригадирдщ буйрьны солай. Бригадир демекпп, эке, ci3 кеткен сон, бар билйсп Текйп деген Kici к о л ь та алган. 0 3 i ескйие мен жанашаны араластырып окыган деседг BiniMauiiri де, бйш рлш де шамалылау тэр1зш. Yзйт-жулып шыга коймаганымен озищйс сауаты бар Атка мшген куннен бастап жумыска жан-тэнш салып, взше yftipceK ел-жургты уршьпегай nipin, Кадалган жершен кан алып жур. Эйтпеске де шарасы жок 95

Кайарымен, айкдйымен болса да, журггы жумыска жумылдыру соньщ мшдетг Курмсугс келмейтш жудеу тфлнсп баскару онай ма?! Онын устше, бурьш ел баскярьт, ысылган адам емес-Ti. К у ш -т у т тыным кермей шапкылай бергесш бе, Keai ундрсйш, жудеп те кеткен. Жана бригадирш ел-жург онша каламайды. Мшезд ожар, аузы жылдам, т ш ащы, еркеюрек деседг Кулытына курык бойламайтын адам санайды. \"03i б1реумен mmicce елердей ешпедг Райынан кайтуы киын, темсншйсгейтш Typi жок\" деп ксйб1реулер сырттай сыбыс таратканымен тжелей айтуга журексшсда. Qfrreyip, бригадирши оспадар орекстгерш энпмеге аркау еткендер елштщ артын багып, кудайдын баска салганын керерм1зден epi аса алмай, тшдерш Ticren жур. Куннщ жьигг етуш багып, андып отырган бригадир ею- уш куннен 6epi ер уйге 6ip барьш, кеш-кештщ астына альш жур. Ол туртю 6i3re де тустг Содан кейш апам буйдасы мурындыгынан тагылган таргыл опзд1 жетектеп экелш. Ер-турманнан барымыз — ашамай гана. Аркасы алакапдай больш ойылган жауыр епзщ желдйсгсп, ашамаймен ерттещк. Таргылга артатын жуг1чпздщ ен ауыры —езпцзге белгий терт канат керсге, ею буат уык пен кос узпс. Кдигандары тесек-орьш мен одш-муныкы. Берш де буып-туйш койганбыз. Апам бригадирден: \"Жук тиссуге кемектссстш 6ipeyfli ж1берссщш\" деп кулаккагыс сткен едг Ол: \"Epirin журген адам жок. Азамат болып калган Эдендей балан бар. Сонымен селбелесш, ез кушнда озщ керс бср. EniKiMre салмак салма\", — деп кесшп! 6ipaK айтыпты. Сондагы баласыньщ Typi мен. Мурнымды жедиммен суртуди де коя алмай, корс-корс тартып журген1м бригадирге де, жургка да эбдсн мел1м. Сейте тура, комекке адам бермептг Менщ шамам неге жетсш ексн, е?! BipaK, апама кемеюш стш, адам санатына косканы мен ушш куаныш. Экс десем, ci3 кеткел1 осы бригадирдщ катыгездт жнер1:\\йзд1 жасытьш, тоз1м 1\\пз;й тауысты. Апамда не каукар бар. Кеп репе дэрменаз. Бригадирге жаутандай карайды да кояды. Баскадай колынан келер1 жок. Не icrcciH. Кдсында карайып журген сон мият erepi мен. Кейде auiyia булыгып камыкканда бауырына басын: \"Осы алтыным ержетсе, эл ь а к умыт болар бул кун\", — дсп, езш-ез1 жубатады. Туйык мшездшшмен эдеп сактап, ешюмнж бетше карап сез айтпайды. Томага-туйык, с е т и айтканын- ак болсын дегенеш, бригадирге Tic жармастан жумсаган жагына журе беруге кешккен. 96

Ж ук артыл жатырмыз. Тенделш жаткан керегенщ 6ip жагын иыгыммен т!рей кетерш, кабыргам кайысып, мыкдпиып езер турмын. Арканный 6ip ушын колыма орап алып, керегеге табанымды Tipen койып, пирене келш тартамын. Мен де кай 6ip куш бар. Аркан жешй тартылмайды. Босан жатады. б п здщ 6ipece о жагына, 6ipece бу жагына шьнъш, зыр жупрген анам: — Мыктап уста, каз1р мен барамын, босатып алма, — деп койып, берш 63i аткарады. Tipi жан емесшз бе, ейтш - буйтш селбесе журш, жуг1м1зд] артып-тартынып, жолга шыкгык-ау. Мен таргылды жетелещм. Апамныц колында шыны- ыдыстар салынган шелек. б п зш айдап, жуктщ ауып кетпеуш бакылап аргга келедг Сайга тусш, одан шыгарда таргылдын бел! кайкандап, кирелендеп калады. Теп, ашамайдын ж е л д т жука болып, аркасьша батама деймш. Оны жендеспре коюга дермен кайда. К,айта жук ауса бшеудей келдек жьщгылмен бурау салып, арканды елденеше тартып, епздщ белш онан сайын кыса тусем1з. Жукт1 калын жыдгыл ортасындагы аядай ашыкка тус1рдйе. Кектемнщ кара суыгында пана тутарымыз осы ну жынгыл. Эйтпесе, терт канат керегенщ шш мен узншщ ыктасын болып жарытпасы анык Y3iriMi3 шурык теспс. Кырык жамалып, жулымы шыккан. Ш идщ етеп сынып cenaipereH. Ара-арасынан суырылып калгандарынын орны ырсиьш, жолакташан. Арса-арса. Лекерге эрен жарайды 8ке, апам orisfli байлап келген сон, колына с1здщ кетпенпизд1 алып, уй орнын тепстеуге Kipicri. Мен де карап турмадым. Балтамен шамамнын жеткеншше, жынгылдарды киып, уй iprecin арши бастадым. Уй орнын тазартьш, керегеш жайдык. Тозыгыжеткен кереге жапсарлары киюласа коймай, 6ipa3 еуреледа. Eciicri сальш, белдеу арканын жургЬгеннен кейш шанырак кетеру кеп кинады. Бакан жуан. Уысыма сыймайды. 0 pi шаныракты козгалтпай, ортада 6ip калыпты устап турудьщ e3i 6ip киямет. Bipdce олай, 6ipece булай бултандап, шаншылган уыктар шыгып кете берещ. Эрен легенде, ер жерден терт-бес уык шаншылды-ау Шанырагымыз калкайды. Буган апамньщ куакганы пшпншен 61тщд1 KyHi бойгы шаршаганын пптеп жалынды деммен сыртка шыгаргандай терен курсшгеншен кещл! котерщк1. Уык алып берш турган маган ризалыкпен eMipene карал кояды. — Садагавда кетейш сснщ Сен болмасан маган мынау уйдз KiM Tiricefli. Серйстйскс жараганьщнан айналайын. Тарыкканда маукын бассын деп кушретгщ бере салган алтьшысьщ гой маган. 1—3085 97

Ак Tineyjii анэм меш осылай айналыл, вз)мен-ез1 сейлесш те кетеда. Меш алланьпи, от басыньщ бере ксс.\\. жалгыздык кезщде суйенер Tiperi квреда Мшп тутады! Ссрц-ше балайлы. К,ушырлана бауырына басыл, ем<рене иккеп, менен куат алгандай шаршаганыи умьпыл кек-пн кездер1 де кеп-ак Бугш де айнэлыл-толганыл жур Yaixri жяуып, бау жштерш байлаган сои, анам: —Эденжан-ау, су вкеп, от тутатшы. Ыстык hum, тяндяй ж1блейж, — дед!. Жыцгыл Ty6i толган куйреук шепшек. Отгык тисе тутаньт тур. Дереу жинастырып жзберш, жерошякк» салдым да, от тутатш м Лаулаган жальш тис KeTepmiii, квщл1м1здеп музды ж]бггш, eprrin бара жаткяндай Toiiiperiii кыздырып ала жене дда. Еда эйыр ягашгы ушюрлеп. miи ы жасадым да, шэупмд1 LafliM Жана конысгьгн алташкы дастарканын жайдык,. Жем!мЬ кумырадагы куырылган бидай мен жарты таба чан Кесеге шай куйып койган анам: — Куш бойы ламыл таппагандьла ме шекем зырылдап тур. Тер кургыр да осындайда шыга коллы дсйсда бе? —дел, белбеуш босатыл, бясындагы улкен к,алын орамалын мандайына TycipbtKipen, кай\"я тартты. Кесеш колыша ала бергенде, уйге. 6ip ейел дарда К,ярасам ауылдагы керинмы Балкум к апяй От басынэ *ак.ьш келш пзе буки />< — К,оныстарын к,утгы болсьш. Аршын-эу. кялай куатгымысын К.ашан кешш кеп калш-'нлар7 пен fijp жагынан тшегш бшдарш, скйшп жатанан сурагыл коя сейлед1 — Жогары шыгып отыр, шэйга кел, — дсп нист бицирген анам т1зе бугш, яска ргырганымыздын осы гана е к е н д тн айтты. — Меш де кокандатып, кешпеске жанымды к.оймады Мурша келпрмед1 гой. Келгснше ею кун. Жапан далада алагызып отыр едш. Жаксы болды гой консы конган- дарьщ, — деда Балкумк апай сейтп де, дастарканнын шетше келш жайгасты. Терде стпепмнен туcm, дастарканга тумсык Tipen мен жатырмын. —Аршьш-ау, мына Эденщ execi кеткенде нешсде еда? Балкумк апай менш ксдал!мнен сипап, аркамнач кагып койды. — Ж етле такал калган-тугын. Апам маган кез киыгъш тастады да, шайын йие берда. — Адам болып калыпты гой. К,удай жетдазсе колканатын касында деген осы. Жабыксан, тарыксац 98

» yoanmliiun бар М ыш кубас КоЛТам меш л йиаш н и Ана жьииы Жауташым Tipi оолтанда менщ де колым узаратын еда ау Балку мне апай ауыр курсшда. К,ос жанары молылдеген мае. Жуз1 солгын. кейпж кейктис пиши мевдеген. К.иЛынца! ы кесесш койды да жаулыганьщ 6ip ушымен квз жасын cyprri —Ana, мыла »jci he i t жылайды? - дедам мен сыбырлап, энпме сырына туеше алмай. — Кайбц. жетккеннен жылайды дейсщ. \"Эр бастьщ ауруы ор баска\" детей бар, шырагым. Журепм дар e n i, шайымды коя салдым Ею кезЫ Балку м к апайдын кас кабагынди Онын мунлы, Мхпарлашан бет жузшеи ауыр кайгыньщ сызаттары кершш тур. 1ште муз болып жатедн кайгы шердщ ж ш cerLiin, сай-суйегш сыркырагып туртан сынайлы Аяп кстгш — Не. болып еда, апа, айтсаньпшы? Алгыньш-ау, ол кезде сем жассыц гой. Ёштенен1 апгармайхын кезщ болатын. Бip тьерлел сш ргам Бал* умд алай ерлерше малдас курды. Кесесш бес саусаклам шенберлеп, арлы-берл1 жыл«Ь11 uii кояды К,аба1 ы каткылдау Кеюрекп кернегеи шг.р каггы курешктщ дсмыел сыртка жалын болып атылуга шак тургандай. БалкуMic апай. \"Эрюм вз Лейлюш виге косады” емес пе Б1здщ уйдеп вкен де коплен oipre майданга атталтан тугын —деда де упси калды. Эцпмеш аЛам жалгая, мен жайды маган туещдаре бас-гады — Бул шешелиш Жаугаш деген баласы бар болатын Ол ceniMtH курдас еда. Сол Жаугаш oKeci урытка кеткен *tin «даты йуырып, бес а п ы айдан к и и жерге * ундакнаиды С еш «<>рш, г,ала. u n ой лап, ».в1цщ босап «тырнаны »ъй Жаугаш xipi болса, скеущ ойнап журмес нс сдщ dpi баганаш сен кусан апасына колгабыс беретш еда. К.аз1р мыла шешен жалтыз. — Ьерш1з 6ip бслайык, 6ipre турайык та, апа? - Алтыным ау, брюмнщ от басы белек кой, —деда де журелеп отыртан Балкум д апай 6ip аягын кеенттш жйерда Койпыпа колыл плы л. 1 уйшшек шуберекп аллы Онын арасынданы уш бурышталтан кагазды апама угынды — Аршын ау, сен сауапандыру мектебшде окып, exem eyip хат таньш сдщ гой. Мынаны окышы, в я л б1здщ уйдегшщ майданда журш жазган соцга хаты еда Алам хатгы окып отыр. В ершпдщ кулагымыз сонда 99