Ә. Ысқабай. Бейтаныс қыз

тамшы тамбай кургакшылыкка Keairin, шац жутып танауымызды кадсытып тастады. Сусыз жерде бсрекс бола ма Toftipi. К.ар суымен коктеген шоп еспей, тош рсктщ 6opi курап, тулак суйреткендсй боп калды. Оны езпд де байкаган шыгарсьщ. Bip керемеы кекжиектщ Keiicpcci тесшш кетксн бе, afrreyip адызак желден кез ашпадык, 6ip тиылмады-ау. Кср даланыд бетш тыриап ертедсн кара кешке азынайды да турады. Урлей берген сод шоп тамыры да казылып, шадытып кететш коршедк Окыгансыд гой, оны езщ де бшетш боларсыд. Осы кургакшылыкка 6ip айла жасамай ма? Айлап, жыддап аспанды шарлап жатырсыддар. Солар 6 ip мезпл кснсзес1 кеуш, ай такырга айналган жергс жогарыдан су шашудыд айласын ойласа кайтед1? Окыган, токыгандарыд бар, неге айтпайсыддар осы? Кадсыган жергс су сепсе елге де ырыс. Кермсйсщ бе, К,ажексд, сснщ окед тасты кашап, балгалап журш кайнар K03UI ашып еда, ракатын ел керш отыр. Мше, ел камьш ойлаган Kici осындай-ак болар. Сондай адамдарга 6ip белп койса гой ш!ркш. — 9 з ш койдым гой, ата. — В, елп мурдссшщ устшдеп кызыл тасты айтасыд ба? Оны кергснмш, жарайсыд. Экс карызын отегендж бул. Азаматтыд iciii ierereHciH. Менщ ойым баска, анау ел кои журетш коше бойыныд 6ipiHC белп койса деймш де. Журттыд 6epi ымнщ KiM екенш корш-бшш журсе Heci артык- Мурдсге ктм барады. Жын-nepi бар деп карадай урейленетш журтка сешд ескерткпищ тад ба? Ол ангургандар онда касиетп, ип жаксы адамдардыд жаткашли бше бередд дейшсщ. К,арг элдснеге таддангаддай кеШстис таньггып, домбырага карай 6ip жамбастай кисайды. Жиеп термен кудпрт тарткан opHeicri такиясын жондеп, кайта кдщ де эцгшесш opi сабактады. — Ада жылы б ш п р л т ме, б1л1мдй|т ме, тусидсем буйырмасын, —дед1 ол, — осынау жопды, мына жазмкгы ей-шэйга карамай сокалады да тастады. Тукым ccnTi ме, cennejii ме, оншасын бшмеймш, тук ескен жок efiTeyip Не ессш, жадбыр тамбаган сод. Жсрл1 орынды-орынсыз кикалап жыртканнан klm не тапты? К,ордаланган топырак куйкасы аударылган сод не одады? Жер шырайы езгерш, жайкала осетпд, аттыд бауырын согатьга шоп бдкешид тамыры кпылгасын шад борады. Тозадга комш п 6i3 калдьпс.. Жерд1 булд1рушшер жай-жайына кетп, тугс. Сонда бул ипркищердщ мунысы юмге жасаган кысастыгы. Жерш кисынсыз жаралауьш кашан кояды. Тоздырып 250

6rrip,oi гой. Буйте берсек, топырак, суырып каламыз 6ip кун1. Жер бедершщ берекесш 6ip KdipreH сон кдлпына KeJiripe кою еюудай шаруа. Сел-пел сабыр болсайшы. Эй-эй, жетеЫздйстен жер;и де жетш аретш жудетемп-ау. Жург созше кулак турш, кенессе буйтпес ед1 де. Ныспында тук жок. Осы ещ рдщ сауырына сока с у н г т п , кикалай бастаганда Ьнш удай ашып, жон аркамды жез тырнакпен осып жаткандай куйге тускен ед1м. Гук шыкпайтынын уйде отырып-ак болжаганмын. Кдйтерсщ, колдан келмеген шаруага не амал. Мендей каусаган шалдын сез1 книге дэрг 03i бшмегесш, айт-айтпа 6opi6ip. Жерге корган болмаган ер елге корган болмайды, соны ук. Жердщ байлыгын жырмалаган жарымайды, такыр тырмалаган байымайды. Жер-ананын тагдырын к ш ойлайды? Корине, келбетше неге дак Tycipeciimep. Жазыксыз айналаны будщ рт жаткандарга карап кашангы кол кусырын отыра береситдер? Элдс жсрд1 жаралай бер деген нускау бар ма? Болса, адам кондлш ка.тдыратын ойсыз жасалган ол негылган бытпьфак буйрык. Ондайлар ipre.'ii елдщ камын ойлаудан repi аз кунп жегенге ток, йнкенге мэз. Келешекп кермейш, nrcpire ущлмейД1. Естияр адамнын, ecri жаннын Tipniri емес бул. Тубшде 6ipcyfli тотанагына калдырады. Сонда oKinepi кэдйс. Мэселецки, бурый осы далада ан мен кус жыртылып айрььлатын. К,оян мен кыргауыл да кисапсыз едд. Тагы жан-жануарларга да жаны ашу, аяушьыык сезшмсйш. Eiin о.тжа Kopin, мылтык асьпсган аншысымактар- ак жайратып 6rripjii. K,aiip тып-типыл. К.оян коршбейд!, кыргауылды таппайсын. А н мен кустын да 6eitt-6eptKCTi шыкты. Мше, карагым, табигатка зардап типзгендйсгщ 6ip жи1ркеншгп Kopmici осындай. \"Жер емген —ток, жел емген — бок\" деунп ед1. Жерд1 жудетш, ж елт удетш алдык. Акыры не боларыи кш бЬтсш. Иэ, Раббым калip, взщ жарылка! К,арт квцшдепсш кылаусыз актарып, сабыр шенбершен шыгыл, кызына cofn e;ii. Ойлы жанарында тещрегшдеп колайсыз KopiHicKe мазасыздангандык бар. Iurreri кынжы- лысын 6Luxipiii, o3mcH-e3i конылтаксыи, демш Ж1П алды. —Ата, жаксы куй тартын, дэмд1 енгше айттыныз. Б1раз П1К1рлестис, демалысым да бстуге жакын efli. Руксат болса кайтайын, коп отырып калдым. — Йемене, экецнщ i3i сайрап жаткан жерге 6ip тунеп, топырагына аунап кайтпаймысын. Конагасьтык каукарым бар, эйрге. Азын-аулак туяк узиген емес корадан. Ешкшнщ ырысын ешк1м iiuneiLai. Bip кебе козыны каз1р- ак жайгап ж1берейш, басын мужып, асыкпай конак бол. 251

Аунап-куна, карагым, айтатын енпме кои, Эздерщщ сагынып журемш. Бстпс-бет дидарласа калсам, 6ip жасап Каламыи. Адам куш адаммсп кызыкты. — НистщЬгс ризамыи, ата. —Асыгыспын дс. 01ша алдыцнан жарылкасын. Озйцй Kopin экецмен тшдескендей 6ip рахатганлым гой. Улкенге корсеткен i3errLiirbi болатын баланьщ ы р л т . Карагым, уйщс кур кол кайтпа, жемгс байлап отырган 6ip iceriM бар, соны сойып берейш, азырканбай каижыгаца боктер, нс жстсктеп ала кет. Бала-шаганмен шуШркслесш, ата коныстын дэмш татыцдар. Урпактарьщ ауыз тисш. Эй, KCMnip, ана кораныц аузын аш. К,арт орньгаан елпслектей котсриш. — Ой, ата, эурс болмацыз, ештене дс лэмстпейм1з, ыкыласынызга рахмст. ПсйшЬцздщ 03i мен ушш мын койлык. Д эн ризамын. —Ойпырым-ай, о, онша куте алмадык, 6ip тамак пиетш жонщ бар едь Б1з агайынбыз, туысканбыз гой, карагым. Ауыл арасы жакын болса аяк-табак, араласып турганга нс жетеш. Келнш, бала-шагацды ертш келш, дом татып, дем алып кетшдер. Алыс-алыс калаларга журп!-турады дсп естихйз. OpicTepiiuiin кснейгеш куанышты. Ал, иек астьпщагы ауылга келуге кулыктарын жок, сонысы жаман. Уакыт болмады деп сылтауратасывдар. Соган kLm сенедг Осы кудайдын KyHi батпайды гой. Жср кашыктыгын мойынга алып, кулшынып шыксандар, сендсрге жол кашык па Tempi. Астарьоща к олк бар, абыройларын аскан, беделдерщ дс бик. Ел сыйлаган, ум к арткан ж1пггсрдщ TipniKTcpiHe бзз дс сыртгай куанып, ортактасып отырамыз. Жортканда жолыц болгай, келе сала асыкканын жарамады. Кош cimi. Коп богей бермейш. — Карт антарылын турды. Касымбск журуге ыцгайланып, коштаскалы кос колын усынды. Карт Касымбсктйг саусактарьш алаканына жумарлап устап турып: — Tipi отырсак умьггпагайсьщ. Осы тешрекке жолыц туссе жападан жалгыз yfni жаман шал-кем тр бар cni дсп сога журсен мен риза, Алла риза, карагым. К1м б1чед1, 6ip сыркат нектеп жур, Ty6i алмай коймаймын дей ме, мазалай бередг Сайтан смсспш гой, буйрыкты а'нмнен кутылмак кайда. Eiwiri корюкенге дейш кш бар, KiMжок. А.'|да-жалда кайтпас сапарга аттаньш кстсск, оны корсрсщ. 1з суытпай елге кслш турганга нс жетенг. Коп сейлеп, жолынды бегед1м-ау, коштасуга кимай жаткаш>1м гой. Жалгыз уй зершл отырамыз. Кой енш кояйын, жолыца гул бггш, талабына нур жаусын, сау-саламат бол, карагым, 252

коп жаса! К,ажексцпщ урпактарынан айналдым. Б1зд1 суратандар болса дугай солем де. Ал озщ жагьщ туспей жамандык корме, лайым. Елщнщ cpKeci, жерщнщ op Teci бол! Карг куректей кос колын катар жайып бетш сипады, шлеп куб1рлед1 Косшыбай карт конагымен 6ipre есж алдына песе шыплп, капталдаса турып, кететшш кнмагандай шырк yftipin, калбак кагыи тур. EKeyi тос туйигпрш кушактасты. Тоске-тос тигенде дснелер1 то к жургспдей шымырлады. — Мухаммед галстШиссалам. Жортканда жольщболсып, лайым, Райыпберен, Кырык ШЬтген шылауында журсш, карагым. Эумин! — Сау болыныз, ата! Карт Касымбекп кнмай тур. Сагыныш сезЕмшщ ccni буып, алай-тулейш шыгаргандай жаиары бозарып, аздап юреукеленш жас тутгы. 1штей ебйг-себйт бои турган жайы бар, Kici аярлыктай кейшпен бутежистсй бердЕ 1штей пэссйш, ойы ортайып, болмысы Kiniipeiiin бара жаткансыды. Томага-туйык куйте Tycin, балаша томсырайды. Кеудссш ксрс-кере тыныс алды. Жуз1 кабарылып, курсййп койды. Tyncpin, TyTiriHKipen ynci3 ошарыллы Bip-6ipin кимай коштасты. Карт бойбйнссше Касымбск эдеииси иЕлЕп тожЕм еттЕ Касымбск узай бердЕ Карт уйге ктрдЕ Еле кумб1рлсген домбыра уш естшген сон кш кене кш рщ ю реп барып, кулаплн куйте тосты. Осынау жалгыз yft.'ii картгыц ем1рлтк суйшшн мен куйшцишщ епз уш он боп теплит, даланы эуезбен оспеттсн жатканнан аусашы. Дорушд Tip.iiKrin куйбещн тана кутирентin коймай, кокейтндеп кудтрстп куштщ тунык ссзЕчш бебеулсген кос штекпен сойлететш iiucop саплнышты оуезге сайганда тула бонды шымырлатып ж1бсртенш андай алмай каларыц хак. Ж анын мен каныца тсн cinin, MefiipiMai слж1рстш, токсан тарау тамырды тугел бауратан кещл хоштыгы мен ыкьитас-ынтыгы катар врЕлтсн сары тап сагыныш yrni, даланыц шалкар кендлишсй шарыктасын, консксй. Куй кутнретшс кайран ка-лган Касымбек \"кеудес1 ссзЕзш сазга, шеж1рсгс толы, тшге дс, дшгс дс жуйрйс, кайратгы opi тын осындай конешн асыл туяктарынан 6ip Kyui коз жазып каламыз-ау, о, кайран, карзтар-ай\" —деп ой туйдт Iurreri юрнссшсн айыгыи, кои ойдын кайрацынан шыга алмагасын шарасыздыктан шнрыгатын да шыгар бу карт. Калай лесе де, ата конысты иестз калдырмай, сл достурш жалтастырын, куш-жиерш 253

жасытпай, кайсарлыкпен дуборэ гумыр ксшш, аймагына айбар болып, жупыны турмыеы мен кункорю ripuiLiiiiH алданыш етш отырган кезщдсп атпал азамат, бугш п Tipi эруакка тандана караган. Атаконыста, шуйксдей ауылдагы жеттмареген ecici журтга шошайып отырган шал мен ксмшрдщ курмстше, ыкылас-ниетше ерскше разы болды. Еш 6yKneci жок,’ булгарыссыз, калткысыз мшсзбен баураган анкылдаган карттьщ ыкыласына ко нш тогайып, еш пендегс зш-залалы тимейтш, жаны cipi, KOKiperi ояу картпен шушркслссш сейлескенше маркайды. Тагдырга oiaieci караказандай болганымен Tipiumix теперйпш коп корin, ciiiipi созьшган, осы 6ip можа1помпа]| куйбен т1рл1кте, буйырган neci6eciH т е р т жсп, дидалап тутш тутетш, жан багып журш жаткдн карт суйеп асыл, жаны Tiirri cipi-ау! Эйтпесе, ел удсре кешкснде атаконыстан табан аудармай, тозЬщ ш к пен мыктылык танытып, TipiuuiiK карауылындай гумыр кешу де эркЬмшн колынан келе бермеа хак. С|»|рттай абыз квршш, питей желкабыз куй ксшетннн 6ipey бшер, 6ipey бшмес те. К,арттыц киялы сан тарапты кезш кеткеншен дшпрлйепен т1згшделгсн TipuiLiiriniH кусасы езш, тэшр жарьшкасыны мнят коршш, куш-куат беретш тэр1зд1. KoKiperi казына, санасы ссргек, ак журек, анкылдаган каргпен кимай коштаскан c o rri коз аддына елестепт. KiM бшеш, шалдын 03i айткандай, eimi кайтып кездесе мс, жок па, ол жагы беймэлш. Бар жаксысы сол — туган жсрге бет тузеп, щкор сез1ммен келгендс буырыл сакалды карнямсн, акжаулыкты анамен дндарласып, оларга тагзым етш, рухын 6ip кетерЙ! тастаганы не турады. Жапатармагай квшкен елге шеспей ecKi журтта жалгыз уй калганын ойлаганда коды-тгакситын, \"жалгыз1л1кт1 отырганда ofrreyip ауру-сыркаудан аман болсак, пешенсге жазылган буйрык- тан узап кете алмаспыз\" деп ку TipuiLiiKKe дс шуюршшйс еткен карт, бара-бара бэрше уйренш, бул ешрдш сайы мен жырасы, тауы мен тасына дейш бауыр басып, ыстык коретшше тонн. Эрдайым \"Алиф-лэм-мим\", \"Раббым кад1р\" деп куб1рлеудсн танбайтын карттын кимайтыны — атаконысы. 254

КУД1К Токбала карацгы уйде шарт жугшш, шамдана шаншылып отыр. Екз-уш куннен 6epi э л п тракторшы келш xenccni кещл-куЙ1 бей-жай. 0зшен-ез1 шала булшш, пышакка тусердей капаланган. Мшез1 де, келшге деген кез карасы да алаботен. IuiKi сырын, реншгш, сынык жузш келшге эл1 сездаре койган жок Бурьшгы калпын езгертпегешмен, сыртгай сыр тартып, киыс кылыгын ж т бакылауга кешкен. Ак кещ лдш к пен кенпсйп танытуга тырысканымен imid д у н и еа аласалыран. Кещлше каяу TycipreH келшшщ томсырайган кейнш керсе болды бойын коциспдж билейдг Ауыл сыртындагы куба жонды жыртып жаткандар жакка кез салганын ангарса-ак дудамалы одан сайын удей туседг Тун ортасы ауганша уйкысы кашып, жш-жш Kypcinin, арлы-бер;й донбекшш, абнерленедг К,ай- кайдагыны ойлап жатады да \"Келш сэуегейлжке салынатын болса, мен оны кеилрмеймш. Балам да акымакпен акммакша тура атмайды. Намысьш. арын коргамаган аламга бул уйден орын да табыла коймас. ЖенЬтгектшн енш сезсем бар гой, шет-шелекейш шыгарамын”, — деп езшен-ез1 К1ж ш ш пстенедг Ондагысы, езш ш багамдауынша, жалгыз улы Болатынын ейелш \"женЕггектйске салынады-ау, сокынан сыпсын сез песпредБау\" деп эсте ойламаган. Oni турмак, тусшс енбеген де. Enai мше келш туспепрдщ коn il кулазытатын журш-турысына карап, б1рдемеге сезж тснт, секе.чденш опынганына б1рнеше кун. Кещлше кудйс курты Kipin, мазасыздандыра бастаган да сол. Содан 6epi келшнш баскан iзлеpin андыгансын, ер кимылын баккан сьщайлы. бзш ше epci, epi турпайы санайтын ер кылыгын керген, сезген сайын, к е ц ш бейек таба алмай, куйшшн кобпстенш, сабындай бузылатынды шыгарды. Басьш торлаган кайлагы 6ip ойлар торыктырып, дщкелетуге жакын. Эуелде кай-кайдагы белеHi ойламай-ак кояйыншы деп кещлш ернемен алдандыргысы да келген. Онаша калса болды катты куйшш, Enin ортеген ызага булыгады. Кемрегше кадалган намыс найзасы inii бауырын туйреп, ецсесш басады да турады. \"Ойпырм-ай, мына нетшагар KiciHi жерге пршей кеадшрер\" деп ah урады. IiuKi дуниеа де астан-кестен. Дулешп арпалыска толы. Келшнш эр iciHc кснедей кадалып, отырса опак, турса сопак куй Keurripin, жактырмагандык пейшш танытып, 6ip ецпменш уштыгьш калай шыгарудын себебш таппай кеп кипактайды. 255

Келий бурын кагылез, ойнакы, кабагы жадырап турушы cfli K,a3ip кейк мшсздснш, курт езгерген тарцсй Элденет ойлай ма, кебше тунжырап, коп сейлей де бермейд1 Нсндей куйгс тускеш беймол1м. \"Не сстсп, не койып жургесймш к.айсыц табасын?\" дсгащсй унслз. Эншейснде ку.тклрей карал, ойнап туратын жанары да бэсец. Табан асты озгсрш шыга келген1 керер козгс огаш-ак, Шамалы уакмг шсшде буйтш курт озгере кояды дсп kLm ойлаган. Kyiicyi жок келшшсктщ соньшан соз дс epriui пе, элдс капыдан кырындаушылардьщ ынтык бусццруисен ссзйстснгесшбе, oirrcyip келисте жабыстыратын жаманаты кобфек. \"Сейтш койды ма, элде буйтш койды ма\", деген KOulTjci купи етксн куднс санасын да сансыратын барады. 1штей топшылаган киял-ойы кунше сасс-сакка кубылады. Келййнщ ауыл кыэдарымен егшшЬлер косина ксткесй KouLiin одан санын KyiiTi erri. 1штей багамдаганы, туспалдап жорамалдаганы жауыннан ксйшп сацырау- кулактай каулап, куднсй ойлар ере турегедш. Ашык аепанда жапырлай туын, жымындай каратан жулдыздарша кылмывдайды. Эркайсысы келсмеждсп туртандан еезшсдт Сол 6ip жат кылык, cpei Kopiicic басын каумаласа бо.'щы, онксй з1лдей сэры уайым енсесш Tycipin, кесйл-куйш куйын журш еткендей уйкы-туйкысын шыгарады. Журен каре айырыла жаздайды. Токбала карадай огырыи катгы заныланып, куйin-пice/и Мунысы дагдылы эдеткс айналып барады. Беу, бет1м-ай, кон журген жердщ кункйй ко.тдей-ау, \"Асылбайдын келий Kyiicyi жокта 6ip Tipoiaepiui баламсн косйддес болыпты” дсп есектейдКау, мына журт. Миыктарынан кулмссшс сам кенйс. K.aii ficTi.suu жыргайын, кара жердщ Teciri де жок Kiperui. Уйбай-ай, уйбай-ай, бу не сумдык, ел еепмеген?! Туныгымды шайкалтар ма ексн мына бетпак. Ойбу, осындайда 6ejii курп.ср да киггйщеп, журпзбей тастайтыньш кайтерещ, ой бел1м... 1штей куб1рлеген KCMiiip орнынан эзер кетершш, тыска кулак турдг.. К узп бозкырау шак едт Сокашылар жер кыртысын бауырдай тшш, артына жал-жал буйра толкын жасап барады. Копарылган топырактан бу кетершш, дымкыл сне тынысты кытыктайлс.1. Кдеымдардын осы алкапка келш, жер жыртканына 6ip жумадан аскан-тугын. Кслгс.й 6cpi ацызына кой жайыи журген шогсан кызды сыртынан 6ip- eKi KopreHi бар. BipaK онымен жакын барып тищсскен жок-ты. Уркердей ушрштсн ауыл ipreci де онша алые с.мсс сиякты. взеннщ аргы бстисдеп сайдын табанында. 256

Уйлершщ тебеЫ керш и, ертелЬкеш тутшдср1 шубатылын жатады. Жер жыртушылар бугш осы ауылдьщ на к тусына келш, топырак кыртысын аударып жатыр. Туске таман Касым ауылга такау келш, тракгорын догарды да сусьш ш пек болып, шеткз кшз уйге тетелей тартгы. Касым табалдырыктан Ki6ipTистей аттады. Босага жакта уршык iiipin 6ip кемшр отыр. Сунгак бойлы кыз уй;ц жннастырып жур екен. Ол Касымды кортен бойда ерншщ ушымсп гана амандасты да, тор алдына тез керпе лайды. 03i сспске жылжынкырап барып басьшдагы кегйшр 6ip тартар орамалын жендеспрш турып, козш щ астымен Касымга урлана карады. Енем сезш калмаса екен деген к у д т басымдау болгасьш ба, Tepic айналып кетгь Касым бидай шин келген, кыр мурьшды, кен кеудел!, узын бойлы ж кп\\ Рахимага б1рден жылы ушырады. 1шшен куб1рледь \"M uieii де 6ip томага сабырлы болар. IniKi сыры тещздщ терещндс жаткан Tspi3fli-ay Оны сыртка шыгара кою да онайлыкка туспсс. Келбет niinuii Kepiicri жаратылып, болаттай шьшыккан шымыр гулгасында куш- куаты жстерлж exciri ангарьшады\". Осылай ой туйген кыз ж1ггггп1 тулгасьшда омел hocLiuic унайтьш 6ip каснет барын байкаган снякты. Босагада тосыркап турган жигтке кыз \"жогары шыгыныз\" деген ишарат 6Lxaipfli. Касым взшен коз алмай кадала караган кыздан катгы ьщгайсызданды. Bipece май колына, 6ipecc ycrriHaeri бензин nic шыккан KiiLMjlcpuic карады. Сауыс-сауыс Kip, жьиггырап тур. Уялгандыгынан eKi 6eTi дуылдап Keni. Кыздыц онымсн шаруасы болмады. Кайта житггщ уян кескш1нс аса 6ip суганактыкнен кипактан коз тастан тура бергсн. — Шеше, сусын бар ма? — дед1 Касым, уршык iiipin отыргап Ke.Mnipre бурылып, кызга айтуга батььты бармай. — Балам, кырдан шелдеп келген гой, сусын бер. Кемшр кызга иск какты. Ол шугыл бурылып, кэрлсн Kecciii ал ьт, сусын окслгел1 сыргка шыгуга ыцгайлангавда, Касым кемшрден козш ала 6epin, кыздын бас-аягына коз жупртш улгерд1. КулБшеген коздершщ оймак карашыш ойнакшьш, а к дидары жалт еткенде журег! курпар луишдсп, согуын жишетш ж1бсрд1. Eciiai ашып, шыга бсргсндс аппак балгыры кун шуагына шагылысып, омырауынын ycruic кулаган кос бурымын аркасына карай итсргснде булган етс Tycri. Табалдырыктан атгай берс кезп1Н1 астымен ж кйке киыктан коз тастап, сол жымиганы Касым kohLtui сслт етшзд!. Касым демш inline тартыи гурып, ырыксыз курсшгенш де ацгармады. \"Кандай Kepiicri 257

каргаш, тал бойы тым таразы. Суцгактыныц сымбатгысы. Ибалы болар. Кимылы неткен биязы\", — деи кокейге кептелген ойларын шггей кыска-кыска кайырып барып, босагада турган юшке не аласа отыргышкд жайгасты. Касым уй нише жагалай квз жупрпп, сузш erri. Алты канат ки1з уйдщ iuii Tiirri есем. Эр зат ез орнында тур. Bip укыптылыктын, enTi колдьщ барын ангартады. Ак кшздщ ш ш жаты айкуш-уйкыш тартылган кызыл- жасылды epHetcri баскурлар. Уыктары да туп-тузу. Тор кез Kepereci шомбал. Ыдыс-аякка арналган абдыра мен адалбакан да ернекть Кереге басына жоны алкызыл тулю T ep id шнген. Тор алдында кызыл шуберекпен кошкар муй1здеп ою бастырган тускшз. Он жакта ошексйлешп жиналган керует. Кос канатын тосекгщ басына кайыра шш койган ак шымылдьпс, Етек жаты емшектелш токылган шштерл1 тосек жапкыш жерге жетер-жетпес болып тур. Жастыктарынын аппак тысы да кестелт Тесектщ бас жагында биж устелде ею-уш шамадан катарластырылып жиналган. Олардын устише улкейтшгсн кыз суретт Он жак бурымьш иыгынан томен кулатып, сол жак бурымын e p in турган ару кескшше кулю уялаган Онысынан взшщ бойжеткендйгш, сулулыгын тусшш, бой тузей бастаган кыздыц еркелж назы ацгарылатын Topijfli. \"Мынау жацагы кыз-ау... Кандай жшттщ шекер гул1 екен, о? К1м болса да бакытты гой. ПЕркш, оз1мен 6ip одашада сырласар ма едГ'... Кыз жените киялдап бара жатканын ацгарган Касым устамсыздыкка са-лынгысы келмей, езш-031 тез тежеда. \"Сусынды экеле ме, жок па\" дегендей есж жакка кез киыгын тастап койды. Кыз коршбеген сон, орньшан турды да бурын озшде жок ектемдшеу мшезге басып, есж алдындагы шарбак уйге ентелеп Kipin барды. Кыз сабадан тсгеиже кымыз куйып алып, аузын байлап жатыр екен. Сырлы агаш ожаумен кымызды сапырып- сапырып, деу керлен кесеш меймшдетш ж т тк е усынды. Keceni кымсына устаганда жилт колы д!ршдегенсщ. Сусынды ашкарактана cLvipren оган улкен уялы отты жанарын кадап, KipniriH какпай турды. Кымызды ciMipin салган жеггт те кызга тесше карады. Кезге коз Tyiiicii. Ж ш т устара жузнше тургандай кылпылдаган кейште. Нс дерш бшмей саскалакдап, тутыкты да калды. Кыз жанарын шезде тайдырып вкете койды. Касым Kipniri жыпылыктап, мандайындага шып-шып еткен Tepai жещнщ ушымен cyprri. Бос кесенщ бетш басып, кызга ушата берд!. — Т ага ииинз, — деш кесеге кол созган кыз жылы 258

уимен, таныс адамдай жайдары KyiiiMcipen. Ж т т \"пиемш, не йнпеймш\" демедг У нсЬ турды да шьшамы гаусылгандай кыз бшегш асыгыс кысып Ж]берд1 К ыз муныц не дегендей колынын сыртынан бурап шымшып алды. Bip-6ipiHe деген rlncii куштарлык ынтыктыкты осылай сездаркжен-да. Кызга арбалып, KeTKici келмей сипактады. Б1рдеме flcrici келш еда, кыз сук саусагын аузына квлденен койды. Онысынын \"ана уйде апам отыр, естш кояр, аузынды жап\" деген ымы деп укты. Содан кейш \"ынгайы келш, ceri туссе таг а согармыз\" легенда естшер-естшмес куб1рлеп айтгы. К,ыз каракат квздерш кадай Караганда кеудссше шок тусш, uui жанып, туда бойы кызына бастады. Кетугс мнгай б1дщрген К.асым: — Рахмет, сусыныныз сарайымды ашты гой, тага да келсрмш, — дед1 сыбырлап. — Келш турыныз, сусын мол. — Жуздщ тусш бшгенше, 61рдщ атын бш деген гой, танысып коялык, есшицз к1м? Касым колын усынды. — Рахима 03iiU3fli к ш дейм1з? — Касым. — Касым! — деп кыз кайталады. Касым кдлтасынан темеюси! алып тутатты да, ере агашка суйенш турды. Баганагыдай емес, енд1 батылдау. — Кешке келеек, ауылдарында кандай кызык бар? — Келшдздер, койлы ауылдын кызыгы кеп. Жайлау тесшнг TyHri Keycap ауасымен тыныстайсыздар... Эн салып, аксуйек ойнайтын одетш1з бар. — Кешке кездесуге калай карайсыз? — Кещл калауын таба алмай, киналып журмессщз. — О, не дегеннцз, 6ip бикешт1... — Мен секшда б и к е п т икемдеу киын согар. — Неге? — Купиясы кеп. Оньщ сырын ашпай-ак коялык Kasipre Каласадыз ауылда yxi та!уды т1леп отырган арулар баршылык. Bipui каларсыз. Оган женгетай болуга жараймын. —Жарайды, буйырса кезпще б ак сынап керерм!з. Мен Kasip асыгыспын. Мына жерде жер жыртып жатырмыз. Амандык болса, жол туссе кешке кайтып ораламын. — Кутем1з. EKeyi бас изесш, кол алысты. Касым тракторына бет алды. Yзанкырап барып, артына бурылды. Кыз уйге дармей eeix адцында турган-тугын. Кол булгады. 259

Куздеуге коныстанган 6ip шогыр койлы ауылдын жастары ылги да кещдЩ- Кен алкаптын кунгей бсткейшде булакты сайга такау улкен ак шагыл тобе бар. Эдейшеп уйгендей бийсгйт де efloyip. Канша аунаса да устие жукпайтын тап-таза сусыма кум. Осында кешке салым жастар жиылмп, влек айтып, эн салады, аксуйек ойнайды. К.асым осы шагыл тебенщ ауыл жак iprecumeri булак жагасында Рахимамен кездссуге келюкен-дг Оныц ертерек колin, ак шагылды твндректеп жургеш де сол. Теменп сайдагы булак сыбдырынан баска бвгде дыбыс жок. Айнала мулгш тур. Ай ерте туган, сутгей жарык Касым дегбчразденш жан-жагына жалтактай карады. \"Рахима Keuiiicri-ay, кслемш деп алдаусырата сатды ма екен. Элде уйшен шыга атмай, туягына Liiiuii отыр ма? Мунысы Heci?” Осылайша шубэл1 ойга баткан Касым акшагыл тебешипз тешрсктеп, арлы-бер.-й бчрнеше айналып шыкты. Eiuklm коршбейд1. Дыбыс та, сыбыс та бпшбейдг Елепзген копии орнына тусер емес. Содан кейш кыздын yfti жакка такау барып, сырттай бакылап кайтуды шггей жен санады. Сьшбыр басьт, уйге жакьшдай бергенде 6ip дэу тебет кокке карап, арсытдап ypin койды. Калт тура калды. \"Сактыкта корлык жок\" дегсндей ит тура умтылса, маскарамды шыгарып, талап тастар деген каушпен жерден тас алый, итке лактыруга дайындалды да кейш карай шегшш. Ит те \"бетщ кайтты ма\" дегенсш, орнына жатгы. Аргына карай-карай коз талдырган Касым шагыл тебеш ipre.'icri 6ipa3 журдд Аракшш токтап-токтап, дыбыска кулак туреш. Bip тыкыр естшдкау oftTeyip. Bipey карандайды. Алыстан жыга тану киын. Сулбасы гана кершеш. Xypici вте баяу. KuUpici Ko6ipeK. Баганадан коз алмай карап турган. Касым сонадайдан анык таныды. Келе жаткан Рахиманыц дэл озг Кейлегш колбеидетin, шап.ш тебе шетш iprenen келе;п. вн е бойын Tarri сезш билеген Касым куаныигган ба KOHLii nenipin, журен дурс-дурс сокты. Кыз жакка карай жылжынкырап, \"Мен мучщамьш\" дегендей, акырын ыскырып белп бердз. Балгын денесшщ бар бпьмш кынап, аш белш уз1дшре кишген. Мше eKeyi ай астында катарласып журш келеш. К,ыр жактан самал жел еседг Жусаннын кермек nici буркырайды. Тещрск тунган тыныштык- Алгаш кездескен кызга не айтарын бшмей, тамагын шаи капкандай саскалактаган ж н и кипактап, жерден бчрдеме Ьдегснспендей енкейе 6epefli. Рахима бурыннан танысып- 260

6micin жургендей жшткс тисе карап, еркш тур — Иэ, мырза ж т т сойлещз, — дед1 унсвдпгп бузгысы кеп. Касымнын журеп дурсшдеп коя бсрдг Кызга деген куи1тарлыгы шарк урып, лешрген сезш ш шщерлеп, тежсй алмай тур. —Шынымды айтсам озщмен кездескешмс куангандыктан ба, аузыма сез де туспсй турганы рае, —деда eirrire сойлеп. — Онда жым-жырт ойнайык Алакуйын кушагында турган Касым тштен ынгайсызданды. Оиысыи сездармсгенсш: — Ойнасак ойнайык, — Дед1 батылсынып. — Екеуден ексу ойынды кызыкты ете алмаспыз. Жур одан да копте н жырылмай ана жаетарга косылып, солармсн 6ipre болайык. Кыз токтап акшагыл жакка коз салды. Касым унс1з Kenieri. EKeyi акшагылга карай бет тузеда. Ай суттей жарык. Коныр салкын мамыражай тун. Кумшык бстксйде асыр салган кыздар мен ж1ггггердщ дабыры жангырып ест1лед1. Думанды ортага Рахима мен Касым да жакьшдады. EuuciMai cuikLm тосыркап жаткан ж о к Эрюм ез1мсн 03i. Bopi де моз. Алгыбакан тспкен топка такау келген Касым: — Кмзыктарыц ортаймасьш. Катарлармц кебейсш! —Айтканьщ кслсп)! — Бул Ж1ггг к1м? — Осы манда жер жыртып журген ж т т , —деда Рахима Касымды танитынын ангартып. — Жатыркамай, ортага еркш ей. — Неге жатыркайын. Борщ де курбы-курдас секшдющаер гой. — Дурыс. Курбы-курдаспыз. Кызыкты тамашалап ойынга косыльщыз, онер корсетицз. К,онак коде деген бар. — Oyeni ауылдын алты ауызын тындайык — Баганадан айтылып жатыр. Е н д т ксзек конакка бершеда. — Орталарына келгенде колкаларыц эн болса, амал нсшйс. Меселдерпйзд1 кайтармаснын. — Айтыныз, 6i3 тындаймыз. —Коне, кезек бсрейис, —деп колпаштаушылар кобейд1. Касым кысылмады. Тым каражаяу емсс екендагш танытып: —Экел 6epi, ана домбыраны, —дсп ортага шьпсты. — Конак кэде жоралгысын жасайын. Келюпей жатса кеш1рййздер. Жел какты боп журген дауыста кай 6ip кут1м бар дсйсщ. Баркьфап Keryi де гажап смес. 261

Домбыраны кеудесше койып, кулагын сел бурап кос ш екп 6ip CKi кагып-кагып лаберд1 дс, таныс ен ыргагын бебеулетш барып, \"Карга\" энш эуелете женелд1 Ym аскак, свздср1 накты. Дауысы ашьпс, Каргам-ау, сен калайсьщ, мен легенде, Куриды ынтазарым сен легенде. Аршын тес, алма мойын, бсу карагым. Бал татар сглекеШн шелдегенде, — деп шыркагаида жиналгандар тым-тырыс турьт ыкыласпси тындады. Рахима бул aimi озше арнап вдеШ айтты-ау дсп туспалдады. K em uink арасынан \"тагы, тагы 6ip эн салып яабсрсш\" деген дауыс шыкты. Касым тартынбады. Копир эуедщ есиццрдг Жастар оны уйып тьщдады. \"0inui екен\" деп куб1рлескен топ ж!г1т енерше тамсанып, тандай какты. Кошемет корсетюш, тус-тустан рахметтсрш жаудырып жатгы. —Жарайсын, жштш, конак кэде жорамалын катырдын. Енш алтыбаканга отырып тербетшш кор. Касыда xbuii отыргызгын келедд, оны езщ кала, —де;и ойьпппылардыд 6ipi. — И э, коз кыры тускен! бар шыгар. — Онда Рахима келсш. — Карсыльпс, жок- Biprc тербелсш eKcyi. Кэптщ колпаштауымсн Рахима алтыбаканга отырды. Карсысында Касым. EKeyi еркш тербе,гш. Жер де коса тенселгендей. Бастары айналды. Шьшай алмаган Касым: — Рахима, токтатайык, — дед1 — Макул. Exeyi алтыбаканнан тусш кезект1 баскаларга берд1. Эн айтыльш, ойын кызып жатты. Bip сэтге: — Енд1 аксуйек ойнаймыз, — дед1 6ip ж т т. — Ойын шарты былай: аксуйекп жигг тауып алса, ол 63i калаган кыздын бстшен суюге ерйсп. — Кыз тауып алса ше? — Одда кыз калаган ж н и арудын айтканын icTen, анау шагыл б и тн с кызды алаканымен котерш апарады. Томен карай exeyi кол устасып тусед1. Осыган Kenicrix пе? — Келгстйс. Bapi коздерп! жумып турысты. Аксуйек лактырылды. Ойыншылар жапа-тармагай жан-жакка жуг1р)стг Касым жок карауга кулшынбады. В1нгайы келсе Рахнмамен оцаша тшдесуд1 армадщап тур. Еркш сейлесш, серуендесем дегсн ойда. Сол cc6errri де ол Рахимага карайлап, соньщ касынан узай алмай койган. 262

Кеппен 6ipre аксуйекп 1здесуге ниет етш, ылдига карай бурыла берген цыздын касына жакын келген Касым: — Рахима, —дсд1 биязы кимылдап, iseirLiiK танытып, кызды кушагына тарткдлы икемдей берш еда, Рахима уркектеп бойьш тарта койды да: — Устамацызшы, ез ерк1ммен-ак журейш, —деп жшт колын акырын Kepi итерш, денесше типзшрмедг — Сонша неге кашкактап тартыншактандьтыз — дед1 Касым танданып. — Маган кол типзбе. Жакындай алмаймьш. К,ушагына тартпай-ак кой. Былай жай гана катарласып-ак журеййс. — Кайнар жакка таман серуендеп кайтанык, — дед1 К,асым ею колын кайда жаберсрш бшмегендей артына устап, кызбен катарласа берш. — Кеп ортасынан узамаймын. Онаша шыгып, козге тусе бермейш. — Карангыда кш байкайды. Касым уш б1ртурл1 жалынышты ecTLioi. Демш нише тартып койды. ... Туннщ 6ipiuam уагы болды. Лксуйек ойнаушьпар тарап жатыр. KyieTini Асылбай шал шыгып, отарды 6ip айиалыл eTri. Ол Рахимами колтыгына алый, улкен xepii етйтмен жас жусанды кут1рлете баскан Кдсымды а»пармады. 1лбш басып келе жаткан Рахима: — Б1раз серуендсД1К, журттьщ 6opi тарап жатыр, мен де уйге барайын, енд1 кеп ксшйсксн1мнш жон1 келмес, - дедг —Асыкпашы, тура береййсш1. Мына ак шагылды енд! 6ip оралып шыгалык... —Жок, enai кешпуге болмайды. Yйде шал-Ke.Miiip бар. — Андып отыр дейсщ бе, солар. Енш 6ip кшкеие... — Эрине, ацдиды. Мен олардьщ... CeihTi де Рахима бегелш калды. Cefirri де Касымга бурыльш: — Сен езщ KiMjii колпаиггап жургенпщ! бшесщ бе? — деп сыкылыктап кулш. —Маган элдекашан курык тускен. Нокта салынган. Орнымды танканмын. КуйеуЫ бар. НекелЬмш. Эзшдей 6ip ж т т т щ жарымын. Ka3ip ол жауынгерлж мшдетш етеп жур. Касым Рахимага тесше карап, ацырап турган бетге елденеге туншыккандай сшейд! де калды. \"Сен eTipix айтасын, келш емессщ ешк1мге. Эйелге уксамайсын-ау\" деген сез турды. Акыры ез ойын кесш айтгы. — Жок, сенбеймш оган. Бекер айтпа. Алдама. Касымнын уш жйерл1 шыкты. —СеHi алдап нем бар, - дед1 Рахима. — Куйеуге калай 263

ерте шыкканымды G3iM де байкдмай калыппын. Баганагы уйдщ келпнмш. Рахима сабырлы сейледг — Жок, мен наибаймын оган. Ошейш аллаусыратып турсын. Кимаймын. — Неге кимайсын? —Маган унайсыз. — Кдйнысына жещ-eci унамаганды естненщ бар ма? Ж т т не дерш бим ей мушрш, танауын шукылай бердг — Эз1вд тусшемш. Tyicri ажырата алмайтын анцауга санама. Одан да былай белеске шыгып серуендеййаш, - деп етйад, он кояын булакты сайга карай созып. — К,айным-ау, басы бос бойжеткендер турганда, маган коз салганьщ не кылганьщ. 0зщш Kopceruii деп сыртыцнан ынтык болып журген арулар каншама осында. Танысты- руымды етинл, жанымды куырып ала жаздайды туге. Солардын 6ipiH кагып туспейсщ бе? Тракторынды тырылдатып, ку тззещн кушактап, кашангы журесЙ1? Ж шт муны елен кьшмады. Жымиып кана койды. Рахимага деген ойын, коциш! ангартып, емекси караудан умгг узер емес. — 0 зщ турганда басканы кайтемш. — 0йтш коз майынды тауысып, маган кадала берме, — дедй Рахима yni каткылдау шыгып. — Тым катгы KCTiieiui. Какпайлай бермешг Коцш кулагасын ci3re кадалмай, KiMre када.1анын. — Тал шыбыктай буралган кайынсщшиерйи бар. — Болса кайтейш. Мен взщш кимай турганым. —Оньщ бскершшйс. Тен курбы болтан сон калжьшдасып жатканым. Эйтпесе, бул турыс, саган жарасымды болганымен, мен ушш улкен ю на 0pi айып. Осы журю1мд1 6ipey-Mipey;un K03i шалып калса, ол мен ушш вл1ммен б1рдей. Ж йй анырап калды. Элденеге туншыккандай yiici3 тур. —Жарайды. Басьщ шын байлаулы болса, амал не. Онда KaftbiHcinuuepinfli коргап, ок кагары бола бермей, бьпай б1реу1чен таныстырыиыз, — дед1 сыпайылык танытып. — Ол баска меселе. \"К,ызда болса умпщ, багьшдау бол жйпхм\", демей ме. — Батылдыкты болаттай етш жанитын ci3 секепп женгелер деп бпемп!. — Бабы табылса, кыбы табылар. — Ол жагын катырамыз. — Bip-eKi кунд!к ептейтш ермек кыдырыска КайьшсЬli'iшер1мнщ кашрш кеврмеймш. Сол жагын да есте уста, мырза жшт. 264

— Oyeui жуздеспрссщзип. Сосын... Кисынына карай... —Сусын hue кслш, кызга коз салганыц жараса коймас. Туткиылдан кездескенге жуздеспре салатын кыз жене жок, мунда. 0 з багасын бшед! олар да. Кажетсшсен едейшеп, арнайы кел. Оган дейш кайынещшлерйинщ 6ipiHiH 6exhi 6epi каратып, ез1ммен 6ipre Lieeripe шыгудыц ыцгайын келпрш керейш. — Осы аузымнын салымы аз ба, eftreyip мен унаткан к.ызлардын басы босамай, иемдеул1 болып шыгатыны бар едт Тага солай боп журмссс... — Оны вз бакталайьщнан кор. Ертерек камданбай, сылбыр кимылдасан, дайын астан да кур каласын BipaK 6ip кусым ушып Kerri деп окшбе, калауын тауып, буйрыгы болса, колына тага конады. Женгеш кыдырлы жшт болсан, калындык кайда кашады. Каз1р денеменщ кисыны келе коймас Осы тойганынмен косьща кайтуына руксат. — К.айынсЬйлшерщнщ 6iphueH жакындастырсашны. Жаксьшык жерде калмас. — Yстала салатын гул емес. — Ci3 тандаган ару-гулд1 устаганша, езйнзбен булак жакты жагалан кайтсак кайтед^ — деп киьша отйии. — К.айны.м-ау, меш орга карай итермелеме. Жагдайды туеш. Уйде енем бар. Отарды кузетш журген атам бар. Байкал калса, не козЙ1е туссем, уят. Ол мен ушш куш еткен Tip.iix К.айталап айтамын, некелЬмш дедлм гой жаца. Р а х и т танадай коздерЙ! тисе кадап караулам тайсалмады. Ж т т журеп аузына тыгылып, кысылган сынайлы. — Касым, сен меш кеипр. Зерискесй) шыктым. Осы журкьмнщ oai маган ыцгайсыз. — Е, Heci бар екен? — Bipey-Mipey корш калса? — Йемене куйеущ карап тур дейсщ бе? — Карайды. — Калайша? —Ол MCHi 6ip а.гтага тапсырган. Кектен Алла nipi кудай карап тур. Кунага батуга болмайды. Касым ернш жымкырып, жауапка муд1рд1. — Кайным-ау, тымырайма, — дед1 Рахима. — Сен меш тусит Осек-аянга LahociM келмейд1. Артьпс, соз кьмге керск. Касым тунжыраган калпы, жауап катпады. Мандайын енпап, кырындан Tepic бурылынкырады. Рахима Касымныд иыгына колын салды да: — Сен менщ куйеуш Болатка катгы уксайсын, —дс;и д1р1тдсген унмен. — Озш сагынып журмш. Армияга кеткенше жылдан асты... 265

Рахима 6ip нерсеш есше туф гендей сэл ойланьщкырап турды да: —К,асым, меш уйге таман жацындатып сал. Былай карай журеййаш, —деп уй сыргындагы шок кайьщ жакты модой де, солай беттедг Осы кайыц тубшде Болатпен алгаш кездесш, тунгыш махаббатыныц отын тутаидырган едьау ол. Сонысы есше Tycri ме, 6ip тылсым куш таргып бара жаткандай, алга умтыдды. Касым да жедеддете журдь Рахима кайыциыц саргайган жапырагын 6ip уыс кып жулып адды да: — Касым, керюкенше сау бол! —деш де лып етш уйге карай жупре басып бара жатты. — Жаксы жатып жайлы тур... Yзаикырай берген Рахима кайырыла бурылып: — Керккснше кун жаксы, — деп кол булгады. Касым состиып турган куйi каккан казыктай сшейш кала бердг Ол туш бойы Kipnix шмед1. Коз алдына Рахиманьщ улбфегсн ак жузш елестетш, шытырман ойга шырмадды дерсщ. Елдщ 6ap i тозлз уйкы кушагында жатканда ол мазасызданып, тосегшде арлы-бер.'п денбекшщ. Тула бойын шарпыган кумарлык сезш сикырынын азабы кощлш кулазытып, елепзпе берд1. Дала косынын санлауларынан жыпырлай сыгалаган жулдыздар кыз жанарьпщай кадалып, киялын эр сакка жупртуден 6ip танбады. Рахима есйс алдына шыкса болды, жер жыртушылар журген жакка ансары ауатын бэлеш шыгарды. Тракгордыц дауысына кулак тосады. Дурш 6ipece алыстап, 6ipece жакындап, кейде эудем жерде жургендей ест1лед1. Уйге келсе де елендей беред1. Кос шелекп алып, езен жакка ж!п баргыштайды. Бугш де келш. Осы c o n i багап тургандай Касым да ауыл тусына тракторьга догарып, радиаторына су куймак сылтауымен, кабыскан шелегш салдырлатып эзенге таяп келд1 Су жиегшде турган Рахимага карсы ушырасты. Коздер1 кульмдеп куанып KeTTi. БетЬйн шанын шалгайыныц ушымен cyprri де кызга жак ынданк ыра п : — Рахима, бугш б!зде кино болады, уэде бойынша кайынсЬйлшерщнщ 6ipiH ертш келмеймкщ, — дед1 уш Дфшдеп. Рахима ж т т к е карап сыкылыктап кулд1 де, коз атдына тускен кекш шашын бшепмен кейш кайырып койып: 266

- Шын ннетщмен шакырсан, Ж1гптердщ де косын кврген1мЬ теpic болмас. Озщмен танысуды ар.мандап журген арулар да бар, — деда. — Келщдер, Рахима, кутем1з. Рахима бурымыныи ушымен ойнап турып, болмашы гана басын изеда. Токбаланын кендлш кулазыткан удай ой кудап та™ оянды. Бузылган питал ерссшщ шегше ой жетюзс алмай еуре. Шепймш, туйЬйн таппай дагдарады. 1штен куб]рлейда кеп: \"Осы кслш не icren жургсн1мд1 енем бЬтмей-кормсй жур лей мс. М е т анкау, дым бпмсс санайды-ау шамасы. Кдллтын- сы лты ны ньщ борш бшетЬймда кайлан сезсш. Кшвсш жшке пзгендей етш айтын берсем, к а й т т акталар екен. Сылтауга себеп таппай саскалактар еда байгус бала. Бар xiiroci кокей1мде кшкидг КЬнкене кымсынып- кымтырылмай ма, тэш р аткыр. Сэл босатсан тобецс шыгатын xypi бар. Кашацгы катуланып, i3in багасьщ... Уыстан шыгап, пзгш ш устатпаса, ана каршадай бала келгенде не айтамын, не дсймш, кай бетЬдап керсетсмш, Селтендсп айылыи жимай акммактык жасауга бой урган мына кслнпнц кергешлздагш калай, не деп жуып-шаямын. Жещл жургске к а й т т шыдаймын. ТезЬшмда тауысып, тиймда шыгарады-ау 6ip куш Бар кшэсш кер сетт, бетше туюрш, абыройын айрандай топи, тш типзсем ел не дейда. Ж алгаз баласьтын эйелше тоцторыс кабак танытып, муГпздеп кун корсетпед1 деп Mciii жазгырады да баягы. Буйте бсрсе iuilvie у Tycipin, дымымды куртып б тр ер. Капы калдырар. Журег1ме едден-ак жудырыктай туйш берцитешй. Байланган кесел оцайлыклен жазыла коя ма? Булдыр ссзнске шескен Токбала озшен-oii к у й ш т , долданып, унс1з куйзелда. Келшшщ кешЬскенш ойласа, ене бойы туршигеда. Караптан-каран ызага булыгады. Кызганыш куйЬт дщкесш куртып барады. Каз1рдс кудапн сабырга жсщцре алмай, тыпыршудан жазбады. Байыптап, багдарласа кудЬсгенср 6ip кштипан бары анык. Bopi ана прэкпрш ш щ келш-кстушен ушкындаган. Эйтпссе алып бара жаткан тук пэле жок- Оньщ Kc;ryi кемшр yinbi улкен сезЬс тугазды. EKeyi шошала алдында куб1рлссш сейлескеншен-ак шындап шошьщды. КелЬгге кырындап, назар салып журме деген Ьитарлыктан туындаган кауш кеудесш кеуледа. Ойткеш к екп лп р элп TipoKTipini де танауы делдшп; эрнсш сылтауратьш келгйп болып алды. Кеше тустс кслшнщ трактордын rypbii 267

шыкхан жакка кулак, турш, слсндеп отырганын да байкаган. Эне, 6ip туш уйге кеш орадды. Кайда журд1 белпс13. Ал 6yriHrici мьшау, \"кино бар\" деп енкей кызыл- шунактардьщ ортасында Kerri. Буйтс берсе, Ty6i жаксылык болмас. Кудй-i 6ipcce улгайып, 6ipccc басенсщц. Анталагаи ой кеншше суык сезгм юрпздг Пакты icKc кез1 жетпеген сон туйыкка Tipejiin, киянпурыстанады. Келште не yuiui сенщюремейш, оны 03i де доп баса алмайды. 0pi ойлайды, 6epi ойлайды. Тиянакты тужырым таппай дал. Токбала келшшщ козден таса болтан еэггершщ берш жшке л зщ , Ticreiiin отыр. Ойы сан-сакта. Kyfteyi бар кслшшекгщ кыздарга uiecin, тыраштанып селгевдей беруш суканы суймеупп едг Акыры басьша келдг \"Кершшщ кызында 6ip тайнам ее болса нагыл дейсщ. Ол да 6ip коксоккыр. Ербендеп турган элдур-дэлдур б1рдеме. Осы туштакай кыз еежтен кы лкиьт квза бермейда. Келш де онын шашбауын кетерш, \"апа, рснжшессщз мен де барып кайтайыншы\" деп киылады. Ж1бермеймп1 десен: \"Ойбай, Токбала келшшщ аягын Kiceiurcn, матап устайды скен, бойьш жаздырып, серптш алуга тпым салады ексн\" деп айта ма деп каймыгады. Еркшс коя бергеннщ аягы мынау. Эркьммсн 6ip ыржактасып, ел бетше карагысыз етке.ш отыр. \"Карамаса катын кстс;и\". Бурынгылар бшмей айтты дейейг бс? \"Бак адасса батпакка конады\" деген. Келшнщ бетшен какпаймыз деп елге кулю болып, суйеккс танба басудан баска не кадды ендГ. Кара кемшр ойга шырматылып, пп-куса болгалы кашан. Баласына сыртган кейш, ашуланып та адды. \"Элл езБпздщ жалгыздын да журген жерше шеи шыкпайтын 6ip соры кайнаган, — дещ шннен. — Эскерщс барып келш 6ipaK уйлен, асыкпа дедпе. Осы кунп жастар эке-шешенщ айтканына жэпшендшкпен коне коя ма. Tipnitcrepi де курысын. Апалан-топалан- Ата-ана 6ip касгык ойлайтындай керетшдерйг кайтесщ туте! \"Айттым бодцы\", деп cipccejii де калады. Tix мшездйске салынады. Эйтпесе бел1 шыкпай жатып, уйленуге асыкканы не сумдык. \"Апа, келш Tycipin берейш\", деи емешеп курыды да турды. Кояр да коймай журшуйленш едд, акыры мынау, тотанагына шал-кемп1рд1 каддырып... Каргайын десем жалгазым, каргамайын дессм жалмауызымболдыдашыкты. Ka3ipri кыздын багамы жок. Кутырынган куйын туте. Б1реудщбаласын маган бактырын койганша, езбосагасында отырганыдурыс-ак ед1, осек-аяцы жок. Eruii кара да тур. Барлык жаманы мына менщ ycTiMe уйшш-тегшед1. Нс стеймш тширгм-ау\". Ойы опта болшш, абден дел-сал болып, катасыраган кемп1р тасеккс кнсайды. 268

Сыртган аяк дыбысы естшдг Кузстген оралган шалы Асылбай екен. Таягын iprere суйеп, уйге юрдг — Кемшр, уйктап калгансыц ба? Ашуга булыгып, iuii сакардай кайнан жаткан Т о к бп а жастыктан басын жулып алып, шалына дурсе коя берщ. — Кррадагы койдынтуягы кимыддаса елен етс каласьщ. Одан баскага неге зер салмайсын сен осы. Эне 6ip Tipaicripic ауыл-аймагынды таптап, тебене шыгып барады. Оны неге корме йсш? — Кемшр-ау, не айтып отырсын озщ, кай ырзктерпп ол. Неменеш бу.'шрш койыпты, ол жазган. Асылбай KeMiiipLiiiH сезшщ тугше тусшбей антарыла, таныркай карады — Тук бшмеуш кара мулейшсн!, — дед1 табалагандай шалына екпшдей сейлеп. —Осы ауылга кслгшггеп жургсн елп ырэктерпп бала б1здщ келшнщ b in багын жур. Кермегенщ сол ма ед! ендг елден естЫегеншД! естисщ, сакалыца ак клрген шагында. KeMnip шалын мукаткандай тукырта сейледь — KeMnip, —дед1 шалы 6ipa3 унс1зд1ктен кейш дауысы калтырап, KOKiperi сырылдап Kerri — блгмнен уят Kyurri, оны 6Lrin кой. Кур сезден куырдак куырып, дэушрлей берме. Булшш кетксн дэнсне жок, мен бшссм. Келш бала жастыкпен б1рденен1 дурыс TycinGeft бара жатса, аналык акылынды айт, токтау сал. Ол маган смес, саган парыз. Содан кейш эр icriii байыбына барып, анык-каныгына коз жетк1зш сейле. Э лп айткандарыц жемс-же.мге келгендс бекер болса, келЬийн кощлш калдырасын. Opi ашьшдырып аласын Ол ЭЛ1 жас. Кун! кеше шашы кобдырап, жалан аяк журген бала. Алды-артынды барла oyc.ri... тэл1мд1 тэрбиенш корсет, акылынды айт. Дау-дамай кетерш, бакырганнан тук шыкпайды \"Ашу — алдында, акыл — сонында\", соны 6min кой. — Сен не ангарасын, шал-ау, бар пэле мына кеюректе сайрап тур гой, —деш KeMnip ез кеудесй! 03i нукьш калып. Бул жолы алгашкыдай емес, аптыгы басылгандай. —Озиг карашы, кун баткалы кай заман, келш o.ri ж ок Kniioci дегенгс кстш ед1, тун ортасына дейш бггпейтпг негылган неме efli ол. BipeyMCH кожыктасып, кыдырыстап жур- дагы... Эйтпесе... — Эй, KeMnip саган не коршдг Соз ем есп соз гып, жок полеш тоншресш де отырасьщ осы. Бас араздыкты Коздыратын сыбысты быксытканын кай сасканыц жазган- ау. Осы eesiiioi 6ipey-Mipey ecrice, енеспод ©3i Koniprin айтып жур дсмей ме. Аузына не келсе соны лакылдата бермесе|щн. 269

— Ойбу, шал-ай, меш карабасып па, бекер сейлейтш Узында еш м , кыскада кепм Kerri дейсщ бе. 0 л п Tipoirripmi сум ауыл тусына келгел1 келш копии алан. Ею кезш жср жырткан жактан алмайды. Ана сумырай да кылкиып кслгшггей бсретш болды, — дед1 тгстене сыбырлап квкейшдеп т у й т к тн тусщщрмек оймсн. - Келшге кырындап журмс деп жорамалдаймын сол зелш. 03i куакылау. Маган \"апа-ау\", деп мутгайшснш. Баламньщ тендем болган сон жаманатты атанбай-ак, кояйьшшы деймш. Эйтпесе бар гой жыным устайды. Дым да татырмай куьга шыккым келедь — Кун узак далада шаршап, шалдыгьш журген бала швлдеген сон кследа де. Сусьшды аяйсьщ ба, бер. К,анып ш сш . Сенщ балан да 6ip жерде б1рсудщ колына карап, босагасында телм1рш, кезш сатып журген шыгар. Сол жагын неге ойламайсын, сен бейбак. —Сен бар гой сен, —деда Токбала зпзрлеп, —салпагщап журш, койды тугсндегегшен баска Tyiai де андай бсрмейсщ. Кещлше шайтан Kiprcu келш элп 6ip т1рэкт1рш1мсн тш табысканга уксайды. Дегешмен журш, сштеуше кенетш ынгайлы. Эуегейленш ыкпалына тусш кете ме деп коркамын. — 0 з щ келшге айтатын купияны маган айтканьщ не? \"Таз ашуын тырнадан алады\" дегсннщ Kepi ме. Булайша келщд1 туртпекгей берсен, от басыныц татульнын тас- талкан етесщ. Бала кещлш калдырып, араздыкты коздырасьщ. Тыксыра тусетшдей булшш бара жаткан дэнене жок, байкауымша. Ойын бойыннан аспаган антургансьщ-ау, в! — деда дауысында Keflicriri басым, курение бар. — Эй, шал, сен келщш жактап, коп квлпрсш жалпактай берме. Жагаласнай-ак кояйьшшы деп жайбаракат жургевде кересЬй керсетш маскарамызды шыгармасын. Кешеушдеп каламыз ба дсгендпс менш. К,алайда калай сактык ниет, — деп ойын жукартынкырап угындыра бастады. — Беталбатгы жорта сейлсгешп кашан коясын осы, — дед! Асылбай карт кемшрше опырыла карап. Келшге енелшнш, аналык акьыынды осьшдайда айтпаганда кайда айтасьщ. /lypnixTipin тукыртасында журесщ. Ес болсайшы озщяе. Жарайды, сен ш жвн-ак болсын. Kenumi кврдш- бшд1м де. Сол сандырактарынды дэлелдейтш им? Мойындата коясьщ ба? Жамандап жала жапканда, жауапты болатьш кьм? Yягына калатьш мына 6i3, бэр1\\пз. Эусл1 — сен, сосын мына — мен. Жоб1р шсгетш ана келш. Ел- журт та таласын кеп жабыла. Осыны тусшесщ бе? 270

— Тусшемш гой. Токбала кезше жас ipKin, иеп кемсендедг — Сыпсындама, — деп суык ажар таньпты. — Коз жасынды келдеткенше ана келшге жылы шырайлы жузбен карал, жаксысын асырып, жаманын жасырын, жагына бшсецнп. Тшш шыгармаудьщ тесш н тал. Несше жаман атгы болып жулынасыц Kepiciraue, келшмен онаша сейлес. Кшэсш т у с л ш р т , жен-жосыгын дурыстап айт. Yгынатын етш жетшз санасына. Он кабагынды танытып, женге кеш. Сойтш тэубанды тугелде. — Тусщшремш, угындырамын. Эйтсе де Ka3ipri жастар ecipiK мшездшеу гой. Уят-муятты белден басады. ЭбуМрш ойлай да бермейдь EpiK берш койсан, Tipiaeft кемедт Oye.ii калын есектщ ортасында журесщ. Аш кулактан тыньпп кулак жаксы-ау. BipaK кылыктарын кергенде зыгырданын кдйнап кететшш кайтереirt ЖугенсЬ байталдай сайкалданады Опасыздык жасауга пейиш екенш ойласам журегш кобалжнды. KjiHoci кургыр олде кашан бггкен шыгар-ау. Аксуйек ойнаймыз деп тебе кезш TeHTipen журме. Кеш баткалы кашан. 0Jii жок Мундайда куйшбей кайда куйшем. Асылбай карт зорлап жетелш, тамагын кенеп койып: — Эй, кемшр, бекерге куйшбе? Келш ecri бала. Кшэлауга кимаймын. Иектетенге шесе коймас, кинога кеткенлер 6ip кауым ел еш гой багана. Кеп катар ка йр, —деш Асылбай KeMnipiH сабырга шакырьш. Бурыл сакалын тарамыштап отырьш сусын huTi де, отарды enai 6ip шолып кайту ойымен 6ip т1зерлей к о л ь т жерге Tipen барып орнынан кетершш, шаианын каусырынды. Токбала шатынын сезш онша жактыра коймады. Келлшт ойласа болды, кекейшен 6ip кудтк кетпей KynTi етед1 де турады. Асылбай карт отар шеттне таял ке.-ци де, таягына суйетп турып калды. KeMnipbriH ceai кекейшде. \"Бул калай, э, — дед1 лишен... — келш к е н ш жас. Болатьш келгенше тусап, матал катай устайсьщ. Не кеп, e3i катарлы кыздар кеп. Солармен ойнап, кулеш, киносына барсын, онда турган не бар, е. Жйтгге конин бар дейш... т1фи, ттфи, еетшейш ол сезш мен. Ие, иэ... Азар болганда 6ip жштпен сейлесксн лгыгар. Жас пен жас сырласпай ма екен. Оньщ Heci секет, бу заманда. Ж ок мен кемп1ртмнщ сезше сенгьм келмейш. Келш адал. Ана кемпгрдщ Болатымныц кезше шел салады-ау деп кудйстену1 Kynip.iiK. Бшс бLiceм келш арын ешк1мге таптатпайды. Арам ой менен аулак кетеш. Неменсге киялданамын осы-ей\". 271

Шал куйк: кайырып, меюренген отар шетше шыгап дыбыстап жур. Алыстан кинодан кайткандардыд дабыры естшц. Аспанды басына котсрс каукылдасып, дуыддасып келедь Асылбай карт елендеп, дабыр шыккал жакка кулак турдт Ол коптщ лишен келлл Рахиманьщ дауысын аиык таныды. Bip оцксй кыздардыд сынгырлаган Ky.ucici, дабур- дубыр сойлсген сездерг 1шшде ср адамныд дауысы естшмейдг \"Е, бэсе, кеиннрдщ жадагы ce3i от басындагы былшыл гой. Мен каз1р оган барьш айтайын. 03i кулагымен сстш, кезш ен керсшлп, осыны\". Асылбай карт жэ.чпеддей басып, уйгс карай умгылды. Кемпipin epTiii шыгып, тын тындатты. Карт журсп елпшдеп: — Кэнс, кулагынды тосшы, келш кыздармен 6iprc келедй орталарында ж д я атаулы жок. Бцюдкей вздер^ кыз-кыркын, — дед1 селтиш турган KCMnipbie. Кыздар жактан сынгырлаган кулю кулак тундырды. Kc.Miiip елсд crri. Келшшщ дауысын аны к ccriai. Шальша карал жымнды. Ол балаша куанып тур. Алыстан талмау- сырап естшген эн калыктап кокке котерLuii. Yrt йлш жинап жургенде айтатын \"Жан-жарым\" ohL Он cosjiepi де кулакка дэлме-дэл сстшсдг Кус болып, канат какты асыл арман, Бакыттыц кен какпасы ашылды алдан, Лккуым, айналайын, Коп айтып не кылайын. Каймагы бузылмаган кaftран достык. Асырар ел! талай асулардан. Ыргакты он тунп аспанга ерлел, аскактап барьш баяулады. Толтасып карандал келе жаткаддар 6ip сотге эз и - калжыдга ойысты. Дадгаза-шуы ToiiipcKTi жадгырыктырады. BipiH-6ipi кагытып, ойнакы калжыдмен кажасып келедь Оган ездершше мэз-мэйрам. Аранын уясындай гу-гу, ду­ ду етедг Bopi жедгесше мс, Рахи.мага каратьшып айтылган эзшге бар ыкмластарымен дуылдаса ку.нссдг Оны алма- кезск кагытып, 6ip-6ipineH калыспай жа.мырай сойлейдг — Жсдсше-ау, жадагы 6ip ж т т озщс кырьшдап, икемдепа бар ма, калай e3i. Bipa3 жерге rnccin келш, калып койганы Heci. Оган не дедщ? —дел кьшмындайды куакылау 6ipeyi. Сол-ак скен желйскен кыздар тус-тустан шуласып, Рахиманы каумалап, алдын кес-кестеп, эзш-пшны аралас сурактарды ycri-устше буркыратьш, араныд уясындай дуылдасты дсрсщ. 272

— Бесе, десещзпл, сол жш т с е т тощректеп журд1 де койды, - дейд1 екшшкл iurreri кызганышы кыз-кыз кдйнап. —Рахнманын кокейше курт тускен болар. Э лл ку соны сезш, кайтш те м ш деп айналсоктады ма деймш, — дс;и Gipi сикырлана керги тш катып. — Онаша жолыктындар. Коптен сытыла шыктындар. Bip Пеле барлыгьш ку iiulvi сезед1. Ананын мурнын тескен тайлактай жемпендеу1 жаман cfli, — дсдз е л р ж кулш Koicipripciren 6ip кыз. —Бул женет е м cepi ж н г т кергенде аягы -аш ъта тимей жоргалады-ау деймш, — деп кагытты жене Gipeyi. — Берщнщ андыгандарын мен болганмын-ау шамасы. Кайдагы жокты айтып, басты катырмандаршы. Ол ж1г1т Meni жарылкайын деп журген жок, ойлаганы ез камы. Меш женгетайлыкка жумсап, жан-тен1 калмай жургенш байкамадывдар ма? — KLvmi атастырып жур ей, кай кызды шыгарып бер дейд1. Bepi жаммрай сейлеп, бастарын туГнст1рш Рахиманы каумалады. — Дйын тусын оцыннан деп Алмагулдщ бшегшен устаттым. Рахима сыкылыкгап кулд1 — Алый кашып Kerri ме? — Жо-ra, кмбмн тауып ексуш табыстырдым. Одан аргысыида шаруам не. — Yйбай-ау, 6i3 е л п ку сеni айналлырмп журме дссек. — Эй, ощнен дуьшдактар-ай. Ойларын баскада-ау. HcKe.ii ак тесепм турганда, жолдан жолыккаи жнзт тацсык болып па? Ондайдан кудай еактасын. Кеп сезд! кобсйтпендер бекерге. Beciirrcн белдерщ шыкпай жатый, niiii-nuu созге yftipceктенбендср, — деп берше тойтарыс берд1 — К,айлан биеййс, махаббаттарын алаулап, кызуы басылмай журме деп сеэнстснгезшпзл! неснге жасырайык, — дед1 кылмындаган 6ip KaiibiHcuiLiici ецг1ме Tiriciii жаткыза сейлеп. — Йемене махаббат кырындагандардын 6epine тутана бсретш тамызык деп пе едщдер. Катар журш, жой сейлескен. дс айын на. — Е, бесе flecem i. М ахаббатты там ы зы к д еп kim айтады Б|р топ кыз жамырай сейлеп, сыкылыктай кулюеде Bip-6ipiHc Liecin, е зара сы рласы н келе жаткан ж астар тобы карандады Рахима ортасында. Дауысы аны к естLieд1 18 —3085 273

Шал мен ксмшр катар турып, какырынып-туюршгсн больш сыбырласьш, дабыр шыккан жакка елевдей бурыльш жалтак-жалтак кзрасты. Yшрсйген карангалыкка ynipefticin урейлене униш. 1штсн думпш, журекп еыздаткан кудйсй ой келденсц кимслсйщ. EKcyi далбырактап, каращы капылыста сурщш-кабынып турып, жамырай сойлетен кыздардьщ дабырына кулак турсдт Дэл осы c e iri куткеидей 6ip айел: — Рахима, с е т и сн 6ipmmi суйтенщ kLm? — деде Ашык дауыска KCMnip мен шал да не дер екен дегсндей кулактарын калкалай койды. —Алгашкым да, соцгым да Болат. Маган басканын кереп жок, — деш Рахима. Дауысы анык, ерекшс санкылдап шыкты. — Болатым келсе, ею жылгы сагынышым акша булттай ыдырап кетер едд. Ацсаи журмш. Болат, сагандым сеш, кашан келесщ? Мен тек cciii тана суйсмш. Естшдер бэрщ, некем ак, коншм пок. Дауысынан нознс д1рьт ацтарыдцы. T yrai аспанды жащырткан Рахиманын евзш Konini ала1щаган eHcci Токбала да, атасы Асылбай да анык ecrioi. Кемшрш Typrin: — Эне, кслшнщ дауысы. К,улагыца жепт ме сезт 03i курбыларымен 6iprc кслсш. О найсап, кайдагы жокты быксытып текке журмей, суйкш щ кашады гой буйте бсрсен, — дсп Асылбай жайбаракаггыкка салынды. Ашу табы мендеген KCMiiipinin бетше карап, басын шайкдп койды. — Болатымнын Koauie шоп салмаса болады да, ак т1чсу1м сол гой mchul Эйтпесе б1рдемсш киратып тастайын дсн жур дейсщ бе? — дедд Токбади дауысын взгерпнюрсп. Ш алынын cosi кэдушгшей камшы болып, конш юшкене ж1бнендей сынай б1лд1ргсшмен кеудеейше уйыткыган дауыл басьшып, uubie каткан муз жшенд ери коймаган eni. Сондьпы ма, шалынын туртпектеу1мсн орнынан козгалуын козгалса да етегн! себслендетс суйретш, Tonipeicri бурксп турган тас карацгы тун койнауына сыгыр K03UI сыксита сыгалап, артына карагаштаудан танбады. — Эй, найсап, айггым гой саган. Неменегс жажактай бсресщ. Сшсймей, кимылдасаншы былай, — ден 03i алга озьпткырады Токбача сабыр сактагансып iiincn куб1рлед1. \"MciiiKi да кушрлж пе. Айтканы шын болса, келш пейшн созшен таныдым. \"Жастык жслшнсн бала козше шеп салып, итгйс жасайды\" дсп жургшпм жансак nixip, бос оурешшк пе, калай? Рахимашым Болатымнын кусы гой. Тебссшен каршыга ушыртпайды ол, мен де кыргнга кактырмай корнмын\" дсп ой туйген сьщаймен Токбала 274

шалыныц жетегше ердь Асылбай карт та \"келщщ бекеpic кшелап, каралауга еуестене берме. Кайта балапан канатын катайтута баулы\" дейтшдей комеШ булкщцейдь Артына карагыштаган Токбала eKi аятына 6ip батпан тас байлап койтандай турган орнынан алга акырын козгалды. Санасын сансыраткан ойын сап токтатып, копии орныккансыганымен, кеудссш кеулеген дудамал кудйстен a ii де арыла алмаган куйде. Тун карангысында мелшиген жон койнауынъщ куцпрт куыстарында 6ip жат адам бой тасалап тургандай кауштенедь Сексмшш суганак ойы эр ссзпскс 6ip суршш, уайымга уланган санасын толык, серите коймаган. \"Келщщ 6ipey колтыктап келе жаткан жок па?” деit идей кейш карай бурылып, карангыда карандагандарга жалтак-жалтак карагыштайды кеп. \"Ke3i курымагырдын да жанары азайган ба, таяк тастам жердегйй ажыратудан да калып бара жатканын караты\". Токбала шгген куб1рлеп, KoiiLii конылтаксыган сьщай танытып тур. Асылбай карт касында жанаса карбнган кемп1рЬйн сылбыр жур!сше, жзп токтап артына бурыла бергенше шыдамай, пешпетшщ жендпен Тарткылап: — Бойбипе, эй, бэйбйис, — дедд ектем унмен. — Антурганнын каракшыдай калкиып сLieйin турысын караты, жетещ ендт Тездетш бас аягьщды. 0 з щ жас болмагандай, келш iiin андыганыц жараспас. Эбестйс таньггьт, беталбатты даурыкпайык. Тарт уйге. Шам жап>т, шайынды демдеп, дастарканынды жая бер. Келште сыр бсиирГп койып журме... Сонына карайламай-ак, жаны бар адамдай бассаншы аягынды... — Журемш гой, не карабасканын кайдам, Ti3cci курымагардын буыны кштшдеп, бастырмай келе жаткан жок па, — деп 1тбш козгала бергеньмен кейшге бурылгыштауын кояр емес. 275

БЕЙТАНЫС КЫЗ Казан айынын соцгы жулдыздарынмц 6ipi едг Araui бутактарынын жапырагы ссдшрсген кез. 'Гондрсктщ бэршсн куз дем1 айкын сезшедг Салкын ауаны кок1рск кере жутып келемш. Аяндаган бетте вокзалга барып, Сарыезекке билет алдым. Вагон йшндс адам онша коп емес. ЭншеМнде кысылыса- кьштырыла отыратын жолаушылар 6yrin емш-ерйй жайгасын жатыр. Мен темени орьгады иемдендш. Карама карсымдагы орынга булл1ршн1дей 6ip кызнмене кслш, тпе букт1 Узын юрпжтерш кнгаштап, сыпайы 6ip карады. Амандаскандык ишаратбЬадргенст, балбыраган алкызыл жукалтац ернш Ky6ip сткпдг Кол созым жердс отырган ай мен куплей жэуд1р коз кызды кергенде журег1м лупш Кагьш, ес1мнен тангандай мен-зен бола калганым. Ыр алпауьгг куш ссз1м-туйстмд1 билеп бара жатты. Аракщж кыздын бас-аягына сыпайы гана коз жупргш, сымбатына суйсше караймын. Коркою козтоймайды. Урлана, суктана караудан жалыгар да емсспш. Эуегей ссз1м елендетш, эурелед1 дс койды. Кыз 6ip сот кырынданкырап бурылды да таркатылган бурымьгаьщ ушьга op in , аркасынан асыра тастады. Kiireni усак-усак нозж гуд/й когиипр кейлск. Кулын денееше шап-шак, оте конымды, жарасып тур. Сонда да етек жагын тузеп,белднйчен белш кынай буынып койды. Сунгак бойлы тулгасында, атжакты бидай рендес бет-бпхчнще сабырлы- лы к бар. Кен шаралы кулймдеген каракатгай жанарына жылылык мол дарыган. Алма мойынды кыздын буram ендьегш 6 tiiiie бастаган жумырлау иеп, маржандай Tici, Карлыгаш канатындай касы, 6opi-6opi озара уйлесш тапкандай, KopKiiie ToirriMiH, ындынымды кургып, ынта- зейпйлш баурап алды. Эрл1, ажарлы кыздын кас-кабаган барлап, жасандылыгы жок кескш-кслбстше зер салып карасам, таные 6ipey;ii елсстеткенсщм. BipaK, оган онша мэн бере коймадым. Книге к1м уксамайды дсйсщ. Поезд журш Kerri. Кала1ш артка калдырып, 1ле KonipiHeii дс отгж. Жатуга ынгайланып, шепйнейш десем карсы алдымда кггап окып отырган кьпдан ьпегайсыздандым. Оган анла-са1ша коз астымсн карап коямын. Эдептт, нбалы, сергек, сезВггал жанга уксайды. Кыздын караторы жузше кез тастаганда байкаганым ap i томсырайган томага туйык турш Kopin, миыгына iTcrrliiK табы тунганымен, коцш к о ты аздау ма деп топшыладым. Элдскандай мунга мазасыздана ма, кабагында Kip6iH peni бшшед1, am eyip 276

к е ц ш Kyirri 6ipey. Журегшде бслгйлз сыр бар сиякты. Ymit оты коламталанып, сенуге айналганга уксай ма, нс бойжеткенге тэн биязылыктан, нс жасканшактыкган тугаи flipLi бар ма, ottTeyip анда-санда жан-жа!ъша жаутандай карайды. M eniH узагырак карай калганыма нитей кысылатын гшишде. Жудеу тарткан жузше кан жупргсндсй кейде CKi 6eTi б1рдей нартганса, euoi бмрде ощ ксткен шуберектсй бозанкы тартады. Крзгалуга кымсынып, доп бсриптк танытканснды. Онысын байкатпайын дегендей муцайган кез жанарын итаптан алмайды. О дет жасап отыр ма, kLm бледЬ Эуедде желемйс болып басталган ушпа кещлдщ кумарлылыгына кеп малтыгьш еды . Енд1 мше куйынга уласкандай iunci дунием алай-дулей, кощл куйёмни! уйпа- туйпасы шыккан Meiiiu соншалык мазасызданганымнан не найда, кыз ешкайда назар аудармай, кггаптан коз жазбайды Устатпайтын кебелектей озгсше кылыгы журегьмд1 тайдай тулатыи, кулындай KiciHCTri де койды. К.НЯН дуниеш шарлатан ой т1згннн канша тартканыммен тежей алмай тнтыктатып та тастады. Булкынган сез1мд1 сабырлылыкпен канша жещнрейш десем де, тагатсызданып кетемш де, уяц кызды uiiin-жеудсн танбаймын. К,ызыктай api суктана карагыштап, уялтамын да коямын. Т1т катайын десем жайшылыкга сайраудан жаньшмайтын tLi Lm та1шайыма жабысканпай орамга келмейш. Лузыма да жощн соз туспей, саскалактап кипалактай беремЙ!. Оньщ устше yucia кпапка yuLiin отырган 6ipeyfli калайша энгьмеге араластыра кояйын. Басын KOTepin, бой жатайын десе, суыртпактап жон сураскым-ак бар. Qaipuie кел1ст1 келбет1 e.iiKTipren кызга таныркаудан api аса алмай, мысым курып, озьмнсн озш олекпиг К.ыэ жуз1нен б1рдеце 1здегендей 03ine кайта-кайта тнгге карай бергесш бе, элде маган \"нсменеге сабырсыз- данып отырсын\" деп корсеткен кыры ма, 6ip сэтте мен жакка жайлап коз кныгын тастаганын анлан ка.чдым. Коз1ме K03i туй ice жаздады. BipaK жузш тез тайлырып окетг1. Сыиайы.тык сактап сал жымнган болды. Сол-ак екен бурынгыбурынгы ма,тула бойымды кернсген 6ipce3iM эллишсн журепм аттай тулап, дурсьтдеи коя берген. Кадала караймын. Таныс бейне. TiiiTen таныс. Та.гаырмаш бойлы, каракат коз, кос б уры ш ы кара шашынын 6ip уысын кеко рстшде мандайына TycipreH осы 6ip кызды кергсн сияктымын К,айдан, кашан кордш? KiMie уксайды?Осы ой мазалай бастады. Соны таба алмай, ой-киялымды ор сакка жупртш, оззмнен оз1м эурелену устйшемш. Менщ козастымен карагыштай бергенБнн байкаган кыз уялып, ыцгайсызданган ксйш таньггып 6ip кырындай отырды. 277

Мунысы TinTCH жылы ушырап, таныс бейнсш коз алдыма кайталап келденен тарггы. Онжак бетшдеп тарыдай менш байкадым. \"Токта, токта, каз1р табамын\" деймш нитей. Сейтемш дс тесше караулам танбаймын. Кейде долм тозбей, мойнымды бурып экегемш. Кгчге уксагарымды бшмей’ езш танитьншарды 6ip-6ipncn коз алдымман отюзудемш! Ауылдагы, жанадан тамыса бастаган студсит кыздардын бейнеон, бст-жузш кез алдыма келпрш, бэрш жшке тогеидей тугсндеп шыктым. Ofrreyip жумбак. К1ч болса да бурым тшдеспеген, жуздеспеген жан. BipaK, бейнсш таныс. Bipcyre уксастыгы бар. Бул анык Ойга батып, оз бшет1ндер1мд1 т ага да тугсндеп, коцш козшем кайыра 6ip шолдым. Журепмде дурсшдсп ойлана туе, табарсын деген умп ж1бш узбей алга жетелейда. Жуйткйен поезд станцияга жакьшдады да, тепловоздын ащы уш сстщщ. Олда елепзггпедЬ Ушы-киыры коршбейтш ой epicin, клял кияным шолып-шарлап келш, багамадан берп мслшиген уншздЬсп бузып, алмстан орагытып, тш катып, сауалдасып багамдасам кайтер екен деймш щачнен, \"Жптгпш гой, оныц не epcuiiri бар\" дсп батылданамын. Сейтем де \"сен сиякты ермек i3;ien, cpixKe.ii огырган жокпын\" десе кайтемш дсп те дагдарамын. Bip кезде тоуекелге бел будым. Копс-корнеу езара тым-тырыстыкты буздым. Кызга тисе карап, тш катгым. — Карындас, уныздистсн йищ пыекан болар, танысып- бшее отыралык, — дедш нык сойлеп. Жуз1 куан тарткан кыз птаптан кулыксыз бас кетерш, коз киыгын маган бурды. Жанарга жамар туйклт. BipaK Tic жармады. Сел жымын сткендей сьщай гамытудан opi аспады. \"К,ап, мына корлыкты-ай\" деп пптен тындым. Элберден соц: —Карындас, ундемсс ойнагаггымыз жетер. Выдайтшдест, жен 6Liice отыралык, —дсд1м. Кызтагы ун катпады. Сосын: —Yйдсн шыкканда ешпммен тш катыспауга серг берген- нен саумысыз, — дедин тшеуда амалдап epi калжьщмен кагьггкансып. — Ондайлыгым жок, 6ipaK кур тыкыршып, жан- жагьшды сипалап, кипактап отырганынызга карап, еуелде шзд1 макау ма деп ойлап един, — деп меш кшолай сойлеп, б!изы мйгезйнен касын керш жымнды. Ушкыр киялым булталактап журегйче ш ок тушрдг — Тш деген сайрап тур гой, —дед!м ибалык |зетТтунган кыз жузше срскше 6ip куштарлыкпен коз ж!берш. — Байлап турган им ? — деп козшщ астымен урлана карады. — бзицз уныз отыргасын. Аландатпайын деп... 278

—Кггаптан кез ал.май аздд зерйспрш яоберген е к е н м т гой, —дед! сыпайыгершЕзйс таныткансып. — Ол жагы да бар. К езщ дс талган болар. Кггапты 6ipaybiK коя турсаныз дегенЕм гой, — дед1м кыз кещ лш щ ауанын багып. — Кдмкорлыгыцызга рахмет. Карап отырганша уакыт етюзге;й ер.мек еткенЕм гой, —деп m a n парагын кайырып, бетш жапты. Сол сетте: — \"Жуздщ тусш бшгенше, бцш ц атын бш\" деген. Ж ен сураса отыралык ШуШркелесш тш табыссак жол кыскарады. ЕсЕмпнз кш? — дедин жумсак йш ш ат бЕдшрш. — Тайлан, — деп кыз маган жылы раймен карады. —Менщатым Турганбек, —деп кызга колымды усындым. К,ол алыстык- Сосын: — Кайда барасыз? — дедш. Бул жолы ез1мд1 еркп! устадым. — Сарыезекке, — деп кыска тана жауан катып, ернш жымкыра койлы. — Онда сапарлас болдык кой, мумкш жерлес те шыгармыз. Кыз yaae.Mefli, кайталап кпабына ундлдт Мен оган кез а.хмастан карадым. Жуз1 жылы ушырайды. Bipeyre уксас. Шырамытамын. А уиз мацындагы кыздардыц бэрш бip-бipлеи тур-тустер1н кез алдыма тага да елестеттш. Есйчдерш де кегенге зззгендей тугешедЕм. Бутан уксай коятыны жок Мен бшмейтш курбылардын 6ipi шыгар деп оган ойлаиа зер салдым да койлым. — Сарыозектщ кай жершс барасыз? — дедЕм. — 0зше. — Онда туыстарыныз бар ма? — EMeuieri узЕлердей ешкандай агайын-туганым жок- Жалгыз танысым бар едЕ онын езЕ.. Кыздын шоктай жайнатан oTKip жанары боталап, басын темен imi. Артынша Tisecuie мандайын Tipen, жылап Ж1бсрд1. Арудын неге жьпаганын тycine алмай езЕмнен-езЕм абыржы- дым. Иыгана жапкан орамалы сусып Keni. Солдсн сон кыз басын кетерш, кезш суртш, маган байсалды кейшпен назар аударды. — КезЕме жас алганымды кеш1рЬйз. КекейЕме екснс тыгылып, езЕме-езЕм не бола алмай калганым. Сол сетте мен: — Казакта \"кулгенд1 сурама, жылаганды сура\" деген бар, мен ренжггш койдым ба, е л д е . — дедЫ. —Жок, ci3re ешкандай катыссыз, ез1Мгой, кенЕзЕм босап кетш .. — 1шщ1зге буккен 6ip сырдын бар екешн сезгендеймш. 279

Эрине, ол купил озицзде сакталар. Жана \"Танысым бар еда\" ДСД1ЦП. Купил болмаса аты-женш айтыцыз. Сапарга шыккан адамга ccpiK табылады. Жол сериспкке жаран, плегенииз Сарыозектщ твшрсгшен болса, не танитын, нс бшетш шыгармын. Колдан келгешн аямаспын. Менщ inrrapra свйлегсн пейшйме емсксутаныткан кызсэл кулшарсдй BipaK, жузшс yftipuiren Kyjnci iiipiMiii тез жиды да, бетЫе 6ip тур;п кумонмен караганеыды. —Слзбен сапарлас болганыммен кайла баратыныадыозйм дс бшмеймш. Дом тартып, бурын корме ген аймактагы ауылга сапар iiieriir келемш. Осылай карай кудай айдамаеа да езгчдБ взш айдагандай бел буып, жолга шыккан жайым бар. — Иэ, сапарыныз сети болгай. — Кайдагы сэтгтЬсп айтасыз? — Улы жолдын устшде олай демсщз. — Откенге о кш ш тии бишрш жатканым да. Мен ундемед1м. Бетше тура карадым да койдым. Кыз эцгшссш o3i жалгады. —Адам максатсыз сапарга шыга ма? Сарыезеккс ансарым ауган сон журд1м де кетт1м. Онын ce6c6i, езщ нс таннтьш, не 6Licrin шыгарсыц. Окуга 6ipre тускен замандаеым бар сдг Екпшй курста жургенде оскерге Kerri, Ауган жершс барган, Узбсй хат жазып турды. Соцгы кезде сап тиылды. Орын ауыстырып, колы тнмей жур ме деп умВ ж1бш узбейтшмш. Сойтсем... Душмандармсн шайкаскан кезде жараланып, Курбан большты. Кеш естшш... 1Парасы доцгсленген мойьшдай кара коздер1 жасаурап Kerri. Кеудесш туйнегсн OKciriH басын: —Ауылына екелш жерле ген екен, соган келемш. Ka6ipiii тауьш, жаткан жсрше гул шогьш койып, тагзым стссмденмш. Баскадай шаруам жок. Дауысында Jiipl'i бар сездер! калтыран турып айткандай ecriimi. — Аты кии? — Жорабек. — Жорабек, бглемгн гой оны. — Шынба? — Фамилиясы калай? — Казанбаев. — Бол1, ез1м!здш ер Жорабек кой. — Агатай, бглетшйщ рас на? —Ойбай-ау, Жорабекзт бшмей, 6ip;icMe керйшдейсшбе? Ауылдагытагiыстыкты бьпай койганда, Ауганжерншсде дэм- тузымыз ажыраган жок. Bipжатып, 6ip турып журднс емес пе. — Шын ба, агатай? - ден кыз слецлсншреи калды. Кеудесш ксрнсген, журсгш TeOipcmKCH, кец1т тубшдсп 280

умгг шырагынын 6ip ушкыны жылт еткендей сенерш дс, сенбесш де бшмей, бетше жалтактай карады. — Слзге намакул сойлеп, алдаганнан не шыгады. — Онда бэрш -бэрш айтынызшы, агатай. Дауысындагад1р1лден журегшщорекшген лупийнсезш, шын кендлмен сурап, сабырсыздана тусп. — Озййз де б те тш шыгарсыз, Жорабек биылгы мамыр айыныц сонгы жулдызында кез жумды гой. Cyflcrin ауылга экелш жерлеген... Суык сез кыз денесш калтыратгы-ау деймш, кабагы туйшдг — Мен кезище естшей калдым. Сагынышпен саргайып, хабар кутш журсем, сарыуайым туцгиыгынасуцгггш к е ттп , — дед1 дс api карай соз айтуга шамасы келмей, езегше от тускендей ею иьп ы солкылдап иеп кемссндей бастады. К,ызга жаиым ашып, жубату айггы.м да: —Армнядан оралган соц KaCiipuic барып тагзым еткенмш, — дедЫ. —Дер кс знще естйснде мен де 6ip уыс топырак салар едш. К,айтейш, буйыртпады. Ешк1м хабарламады. М е т к т т а н и - ды. Кеде алмаганыма окшемш, катгы о к т е м т . К,ыз capbLia куткен умггййн ж1б1 узиш , жилтшщ жузш коре алмай калганына жан журсп слж1рси, кецш куГп кулазыды бшем, бар куйшйн1 мен KacipcTiH коз жасымсн сыртка лыксыткандай, ащы OKciri аянышты уимен шыгып жатыр, шыгып жатыр. Мснщдс к енш м босан, унслзтунерш басммдытомен игам. Журегше шсрбоп каткан каза кайгысын жаснсн жуган кыз узак сонар ойга OcpLuii. Бip кезде басын котерш, коз жасын cyprin: —LJJipidH-ай, Жорабекте ci3сиякты аман оралганда окуын жалгастырган болар ед1. Мумкш, осы санарда yuieyLviiT 6ipre ойнап-кулЙ1 келе жатармаедж, —деп княлын киягасамгатып алды —Жорабек арамыздаболса, кулкщенезу1мпжиьсЕмайтын едд гой. Озьлкой, жайдары мшез1 коз алдымнан кетпейщ. Тэулйс бойы нор татпай журсе де, кабагын шыгып, жпер1п жасьпкан жср1Н корген емес1пз. Омюге куштар, ете McfiipLvtai ед1. ЖаужуректипН де сс1м!зде. Не керек, кыршын жас душмандар огынан ерлйспен... Осы 6ip созден кеГпн дыбыс шыгаруга батылым жетпей, унсп калдым. Жорабскт1ц казака ушыраган сетш ойга rycipremic аза бойым каза болды. К,ызда жанарына жас алып отыр. Ол озш бекем устап: — Воршен бурын корген-бшгешщздз толык айтыш.пшы, — дс;п кыз жалыиышты уимен. Баганагы бсйтаныстык жайына калды. —С1зопнсе1из,т1лсгйизд1орьищайып, билстмлабукиенп! 281

— Осы, етшемш, Ci3 дсмей-ак койынызшы, катарлас скснбЬ. Онын устше Жорабсктщ жолдасы болсаныз. Мсшссн д ей ' Ьйзип. 1рлен сенге кешкси1мд1 ьщгайсыз керш жатырмын. Окасы жок. Жорабск жайлы ipKumefi эчпмелещзип. Мен 6ipa3 ужлз отырдым. Ен эуел1 топырагын басып, аз кун дэм-тузын таткан ауган жсрш, эскери борышымды етсп журш душмандармен айкаскан кездерьмд!, ондагы онммен 6iprc болтан катар-курбыларымды, олардьщ урыс ксэшдсп ерлжтерш, киын-кыстау шактагы кайсарлыктары мен табандылыктарын ескс тушрдЬм. Ал мына кыз суран отырган Жорабсктщ ж еш тттен белек. Ол узын бойлы, буйра шашгы, буйрск бе-rri, касы к ал ы ц ж т т едг Жнырманыц устше енд] гана шыккан уыздай жас уршыктай ушршстш, пысык та шымыр ержурек-тугын. — Иэ, кержп, келбегп болатьш, — деп кыз да езшщ ж т г п жаксы бшетнингш жасырмады. Автоматын иыгына асынып, epcmi-карсылы журген ксздсрш, жауга карай жупргсндеп батьшдыгын, жаралы болардьщ алдында 6ipncuic душманды жайратканын, кас­ кагым сэтге о к тиш кулап тускенш, ем!ршщ ец сонгы сэтнщсп киналысын кез алдыма елсстепТм. Сосын: —Болапайбер1кЖорабскекеу1м1зб1р-б1рш1зге жсрлестж жагынан жакын тутып, кен сырласушы сдж,- дед1М кызга бурылып,-эуелдстанымайгынмьш, ауганжерщдсжонбипстж. \"Шамалы уакыт шофер болдым, содан сон институтка tyctim. Екшнн Курска кешкешмде ескерге альшдым\", деп отырушы ед1. Bip кыздьщ сурстш тес калтасынан жш алып, узак караушы едт Баксам, солсснболарсын Баганадан 6cpi кайдан KoprciiiMju, кшге уксатарымды бшмей, таба алмай, ойымды сан-саккажупртнютырсдш, сейтсемЖорабектщ... Bece,6ip таныс бейнеш шырамытамын. Сурсттен керген екенмш гой. — М умкш, Жорабск жайлы бшетнпщзд1 тугслдей айтынызшы, — дед! кыз езше 63i енш-енш кслгсндей еркйщеу сейлесе бастады. — Тында онда, Жорабсктщ срлйтн, батыр бейнссш еске TycipeTiH окигалардыц б!р-екеуш баяндайын, жол да кыскарсьпг. Басьшан бастасам, оуелде Кабулга келш тустж. BipaK бул жерде кеп аялдаган жокпыз. KiMiiip кайда баратьшы осьшдасарапталды. Жорабек екеулйз \"6ipбшймшегс барсак дурыс болар\" дсп hutch тшеген едж. ТшегЫ з кабыл болып, жубымыз жазылмады. Bi3соган куандык. Жана жсргс ауыстык. Болгмше жауынгсрлер1 алгашкы жаттыгулардан етксннен кейш осы мандаты арандату ерекетгерше жол бсрмсй, аэропорггы шабуылдан коргау MumeTi жуктслйш. 282

Командиршиде елгезек ж ю т еда. Ол: \"Bisre жуктелген мшдет ете жауапты. Кырагылыкты, сактыкты кажет етедт Неге десен, мунда кез-келген жерден, кас-кагым сотте, душман туткиылдан ти к е калса кармагына Libiin кету оп-оцай. Сондыктан сак болайык Капыда бармак тктеп калып журмеййс\",— деп ескерткен эдепда куннен. Командирдщайтканынын дурыстыгына алгашкытау.тйс- тен-ак кез жетмздйс. Кутпеген жерден банднттсргс кезнш, карсы шайкаска шыгуга тура келда. Тастай карангы тун еда. Айнала мулпген тыныштыкта. Bip топ жауынгер кузетте турганбыз. Ортамызда Жорабск. Он жак капталымызда да кузет орналаскан.Олармен op6ip он-онбсс минут сайын бай- ланыс жасалып, тшдесш, жагдайды 6i3re хабарлап отырады. Тун ортасы ауа бере он канатгагы ауган кузстшщбастыгы байланыска шыгып: — Тауды бектерлсген сокпакпен 6ip топ душман келе жатыр. Абай болындар, оларжпырма-жиырма бес адам шама- сында. Бакайшагына дейш карулангап жасак болуы кэдйс. Бэрипн ле аркалаган жуп бар, онысы кару-жаракболар. IiuKi жактаты банлнттерге жетюзбекий, Kciiiii кашар жолын кесш, Lnrepi етшзбеу керек. Арнайы тапсырма бслп берьтгенше, тоскауылда тапжылмай турындар, \"деп ескергу жасалынды. Б1згебуйрык бср1тда. Жау|,пиерлер сап ка турып, душманга карсьиык кэрсетуге 031рлсне бастадык Кен кешпспей радио аркылыорталыктанберпгенбуйрык ecTL'uii \"Жол бойындагы кузет. Душманга o3ip тикпей, алга карай еткпш ж1берЬ|дер де ту сыргынан аткьтлан, гранат лактырьшдар, тас-талкашлн шыгаруга эрскет жасандар, кдмданындар\". Буйрык осы. Ол накпа-нак орындатды. Жауды андып, куре жолды торуьыдап, жасырынып жатырмыз. Тосын сыб- дыр ecrLuii. Дабыр кобейдт Мше, шартты белгшенген жерге душманнын аягы да тид1-ау дегенде кузет жауынгер-iepi автоматы мен нулеметштоктаусызсакылдатып, окты кардай боратты. Жайбаракат келе жаткан банД1птерд1натгашкы тобы каньшыста еш нэрсе жасай атмай, Ko6ici баудай тустт Арткы жактагылары жата-жата калысты. Олар аетоматгарын кезеп улгсргенше Жорабек лактырган гранаталар дол ортасынан жарылганда ешкайсысы бас кетере алмады. Шеткер1ректеп б1рен-сараны, Tipi катгандары аркасында!ы жуктерзн тастай салын, Kepi карай тым-тыракай буге жектеп кашты, Ko6ici бас саугалап Kerri. BipaK олардын жолын ауган сарбаздары кесш тастаган болатын. Yрыс жаргы сагат шамасындатыныштадды. Б1здщжауын- герлер Кандагарга етш кетпек болтан душман тобын талкандады. Осы куннщ ертеншде 6i3 кузеткен шекарата 283

так.аужсрдс душманньпир! тобы жинаяып, топтанып, 6cKiiiiii жатыр дегси хабар алынды. Бул арандату opcxcri кауштшсу. Олар шымдары найзагайдай шаншылган тау арасыцдагытерец шаткалды, орманды паналап, бекшуге колайлы жертаикан. Кун скишие карай енкейген кез. Аснанды cTcicrcpi тарам- тарам сур булт кемкерген. К.атпар-катпар тау iuii. Шышс жакта ну орман. Оныц 6epri жаты 6ip тепе аланкай. Соны бетке алии, калтарыс кезенгс бекшю жасаганбыз. Барлауга ксткен Жорабск те кеп кешжпей оралды. Ол келген бойда тапсырманы калай орындагашлн, керген-бшгенш команднргс тугел мэлЬмдедт. Оньщайтуы бойынша: жол бойын кузетксн душмандар тобы бар. Соларды нысанага алып, жоллы Каушс1здснд1рмейшшекуджссй1тмейш. ЫмыргуЙршесапка турдык.. Душмандар бекппеш калай алудын эдас-тэснн тyciimiplrwi. Топ-топка белш п ,таудын кня-глстарынсагалап, uirepi жылжыдык. Bip мезстзе кактыгысар кез кслд1. Шабуыл жасауга белп бершц. Жорабск алда, енбекгеп бара жаткан. Жаудыцб1р1 KapaneTii. Жорабск оныдсрсу нысанага а.тдыда, автоматын юке косты. Осы кезде 613де дереу коштай койдык. Ею жакта кым-кигаш атыска шыкты. О к жацбырша жауды. Сэлден сои душмандар саябырсыды. \"Бэлемнщ yaaepi onrri, шаруасы бпкен де шыгар\" деп Жорабек шгершей берш едц атыс кайтадан котериш. Ор жерде пулемет даусы дурсЬтден, найзагай ушкындары жаркырап жатгы. Жорабек жылпыц кимытдап, алга ccKipin Tycri. 0зше ощайлы жсргс орналасып алды. Сосын душмандарга сол жак 6yfiipincH буйтаей кеп TuicciH. Жорабек нысанага алган пулеметтн! кешрдеп узицн бшем, какалып барып yHi ourri, тагы да жау сап тиылды. Осы жолгы бетпе-бет урыста Жорабск ерлне корсетгт Онысы ертенпше сапка турган жауынгерлер алдында жария етшдт Ергешне тагыда шабуылга шыкканбыз. Тундслетшжорьпс,ка аттанган десантшылар тан кыландаганда душман бекшген ауданга жетш жыгылды. Бул кезде ауган жауынгерлер! де карап жатпай бекппст1 коршап улгершзт. Yрыс басталса 6ip сойкан болгалы тур. Соны ангарган шолушы-байланыешы- лар: — EKi жактан да боска кан тегшмесш, берошдер, - дсп радио аркылы б1рнеше рст усыныс жасады. Оган кулак аспаган душмандар ок жаудыруды толастатпады. Тау iuii пулемет з1ркш1мен жанплрыгып, о к ысылдап, тешректщ тьптьштыгы бузыдды. Жорабек жау окаткан тусты mjcanaia алып, автоматын алга карай кезсп, октын-октын тырылдатып кояды. Урыс узакка созылды. Yiirip-ytuiprc Kipin алып, жауды курту ушш а^тандык жэне cobcttik жауынгерлер коршау шецберш б1ргшдеп тарьигга Tycri. Сол-ак екен жау жагы ipKic-тартыскуйгетусш, уршкен койдай дурлЬстт BipaK 284

урыс удеп KeTri. Сонгы бекннске такала бергеидс Жорабек белгюп 6ip куш согып еткендей етбетшсн кулады. Мен ентелей жстш, Жорабекпсуйемелдей бердш. — О к тшн ме? — деп кыз елец erri. Ощ де сурланды. —Но, балтырынан жараланыпты.суйсп аман. \"TipL\\iicin?\" - дсд1м Жорабекп колтыгынан демен. Ол кеудесш усгады. Ж уреп кысылды ма, тунгиык жанарынан катгы кнналысты ацгардым. Пт кызуы болар орнынан Лстепе KOTcpLiui: — Keri-чш кайтарамын, алга, — ден Kixiniii Lirepi у.мтыла берих ejii, cypinin отыра Keni. Муны байкаган командир: — Жорабек жараланса дсрсу урыс даласынан алый кету керск,- деп дауыстады. — Шынында да алып кетпедщ бс? —Кайда гы, оган Жорабек комбед! гой. Ол «cnipmc еш кауш жок, жарамды танып берде, озщ ана алдьшдагы тастын ycrine солдаттардьщ уш-торт каскасын койып, apbi-6cpi козгада езщ калтарыска шегшш кет, —дед1 маган, кайраттанып. — Оны не менете жасатгырды? — К ызтацыркай карады. —Душ.чинлардыалдамакболтаны гой. СоныменЖорабекгщ айткандарын орындап, каскаларды тастыц уетше Tisin кой- дым. Bipin оцга, 6ipin солга козгап, к н mi.lt жасадым да Kcfliii шегшгп бу гынганы.мша алдыщы жактагы жартастынтасасы- нан нулеметпн тарсылдай жонелгсн1 Кездегендер1 каска. Топыракбурк-буркетедг Жорабек те жа.тма-жан автоматын 6ip-eKi рет атып улгердт Одан сескенген душман 6ipcp минутгай KlaipreHcuxi. Жорабек жата калып, гранаттарды eipinen con6ipiH лактырды. Жартастубше орналаскан пулемет уясы таткандалды ма, карсьитык жакатысуды саябырсытты. Сол сотте Жорабек этой сап, шабуылга шыгуга бел буды 0зше-ез1 жшер 6epin, opuicnenin, ширыга тустт. Рухтанып атган ол жарасын ауырсынса да, кеудесш суйрсте-муйрете mrepi ецбектедг Сол мезетге сай табанынан тыр-тыр пулемет какылдай, автомат аузынантутш будактады. Атыс кушейдг Жорабекте табант1ресшбер1спеп-акед1,6ip кезде окыстанок таш ме,барпермехпменжалиетш кулады. Басьшсуйеме.тдсддм —Ой, жаным, курыды-ау,э! —деген кыздаусы каттырак шыкты. Жуз1 тарам-тарам жаспен жуылган. Сагы сынып, кайгы басты. —Сабыр ет, Тайлан. Жорабек арлы-бер.й донбекшп1 катгы киналды, тийбайланган. Сойлеуге ери1 жуыснады. Жанымда 6ip жауынгер бар, екеулеп шункырлау жерге жетKirin, жара- сын тандык. Шалкасынан жаткыздык Аузына су тамызьш, Kipnirin open кагыи жатгы. Кезек-кезек кузетгпе. Тунделетш бол1мге жетюздк. Обден o.icipen калыпты. Бет-аузы кумпнш icin кетг1Дэрдерлпс ко.мекгентук шьпспадм. Куйзе-Tyiкобейш, ыцырануы жншедг Лоблыды ма, эжептеу1р 285

0б1герленд1. К,ан кусты. Тютерш сыкыр-сыкыр шайнап жа- тып.жаншыдатпасащыазаппсналысканкиналысын кергенде дэт1м шыдамады. Ыныранаым кдкханын мсшелгежеткйгейсщ дсгешме деп уктьш. K,a3ip сол сетпойласам, тебе шашымтж турады. Эй-rcyip жандалбасалап жаткан жаралынын басын т1зсме койып, демеу болуга тырысьш бактым. Bip ксздс бар Kymin салын \"анама, Танланга хат жаз\" дсгснш ерец айтгы. Лртынша жарык дуниемсн коштасып, ырш ш к xi6i мэнпджке узшдг —Жаным Жорабек, ой кургыр согыс-ай, кыршьш жасгыи жанын киып... К.ыздыц жанары жаска шылаиды. Tepic карал кол орама- лымен кезш суртп. — Анасына салсмш жстюзгснмш. Ал Тайланныц кайда туратынын бшмей жур един. Бэлкдм сол сен боларсыд. Жанарын жас жуып, мун.га шомып отырган кыз: —Дэл в31, ага. Баганада айггым гой, ЖорабектщТалланы мсншн, — дед! кыз созшщ соцын жутып, жылап жйердг 0Kcirem енмешмнен eiTi. К,агты аядым. ЖурегЬчщ узш кетсрдей xopiimi. Жол сокты болып, шаршап келе жатсак та Жорабекгщ ер л тн ен дсрск беретаi осы 6ip окигаларды мыскалдап айта отырып, онымен 6ipre журген, сырласкан кездеродй кайталап еске туардЕч. К,ыз да Жорабектщ ерлжтерш муная отырып, ыкыласпен тывдады. Мен де Жорабектщ жаркын бсйнесш умытпайтынымды, курмет тутатынымды биццрдш, — Замандасьщыз жайлы ащзмс айтып, Konummi жубатканынызга улксн рахмет, — деш кыз. Ол сомкесш ашып, колына 6ip cypeiTi алды. Саусактары д1рш кагып, деi6ipereH калыпта кос колдап устаган суретке ундин. Шашьш аргына кайырып, пилоткасын он жак шекесшс карай кисайтынкырап киген жттбейнссшен козалмай кайта-кайта карагыштай бередн Кептен куткен кы.мбат ада.мымен жуздескендсй cyperri ауык-ауык кеудесше басьш, алагызган к о ц т н е жубаныш танкандай ойга шомып отыр. Екеум1з дс унс1з бегелдж. Поездан тускен сон !здеп баратын та!шсы жок кызды Касыма eprin уйге тарттым. Б1зд1 сыртган байкап калган журт \"мынау Балкумкггщ Турганбеп гой, касында орЬмдсй кызы бар\" десш жатканьш ниш сезедь Аз ауыдда ел кулагы елу гой. Б1разы кулактанын та калыпты. Енэуеш уйге карай карадо- малак балалар жупркпз. Балкумю апам кузеттен кслген бе, басьншн сакинасы устаган ба, кннкене кисайып алмакшы болган екен, квз1 шшш к е тн т. Менен бурын уш-терг бала жарыса Kipin \"Шеше, шеше, суйншп, баланыз келдГ деп 286

даурыга,дабырлап жатыр. \"Недейд!, келе жатканТурганжаным ба, атыннан айналайын сснщ\" деп далбырактаган бетте мен! бауырына басып: \"шыбын жаным, кулыным менщ\" деп куанганынан кезше жас алып тур. Женгем де ез дэстуршен жанылмай калжьщы мен езинн катарластыра жур1п соз арасьщда: — К,альщдыгывды айтпай,дэнене демей ала келгенсщбе? — деп сыбырлап та улгердт Мен ынгай бермедш, оны жепешем угыш койды. Анам t o r e уйге ыршдер деген ишарат 6uiaip.oi. Жецгеме бурылып: —Эй, Токбала, ана куйеушдзтез шакыр, коныртоктыны тез жайгап ж!берсш 0 з щ де шапшанырак, кимыдда, уй-ини! жендесТ1р, - деп буйыра сойлед1. Мен уйден орындык алып шыгып Тайланга уеындым. Есйсалдыабыр-дабыр. Kopuii-коландар мен улкен KicLiep 9уел1 маганбурылып: \"К.арагым,Турганбек, аман-есенкелдщ бе, ден-саульпхщжаксы ма?\" —дейл! де апама карай ойысады. Анама: \"Батан келш козайым болдын ба, куанышыцды узагынан суйишрсш\" деп езш-вз1 енлмеге Kipicin, дабырла- сып жатты. Сезорайы келгенде: \"Батан 6ip кызды epTin KenTi дейд1, келш Tycipin жатканнан саумысын\" деп те кагытады, оган апам: — Heci бар, келш окелсе дурк1ретш той жасаймын, - деп кокиланып, жецетмеши. — Балацнын базарлыгынан ауыз типзсейш1, мат келш катады, ертерек кетейш, — деп дэметушшер де бар. Ауылдын мундай одетш жакеы бетсмш Соны ойлап жол- жонекей кокбазарга сотый, жемю атганмын. К,апшыгымды апама берд1м — Окуда журген батанын базарлыгы канша болушы еш. Мо, экелгенш кездерщмен корщдер, — деп капшыктагыны ортага аударды да тугелдей ту-татакай стш белкке сатды. Бэрййн 6yiipnepi кызьш, жамырай кулкш , мэз болысып калды. Yйренген эдетш бойынша ерте турдым. Терезеден тыска кез тастадым. Кун жадыраккы корпии Беы-колымды жуы- нып, танертенптаза ауаментьшыстауга шыккаты жатканы'мда Тайлан да тебе керсетй. Khuiui алыпты. Маган жакындап: — Кайырлы тан, — дед!. — Жайлы жатып, жакеы турдыныз ба? —Тамаша. Ертерек каб!рбасьшабарыпкайтпаймызба? — деш сураулы пнпшмен. — Жур, барайык 287

— Мен гулд1 алыл шмгайын. Bi3 ауыл сыртындагы K,a6ipre карай бет алдык. Bip кун бурын жацбыр жауып, жердщ шацы басылган. Киыршык ку.мдак сокпакнен орлеп, доцестщ кунгсй етегшдеп зиратка кслднс. Ыгы-жыгытомпснпктолып жазыр. Жорабектщ Ka6ipi luerrcyipcicre TCMip шарбакпсн коршал1ан, сур мэрмардон ссксрпош орнатылган. Сурспойыпкойылган.Томенпжагына \"Интернапноналист-жауынгср Жорабск Казанбаев\" деген создер кашалып жазылган. . К,ыз Ka6ip басында сЬтсйш турып каллы. Eki Koii ссксрткштгсп сурстте. Журсп налалы. Жан сырын uukcGyriii, ynci3 TyflLxai. Жанарына ipKliren жасты кол ораматымсн с у р т ш т с п , cpiiuiepi Дф-Д1р етш бей-жай куйге TycTi. luii- бауыры езшгендей eriiin, муцайып турды. Тенселс басып ссксрткйнкс такау барды да: —Аяулым Mciiin, кайран Жорабепм, срскше жаралган жан сиякты сдin, арманына жетпсй кетгщ-ау. Т ап и р тЬспмгий Коспады-ау. Жаным Жорабепм, сагышгым, ацсадым озиии. Kcuiirin келгенЬий кеипр. Ж у р с тш ш дурспш ест1лin бс? взщ д сп лу пЬ кагып турганын карашы. Б таны скдлы , 6ipre отшзген кызыгы мол кундерде сске Tycipin, доцбекннп жатсын ба? Кетсрнн басынды, котсрнп, Дндарыцды 6ip корсйпн. Калайшаб!ржола коштасамын, калайша киямын Ой, кссспатты сум согыс-ай. Мсндс нс куныц бар осы. Эксмнщ oKccinin канын тогш, анамызды ацыраткан едщ. Enai жан- жарммбола ма дегснЖорабекпжалмагапыцне? Он екшс 6ip гу.й ашылмаган кыршын жас eni гой ол. Калайша мэнгшиске коштастырдыц. 11с ошщбар адат адамда. Караты кун катан куриды, кудай-ау! Мен сши KiMrc назданамын, шмге еркслсймш, ардактым менщ, боздагым м с т и Катайша кош­ тасамын озщмсн. Кайтсйш, мандайыма снгызбады-ау сум согыс. АктыкдсмЕм бггксншс у.мытпаспын мен сет. Керйспм, Жорабепм менщ, кош бол. Осылай деуге бас шйргеитагдырга нс дейш. Одаи баска колымнан келер шара кайсы? Сеншен коштасканыммсн махаббатынды, демберетшрухынды,асыл да жаркын бейнепш олс-влгеншс ж у ретш е сактаймын. Друагыпнанайнатдым, курбым, руханн нсмсщсенсшй Кош, адат махаббатым, топырагын торка болсын, - деп шггей Ky6ipncreni Tc6ipenicncn соз болып, сыргка катай шыгып жатканын oai дс андамайтын тор1здг 1штсн тынып, пстснс толганган кыз кулпытаска орнатылган с у р е т алакаиымсн айматан, кушырлана cyfiuii ксп, суши кен... Каладанэкелген 6ip шок ry;mi кулпытас уетше койды. Ka6ip касында басын niii, аза тутып, унсЬ турды. Мен дс кыздын касында катар турып, жауынгер жолдасыма тагзым етт1м. Тайланнын кейрепн оксж кысты. Молт-молг стксн коз 288

жасы сур мэрмэрге тамып жатыр, тамып жатыр... Меи кызды колтыгынан демеп, жубату айтгым. Ауыр курсйш. Kacipcri женшдегендей. Козжасынсурттескергюшке кимас кещлмен карады да Lirepi карай шби басты. Мен Тайланнын конппн жубатып, жан куйзелгсш сей1тшекип болып кырга карай серуендеп кайтуга усыныс жасадым. Ол оган Keaicri. Знраттан узап кырга карай шыкканбыз. Табигат прлш не куз ез устемдитн журпэе бастаган. Бурын мынау жайпауыт- тау кыр безз кулпырып, жазыгында кокмайса ат жалындай жапырылып жататын кау moirri куйкалы жер едг Ушы- киыры жок адыр онз тускендей сургььтг. Жазгы аптапка шарнылыл кенсзсс1 кепкендача актандактанып, кумдауьгггагы жусан мен жантак та курап, белдеу-белдеу боз буйрат куан тарткан. Opipeicre ту к п кабак жартас бу;|дырайды. Bi3 кигаштапа ерлеген биЬс децес уст1нс котср1лгенде кацсык iiic кещрдекп жыбырлатгы. Ke6ipciren майда liioini кут1рлете басыи, езараэзпдссш келе жатканбыз. К,апер1\\нзде ешнэрсе жок-тын. Bip мезетге кутпеген жерден Сарыозсюзд батыс жагындагы коцыркай тасты кырат манынан жср-кокгi солкылдаткан Kyurri думлу естпгенде зэре-кутымыз калмай састык. Bipcy кеудешзден нукын калгандай ез-ез1м1зден тенселш 6api.in, шалкайып кулай жаздадык А як асты дуцк еткен катты дауыс Тайланды тштен шошындырганы сонша- лык менщ бауырыма тыгылып, кушактай алганын 031 де байкамады-ау деймш. Зыцьишап жеткен cLucinic унйюн кулагымыз тунды. Думлу шыккан жакха козсалдык. Таяктастамжсрде алый шартэр1зденген кызылжаркын жалын туйдекгелш аласапы- ранданып, жогары аунакшып барады. Эуелдс зацгар квккс карай зулаган от шоктары аккан жулдыздай жерге Kapaii кулдилап, жан-жакка шашырады. Аспанга умак-жумак туйдектеле кетерьзген алып еацыраукулакгай сургьиггтутш булты же.гшн ыгымен батыека карай ойысып, эр жеpi жыртылып, селдареп калкып бара жатты. Ауаны жагымеыз ;iopi uici жайлады. Кулакка жагымеыз еетшген думпудй! yni TGHipeicTeri, табигат тынысындагы тыныштыкты бузып, 6ip сэт болса да т1рнат1ктщбей-берекети1 KeTipiii, зэре-кутын алганын кара­ ты . Окыстан шыккан дыбыека жер-кок дур cLiKbui. Жанушырган гурш тербелш барыл басылганымен табигат ripniri мазасыздык куй кешкен ед1. 19 — 3085 289

Кдсымыздаты агаштан 6ip топ торгай шырыл кагып, тым- тыракай ушып, тоз-тозы шыкты. Ауыл жактан ит, кум арасынан каскыр ульщы. Кус бгткен кикулап кетл. Кырдан жылкы юсшедт Жон беткейше каптагап кой дур етш уркш, 6ip-6ipine тыгылып, кушсщен жанылды. Bi3 тозанга боккен Konipciren кацсык ш е л ауаны жутып алкындык Журепм1з кабынды ма, басымыз айналды. Бейкам жаткан сулама даланы жакгыртып, TonipeKri дур сшкшткен капе.тщепбсйтаныстатосын з1рюлдщдумпушен сескенген кыздыцбойы калтырап, кепке дсйш езШс-ез! келе алмайтурды. Шошынганкыз: \"Бул не деген сумдык\" деген- дей маган урпиш карадыда журегЬмнйцусына басын койьш, жабысатуст1 Бауыры.штьпъипан кыздын шашыпансипадым да: — Урейленбей-ак кой, бул б1здщ кулагымыз уйренген едет. Сотые ракеталарын осыпда жойып жатканын естпен боларсьщ. Мынау Сарыезектепсшцыжарылыс. Буданкейш бейкунэ TipnixTi жарылыс жангырыгы Т1т1рентпейтш болар еппомде. — Жер бетшдеп кан тегетш карулар тугел жойылсашы, Ш1ркш-ай. Таза ауамен тыныстап, куннщ нурьш тана бойга сипргенге не жетеш. EKeyiMi3 тунгиык ойга бершгендей узак турдык. Кекке орлеген шарбыланган туман ceftliiiocipen, далада самая жел ecTi. Эзер есш жиып, езше-ез1 келген Тайлан: — Ауа райы не болып барады дейтпш жтн еститш ед1м. Сейтсем булддрш жаткан осындай зымырандар екен де. Жанап t 6ip думпудщ e3i осы мавдагы TipuiliiK несшщ берш есещлретш ж1берд1 емес пе. Жуйкеш де жукартып жаткан осылар-ау деуге межбур екенещ гой, — деп томсарды. Жотанын бинише турганда Тайланга: —Сарыозектж жшгген умгг1цболганекенеуелде. Соньщ ж1бш узбей, таныстыгымыздьщ тамырын теревдете берсек дегентшепмбар,—депемеурштанытгым. Тайланжайлап коз киыгын тастады. Жанары жаска толып тур екен. — Уйге кайтайык, апам 6i3jii кутш отыр, — дедш кещл аулап. Ол кез жасын суртш, жымиып карады. Жанарынан туда бойыма 6ip жылулык cesiMi тарагандай ссзЬшм 03iimi. Екеум1з кол устасып, ауылга карай беггедйс. 290

КДРЫМТА Алгашкы соби махаббат, Агылган шампан тер1эд|— Калыр МЫРЗАЛИЕВ Лпам аккецш адам. Ойьшдагысьш актарьш салмайьшша жадырай коюы киын. Мен оку 6iTipin, шаруашылыкка мал маманы болып орналаскалы куанышында ш екжок. Kyiii бойы айналып-толганып, сойлещи де журед!. Мацайлап кетсем болды, м е т кудды 6ip балага санай ма, бст1мнен суйгнл келш, кушагын жая колын созатын эдет! бар. Мен болсам сойталдай жйггпш. Соган карамастан ксйдс езш иmin бетйип тосамын. Апамныц суйгенше не жетеш. Kepuii-коландар да апамныц куанышына ортактасын, ерте-й-кеш уйге Kipin-шыгап жатады. Олар апамныц созта куаггай сойлеп, кецш ш котерта тастайды. —Т т аузымыз таска, Тебенбегщ сымбатты ж т т болып ocinTi гой, — д е й т келушшердщ Ko6i, б1рнйц аузына 6ipi TyKipin койгандай. — Eimi кулай жстк1зсс, келш Tycip де, колывды жылы суга матып, сепий жинасайшы 6ip. Оган апамныц кений кетершш калады. Арман-ойына осылар жетизетшдей дэмегойзенш, дэмете карайды. —Жасаган нем жеткердд гой. Осы алтынымныц жемюш жсссм деуий едим. Ендд мше, буйыртса тшепме жетер кун жакын, — дейш де шггей елденелерш куб1рлеп алып, — келш Tycipy де кашпас ецщ, — деп кокейксст1 умптащ liieTi шыкканына куаньта, ецгше желшш жаксылыкка жорып барып сабыр сабасына туседд. Будан кейш эйелдер anriMcci кыздар жагана ауысады. Бой жетш отырган бикештерлд санайды. Бэрджабылып келш маган калывдык тацдайды. — Э лл uierip кез Эл1байдыц кызы бойжетта отырган жок па осы, — дейд1 6ipi. EKinmici оны аныктай туста: — Кай кызын айтасыц? — дссе, yminmici: —Уйбай, Кудай-ay, улкеш элдскашан турмыска шыгып кетш c;ii гой. O.Tri адам noiaipi болып келген Kirai кызын айтам-дагы, — деп туп-тамырын копира сейлейдь — Аты кьм efli, сол бар болгардыц? — Осы кунп жастар атын дурыс агай ма. Катя дейме, Галя дейме, адам б ш л болмайды туге. — Баламсн бала жарасса, ecLviiiuie турган не бар. — Бесе деймш-ау. Сол кыз ж!б1 тузу бала. Ke3i ашык, KOKipcri ояу. Жургга озид салмакты деп этап жур, Tcpic 291

тс смес шыгар. Кеп кыздар шашын шолтитьш тастаганда ол кос бурымын бслше Tycipin, какан-сокацсыз басалкы журс\\ш, - дед! Эзнна тэтсй кызды коз алдына елестеткендсй козш сыгырайтып. Мше, 6i3;un уйгс жнналган ойслдер кыздарды осылайша сарапка салыи, озд1-оз1 дай-дай болып, узак сонар онпмегс ойысады. М а м соныц бэр1не мэз. \"Кептсп-комсктеп 6ip иман жуздкш колыма кондырсандар болды да\", дещй ку.тклреп. .Олгшдс гана сез болтан Эл1байлын xiuii кызы Багиламсн оз1мнщ де ойламаган жердсн кездсскешм бар. Bip шопаш мыз аяк асты катгы ауырып, дорнер шакыртгык. Коп кеппкпсп 6ip кыз жегп. Ллгашкьша klmhui kLm екенш ацгарган Kici жок, бар назарымыз сыркат адамда. Ак халатты элп кыз 6ip-eKi рст укол салыи, дор1 шшзген сон сыркат ж т ттщ жаны тыншьш, ыстыга басылайын лсд1. Уй iiui кощлдснт, от басы кещрсш сала бердт Bip- 6ipLvii36eH Ж1.тты сойлссш, эдепкщей смес, емсн-жаркын эзшдесе бастадык. Осындай сотгс дорнср кызга ацсарым ауып, жанарым кызга карай ауык-ауык аунай бсрд1 Тула бойына, коз сунсЬгтср сымбатына, денс 6iTLviijie сынай карап, шолып шыкканмын. Bip караганнан байкаганым, кнмььтына одеwi кербездЬс тон. Керш т кызга коз кумар гой. Кызыл шырайлы жузше кеншш тояттап, козЬп арбалып огыр. Кулын Mymcci де Kc.iicri-aK Табиги сулулыгына, жайдары да сыпайы нбалы мшезше, устамдылыгына, нэзнс унше, жылы созше шггей ToirriMui. Y зын шашьш кос бурым гьш opin, онысын иьпъшан асыра алдына туирген. Аккуба очш, буйрек бет, мойыдцай кара козд1 карындас екен. KipniKTcpin кагьш койып, сынгырлай тогшген xy.TKici ж у рстге шок Tycipin, алабурткан конштмде 6ip желж ccaLMi ояныи, кытыктай бастады. Онын уетше сыркагка корссткен курмеп, штипаты, акжаркын сойлсп, ашык кабак таныгуы, парасатгы инабатты.н.иы мен эдептшш коцшден шыгатынынын oai кандай лэззат! Ащарылып ангалдау турганымда: —Тебенбек агай, сэлэматсыз ба, —дегеш onri кыздын. YHi одем1, биязы cctLtju. Менщ тосыркай солемдескенвди ссзд1 ме: — Оку, оку деп журш ауылдастарьщызды умьпьщкырап не тосыркап калганынызды бшеемшк ксипрйнз, — дсмеш бар ма журтгын козшше. Аяк асты утымды жауап таба алмай тутыгып, тосылып ка.тгаш>1м. Олмегенгс кара жер. Кыз эбден састырды. Шеке шып-шып терлеш. Кипактап кызга карагыштай беремш. Жуз1 таные, шырамытып турмьга. BipaK капел1мдс аты 292

ауызга тусе коймай, ойы тусмрЕч Ki6ipixTefli де калды. Bip ксзде: — Ойбай-ау, сен Багила емессщ бе? — дедш бар даусыммен жерден ж ей коян танкандай. Ол маган парады. Мен оган жакындай тустЕч. Жуз1 жылып сала бердЕ Тосын кездесу тынышымды KeTipiii, княлымлы шарыктата женелдЕ — Кыздарга кардай боратып хат жазушы ец, Пылай басын 6ipuaipin шыгарган ештенен бар ма? Bipey шымшып ж1бергендсй журепм шы.м етгЕ Не дсп жауаи берср1мд1 б имей, туйыкка Tipe.iixi, абдыранкырап калдым. КонЕтЕч уйпа-туйпа. Багиланын айтып турганы рас. Мектептс ок.ып жургендс К.асым Аманжоловтыц махаббат жайлы елендерш K oinipin, оз атымды кейде шскесше, кейде сонына конжитып, талай жостыртканы.ч бар-ды. Онын 6opi балалык ексн. Ол \"онерден\" кол узге.п кашам. Ендт мына кыз: \"Жинагын шыкты ма?” дсп сурап отыр. Шыны ма, олдс кскесйй ме екен, онысынын мэнш толык бите алмадым. Сезш баска жакка бургым келш: —Онда сен кйпкентай снякты едщ? —дегененше болган жок, Багала озЕт мен кагьггпа создерге жатгыгын калган ауыл кыздарыньпт мшезш танытып: — Жнзттерге Караганда кыз баланын тез осетшш бшмеуш ме ен, — деп созтмд1 белит, кесе колденендедЕ Ewii не айтасьщ дегендей жымиган xyfti кеудссше кулаган бурымын аркасына карай жылжытгы. Таныс кызга жолыкканыма куанганмм соншалык елпЕлдеген котил толкыны астан-кестец болып, уян сезш оянып, елжтрей тускенЕч. К,ызды бала кундегтдей колтыгынан алып, кокке тис кетергЕм келдЕ Бтрак, оны щ ы эбестйс санадым. К,ызга таяу келш, eKi кольптан усталым. Колин тартып алар деп ойлаган сдЕч, ундемедЕ Кеудеа кврйстей квтерЕтш-басылып тур. Жуп-жумсак сушрйстей саусактарын кушарлана кысып-кысып койдым Неге екенш кайдам, ол KipniriH д1рЕтдетш, жетцл курсшгендей бодцы. Ыстык леп меш карпыды. 0 з еркш вз ыктиярымнан шыгып, бар ынта-ыкыласымды кызга твндтртп, соган ii.TiKTipin тур. Осы сотте неге тартьшшактайтынымды, жасканыи ыцгайсыздануымнын сырым взЕм де укпаймын. Кдшангы nepiiirre Miner танытамын. Осындай куптр киялга берЕпсем-ак журегЕм тулай жонеледЕ Асау ceriM алкымдап ойымды уйьггкытып тур. Кеудемде 6ip отгы агын бар. Онын жалыны тула бойымды орттей шарпиды. К,ызынганым соншалык тауекелге басып: \"взЕчд! кашанга туткындаймын, сагымды 293

сезшмен азаптанып, сенделе бергенше, кайдан шыкса оннан шыксын, мекгепте талай алысып ойнаган кыз гой, Ka3ipбауырыма басып, кушарлана суйт алсам, кайтср екен! Мумкш алтын сацдыгыныц кштш табармын. 1шю дунне сырын ашармын\", —деп оз1мд1-езш кайраймын. Лыксып келш, калган асау сез1м журт кезшен кымсынып, Kepi шегшедь0зш де клял тагшш тежеп, сабыр сактаганыммен кыздын жумыр денес! магниггей тартып, тозш1мд1 баурап барады. Кызга жш-жш коз саламьш. Олда жанарьш гоцкере карап кояды. Кеудемдеп алып-кашпа сез1ч ушкынын лап тутандырьш, жалыны шарпиды. Менщ кадалып карагыпггай бергенЬии ацгарган кыз: —0зщ де 6ip отауга бас иелйс жасайтындай жшт болыпсын гой, —деп кагыта эзшдеп, жымия кулдд де, ып- ыстык алаканымсп Kepi ка11ырылган шашымды коз алдыма кулатгы. Cofirri де жайрандай кулдз Кунге сол тотыккан жуз1 алауланды. Денсмнен ток еткендей болып мен турмын. Багиланын жылы co3i квни1мш жслпшд1рш ж1бсрш. —Иэ, оган жарадьп<,кой, 6ipaK, сол отаудын жийаздарын жайнатар аруды колга Tycipe алмай жургсн1м1з. —Ол озпцзден-дагы. Эйтпесе, кыран шмейтш кус жок... —Дурыс кой ол, балапан канат катаймай жатыр ма... —Bi3 енш журсм1з, сыркат Kici кипкспс тыншыды. Орталыкка жетизу керск. Ал сауболып турьщыздар, —дещ де, Багила жедел кемск машинасына бстгед1. Олар журш Kerri. Мен калып койдым. Ештене айта алмадым. Кеудемде канат каккан эде.\\и ушггср жамырасып жатыр. Жан-жагыма коз салсам, кун екпише кулап барады ексн. Бедш асып кеткеи машина rypmi талып естицц. Bip асылым колга туспей узап бара жаткандай koiujiLm кулазып качды. Bip мекгепте окыган, тай кулындай тел ескен Багиламсн бес-алты жьищан сон осылай ксздестВм. Булайша узак уакыт кездеспеу1м1зге себсптср де бар. Мен институтка тускен сон апам корни ауылдагы Кайнагасыньщ жаньша кошш барган-ды. Coifrin конысымыз алыстады. Ал Багала болса баска 6ip калада мсдучнлищеде окыпты. Жазгы каникулда ауылга Kc.iin журш, дидарласуымыздын 6ipflC-6ip cori туспепт1-ау байкасам. 0 л п кездесудсн сон ойланып калдым. Мекгепте жургенде бала екснб1з гой. Кыздармен арсаландап 294

оннаганымыз болмаса, квп нэрсенщ парный байылтамап- пыз. Оны жапа ацгардым. Эйтпесе, Багиланын мундай KYflipeiTi касиеттерш сол кезде неге байкамаганмыи. Сейлегенде eici бетшщ бал-бул жанып, бота кездершщ жанарынан ушкын атьш туратынын неге кермегенмш. Он жак самайынан томешректсп aim 6ip кшкене мещн неге белл етпегенмш. Эй, балалык-ай, ангыртсын да, албыртсын-ау. Эйтпесе... Осыдан бастап кешл1м б1ржола Багнлагаауды. \"Кореем, 6ipre болсам\"деп елендеп 1здеп, ынтыгамын да турамын. Журепм де байыз таппайды. Оньщ уетше апамнын coai камшы боп жур. \"Келш Tycipin берсенип, осы ауылда дорйер к.ыз бар. Озш ел кашрлейдГ дегенш кунде болмаса да, кун аралата естимш. Онсыз да кокей1мде туратын 6ip- ак ес1м пайда болды. Турып та, жатып та ойлайтыным да, армандайтыным да Багила. Зоотехниктщ жумысында тыным бар ма, Toftipi. Yй орталыкта болганымен, ылги отар аралап, сабыламыз да журем1з. Айдын сокгы кундер1 мэл1мет тапсырып, торт- бес кунге гана уйге бас сугуга муршам озер жетед1. Онын езпше де кол калт етпейдг Кун кетерше кенсеге тумсык тыгып, кас карайга1ща 6ipaK шыгамын. Кей кундср1 отардан кеш оралып, уйге ел жата жетемш. Ондайда кошеге шыкпак т у т жолсокты болып, тамак шуге мурша келмейдц, сурше жыгыламын. Уакьгг тапшылыгын корш-ак журмш. Былайша карасам асып-тасып жаткан жумыс та шамалы. Элде тэж1рибес1зд1г1мнен бар уакытты уттырып, не болса соны шукылап отырып калам ба, ofiTcyip Багнламен 6ip жуздесудщ кисыныи Ke.nipe алмай-ак койдым. Кейде: \"Yftuie неге бармаймын, коншьмдегпи актарын айтсам кайтеш осы\" деп те ойлаймын. Оган келгенде батылым жетпей ме, элде отш1м жок па, орнымнан кетерше коюым киындау. Ой агынымен алысып, арман толкынында тербелш, киял киясынын шынына ермелеп жатып, козЬм талады, эбден талыксып барып уйыктап кетемш. Бар бтрер1ч отарга шыгып бара жатып Багила жумыс icTcfrrin аурухана алдымен отемш. Онын озщде 6ipey-Mipey корш калмас па екен дегенеш, куыстанып бнем. Остш журш Багиламен екьуш рет жуздеетш де. Мен де, ол да сыпайгершинктен epi аспаймыз. КулшЫреп карсы алып, кол булгап шыгарып салады. Асьпыс жургенджтен бе, кыз жанында байыздап турып жарытып ештене айткан емеепш. Ойларым кеп-ак Bopi тар корага камалган койлардай кокей1мде тыгьшып, 295

итермслсп турады. Айтуга кслгендс калам скенш кайдам жасканшактай беремш. KeGine асыгыстыгымды сылтаура- тып, кнпактап каламын. Соны байкаган Багила б!рле: —Cii-ак осы мурньщьпдан шаншылады да журе;й екешлз, кашан кореек те коян каштылап турасыз, - дегсш бар. Мен оган энтек кабагымды шытып: —Б1здщжумыс тузде гой, оньщ уетше шабарматнылыгы коп-ак, —дей саламын. Багиланын ашык сейлейтшше ризамын. Пнгылынын эржет е.мес екенднтн кабагынан танимын. Кобше-кеп кецшме медсу тутатыным да сол. Bip куш жастар комитет! шакырады дегеше барсам, 6ip топ адам жиналып калыпты. Багала да бар. Кудды маган сактап койгандай касында 6ip орын бос ексн, соган отырдым. Жастар жетскшкл ауыл онерпаздарьшыц кушьмси ойын-сауык кеinш огк1зу KepeicririH айтты. Бутан келгенде кысыла коймаймын. Инстнтутга талай сахнага шыгын, домбыра кулагьш бураганым бар. Багилага онсрБмд! 6ip корсетш калатын болдым гой деп, орайы оньшан келген юке нитей куандым. Жиналгандар арлы-берл1 nixip.iecin, сахнага \"К,озы Корнеш —Баян суду\" спектаклш шыгарудм yiirapbicTbi. Айтыдды, болды. Кейпжерлерд! белнлтк. 1с сотшщ туеш келе жатканын карашы, маган Козыныц, Багилага — Баянный poni тшй. Дайындык басталып Kerri. Багиламен эбден сухбаттасып, огкен-кеткешй сурасып, бнйсш алдым. Бул кызга деген ынтыктыгымды бурынгыдан да артгыра Tycri. 0з1чс вз1м тежеу салып, сыр тартып, тамыр басып журмш. Баскадай алабетен Tic жарган жер1м жок. BipaK, Багила кекейшнен кетпейлг Б1рдс мен спсктакльге дайындык уетшле: \"Byrbi жер бетшде жалгыз ауыз гана соз бар...Ол — Баян. Жел — Баян деп ызындайды, кол — Баян дсп тецселсш, езен — Баян деп агады\", —дей келш: \"Тау — Багила деп кущрснедГ дсп калганым бар. Багала жуз1 албырай кызарып, жымнды да койды. Сол кезде журегБм лупвдеп, кеудемд1 алаиат куаныш кернеп, тентек тулпар зззгшьмен алыскандай болып калганмын. Сабырлы сарьш бар шгоще, K03i ашылмаган булактай булкынган e;ii. 0crin жургенймде, 6ip куш icriii coTi туеш, онына келе койганы. Багнла шопандар кауымын аралауга шыкнакшы болыпты. Оны маган бастыгым айтты. К,асына Meni косып ж1бермекпн болган ойын бйнаре келш: — Барлык малшыларда болындар, — дед! бастыгым пысыктап. — Осы сапарды пайдаланып, шаруанды GiTipc кел, отарлар бойынша мал есебш ала жургейсщ. Бурылыстагы 296

малшылардыц жолын киынсынып, сокпай ете шыгын журмендер. Кейт сез болып, ауданнан келген окшдер кулагымызга тыныштык бермейдг Балалык жасамай, асыкпай араланлар. Башламсн жакынырак жугыса коярлык тетис таппай, кездесудщ ретш дс, сылтауын да келпре алмай пушайман куй кешin жургенде сатшщ гайыптан тусс калганына куангаиым соншалык, бастыгымнын созш аяктатиастан: \"Кун болады, 6opi де конттдепдсй орындалады\" дей бершпт. Бул деrenin мулдем кутпеген жэй. Мупдайда неге болсшемш, дгггеген ойымнын тобесшен деп тускенше колка салдырып кайтемш. Коплен кутш, cxi козш торт болып коктсн 1здеген1мнщ e3i осы емес не. Багиламен 6ipre жср шарьш жаяу аралап шык лесе де карсылык стермш бе. Касы.мда Багила журсе арман нс. Тебем кокке жеткендей болып кецседен тез шыгуга асыктым ...Улкен кара жолга тусш тартып келем1з. Касымда акку сынды сыланып Ky.iLvicipen Багила отыр. Иыгмма суйенш, жещл тыныстайды. Оган емекси караймын, бст-олпетшс телмфе ушлемш. Бойымлы тегсурЬш тьисым куш бнлеген. 0з1\\№-оз1м сабырга салып, тоз1м1мш пзгшдеп, ыркымды еркшс жЮермсй тежеп келемш. Эйтпесе бар гой, сез!м1ме шок тусш, куштарлыгым кайралын, уетара жузшдсй кылпнды. \"Суйстпшп1мд1 айтып, icTiii басын ашмм алсам ба екен\" деп те окталамын. Ырак, tlum 6aii.iam.iii калгандай, ойларым комей1мнен 6epi шыкпайды. Тэтп ссй.мдер1\\1 тугырлы таска согылган тещз толкынындай cepuLiiii келш, ксйш тебедг Бапшанын не ойлап келе жатканын кайлам, менщ кощл1м бей-жай. Алга уншгенгммен, ушлзбш I»ipaK нитей тшдссш, ойлап, арманлап отырмын. Денем 6ip ысып, 6ip суынады. Белес-белес кум айнала. Алыстан бip отар кой корЬщг Кум араеынан кшз уйдщ тундпт караяды. Тутш шыкты будактап. Машина соган карай салып урып келедг Багилага урланып каран коямын. К,ыз да dip TOTri ойлардыц кушагында отырган Topia^ коршед1 маган Б1з озен жагасындагы шопан ауылына жеткенде жуддыз жамырады. Аргы бетгеп малшыларга машина бара а.тмайтын болтан сон осында конуга келютЬс. Yйге юр;пк Алты канат ак отаудын горище Багила, сол жагында сэл томешрск мен, оц жакта уй n eci отыр. Аргык-ауыс сон жок, биязы кслшшек. Шац жутып, шол1ркен келгендЬсген бс, олде Багиламен 6iprc ипкен шай домшрек болып кстп мс, ofiTcyip сэры самаурынды саркып барып 6ipaK тоцкердЬм кесеш. 297

Тамактан сон твсек салынды. Ынгайына карап турмын, Багиламен катар жататын турш бар. Кептен кутксн коксйтесп арманыма жеткен жер1м, кисыны келген сэп осы шыгар дсп нитей кылмыццап коямын. Багиланыц кокеййще не галамат болып жатканы езше аян, менщ ойым буырканган тещздсй астан-ксстен. Журсп кургыр езшше алып ушады. Алуынды асау ойларды акылга кендару дс киынга туст1. Жумыр ксуде кез жанарымды куШйрт барады. Тайдыруга шама жок. Дем алганы ссттеда, Шыдамнын шынында турган сияктымын. Ойым сан-сакка жупреда. ТЬнмнщ ушына: \"Сары майдай толыксып кыз жатканда\" деген халык олсцшщ жолдары орала береда. Дртынша орайы кслш турган осы кеште кыз корпссше xipin барып, жылы кушагында жатып... \"Багила, мен ccni катгы унатамьш, ку Ti3CHi кушактап жургеп1м жстер, скеумЬ былай кол устасып, бас косалык\"... деп айтсам ба деген ой-арман кайта-кайта жылтындайды. BipaK оган батылым бармайды. Жаксы ниетгер1мнщ бэрш 6ip шсткс сырып койьш, ез1мд1-оз1м тежеп... \"К,ой, Тебентек, саган сыр айтатын жср осы шопан уйшщ Topi ме ед1, бул бак uni емес. Bip тунп албырт ссзшнщ кулы болуга калай дэтщ барады. Кызбалыктьщ кызыгы шамалы, квцшщ калып кояды. К,уны арзан 6ip сэггйс нэпсйе билетпе езщд1. Бэрш адамгершшйспен icre, акыл адастырма. Буйырса телул1 сьщарьщ осы кыз болар\". Осындай думбшез ойлардын тэшрегаще децбекшимш. Журек буган жубанар емес. Т э т ойлар Т1згшшен алысып, устатпайтын сагымша булдыраган ой отына какталып, койлы ауылдын балапан коразы алгашкы шакырганга дейш кез шмедш. Мугдарлауымша шолпан туган шак элетшде талыксып барып уйыктап кетинмн. Ертсщт шайдан сон езсннщ аргыбетшдеп малшыларга колиспси журуге тура кедд1. Оны Багиланын калай керетпгдйш 6iuriM келш: — Лтка мыкты отырасын ба? — дедш. — Житткс онайлыкпсн карымта ж1бере коймаспын, — деш ол сен1мд1 турде. — Жур, кеттЬс онда. Ж1бер ат басын. Бул ешрдш киясы да, 6eni де, адырларьпшагы жымыскы койнаулардын 6opi де маган бес саусактай таныс. Талай тунделетш журген жер. Судан еткеннен кейш жол eacuai бойлап отыра-тугын. Соган тусш алып, жуйткггш кслсмп. Алдымыз кен жазык. Жол да 6ipreric. Ертенплйсге аспан кеп шокпьгг-шокпыт ала булт еда. 298

K.aiip ыдырап жон-женше кетксн. Айнала тыныштыкта. Алыста тыраулаган тырналарДзбеп кершедг Адырлар жоны каптап жаткан кора-корамал...Тещрек жусаннын кершсал nicuie толы... Келге шуйинл келш, шанк criii аспанга шарыктай котертген епз шагала, жасыл жапырак. арасынан шырыллаган торгай уHi табигат симфониясын тартып жаткан тэр1здг ОдеMi Корине кез жауын алады. Дала самалынын ж1бектей жумсак леб1 жшт кушагында туншыккан кыз демшдей Тещрек бусанып тур Бояуы канык табигат корки! тамашалаган 6i3 астымыздагы сэйгулистер ауыздыгымен алысып, сай табанынан кокке шаншыла котерпген тутиш бетке алып кслем1з. Кызбен узен.г1 кагысканыма тебем кокке жеткендей желпшш, ару кецтш кайтсем доп басамын деп мысык домелi ой мазалай бередг —Таза ауада серуендегенге не жетеш! — дед1 Баппа кок жиекпен комкершген ашык аспан KCHicTiruie коз тастап. —Ат ycTi кощлш серг1тед1-ак кой, ппркш! —Аткумар болсан б1зди( фермата ауыс, —дедин озшнщ беделiwii 6ip кетерЙ! тастагым келш, —Сэйгулиаердщ ец тандаулысын белдеущнен кет1рмей кояйын. Малшыларды ocTiii 6ipre ара.лал турамыз. —Фермага ауыссанес1бар. Онсыз да ай сайын аралаймыз акыр... Аратдагы малшылардан туе кайта оралдык. Кен жазыкка шыккан сон Багалага: —Мына дала тактайдай екен, ат басын ж1бершк1реп алсак кайтед1, —деу1м мун екен: —Ат, мен кеттш онда, шаныма кемшш калмай, куып жет! —деп тепешш, камшысын котсре берд1. — Мунымыз кыз куу болды гой онда. Жонынды камшынын оты дуылдатып журмесш. —Куып жетсен аямай-ак кой. Кыз узай берд1. Естшш дегендей дауысымды каттырак шыгарып: —Куып жетш, ахды.ма енгерш кашеам кайгесп!, —деп коксй1мде кептен журген арманымнын уштыгын осындай тапырак кезшде 6Luiipin катдым. —Мейлщ. Кыз дауысы ат дуб1ршен кулагыма талып жетп. Мен де атка камшы бастым. Багала ер басына енкейш, ат сауырын камшысы.мен сипап койып, ызгытып барады. Сэйгулiii тартылган жебедей атылады. Мен эуелде кыз узанкырасын деп ат басын ipixKcn ед1м. F-Hfli еркше коя берйт, 6ip-eKi тепешш 299