БЕК ТОЕЫСБАЙТЛЫ ТАНДАМАЛЫ :: Алматы “Жалын баспасы” 2005
ББК 84 К,аз 7-44 Т 50 Казахстан Рсспублнкасынын Мэдениет, акиарат жане спорт Minicrip.TiriHin багдарламасы бойынша шыгарылып отыр ТАЛДЫКОРГАЫ, / ОРТАЛЬНСТАНДЫР! (И(у К1ТАПХАНАЖ \\ Q Тогысбайулы Б. Т 50 Таддамалы. Том 1 - Алматы: “Ж алын баспасы” Ж Ш С , 2005. - 288 бет. ISB N 9965-693-19-6 Кернеют жазушы Бек Тогысбайулы “ Таццамалысыныц\" fiipiinui томына кезшде калин окмрманшш, одебнет сыншыларынан аса жогары бага алган “От пен кул” романы “Кдмауда” деген жана атпен жарняланып отыр. Бул романда отксн гасырдын жнырмасыншы жылдары томенп 1ле озеш бойындагы Эюмбек бай. онын inici Кобсн Камаудеп аталатын олкеде кенссоюмепнщтапсырмасымен журген уш чекиспжоне оларлын туткыны ак офицерш олпруге катай можбур болтаны, ар-намыс yuiiHайкас. айдатада атылган Эюмбектш кызы Базиза тагдыры. шолак белсено! Коразбай opcKCTrcpi, жана OMipain бслссшн KypecKcpi МеШрбек, кедейлен шыккан жалындыжасТурсын, т.б. адамдардын кым-кигаш ouipi шебербейнеленген. \"Той устшдс\", \"Актоты\". “Жубаныш\" агтыповесгердсдс отксн гасыр ортасындагы ауыл аламларынын эркнлы тагдыры тамаша сурсттслген. “Кумбел хикаялары\" деген жалпы атпен бершген энпмелерас ор турл! OMip талкысына тускен адамдардын 6cfliicci бар. Суйген жарта алаллык. достык. махаббат сезьчдержс cyflciiiccia. т 4702250201-05 5-2005 ББК 84 Каз 7-44 408(05)—05 ISBN 9965-693-19-6-(т.1) © Бек Тогысбайулы, 2005 ISBN 9965-693-18-8 © \"Жалын баспасы\" Ж Ш С, 2005
ЖАЙСАН, Ж АЗУШ Ы Ж азушы болуга бала кезш ен талпынган Бек алгашкы “ романын” он бес жасында жазган екен. “Жас таланттар” деп аталатын колжазбаны оз1мен мектепте 6ipre окитын достары жабыла Keuiipin, б1рнеше дэптерге толтырган сон, белш жшпен буып, Кдзакстан Ж азушылар одагына жiбepreн. Оны сол кездеп аспирант, жас сыншы Айкын Нуркатов окып шыгып, бозбала каламгердщ талабына тан калады: “Тогысбаев - эдебиет дуниесше кулаш урган, кияга талпынган, улкен ойы бар жас ж азуш ы, — дейдй - Жас ш амасына Караганда linre, ocipece халы кты к тш ге оте бай. О нын ш ы гарм асы нан He6ip ш е ш ен .кан атты свзд ер д 1 кездеспруге болады. С оз коркем шыгармадагы ен басты элемент бсштандыктан, жас жазушынын тш байлыгы мол болуы одан улкен умет кутпредь Ж ас ж азуш ы пей заж ды к керйпстерш беруге я гни табигат KepiHicrepiH суретгеуге шебер екенш пн ангартады. О н ы н бойында тапаппен 6ipre лаулагалы турган от барын да байкауга болады. BipaK сол талантгы н к о зш аш у уш ш оны тэрбиелеп, ocipyre конш белу керек. Ж ас жазушынын 63i де 1здену, уйрену, эдеби етп к 6LniMiH молайту жолында кеп ойланганы ж ен\". Ш ыны керек, он бес жасымызда керкем эдебиетгщ бшпр сьшшысынан кайсымыз осындай бага алдык екен? Назар аударынызшы: “ Халыктык тшге ете бай” дейщ. “ Табигат KepiHicTepiH суретгеуге ш ебер” дейд1. “ Бойында лаулагалы турган от бар” дейдг Коркем шыгармага будан арты к не керек? Эрине, адам образдарын жасай бшу кажет, килы- килы тагдырларды суреттеуге маш ы ктану керек. Ж ас, балгын каламгер дел осы туста сур1нген екен. Онын колж азба “ ром ан ы ” ю тап етш жариялауга жарамаган , ерине. BipaK кандай би1кке талпынган десещзнп! Орта мектепте окып жургенде Бек пьеса да ж азган коршед1. BipaK Айкын Нуркатовтай емес, рецензия жазган Капан Са- тыбалдин аям ай согы п салы пты . “ К азакстан nHOHepiHe” ж1берген олендерш Сансызбай Саргаскаев кайтарьш тастайды. Сойпп керкем шыгарма жазып, он бес жасында дуниеш “тан
калдыргысы” келген Бек Алматы облысыньщ Баканас ауылынан астанага келш, он алты жасында КазГУ -дщ студент! атанган. Журналистика болтмшде эдебиег п э ш де жакры журеда екен. К дзак фольклорынан Мукдннын 03i - улы Мухтар Эуезовтен тел1м алады. “ Эдебиетке Kipicne” сабагынан болашак академик Зейнолла Кдбдолов дэрю окыган. 0нер женшде Аскар Токланов курс журпзген. Осындай адамдардьщ алдында ж у р т ол уш-терт жылдай жазуын токтатыпты, бипмш, ой- epiciH кенейтуге тырысыпты. Содан жиырма жасында тунгыш керкем шыгармасы — “ Акку кеда” деген энпме жазады. Бул эн п м са Ш ынгыс Айтматовтьщ, Эбдажэмш Нурпешсовтын назарына ш ш ш , мактау с ез естида. Ш ынгы с Айтматов арнайы хатжазып, былайша бага 6epimi: “Жас прозаиктщ \"Акку колГ’ атты OHriMeci маган ecipece унады. Автор ©гегали картгын тагдыры мен табигатка деген щ к эр ce3iMiH 9cepni баяндапты. Елушнн жылдардын екш ип жартысында айналамызды коршаган ортаны коргау проблемасы кдз1ргшей курдел i емес еда, эйткенмен ж ас жазушы осьгнау такы ры ш ы сез1мтаддыкпен таба бшген де, е з с езш айта алган. Сол кезде мен оган бьшай деп хат жазган едам:“ Б арл ы к эн п м е л ер щ н щ ш индеп маган ocipece унагандары “ Акку келР’ мен “ Операция” , ©те-моте “Акку колш де” барлыкдетальдар оз орнымен колданылган, мунда ар ты к еш н эр се ж о к Ал, енд1 бул — с ен щ алгашкы ады мы н болгандыктан, оз1не т1пейпн!м: уакьггынды боска о п азб е , жем1сгп енбек ет. Ештецеге ерш бе, сияны да, кагазды да аяу каж ет емес. С е н щ ж аркы н дарын и е а екен1н каз1рд1н озш де к е р ш ш тур. С ен табигат пен адам поэзиясы н эдем1 сезшес1ц- Бул — кы мбат касиет” , — дейд1. “ Ш алгайда” атты 6ip то м ды к тандамалы сы на ж азган алгысез1нде. Кыргыздыц элем таныган жазушысы жас Тогысбайулына осылай бага берсе, казакгы ц улы с е з 3eprepi Е абит MycipenoB 6ip томдык тавдамалы шыгармаларын сыйга берш: “жана талап, жас умгг” деп жазыпты. Эдебиетке атгаган алгашкы адымдарына осындай бага алган Бек будан былай онды- солды буркыратып жаза бермей, эр туындысына аскан зор ж ауапкерш Ш кпен караган ы на курдастары — 6i3 куэгерм1з. К ерк ем эдебиет саласындагы елу жьшдан 6epri ен беп маган етене таныс. Tiirri жасы елуге толгавда “ К азак эдебиеп” газепне арнайы макала жазып жариялаганым да бар. Сонда Б ек 6i3re HeciMeH кы мбат? Ол —ен алдымен майталман прозаш ы . Бект1ц кдламынан бупнге дейш отызга тарта керкем энпме, жиырма шакгы повесть-хикаялар, eici-уш роман туындаган екен. Булардын бэрше ортак такырьш анау деп айта салу киын, сондыкган непзп шыгармаларына кьдакаша да болса шолу жасасам деймш.
Бек шыгармаларыныц ец басты такырыбы —адам тагдыры. Бурын \"О т пен кул” , KciiiH “ Кдмауда” деген такы ры ппен жарияланган романы сонау жиырмасыншы жылдарды кзм- тиды. Ресейдеп К азан то н керю н ен кеШн к азак ауылдарына келген жаца oMip, беймагим когам орнату унйн курес беймарал жаткан един шэт-шэлскешн шыгарганы б е л гш . А гайы н- туганды, жекжат-журатты тапка б о л т , анау - кедей, мы- нау - бай, анау - кансоргыш, мынау - бейш ара каналушы деп Gipinc 6ipiH ай дап сал ы п , 6ipiHe 6ipiH ж ау кы лган заманнын суркия шындыгын Бек езш ен бурын жазгандар- ды мулле кайталамай, жацаш а, тьщ козкараспен бейнелсй алды. М ысалы онда “ бай - ж ам ан ” , “ кедей - ж аксы ” деген атуст1 с о з, байлам мулле ж ок. Х ал ы к камы н ойлаган, слдщ, жердщ берекесш ю р пзш журген устсм тап оюлдерш аш ы к, ж ар к ы н бояуларм ен бей нелей д!, KepiciHiue е л д ш берексс1н ал ы п , бей бгг ж урген ад ам д ар ды 6ipiHe 6ipiH соктыгыстырып, содан 03inc пайда тауып журген “ каналуш ы тап” оюлдерш жерш с жетюзе суретгеген. Э вд м е адамнын кай таптан шыкканында емес, жаратылы сында, табиги болм ы сы нда. М ы салы \"GrriH ж ал ган ” п о в е а н д е Ж еп су журтына аты мэдпм П ыш ан болы сты н трагедиясын Бек былай бейнелейдк “ oKeci Ж алменде кедсйден ш ы ккамм ен тынымсыз ецбеп, алгырлыгы аркасында мол байлыкка колы жетедь б!рнсше дурюн болыс болып сайланады. Пайгамбар жасына жеткенде Мсккеге кажылыкка аттанып, жол- жонексй опаг болады. Ол ж\\,рер1нде беделш щ, байлыгынын аркасында срке ескен уды Пышанды болыстыкка тагайындап кетеш. Пышанга табигат онсрдш op Typin аямай-акберген: oHiui, сазгер, бгшуттн, атбеп, кусбсп... Ол ел баскарганнан ropi сауык- сайр:1н курганды унатады. Kj.ipaH бурют, жуйр1к ат устайды, касына oprypai онердсн хабары бар ю ярык жМт ертш, борш 6ipoHKeii KniHflipefli, 6apiH каракер атка MiHri3in, o3i а к б о з атпен алдында журед1. Г арм онь тартады , до м бы ра ш ертедь он шыркайды. Каратал бойына cKi кабат, коп болмел1 уй саддырып алыстан, жакыннан 1здеп келген конакгарын кугед1, сыйлы адахщарды сый-сияпатсыз кайтармайды. Орыс шенеушктер1мен дос болып, оларды жиде-тогай imiHen а ц аулатады, араккз бокпре/и. Айнала журт онын бул ■ ripmlniriHe суктана карайды. Сойпп жургенде дунис астан-кестен болып, кенес ою мстше кез1ге;и, абакш гажабы лады. Муны icrereH - коре алмаушылар, бакгаластар, орине. Кенес ок1меттне карсылык жасамаса да, кару алып куреспесе де тек бай баласы, болыс болтаны yiniii ату жазасына буйырылган П ыш ан аламнын ж урепн козгап ,
сай-суйегш сыркырататын елендерЫен коса он шыгарган. Ел-журтымен, бала-шагасымен, с у т к и жары Кайшамен коштасу жырын ш ыгарган — заман агымына карсы жузген ipi тулганыц трагедиясы к е й т н д е Б ек Тогысбайулы есте каларлыкгай образ жасаган. Ал енщ бурьш “ О т пен кул” деп аталатын кеш н “ Кдмауда” деп атын озгерткен шагын романдагы Крразбай бейнесше карацыз. Ол к езш де ipi байды н ж апш ы , м алш ы сы болган. К ен ес OKiMeTi кез к е л ш , ат к а мшедц, белсещ и атанады. Табигатынан eri Tipi ж т т кеш еп оз1н асы рап баккан байдан ке к алуга icipicefli: “ Кедейлер! Ж ун ж ш боска журмендер! М ы н а б ай л ар ды н ба р ToyipiH бе р се ко л ы н ан , бермесе жолынан тартып алындар! Бул арамтамактар сендердщ аркаларьщ ца ceMipin жур, ендд есе айыратын заман туды! Оюмет не ютесендер де колдарьщнан какдайды. Кайта негурлым белее нд1 болсандар, согурлым ою м еттщ ipreci беки туседь М ш е, осыны 6uiin кой, жолдас!” — деп елдщ казш ш е екп1н1мен жел ecTipe сейлеген К рразбай, жиналыс аякгалган сон-ак бай-болыстьщ уйш е барып жатып алады. Ауылдан он аш а жерге уй Tiicripefli де, кеш ке д е й т карта ойнайды. Бай-болыстардын коркканынан эдеШ утылганына сумдык м эз. Ж эн е конган ж ерщ де: “ Бул кы зынды урайындар, не керсетпед1 6i3re, ешй к ы зм ет етеш туте! Ш алкитын KyHiMi3 эл1 адда!” — деп е р е к п т п о н ьщ ecipreHi сон ш а, койнына кы з салып беруд1 талап етеда, байды н енерл1 аткосш ысы на зо р лап э н ай тк ы зб а к болады . KeiiiH ол о з ш щ бурынгы кожайьшы Эю м бек байды “ кашкын” , “ контра” деп айдалага атып тастап кетедг, о н ь щ аяулы кь1зы Разизага уйпенбек болады. Ж азушынын суреттеу1ндеп осындай ш олакбелсен- дш ердщ кей ш халыкты кандай кайгы-KacipeTKe уш ыратканы белгш . Бул - аш аршылыктьщ алдындагы окигалар. “Экеден ул туса” атты шагын романында Бек ашаршы- л ы к тьщ 03iH суреттейдь Б а сты KcftinKepi Э л и д щ кенес ек1мет1нен кермеген корлы гы жок- ГП У -дщ адамдары “ алтын тыккан” деп кажы екесш атып тастайды, ауыл-елш Кытайга карай шубыра кашуга межбур етедк аш-жаланаш, жаяу жалпы жан сактауга бара жаткзндарды кенес ошметш щ шекараш ылары самолетпен куып ж у р т аткылайды. Бул р о м ан д а к а за к т а н ш ы к к а н ту н г ы ш TeMip ж ол инженер!, гулама тарихшы Мухаметжан Тынышбаевтын образы бар. Эли соньщ аркасында Ташкентке кзш ып барып мугал1мдйс окуга туседк сауатын аш ы п м ам анды к алады. Ол enai Каратал бойындагы ез елше баргысы жок, ce6e6i жергщдсп белсендшер байдын, кажыньщ баласы деп кугын- 6
CYpriHre салары свзс1з. Орыс эй ел 1 А лланы алып 1ле е зе н ш щ Балкаш ка куйган ж ерш деп шал гай елке Кдмау ж аккз барып бала окытады. Бул ж акта да ел бай, кедей болы п eici жарылып дурбеленге Tycin ж атыр екен. К ррадагы малы нан, астындагы атынан айрылган ел аш ы ны п кенес ею м етш е карсы KOTepmreai ж аткан ж агдайды ко р е д т Ke3i аш ык, MyraniM 0лид1 ГПУ-дщ адамдары астыртын агент етпек болганда, е з халкына залалы тимеу1 уш ш бул ж актан ж ылж уга мэжбур. Аныракай, Ш окдар ж акта Typidci6 тем1р жолы жакындады дегенд! ecTin, ж ум ы сш ы болуга бел байлайды. О сы жерде ол квп жаксылыгын керген М ухаметжан Тынышбаевпен кайта кауыш ады. TeMip ж ол курылысын б а с к а р ь т журген М укан буган барлык, ж агдай ж асайды : Эли кущ цз жумысшыларды баскарса, кеш ке сауатсыздыкгы жою мекгебшде сабак, бередь Онын устш е суйген ж ары — А лла — Ташкентге 031мен 6ipre оку окып мамандык, алган медсестра. Танымайтын, бшмейтш жумысшылардын арасында оларды бай баласы, кулактын кызы деп кезге туртетш еш ю м жок, М укан 6apiH бшед1, б1рак,екеуш о з канаты н ы н асты н а алган. Э ндп, балуан Элид1н кел еш епн е ол сенед1, Tiirri окьггып тарихшы ету де ойында бар. BipaK коп узамай жаппай коллективтенд1ру басталады, зорлап отырыкшы еткен, мал-мулюнен журдай айрылган е д и н KacipeTiH керген Эли колдан келгенш е комектесуге 03ip, 6ipaK. кенес оиамет1н1н жан дайш аптары оны д а кугынга уш ы ратады , турмеге кам айды , КА РЛ АГ-к.а айдайды. Лагерьде крйдай топы рлап журген бей ш араларды н Ko6i — к е ш е п о р т а ш а р у а , к е д е й -к е п ш 1 к екен1н Kopin ж э н е солардын елдеп сумдыктар жайындагы энпмелерш естш Э л и е ш к 1м о йлам аган тоуекелге бел байл ай ды . ETi Tipi, сауатгы, пысык ж1пта лагерь басшылары мал багушыларга б а с т ы к е т т к.ойган-ды. Эли ебш тауып жол азы гы н жинайды да opicTeri жуйрш атгарды н 6ipeyiHe MiHin, 6ipeyiH ж етекке алып Бетпакдала аркылы онтуст!кке карай кашады. Ол жол- жонекей аш тыктан шубырган елд4, а йдалада кумырскадай кьф ылып ж аткан к е м т р - ш а л , бала-ш аганы коред1. Э л и д т бойын кернеген н ам ы с оты одан сайы н о рш и тусед1: карапайым халыкты осы нш а кы рган, кугын-сург1нге уш ыраткан кенес ею м етш ен , осы ны н К,азакстандагы итаршысы Голощекиннен неге кек алмаска?! Кенес ою мепн кулата алмаса да канкуйлы Голощекинд1 олт!рш тастайтын 6ip ерк ек табы лмаган ы ма?! Ол тун жамылып жур(п Ш удагы бапа-ш агасы Алла мен BepiKTi 6ip -6ip cyttin ко ш т ас ад ы д а , кай да ба р а ты н ы н ай тп ай к е т ш к,алады. П о й ы зб ен А л м аты га к е л ш .
Голощ екиннщ ж урген-турганын андиды. Баспош та кузетшдеп 6ip бейшараны тунде байлап тастап, пистолета алады. Голощекиннщ пойызбен Семейге карай ж урсташ аны ктап, сонгы вагондардын 6ipiHe м ш едг Айналасына Ky3eTi бар Голощ екин жол бойы 6ip де 6ip р ет вагонынан шыкдайды, эр станса басында кырылып жаткан казактарды терезе аркылы бакылайды. У штебеге тансртен жеткенде Эли тэуекел деп, вагон терезесш ен карап турган Голощекищц атуын атады, 6ipaK огы тимей кетедк 03i жабыла кеткен карулы кузетшшердщ колынанан каза табады. Онын халык кепн кай тармак болган осы э р ек етш щ 03i ерлЬже бара-бар Романда Бек кзнкуйлы Голощ екиннщ тунгыш рет эдеби образы н ж асатан. Онын кутил OMip ж олы н , Ленин-мен, Сталинмен, Свердповпен калай жакындасканын жайында тарихи деректерге суйенш жазады. Голощ екиннщ Екатеринбургте басшы кызметке ж у р т Николай патшаны кулл1 ба л а -ш а га сы м е н е л п р ш , те р ен ш а хтага к е м у а з лактырып тастауга катысканына дейш корсетедГ 03i еврей, кенес OKiMCTiHiH басы н а барган С вердлов сиякты еврей аркылы Ленин мен Сталинге калай жакындасканын жазады. BipaK Сталин еш ю мщ аяган ж о к Казакетандага максаты “ орындалганнан” кей ш оны да атгырып ж1бергенш бшем1з. Бектщ “Экеден ул туса” атгы жана романында Эли — ойдан шыгарылган эдеби образ десек те баска кейшкерлер1 тугелге жуык тарихи тулгалар. Ж огарыда айткзн Мухаметжан Тыньшш аев — Петербургте патша ею м еп тусында уздж окып TeMip жол инженер! атанса, оган крса о з б е т а ш е мурагатгарды актарып, Петербургтеп гуламалардын дорютерщ тывдап, казак халкынын коне тарихын зерттеген тамаш а галым, адамгерш шп, акыл-ойы бш к курескер азамат екенш Бек осы романында тунгаш баяндап отыр. Бурын талай ютаптын KeftinKepi б о лган сая си к а й раткер О р аз Ж ан досовты н образына да тын кезк зр аспен оралган. Оны б1рынгай ocipe- леп мактай бермей, кез1нде Голощ екин н щ о н колы болган к е м ш ш п н де ай тьш етедГ BipaK жалынды революционер осы к е м ш ш п н e3i тез байкдп, халы к кзмы уш ш куресе бастайды... Bip айта кететш нэрсе — тарихи тулгалар Бектщ талай ш ы гарм аларында эдеби кей ш кер реп нде бой кер сетш жур. “ Талас ж т т ш д е ” Кенес Одагынын Батыры Седу Ш еюров, “ 0M ip жы ры нда” сон ау А рал TeHi3i ж акта елеушз, еск е р у аз жаткан жас акын Зейнолла Ш уюров, Ш у ауданындага 8
тунгыш колхоз председательдерш щ 6ipi, Е нбек Epi Хати Сауранбаев Бектщ каламынан жай газет очери туршде емес, эдеби кейшкер бейнеанде бой корсеткен. Онын деректт noeecTepi е зш ш е 6ip тобе. Ж ай малшыдан аудан б асш ы сы н а де й ш KOTepLnin е д ц щ эк о н о м и к ас ы н , турмыс жагдайын, мэдениетш котеруге в л ш еу аз улес коскан жамбылдык Толеген Актанбердиев, kofbm мулюн, жергипкп адамдардын малый зиянкестерден крргаймын деп он бес жасында мерт болган батыр бала Болатбек, жалынды револю ционер, жиы рма с еп з ж асы нда жау колынан каза тапкан Токаш Бокин, ею марте Ецбек Epi Нурмолда Алдабергенов — булар Бек ж азган дерекп повестердщ басты кейш керлерг Аты мэл1м адамдардын OMipi, icTereH ici, е н б е п , килы тагды ры ар к ы лы 6i3 халкы - мы з откен кия-откелдерд1 коз алды мы здан етюзем13. ByriHri OMipre оп-о н ай жетпегешм1зд1 о й ш а елестетем1з. Тарихи образдар Бектщ драмалык шыгармапарында да бой корсетедг Уйкас оленмен жазылган, Талдыкорган, Жетгсай театрларында койылган “ А кын С а р а ” п ьесасы , эл1 саханаланбаган, республикалыкбэйгеде жулде алган “ Эулие- ге атылган ок” атгы курделi трагедиясы, “ С еп з cepi” атгы музыкалык драмасы, революционер Токаш Бокин туралы “ Ж алын efli ж уреп” атты трагедиясы , А бай м ен Эйгер1м туралы “ Махаббатсыз дуние бо с” , гажайып сазгер Естай мен ол суйген кызы Кррлан туралы 6ip актылы пьесалары жазушы-драматург камтыган такырыптардын кзншалыкты кец жэне манызы терец екенш айтып тургандай. Ж азуш ы ньщ повестер1 мен эцпмелер1 де ел1м1здщ э р к е зе н д еп OMipiH к е р к е м бе й н е л ей д к “ А к б ш е к ” деп атын озгерт1п алганымен, сонау ж иырмасынш ы жылдары ревком aKbiH-GHmi К енен Эз1рбаевты н Л эти п а атты OHepai кы зга кдлай гашык болганын, онын калай кайгылы окигага урындырганын байкаймыз, \" Б о з жорга” атгы эц п м ео н д е сол жылдарда байдын кызына гаш ы к болып, боз жорга атпен ауылына баргы сы келген cepi ж т т т щ ойы о ры н далм ай кай гы га уш ы рауы ас а 6ip нэзп с сез1м м ен сур еттелген . “ Кумбез” атгы эцпмесщ де суйген жары о дуниелж болган шопан ж н п тщ басына куйген ю рш ш тен кумбез орнатпак болганы, оны кундеушшер “ каржыны кайдан алып жатыр?” деп устшен арыз жазып куйе жагуы, “ врк ай ы ц ” эц п м еанде кысты кун1 мал кы рылады деген сылтаумен есю кораны ж амап-ж аскау уипн беткейде ж айкалы п турган ак кайындарды кесюлеп тастаган жергипкп басш ы ны ц соракы эрекеп, “ Кррыкшы” атты энпмесш де Балкаш келш щ 9
балыгын да, е л т н де капай болса солай кырып журген бейбастакгар б е й н е а , “ Акку кел 1” эн п м есш де акку жузген кол тыныштыгын бузган басш ы адамга карсы соз айтатьш бтегали ш опан, “ Сый конак” энп м есш де каладагы басты гына жагыну у ш ш inece келген энгущ к баласына эл1 аягынан тура коймаган ак бота сыйлагысы келген жергшисп басш ы бей н еа, “ Найзагай атылган тунде” Ж елтоксан окигасына катысып, кайгы-капретке ушыраган кызтагдыры, “Тэубага келу” энпмесшде жасында айналасындагыларга коп киянат жасаган, картайган шагында соган окш ш берщ щ алдынан о тш , KemipiM сурам ак болган бурынгы белсенд! б е й н е а, жасында сулу болып б1рнеше куйеуге rain, еркзйсы- сынан бала корген эйелдш кей ш п Kaciperi суреттелген. Карал отырсаньы, Бек жазган энпмелердщ такырыбы ер алуан, ен бастысы — керкемдш дэреж еа жогары. Мен отыздан астам энпмелердщ бэрш е токтала алмадым, оларды арнайы зертгеу лэз1м. Бек — повесть жанрынын майталман me6epi десе артык айткандыкемес. Талай такырыптарды камтитын жиырмадан астам повестерш щ эркайсысына токталып жату мумюн болмады. Keft6ipeyiHe гана ш олу ж асайын. Алгашкы noBeci “ YMirri” мен “ Ж улдыз\" журналында кы зм ет icTen жургенде жариялаган едж . 0 тк е н гасыр ортасы ндагы ж астар ем1рш ен ж азы лган бул ш ы гарма кез1нде эдебиет1М13 уш ш улкен ж ан ал ы к бол ды . С ол кездеп Ж азуш ылар одагынын одеби KeHecmici Эбу С орсенбаев, прозаш ы агалары Тахауи Ахтанов, Эбд1жэмш НурпеШсов, Coyip6eK Бакбергенов, Ж азушылар одагынын хатшысы Сафуан Ш аймерденов повесы колжазбадан окып, аса жогары багалаган екен. Камал Смайлов хатшы больш кызмет штейтш Орталык комсомол комитет! муны Бюрода арнайы кзр а п , К д закстан ны н кутил бастауы ш уйымдарында улп реынде талкы лансы н деп каулы шыгарганы да е а м 1зде. Сол кезде-ак Бек комсомол сыйлыгынын лауреаты атанатын efli, оган тырыскан ж ок, EceciHe шыгармаларын жастар суйш оки ты н ж азуш ы га ай н алады . ©з!н1н туган жер1 Балкдш ауданынын орталыгында Coyip6eK Бакбергенов, Эдшбек Абайдшданов, Саги Ж иенбев катыскан улкен жиында талкыланып, курметке болен геш жайында кез1нде газеттер де жазган. Бутан канаттанган ж ас ж азуш ы талай повестерд! 6ipiHeH кеш н 6ipiHдуниеге екедщ. Олардьщ imiiiaeri “А кготы” , “Той устшде” , “Жубаныш” , “Экен де бала болган\", “ Ш алгайда” жэне баскалары арнайы талдауды кажет етедг “Акготьща” 1О
Эм1ртай деген б у р к т ш ж т т г щ Актоты аггы сулуга гаш ы к болып, кеп киындыктан кеш н крсылганы жайында лирикалык сез1ммен баяндалган. “Той устщ де” п овеанд е Бижам ал атты эдем1 к е л ш ш е к т щ ба к ы тс ы з OMipi, 6ipaic. басына тускен бар ауыртпалыкты кайыспай, кажымай KOTepreHi ко р к е м бей н е л ен ге н , “ Ж у б а н ы ш та” с о г ы с к а кеткен жалгыз улын зарыга куткен кем тр-ш алды н кониин кзйтсек жубатамыз деп журген ауыл адамдарынын абзал icrepi баяндалган. “Э к ен д е бала болган ” п овесш де б у гш л заманнын ынгайына орай талтж ескен, не илем, не ж еймш деп уайымдамайтын ж алгы з улына кар ап э к е а 031 бастан кеп пр ген килы-килы OMip ж о л ы н е с к е а л а д ы . М уны ом1рбаяндык шыгарма деп те атау лайык, Э к е а согыска кетш, memeciHiH колында калган ж алгыз ул, сауаты, мамандыгы ж о к xecip айелд1н океден жет1м калган балан ы ж е тю зу жолыцдагы ж анталаскан Tipuilniri, табигатынан 3eHinni, алгыр баланын жакры окуга умтылуы, алгашкь1 махаббаты, сол суйген кы зынан айнымай туракты ж ар eryi, карсы алдынан кездескен талай киыншылыкты бузып-жарып xewyi, акыры бакытты отбасынын басш ы сы болуы — тура ем1рдщ езшдегщей коркем суретгелген. Ол осы OMipiH ж алгыз улына улп рет1нде усынады. Б1з бшеттн Б е кп н де OMip жолы осьщдай болган. Eid роман, жиырмадан астам повесть, отыздан астам коркем энпме жазган Бек Тогысбайулынын драматургия саласындагы енбеп оз1нше 6ip тобе. Эдебиетпн ен киын жанрына жататын бул жанрды ол радио-телеспектакльдерден бастаган екен. Кептеген радиопьесалары эфирден бершген Бект1н теледидарда пленкага тускен “ Кдйдасын, Балж ан?” атты ею актш ! пьесасы, осыдан онш акты жыл бурын корсетшген “ IciM - i3iM” атты ею сериялы телеспектаю п бар. 1978-жылы Мухтар Эуезов атындагы академиялык драма театры “ Таскы н ” атты пьесасын сахналаган. Б у п н п ом1рд! бейнелейтш бул ш ыгарманы театр уж ымы алдында Райымбек Сей1тметов дауыстап окы п, сахнаны н улы шеберлер1 Серке К,ожамкулов, С эби р а М а й к зн ов а, тагы баск ал ар ж огары багалапты. Арамыздан ерте кеткен улкен актер Энуар Молдабеков басты кешпкерд103i суранып ойнапты. Халкымыз- га танымал актерлер Куман Тастанбеков, Торгын Тасыбекова, Танат Жайлыбековтеледидар корермендер1 “ 0 ю р е ш ” деп этап кеткен Рахметбай Тшеубаев н епзп кейшкерлерд1 ойнаган, эпизодты к бейнелерд1н о зш кино экрандагы К дп Ж1бек- Меруерт втекеш ова, сахна сатирасы ны н майталманы Кудайберген С ултанбаев сом даган бул спектакль торт жыл
бойы репертуардан тускен жок, Театр ужымы сол спектакль- мен Алматы, Ж амбыл облыстарын аралаган. Мойынкум ауданындагы корермендермен кездесуге сол кездеп “ Социа- л и сп к К дзакстан” ею б1рдей тиш псш xi6epin, 6ip бетке жуьж, макала жариялады. Барлык газеттер макхап рецензиялар жариялаган. Осы дуб1рмен дарынды режиссер А.П аш ков койган спекгаклый Мемлекетпк сыйлыкка да усынуга болган- дай eai, 6ipaK. театр да, автор д а буган талпьшган жок, Бекпн уйкас еленмен жазган “Акь1н Сарасьш” Талдыкорган, Жеттсай театрлары сахналады, С емей, Ж амбыл, Ш ымкент, Атырау театрларында “ Барш ен де сен суду” комедиясы, “ Ж урек согы п турган да\", “А лты ннан ар дакты \" пьесалары крйылып, республика журпиылып>1ныц с у ш сп ен ш ш гш е белендь Е щ ц р еспубликалы к байге алган А байдын немере iHici, улы ф илософ , ак ь ш Ш э к э р ш н щ сонгы GMipi жайында жазылган “ Эулиеге атылган о к,” атгы трагедиясы сахнага суранып тур. Ж акында гана “ О тан” партиясынын сыйлыгын иеленген “ Ж ансая” атгы пьесасы Мухтар Эуезов атындагы академиялык драма театрыньщ ж оспарьша е н д т . Ягни Бек Тогысбайулыньщ драматург ретщде д е онер бшгщде е з орны бар. Бек коркем эдебиеттщ э р саласында калам сштеген. Б1раз елевдер ж азьш , кей ш койып Kerri. BipaK жогарьща айткдны- мыздай, еленмен жазган б!рсыпыра драмалык, шыгармалары eciMiaae. Э сет Бейсеуов, К енес Д уйсекеев ол жазган елевдерге Нургали Нусшжанов, “ Гулдер” ан сам бш сахнада орындаган эндер бар. Ол кезщ де одебиет сы нш ы сы реттнде де кещнен танылган еда. Bipa3 уакыт “ Казак, эдебиетГ’ г азетш щ эдеби сын бел1мш баскарган. Театр, кино, ж енш де жазган макалалары канш ам а! Кдй салада калам сштесе де 6i3 оньщ ж ан-ж акты бш1мдшйтн, гылыми тургьща терен толгайтынын байкаймыз. Сонгы уакытта ол “Тарихтын ашылмаган бегсерГ’, “ Буры нга жэне бупнп жалайырлар” атгы ею ютап жазып баспадан шыгарды. Биыл “ Алматы-ютап” баспасы ол ж азган, жинап-курастырган “Тарихи тулгалар” атты ютапты жарыкка шыгарды. Бул мектеп окушыларына (жогаргы кластарга) арналган энциклопедиялык енбек. Алгашкысында ол казак халкынын шыгу теп жайьшда ез пайымдауларьш алга тартса, еюнгшсщде казак халкьш кураган ipreni тайпалардын 6ipi —жалайырдын мы н жылдыктарихьша тунгыш рет терен талдау жасаган. Тарихи такьфыпка кдзакша ж азган макалалары “ Егем ещ ц К дзакстанны н” б1рнеше HOMipinae, “Ж улдыз” журналында, оры сш а жазган гылыми макалалары “ Казахстанская правда” газетш щ бфнеше сан ы нда, “ П ростор” журналында жарияланганын бшем1з. Ертеректе оньщ макалалары М эскеудщ “Дружба народов”
журналында, Ленинградтын “ Н ева” журналында жариялан- ган болатын. Ж урналистика ж анрындагы енбектер! уш ан - тещз! 0 з басым Бек курдасымнын онсрдеп epiciHe тэн тш ш . Ол кезшде К эукен К енжетаенты, Е рм ек С еркебаевты , Бекен Ж ылысбаевты, Роза Ж аманованы тэрбиелеген мэскеулйс профессор Александр Кургановтан тэл1м алган екен. Bi3 онын театр сахнасында, радио-теледидарда, к о п ш ш к жи- налган жерлерде опералардан ариялар айтып, орыс, итальян тшдершдс он шыркаганын талай естдок. К азак ондерш калай айтады десещ зий! Ол казакты н с ал -сер ш ер ш щ OMipiH, ен- куйлердщ тарихын тамаш а бш едк коп жылдардан 6epi “ Балдырган” журналында “ Сахара санлактары ” деген айдармен бар бш ге н ш ж ас ecnipiMAepre TyciHiKTi тш м ен жазып жур. Б1рнеше музыка аспаптары нда ойнайтын енерпаздындомбырамен косылып айткан onnepi Ташкентге шыккан узак ойналатын трампластинкага жазылган. Эри не, о ны н басты OHepi жазу. Ол ж азган прозалы к, драмалык шыгармалардын коркемдш, идеялык, дэрежес1 жайында осыдан он жыл бурын “ К а за к эд е б и етГ газет1нде в н п м е ж ан р ы н ы н хас uie6cpi Т э к е н Эл1мкулов, ак ы н - драматургтер Куандык Ш ангытбаев, Кадыр М ырзалиев, жазушы-драматург Сэкен Жунюов, айтулы прозашылар Бексултан Нуржекеев, Оразбек С эрсенбаев, Ш эрбану К умарова т а г а баска замандас-каламдастары cyftciHreH леб1з биш рген. Ж отарыда б!з Бек камты ган такырыптардын саналуан екенд1пне, окига куру, образ ж асау шеберл1пне азды-KonTi токталып о тп к . Е нд! тш шеберлер1не де ш амалы шолу жасайык Он бес жасында роман жазута талпынган Бект1н колжаз- басын талдаганда болаш ак улкен эдебиет сынш ысы , талым Айкын Нуркатов ен алдымсн “халыктык тшге оте бай” деп бага беред1 де мы надай уз1нд1лер келт1ред1: “ 1ле суы сургылт лайланып, су астынын шукыр жерш е келгенде, тонкерше бурк-сарк ете тусш, ш ым топыракты жасыл саз жиепнщ ойыстау жерлер1н сузгшей OTin, ойп ан дау жер1н сип ай OTin, баяу сылдырайды. Kew c аспан бозгылт тартып, сэскел!кп олшеген кун шапатымен шайдай аш ылып, а к то р ган улпа бултгарын ж асы ра тусед1” . “ А спанды суп-сур ызгарлы булт курсап, eHfliri болатын кы сты н хабарш ы сы боп тургандай торлай тусеш” . Бул он бес жастагы Б е к п ч с е з саптауы. Ал кей ш толыскан кезшдеп тш байлытына караныз:
“ Р ази за узы н бой лы сылыгн-ыр кара ю с ш щ Крразбай екенш танып, босагадан бузаубас кергендей шошы п кетп” . “К рразбай тип уйелеп калгандай орамга келмей тур” . “Арамызда сур бай жок, кедейден квтершген кебевдер болмаса” . “ Турсьш алдындагы... баласын басьшан сипап, ак ы л ы ай р ан бо л ы п о ты р ” . “ К,алын ж и д е н щ ш ш д е п кыстауында о ц а ш а оты рган K33ipri муны н каллы, курсау m en Sepi к е тш , кансы ган ка р а ком е Topi3fli” . “ К в бен н щ жонынан жьшан ж упрш еткендей болды” . “ Кебен жетекке журген жуас малша, буктелш жогары шыкхы” . “ Жо! Жер табандама! С ыртьщ — су, бауырын — балш ык” . “ Сергеддец боп соккы жесен вм1рден, майысарсын жаралсан да тем1рден” . “ К ебен журеп и ей з уйдел сагаггай тык-тык с огы п , у з а к о ты р д ы ” . “ С и к ы сы н ап тай дуни е” дед1 ол л иш ен ” . “А кыл TicTin орн ы н а алтын Tic салдырган бггене ту йы к Kici кы рм а басты н с в з ш бел д Г . “ Ko3i л а к текенщ кезш дей алайган, сопакгау Kici...” “ Ж ар басындагыжантакгы жанынан безген нар жейда” . “ Кус кеудел) кдйтпас казак едж! — дел бастады сезш кек коз, шапыраш шал” . Мундай узш дш ерд! Бек ш ыгармаларынан коптел келпруге болады. Окигалары кою , талас-тартыстары Ширак шыгармалар жазган ж азуш ыньщ казак керкем одебиетш дамьпудагы орны айтарлыкгай. Эдебиетгеп енбеп уш ш ол б1рнеше ду рк ш Ж огары К енестщ , Республика парламентш щ Курмет грамоталарымен марапатталган. Президент жарлыгымен “ Брен Е нбеп У ш ш ” медалш кеудесше такты. Халыкаралык “Алаш ” одеби сыйлыгынын, Республика Агропартиясы сыйлыктарынын лауреаты. Республика бойынш а жарияланган одеби бой гелердщ ж е п мэрте жулдегерг Елу жьш шйндеп аткарган когамдык, мемлекетпк кызметгер1 де айтарлыкгай. Д еш сау, журю-турысы ш ирак Бек Тогысбайулыньщ ж е т т с жасына ж е л т ж етп десек тш- аузымыз таска. Bi3 оньщ кальщ окырманын, кврерменш ел1 талай куантады деген сешмдем1з! Сайын Муратбеков
КДМАУДА РО М А Н ОТ ПЕН КУЛ Eipimiii тарау Зангар тауды жарып шыккдн 1ле о зеш кы сан сайлардан жулкына аткып, Кдпшагай кылтасынан еткен сон, агысын баяулатады. Будан opi сонау Балкаш колш е жеткенге дейш ман жаткан кум тебелердщ ернеуш е з т , а к Kepim жарларды жалп- жалп кулатып, арнасын кенейтедт Аралтебе деген ауылдын тусында еюге жарылып, о н саласы Жидел1, сол канаты Топар езенш е айналганда, темендеп сонау байтак. елк еш ел Камау деп атаган. Айтса айткандай, ортадага 1пеш, ею капталдаты Жиделш1, Топарды мекендеген калын ел, кун жыльща 6ip- 6ipiMeH ат -е п з, кай ы к жалдап кана кзты н аса алады. М уз катканда болмаса, ауыл-елшн арасы ала ж аздай тым-тырыс. “ Крй багып, койыртпак уртгап” , беймарал жаткан елде 1920-жылы естен кетпес 6ip о кита болды. Болыстыкган тускенше ею жыл болтан Э ю м бек кызыл вдрде каскы р imiriH ж ам ы лы п, отау уйде о н а ш а оты р. Окта- текте от кесеп кететш 6aH6imeci болм аса, бул манайта бейсеубет Kici ая к баспайды... EKi-уш кунн1Н бедел1нде ол еш ю м м ен тш катып, сей лескен жок- Ойын e3in, ж1гер1н кум кылтан сол 6ip елее уйкгаса тус1нен, оянса есш ен кетер емес. Тасытан кощ л! жарта соккан толкындай уатылды. Кеш еп каратабан Турсыннын шарш ы топ алдында тшдеп кеткен1 e3i ем ес, TinTi ата аруатын атгап суй екке тан ба салганы кеудес1не ш анш удай кадалды. в ю м е т адамы отырмаганда, сол ж ерд е-ак ойран салаты н ед1, ам ал не, д щ к е а курып, 1штен тынды. Богелектей ызындап бутан не ж ок? Алар малый алды, ею ат, ею епз, сауындык сиыр, он кой, бес ешюш апдына салып
айдап отыр. \"Е щ ц маган ессмщ кзйтар” , - денщ. Атасынын басы! Он жыл баккан койын буддаганда, ш к е н асьш, киген кш м ш есепкс алмайды екен гой! Тут жаланаш жургенде басына пана тургызып берген де Эю м бек емес пс еш? “ Булар кдн сор гы ш сулпстер!” деп кокцЦ-ау! К орсетсрм ш калай кан сорганды! К а н ш а зы гы рдан ы кай и аган м ен , дол к а з1р кол-аягы тусаулы. М ына 6ip журген уэкш осы жакган узаганша туяк серпуге дормен ж ок. Бул да б!р тш м е н миын касыган сорлы екен. Мал-жаннын санагын алды, ревкомдагы raiMai тексерщ — к е т е й ме, жонше! Э р кыстауга 6ip согып жиналыс ашып, жана о ю м еггщ саясатьш ту ан ш р ем ш деп табаны куректей он кун жатгы. 03i 6ip июге келмейтш неме ме, Э ю м бекгщ тай соймак боп шакырганына келмей сагын тагы сындырды. Кешеп патша заманында да, жана оюмет тусында да сш адам Тойшы эул етш щ дастарканын атгап еткен емес. Губерниядан келген уэкш М е й р б ек Умбетовтын Той ш ы ш анырагьш а ие болып о ты рган Э ю м б е к т щ ш акы р у ы н а барм аган ы естн ен елд1 дурлйспр1п, пы ш -п ы ш есекке о т крйды. 0 з аягымен келмей, Kici ж1берген!не киястыгы устаган шыгар дсп Эю м бек жанына сер ж ертпей, салт атпен 03i б а р ь т ед!, тагы 6ip жиыннын устш ен TycTi. У экш бес-алты уйл1 койшы-коланды жинап, энпме-дукен курьш оты р екен. 1ш1нде Турсын “ усойкдГ да бар. Э ю мбек бурынгьщай баса-кектеп юрмсй, “ассалаумэли- кумы н” айтгы да, еш ю м ге кол берместен, дастаркан шет1не отыра кетп. Ж урт оган когадай жапырьшып, курак ушкан ж ок, уй Hcci гана орнынан турып “Эбеке!” дей 6epin еда, М ешрбектщ каткьш даусы санк егп: — О тыры ныз, отагасы! Бул — к еш еп заман емес, бай кер се, болы с керсе Minin тосек, жайылып ж асты к болатын. Kp3ip бай да, кедей де тен! Байлар каз1р бел алып турганымен, коп узамай булардьщ куш 6iTem. Сонда бар билис, бар байлык оздерщ е тиеш! Осы кезде K03i акиланы п, Турсы н 6ip иыгын кетерд1: — Е , б эсе, сой тш енсем1зда KOTepmi, Мэке! Баганадан берп айтканына Караганда, байлардан ani есе кайырганымыз ж ок 9cipece, осы Э ю м бек тщ корлыгы етген ©Tin, суйекке жетг1. Булар тукымымен теспей соратын сул1ктер емес пе? О н ьщ д а icTereH киянат-зорлыгын TeKcepin-тергейпн кун таялган шыгар! - Дурыс ай тасьщ , Турсын! “Эуеден ки1з жауса, кулга ултарак тимейщнщ” заманы еткен! Э ю м бек томен кзрап отырган куй1 ундеген ж о к Эсте ол дау-дамайга орынсыз араласпайтьш. Bipeynep epericin, ки аш еш калса, орнынан ун-туназ ту р ьт кегепн. Tirni билердщ сез
таластырып, эзтдескендерш де жактырмай, тындап болтан сон, е з ке о м ш б1р-акайтатын. Д ал K33ip не дергн бш мей, ойы он саккз xyripin, камшы сабымен жер шукып отыр. - Эбеке, жай келдЬдз бе? - деген суракка ол уйкысынан оянгандай с е ж етш, басьш котерщ. Б эр ш щ назары бутан ауган, 6api какланга тускен каскырды тамашалагандай, сыгырайган коздер1мен тесе карап отыр. Кш мдерг сауы с-сауы с, бет- ауыздары Kip-кож алак, о н ш ен кул-кутан... Im in aeri Tayip кшмдкл де, ажарлысы да Мешрбек. 03i 6ip иыкгы, дэу неме екен, к а р а т а уйге сыймай, уш атын буркггше комданып отыр. Кдска мандайы, шалгы мурты, дон мурны ерекше суеты кершей. - Жай журйз бе? - деп М еш рбек сурагын кайталады. - Ж ок, шырагым, жай емес... — Э ш м бек есш жинай алмай, онеш ш е тас тыгылгандай тутыгып калды. - ©зщде жеке шаруам бар. - Айта берпуз, тывдап отырмын. - Былай ш ы гы п... о н а ш а с вй л есе ш н деп ед!м . - М енщ халыктан жасыратын ештенем жок, осы жерде ай та 6epini3. “ Кдп, мынанын корлыгын-ай! Ж ай кунде манайыма жолай алмайтын кедей-жалшынын алдында жер табандатгы- ау!.. Дегенмен, келген шаруамды ай тпай кетуге болм ас” . - Егер жолын туссе, б1здщ ауылга да сога кетсен деп М ешрбек неге екеш белпсЬ, карк-карк кудш. — (лздщ ауылда мен не ю теймш ? Совет ем м етш щ саясатын уагыадаймын ба? Айта бастасам, шггерЬиз кебер! Бул созге уйдеплердщ 6opi кудщ. К ара 6epiicrep селкш деп, кара тондар сенш е козгалгандай болды. Буган канш а намысы келсе де, Э ш м бек аш уын iuiiHe бупп: — У агы з ай тпасан д а , дом таты п ш ы ксы н д егеш м гой. Ж аксыда жатгык. жок, — дедк — Ы к ы л асы н ы зга р ак м е т, — дед1 М е ш р б е к кулккпн тыйып. - К р н акбо л ы п , кен Kocinin жатуга у а к ы т тар . М ы н а жогарьщагы, озеннщ аргы бетзндеп ауылдарда да шаруам бар. Бул елд1 тугел араламасам д а , басты -басты ауылдарга согы п капага кайтуы м керек. K em eri келген Kicmepre де соны айткзнмын. Ренж1мешз. Ж ылы ce3i Эк1мбекпн муздаган журепн сол ерггкендей болды. Баганадан 6epi корланы п, TepiciHe сы йм ай оты р едк мойынынан тас тускендей: — 0 з жолынды 03in б т е с щ , бо*Л яд^<Ш й|кан ж арыкш акганы п шыкты. - Ел ад! КАЛАЯУК , у ОРТАЛЫК. * 7 ч К1ТАПХАНА
сыйын керсетпей яабергеш м уят крй деп... е з аягыммен келш отырмын. Кднша карапасан да, ата-баба жолынан асып кайда барамыз? - Ecici сайт ж ойылып, ел енщ ж ан а жолга туседа. Э ю м бек ары карай не айтарын бш мей, жиер1 жасып: — 0 з щ бш , ш ы рагы м , — деп орнынан баяу кетерицц де, eciiace карай аяндады. Ту сыртындатылардьщ бутан жау кабаклен кадала карап отырганын сезгенде, жон аркасынан аяз жупрш етп . Ол боз шубар атына м ш ш , дуылдаган ею бетш суы к кары гавда гана ес жиды. “ М е ш р бе ктш ж ен, ол жана эю м. Мумюн оган солай сейле деп тапсырган шыгар. Ал Турсынга не ж ок?! Ж ердщ ж ш н тапкандай танаулап тур. Тукымынды туздай куртар едам, амал канш а, заман баска, зан баска... Эйткенмен уэю л узасын. А т а я г а жетпейтш жерге кетсш. Керермш сонан сон, кезщ нщ калай акиланганьш!” Эю м бекп содан 6epi алдеб1р ой мазалап жур. Батана тазысьш ертш тулю шалганда да, ссш 6ip ой кайта-кайта аландата берщ. Кумтебенщ баурайынан кылан еткен 6ip актулю нщ шадцырмай кеткенш де жаманга жорыган. А к керпе жамылтан б1ронкей ой-кырларды бекгерлеп келе жатканда, 1ле бойынын кальщ жындьш, сьщсыган камыс, жиде тогайларынынтусынан еткенде де сол 6ip ой кайта айналып сота берген. “Адам тулю емес, шындасам, юмдд болса да ш альш жытармьш, — деп туйш сш уй1не ж акындай бере. “ П ш д щ кулагына юрген ш1ркей де мыкты!” деупп еда, не де болса керш адцым!” K a3ip о л н ем ер е iHici К е б ен м ен е з ш щ атко сш ы сы Омартазыны кутш отыр. Осы куннщ орайында Омаргазы М еШ рбекпд i3iMeH кеткен болатын. Егер уш кундак жерге узаса, бупн коната ан ы к хабары жетпек... Эк1мбек сум зам ан осы лайш а шутыл езгеред1 деп ойламаган. Губерниядан, уезд орталыгы Капалдан атгы адам алты кунде зорга ж ететш шалтай елке 1ле - Балкзштын аргы бетш д еп Аркада, Ж онтар А латауынын бекгерш де, Жетзсу жер1нде болы п жаткан ак пен кы зылдын киян-кеск1 ш айкэсы нан ол беймаглум efli. Арагщда катынаган жекжат- журат аркылы жеткен узынкулак хабар болмаса, агы кайсы, карасы кай сы — бул Жак ан ы к бш мейтш . OftTeyip, патша ую меттнщ такган кулатанына кездер1 жеткен. Уезд орталыгы Капалга сонты барганында Эюмбек патш аньщ такган тайганын, eaai enai кос ею мет билеп турган ы н е з кулагы мен ест1ген. Ж ол-ж енекей Каратал бойындагы А рыктыным Бейшепрдан болысы Жалменде уль1 П ы ш ан н ьщ ауылына сота кеткен. Пьпиан будан repi K63i аш ык, орыстармен ж ш араласьш туратын жшт-тугын. Ол Ресей \\ 18
жакган “ кызылдар келе жатыр” деген суы к хабарды шошы та айтгы. \"Туб1нде билисп солар ала ма деген кауш бар, егер окш ет большевиктердщ колына тисе сен де, мен де, кулл1 бай-болыс, зиялы кауым - тугел куримыз\" деген едг Соны сы дел кедщ. Коп узамай “ Капал жакты кызылдар алыпты, актарды шекарадан асырып куып тастапты” деген сы псьщ хабар жетп. Жагасын устал, ж ан сауга деп отырганда сол кызылдардын он эскер ерткен 6ip e m i келш, Э ю м бек п орнынан алды, болью морш баска 6ipeyre тартып о п е р т. Э ю м бек бутан моцюген де, тулаган да жок, “euipin, сойыл котерюкен агайындарына не кореек те артын тосапык” деп басу айтгы. А уы л-айм ак апты гы н б асы п , ты н ы ш талы п тур efli, биылдан 6epi тагы 6ip сум ды к хабар дунк ете кадды. Эуел1 уй-мулю, мал-ж аны катталып казы н ага о тетш , ездер1 жер ауатын аса ipi бай-ш онж арлардын Ti3iMi ж арияланган. Онын шпнде Эюмбек жок, эйтсе де арт жагы аязга айналатын суык ызгарды iuii сезе койган. Коп узамай, тагы 6ip хабар аш ы к кунде ш арт сынган найзагайдай ес тандырды: о зш щ досы , агайыны Жалменде улы П ы тан атылыпты. Жалменденщ баласы Пышан ед1м, Тусында Мекапайдын Kici-ак ед1м. Kicire Kici акысы кетпейда екен, Мен дагы талай жанды кышап ед1м, - деп о з кш эеш 03i мойындаган, а з OMipiHсал-сертиспен отюзген, тумсыкгыга шокыгпай, азулыга алдырмай дуниен! б аз кешкен нар ж ш тп н осылайш а ел 1мге душар болуы Эю м бек п н журепн сыздатып, денесш ппркенд1рд1. П ы ш анм ен салыстырганда бул ю м? П ыш ан сиякгы айналасьша ж ш т-ж елен ж инап, бал дэурен де курган жок. Бар б т р г е ш — экесш ен калган уш кабат агаш уй мен мал-мул1кке ие болтаны. О ны да, м ш е, эне-м ш е апады деген кауесет бар. Пышан —муртымен муз жарып, уртымен су буркепн жш т, б э л и м , сол мшез1 сорына жеткен ш ыгар. Ол кедей-кепшис тугш, улыкалдында да uiiMipirin бас иген емес. Белдескеннщ белш узш журе беретш Kymi мен оке дэул етш щ кьпыгы н сол -ак корген болар. Ал бул кеш еп о зш щ балагынан би л аккан койшысы Турсынга да 6ip ауы з со з кзйтара алмады. Буйт1п тул OMip кеш кенш е олген ар ты к деп ол енд1 бармагын ш айнап отыр... EciKашылып, oyeni Кобен, артынша кереге жауырьш, бакан кдлды Омаргазы Kopinoi. Солемдес^п болтан сон , Омаргазы уй иесш щ тыкырши Kyrin отырган хабарын жетюзд1:
- М еш рбек 1леден о тш , Ы сты болысына асып кетитп. Бер жактагы ауылдарга коп аялдамаса керек. Э ю м бек Кобенге карады. С ы льщ гы р арык, узын денел1, суду мурггы, ки я к кдс, а к куба ощ ц Кобен коз1 жалтылдап отка карап отыр екен. - Кобен, сен осы Турсыннын бой жеткен карындасына с е з салдьгн емес пе? Кобен кысыльщкырап: - Сондай 6ip ниет болтан, —дей садды. - Н иетщ ауса, неге алмайсын? - Кйянкы атасы кенбедь - Бермесе, белден бас. - З ам ан ньщ онтайы келмей тур гой... - Заман, заман... —деп Э ю м бек TiciH кайрады. Осы жазда ею катыны бар Кобен Турсыннын бой жетш отырган а к уы з, а к бидай карындасы Турымтайга K03i тусш, кудалыкка Kici ж1берген-д1. Турсын шадыр м ш е з корсетш, \"... Тойш ы эулетш е кы з бере алм аймы н” , - деп ж1берген юсшерш уйден кур кайтарыпты. О н ьщ мундай мшезге батылы бартаны - жана оюметке арка суйегеш деп тусшген Кобен жабулы казанды жабулы куйшде калдырган. Ж уырда откен ауыл арасындаты 6ip тойда: “ М енщ карындасым будан былай корш геннщ колжаулыгы бола алмайды, куш кеш е кудайын таны м ай кеткен К обен н щ де кудалыкка ж1берген KicinepiH уй1мнен кур кайтардым” , — деп 6ocinTi. Муны есп ген Кобенн1н imi казандай кайнады, 6ipaK куресерге дормен1 ж о к Бул э н п м е ш немере атасы Эк1мбекке айтуга opi намыстанып, opi батылы жетпей жургенде жараньщ аузын 03i тырнап отыр. - Камысты кьюпай устасан колынды Kecefli, деп бастады созш Эю м бек таргыл унмен. - Н амысты коддан бергенше олген артьпс Б етщ н щ Турсыннан кайтканын еспгел1 менщ де ю рмегешм кара жер. ©зщнен соз шыта м а десем ундемейс1н. 03reci озге, дал осы жолы жер шукытанымыз — ол1м. Булар бута берсен сута берещ. Ел бетш е караудан да калдык, Е ю нщ 6ipi: “ Э , бэлем , бастарьщ а зауал туды м а!” деп бетке туюретшдей. Бауыздаларда ты ш как л ак та туяк сершпей ме?! “ С онда не icreyiMi3 керек?” деп сурауга ш а к калды да, Кобен создщ сонын тосты. - Эрекет жасау керек - деш Эюмбек оньщ ойьш дал тауып. - Турсыннын бетш кайтарып, сагын сындыратын кез кедщ. Карьщласын алып кашындар да, кальщ тогайдын кише апарып абыройьш тегщдер. Сосын тарк епп айдалага тастап кепндер. 20
Бул уйгарымга Кобен де, Омаргазы да кайран кзлып, 6ipiHe-6ipi карады. Э ю м бек тщ сем1з сагал бетш ен толкудын j3i байкалган ж о к Бул exeyi касында ш октай ж ан ы п бггкен сексеущдщ кызыл шогынан коз алмай карап отыр. - Бул icri осы отырган ушеуЫ1зден езге ж ан бш месш . Катындарыннан сак бол, Кобен. Бас кетсе де осыган тэуекел! “ Бутан батылдарын бара ма?” дегендей Эю м бек басын ко те р ш , eKeyiHe кадал а кар ады . BipiH eH -6ipi ж ас к а н ы п , коздерш ала каш кан К обен мен Ом аргазы капел1мде не дерш бшмей тосыпып отыр. “ К ы з алып каш кан жен, ал айдалага талак кып тастап Kerri деген не сум ды к? К ул ак е с т т , коз кормеген ic! — Ж алтакгайтын болсандар, осы арада айтындар. Агасынын буйрык сезш ен бурыла кашудын жош жогын сезген Кобен дереу бойын жиып: - Тэуекел, ага! - деп калды. - Сен ше, Омаргазы? - К обекен айтса... - Ендеше, колдарынды ж айындар!... А лланьщ жолын атгаган, ата жолын таптаган, ешюмнен рахым-бейш таппаган Турсынга зауал тусын! Эумин! Мундай батаны 6ipmmi рет еспген Кобен мен Омаргазы шала-пула бет сипады да, анырып Эюмбекке карады. Эюмбек танауы кусырылып, тагы 6ip соз айтты: - Журген жымдарын бш нбесш . Жылы к и ш т , жарау ат MiHin, м ен щ анау а к кулак тазы мды eprin, анга ш ыккандай болып аттанындар. Бет алыстарын баска ж ак болсын. Турсыннын аулына ат i3iH тура ту ар м е й , аулакган айналып согавдар! Соз осымен 6irri дегендей Эю м бек ауыр денеам ен козгалып, кдскыр auiriH кымтай жамылды да, жукаякка арка суйед1. Турсын экеден бес жасында, анадан он торпнде калган болатын. 0 x e ci Медеу коз1 TipiciHfle о з алдына уй Tirin, азын- аулакм ал устаган екен. Ш алкыган бай да емес, ciHipi шыккан кедей де емес, о з кунш 03i к о р т , конторгай TipinniK еткен. Ел оны жасында уры болтан десеш . Ж азда, кы ста Балкаш тьщ аргы бетшдеплердш жылкысына жаудай тиген. Топ курып, б1реумен -пзе косып емес, урлыкка жеке-дара шыгады екен. BipHeuie р ет сойы лга ж ы гы лы п , мандай ы на тас ти се де, кияцкь! KOci6iH кы рыкка дей1н коймаган. К ьгрык жастан асканда, момын 6ip шаруанын кызына уйленш, одан 6ip ул, 6ip кыз корген. Турымтай туатын жылы экесш щ жылымга т у с т опат болтаны бес жастагы бала Турсыннын есшде.
Экеден калган мал 6ipep жылга ж етпей ту ге сш т, Турсын ш еш еймен 6ipre бай е с т н д е журдк Ш еш ей Эюмбек ауылынын отын жагып, кулш шыгарса, Турсын козы-лак бакгы. Он тер т ж аска IniHin, енда-енда к е зш аш а бергенде, ш е ш ей аурудан кайтыс бодцы да, Турсын мен Турымтай тул жеттм кадды. Байдьщ eKiHmi эйел1 Айбарша каршадай кызды бауырына басып, аса жепмдак корсеткен ж о к Турымтайды е з кы зы вдай к о р т , ш пм-ж емнен, кш мн ен кенде кьшмаганы уш ш де Турсын Айбаршаны жаксы коретш. BipaK Т урсынньщ о з жагдайы м э з болтан жок, Е стияр дей ме, ул бала б о р те кенед1 дей ме — бай муны ж умыстыц ен ауырына салды. К р зы -л ак деген 6ip поле. И т-кускз ж ем бола ма, кальщга Kipin жогала м а — eifreyip, бар ю н а Турсыннын мойньшда. Bip куш ш анкай тусте жиде агаш ка аркасьш суйеп отырса, уйыкгап кетйтп. Кдлын тогайдан шыга келген терт кзскыр ж уз к а р ал ы к о зы - л а к т ь щ та л а й ы н та м а к т а г а н ш а , бул оянбаган... Эю м бектщ ат бауырына алып сабаганы есшен кетер ме?! К ш э езш е н болгандыктан шьщады, эйтпесе мундай корлы кка кен ген ш е, кзнгырып кеткен арты к еда. Сондагы Эю мбектщ туп шыккан сэры шубар е ш , аузынан шашыраган туюpin эл1 кунге дей ш ко з алдьш ан кетпейщ. “ И тп н баласы, сен э д е й кы рдьщ , осьщан суйепгцц кой сонында mipimeceM бе!” - деп юж1нгеш ж ас баланьщ ж урепне шаншудай кадалган. BipaK болыс бул с езш тер т жыддан кей ш умытый, eri Tipi, юке шамдагай он с еп з ж асар ж т т п жылкы багуга ж1бергсн еда. С ол туста, ягни 1918-жылы ауылга уезден касьщ да он солдаты бар 6ipey келд1 де, патш а о ю м етш щ кулаганын, енда кедей-жалшылардьщ ою м еп — Советтер билейтшш жария- лап, Эюмбект1 болы стыкган тайдырды, орнына арабша хат танитын баска 6ip орта шаруаны койып Kerri. Ауыл-аймакгын улкен 6ip жиынында: “ Enai кедейлердщ куш туганын, болыс- байлардын аягына тусау тускенш” тайга танба баскандай етш айтгы. Бутан оуелде журт сенщюремей, уэкищщ сезш эр сак ка ж у п р т т бакк ан ... BipaK бо лы стьщ MopiH колынан т а р т ь т алганын коздер1 корген сон, даурыккан топтын аузьша кум куйьшган. 03repicTin туп т о р к ш ш тусш бесе д е, Турсы н “ тендак, кен ес” деген создерд1 о зш ш е угы п, “ ш ынында, мен неге акысыз, пулсыз б!реудан мальш багамын, неге оз1мше т т р т ш к етпеймш” деген ойга б ер ш т журепн. Арага ею жыл салып, о сы ай м акк а Мей1рбек деген уэю л келд1 деген хабарды ecriciMeH, оны 03i 1здеп барды. МеШрбек кен мавдайлы, калын кабак, д о н мурын, Keaicri Kici екен, Турсыннын шаруасын 22
тез TYciHin, онай ш е и т . “ Е р тен бай ау ы л ы на б а рам ы н , акь1сын ала алм ай журген кедей ж ал ш ы ларды н ж иы ны н в ш з ш , эрю м нщ енбегше карай мал белпземш , - деп 6ip-aK icecri. - бзгелерге де солай деп хабар бер” . Ж уреп алы п уш кан Туреын астындагы кабыргасы муадай жабык атгьщ а к к е б т шыкканша шапкылап, барлык жылкышыларга, койшы- бакташыларга элп хабарды суйж пп сурагандай жетюзда. М ешрбек с озш ею айтпайтын Kici екен, ай -ш ай га караган жок, байдын малый как жарып, жапшы-кедейлерге улесп рт берда. Эуелде будан ы гьш , ш ош ы ган дар бар еда, М еш рбектщ 6ipep жалынды с езш е н к е ш н , кедейлерге кайрат, сес бпкендей болды. Bip орайы келгенде, Турсын Мешрбеьсп конакка шакьфган. - Ага, б1здщ де уй-ж айымызды кер е кетсещ з, — дед1 ол киылып. — К о зш аларткан байлар м ен щ д е Kici болганымды кереш. Мей1рбек с езге келмед1, ш аруасы т ы г а з болса д а ат басын Турсыннын уйш е бурды. Есйс алдында тал шыбыктай буралып, Ke3i жалт-жулт еткен кара торы кыз бала казан асып жур. Аттан туеш жаткан бейтаные конакты керш , кустай ушып келш де, шылбырды устады. — Сэлеметс!з бе, агай. Келмей ме деп ко р кьш едйс... Мешрбек уян да емес, адыран да емес кара торы кыздын encip коз жанарына бажайлай карап калды. Ж уз! аш ык- жаркьш керш генм ен, дене 6rriMi элжуаз екен. К улы н мушел1 тулгасына Караганда, он тер т-о н бестен аспаганы байкалады. Ж ол-женекей в зш щ eMipi жайында ай ты п келе жатып: “жалгыз карындасыммен 6ipre турамын, екеутмп 6ipiMbre 6ipiMi3 суйеум1з” , — дегенде Турсын карындасынын ж ас ш ам асьш айткан ж ок eai. Бул да казбаламаган. Турымтайды керген сон, шине аддекандай ш о к тусейш дещ. Турымтай бетш буркеп, кигаш журетш ауыл кыздарындай емес, шн балалык калыпта, карсы карап шай куйып отыр. KeciciHi Турсынга келгенмен, мандайы, мурны, и еп кы з балага лай ы к ыкш ам , нэзис жаратылган. К р лац шаиггы, кара коз кы здьщ peiii э л сш -эл сш макпалдай кубылады. Bip-eici ауыз тш катканы ньщ 03i М ешрбекке ш у ак самалдай сезшген. —Агай, ж ана ею м ет кыз балаларды окыгады дейд1, рас па? Баска онпмеге алданып отырган Meftip6eK Турымтайдан мундай сауал кутпеген. Алые тупюрде журген кыз бала кенес OKiMeTiHiH саясатынан хабардар болгысы келедд. - Ж ау ж ен ш дк д у ш п а н н ы н 6eTi к ай тты , ещ н кулл1 халыкгыц K03i ашылады. Ленин ж олдастын 03i К ом м уни спк
Ж астар Одагыньщ М эскеудеп съезщде “ Окы! Окы! Жэне окы!” деп уран тастады. O cipece кы з балалар улдардан калмай сауатын ашуга, окып б ш м алуга мшдетп. - Мысалы, мен кзлай окимын? - Кдлага барысымен осы ж ак кз мугал1м лабертемш. Ол сауатсыздыкгы ж ою мектебш аш ады. Соган м ш детп турде катысьщыз. Т у р ы м та й д ьщ K03i ж ал т e rr i. К ^ г а ш к,асы ж й - ж й козгалып, ею й н ш ен дем алганы бш ш ш тур. - Тез1рек ж1берсешз екен, - дед1 ол сэдден кей ш к у р а н т . М ей рб ек талпынган куска уксаган Турымтайдьщ осы калпына нитей разы бодцы. Бул кезде Турсьщ е з шаруасынын жайын куйтгеп кетп. - Ага, мен бай малый бакпасам деймш . 0з1м ш е отау Tirin, жеке ш аны р ак KorepriM бар, — дегенде, М ей рбек: - Еркщ бшсш! Совет ею меп сен жагында. Осыны ш щ е туй де, байларды иыгына шыгарма. С ен осы ауыддагы Совет ею м етш щ Tipericin. Озщдей eri Tipi адал жттгерлд жан-жагьща жинай бер. Бул аймакка мен келем бе, баска уэюл келе ме - тек севдерге сенетш болайык) Губерниддан келген уэю л дщ 03iHe сон ш а сеш м артып, ыкылас бщц1ргенше KOHini тасыган Турсын, 6ipa3 жерге дейш Мей1рбектщ кдсына epin журд1. М еш рбектщ атын суарып, жемдеп, косшы ж ш т болтаны сол жолы. Ендд, MiHe, аддына салган азы н-аулак малымен жеке уй болып отыр. Ipi кара о з бетзнше ж айылганмен, усак малга багым керек. К р й -еш ю ш багатьш Турьш тай да, 03i ipi малга карайды. Э ю м бек м алыныц сонында журген он жыл irnuiae ол о з бетш ш е TaMaKnicipin, Kip-конын жуып алуды уйренген. Кары вдасы бой жеткел1 уй шаруасынан колы босап, кобшесе сыртгагы TipminkneH журед1. М ал карасы тел1мен кебейгел1 жиде-жынгылдан жабык кора да согып алган. “ Алдагы кектемде сиыры мен ургашы танасы ею бузау берсе, он саулык, бес ешю тагы да тедш т е п л тастаса, кузге карай уйленуге де болады, - деп ш лей есептеп жур. — Байлар кызын маган бере коймас, 6ip орта шаруага куда тусуге болар... С онда Турымтайдьщ ж айы не болм ак? Вуел1 03i уйленш , келер жазда карындасын уялы жерге кондырса —ой-арманы н ьщ орындалганы. “ Осы ею мет аман турса, муртымды балта ш апп ас” деп iurreft ныгызданып КОЯДЫ. “Турылггай он сепз1нде турмыс курса да кеш емес. Оган д е й н эбден буыны беюп, уй шаруасьша уйренсш. Болашак, женгесш ен ту р м ы с-п р ш ш к гщ сырын туйсш , - деп ол wii 24
алмаган эйелш коз алдына елестетш кояды. - Огыздан асканша эйел ала алмай жургендер де бар, ал мен жиырма 6ipre жана шщшм”. .. Туреын 03i кдйнаткан тас шайды сораптай iniin отырып, Турымтайдын неге кеишасенше апандай бастады. Бул уакытга к о й -е ш к ш уй м ан ы н а Hipin ко й ы п , ш ай га к ел етш уагы эддекашан е тш Kerri. Журеп элденеден секем алып, ол imin отырган шайын коя салды да, е сж алдындагы кадада байлаулы турган атына мшдь Ауыл сыртында терен сай бар. Турымтай малды кебшесе сонын аш ы к беткейшдеп былтырдан калган жусан, изенге жаятын. М ынаны кара: кой -еш ю орнында, сайдын ж аланаш беткеш нде ж айылып жур. Ал Туры мтайдын 03i жок, Кайда узап Kerri екен? - Турымтай! Турымтай! - деп ол ат уетш ен дауыстап efli, едном жауап катпады. Айнапа шауып, айгайды сапып жур. Журеп тарс-турс согып, айгайлаудан уш карлыккан сон ат уетшен i3 шалды. Манайдын 6opi киыр-шиыр, ештенеш ажыратып болар емес. Крй сонынан ерген жаяудын i3i сай табан ы на жеткенде ш орт узйштп. Бул, с е з ж ок, Туры мтайдын i3i. 0 3 i кайда кетп ? Ж ер ж упы ма, кокке ушты ма? Бойын урей билеген Турсын мал баспаган соны кырларды шолды. Сонда гана келген, кеткен i3i бар ею атгылыны н сорабын байкады. Е нщ богелуге ш ьщ амай, е л п i3re Tycin ж ур ш отырды. KeH6ip тустарда жайылган малдын шиырына тап болы п, адасып калады. Сонда да ею атгылыны н 1зшен к о з ж азар емес. Ой-кырды кезген дудэмал ой Кобен ауылына ауа берген: “ Бетт кайтса да, бел1 узш меген бай баласы негып ececiH кайтармай жур?” деп 03i де iiirrefl сез1ктенетш. BipaK мы на ianiH бай ауьшына карай бастамаганы Heci? Э лде бул — баска ж олауш ы лард ьщ i3iHe Tycin Kerri м е ? К о б ен н щ ауы лы К е к о зе к ж агы н д а, ол с ы р т кал ды . М ы н ау , TinTi ауыл манайлайтын i3 емес, ш ыганга —томендеп е л о з есю журтка карай тартып барады. Ол жактын калын кзмысында ш ошка, елйс коп деуил ед1, мы нау ан аулап журген орыстардын ж олы болмасын? Иэ, осы жакка уш орыс к е л т жур деген, жер олшеушшер дей ме, элде 6ip кашкын (здеушшер дей ме — eftreyip, журген-турганы мэл1мс1з, кай ауылга конатынын да еш ю м бш мейдг М ынау солардын i3i ме екен? Ол 6ipa3 жер журген сон , эл п овдан кобалжи бастады. “ Шынында, боска арам тер болып, алыска узасам ауылдагы малга KiM кзрайды? Heci3 малды каекы р кы рып кетпей ме? Ж аман ойга жори бергеш м не... К р й , одан да кайтайын. 25
М умкш , Туры мтай уйге кайтып келш , жайбаракзт отырган да шыгар” . Ол аты ньщ басьш Kepi бурды. Баганадан 6epi efloyip жер узаган екен, кы стьщ кы ска KyHi еюндаге ауыпты. Айнала жым-жырт. Ж азда тугасып туратьш кызыл ж ы цш л, конырау шенгел, кара барак каз1р калын кар астында бугып жатыр. Ущцеген жел жок- Куннщ кызыл кулактанып ецкеюше Караганда, ертен тагы д а ая з болатын Typi бар. Турымтай ерте ояны п, тесегш ен турганда уй inii ала келенке екен. Атасы mapyaFa шыгып кетсе керек. Турымтай КОй-euiKiHi корадан шыгарып, сай табаньш а тударда де, e3i кырга шыгып ж ан-жагына карады. Кун бугш ерекше шакырайып, кар б е л ш ьш ьщ ай жалт-жулт етеда. Бел н аяз ш ымшылап, д е н е а калтырай бастаган сон, калын карды кеш ш opi-6epi журда. Айнала калын тогай, тым-тырыс, урген и тгш де уш естшмейда. Енда ол Kepi кайтпакка ниет кылып турганда, кунш ыгы с ж акган eKi салт атгы коршда. Эуелде 6ipeyiH агасы Турсын екен деп кальш еда, жакындаган сайын уксамай барады. )K ypicrepi суыт, Tycrepi, KHiMflepi бетен. Сай табаньша тусш 6epi карай котершгенде байкады, боржтерш баса кш п, коздерш танып альшты. Сондарьша ерткен тазысы бар. Булардын ан аулап жургендер екенш е кумэн келт1рмесе де, коздерш танып алганына кайран калып турганда, элп лердщ 6ipeyi ат басьш тура е зш е карай бурды. Ш ош ып кеткен Турымтай карга малтыгып тура кашты. BipaK атгы адам онай куып жетш, жанамалай берд1 де, тал шыбыктай кызды лакщ а кетерш экетп. “ A-а!” деп аузын аш канш а болтан ж ок, квм еш не шуберек тыгылды. Сонда гана булардьщ каской адамдар екенш сезген Турымтайдьщ кезш ен жас парлай акты. Элуетп ею кол кзнш а булкьшса да тырп етюзген жок. Сол бойда ею атгылы калын тогайга е н ш ж огалган еда. Екшип тарау К олчак ocKepi Орал, А ктебе майдандарьшда кызылдардан кирай ж енш ш , ш ы гы ска карай ж еню ле каш канда 6ip канаты Каркаралы, Аяквз аркылы Балкашты айналып, Ж епсу жерше тумсы к TipereH-да. Олардын сонгы у м т - орталыкхан алые, TeMip жол каты нам айтьш , арка тусын Алатау коршаган, 6ip ш е л К ытаймен жалгас осынау байтак е ж е г е табан Tipey efli. BipaK Жет1су болыневиктер1 олардьщ жолына TeMip тоскауыл крйды. Капал уезше карасты Черкасск селосына шогырланган кь1зы л жауынгерлер жерплисп халыкты уйымдастырьш, б е р к 26
корганыс ш ебш курган-ды. А к гвардияш ылар канш а аласурганмен бул корганысты бузып-ж арып оте алган ж о к Тумсыгы таска rain , Кытайга ш епнуге мэж бур болтан Анненков оскерш щ курамында Ж етюу губерниясынын | б1рнеше а к ка зак тар ы д а б а р-туты н . С о л ар д ы н imiHCH ; Keft6ipeyi к ш м д е р ш о зге р тш ка ш ы п ш ы к кан д а , Талтар, Кдскелен станцияларындаты туыстарына келш уакытша I паналаган. М аксат — эз1рше бой тасалай туру... К оп узамай | ак гвардияшылар Америка, Англия, Ж апонияньщ кемепмсн | кзйта айналып согады, сонда булар большевиктердщ ту | сыртынан канжар суклак... Бул ойлары орындалмай, opi I iaaepiHe чекистер тусе бастаган сон, арага ею -уш ж ыл салып, элп офицерлер ж ан-ж акка бытырай каш кан . K o6i [ документтерш озгертш , бет-ауыздарына сакал ж1берш, [ Ш шпек, Таш кент, C i6ip ж акка зыткан. Kert6ipeyaepi сал буып, j 1лемен томен карай аккан. 1лсшн Балкаш кз куйган тусындагы ! калын камыс, жиде-то гай iiuiHeH буларды еш ьам iaaen таба j алм ак емес... Чекистер сондай ipi “ ш ортандардын\" 6ipiH байк зп калган. | К езш де сум ды к каталдыгымен, б е й б п елд1 кьф ы п-ж ою да ерекше “ ерл1пмен” козге тускен Анакин деген а к офицердщ ! 1ле бойымен Балкаш кз карай салмен акканы н Талгардагы ж ергш к п тургындар аркылы аны ктаган сон, Губчека кызметкер1 Сергеев касына ею cepiK epTin ж олга ш ы ккан- ды. Булар кы стын KG3i кьфауда т е р т жуз километр ж ол жур1п, Камаудагы кальщ елге он шакгы кунде эрен жеткен. К аза к TlniH, салт-дэстур1н ж е тж бшет1н, кер ек жерде домбыра тартып, елен де айта алатын тш маш Рубайдолланы кай ауыл болсын конган жерде курметпен карсы алды. Булардьщ KHiMi жупыны-тугын. Сергеевпн 1шю калтасындагы наганды ешк1м байкаган ж о к Рубайдолла барл ы к жерде: “ Bi3 галымбыз, 1ленш тем ен п сагасын зертгеуге бара жатырмыз, езен-суларды, келдерд1 картага TycipeMi3, тубщде ол жакта Tepici кымбат ан ecipeTiH артельдер уйымдастьфамыз” , —деп келе жаткан. Сергеев ауыл кззактарынын конакжайлыгына, кандай с ез айтсан да сене салатын анкаулыгына шггей риза. Балкаш колшщ жагалауындагы Бурылбайтал поселкесшде орыстар отьф екен. Bepi жеркепеден там салып алыпты. Аулары, кайыктары бар, кысы-жазы балыклен кунелтещ екен. Кейб1реулер1 жергшйсп казакгардан м1неин ат, сауьш сиыр сатьш алыпты. Он-он бес кой устап отьфгандары д а бар. BipaK оларды ешюм ж ай ьт, баклайды. Шенгелдсн, жиде бугагынан калаган кораларда кдюы-жазы шепте устайтын кершед1. О р ак шапгысы бар адакадарга бул манайда мал азыгы мол...
А н а к и н к а р у л а р ы н ж а с ы р ы п ж а й б а р а к а т келгеен Сергеевтердщ ю м екенш сезген ж о к Булар оны ш адкай тусeгrеe сырткы eciriH таре б е к т п , шай imin отырган жерш ен басты. Б1рден Kipin баруга ж у р е к е ш т , муржасы сорайган жер уйдщ е ак -тер езесш е Рубайдолла мен И ванды койды да, Сергеев тасада турып айгай салды. — Анакин, ш ы к уйден! Б1раз уакьгг уназдактен кейш , терезе садцыр-гулдар сынып, мылтык атыдцы. Винтовка уш! Анакиннщ елкпей беркпей- •пнш бшген сод, Сергеев уйдад тобес1не шыгып, муржадан innee граната тастады. А стан-кестен болтан уйден 6ip уакытта колын котерш, усп-басы ш ан-топырак 6ipey шыкты. Иыгына тулып ж амылган, басында сед сед 6opKi бар, узын бойлы бул адамнын Анакин екенш Сергеев б1рден таныды. Кун! кеше кы лыш ынан кан тамган а к офицер! осылайш а андаусызда тугкындалган едт Анакинд1 устап, коцш ! ж айланган с оц жолдагы 6ip кдзакгыц уйш е токтап, Иванды туткын кузетуге койды да, Сергеев пен Рубайдолла т а к эта ан аулап кай тпак болды. Ж иделш щ калын камы сьш ан кабан, елйс, каекыр аткан олар Иван мен тугкынды калдырып кеткен уйге карай езен бойлап келе жаткан. Кдпка салып тендеген ан-кус жетектеп атга. Бул canapFa acipece Рубайдолла риза. — Кдндай гаж ап елке! С ы дсы ган камы с, калын жиде- тогай, ж ьщ гьш , шедгел — к азак джунгли! десе де болгандай. А сланы кандай моп-молд!р, тап-таза! - деда ол езш е н ез1 шалкып. Ш от маддай, ж ез муртгы, жука, Кызыл epinai Сергеев ттк кетп: — Артта калган елке!.. Бул ж акка цивилизация уш кьш ы келгенше канш ама тер теплер екен! — К азактар ж адалыкгы тез кабьщдайтын зеШнда, сергек хальщ, 8 a i бул елкеге коммунизм орнаганьш да е з кез^пзбен керем!з! — Коммунизмда коя турып, еуел! социализмда орнатып алайык! Булар ел! кунге дей ш ки1з уйлерЫ ен Komin жур, б!рде-б!р деревня немесе поселка ж о к Казактарды отырыкшы ел ету де одайга туспес! —М аган осьш ардыд кеш педщ п р ш ш ш унайды. Кай жерде жайлы коные, ж аксы ж айылым, таза су болса, ipreciH кетереда де к е ш ш журе береда. —Ж ака котам кеш пенд! OMipre кене алмайды. Казактарды сауатгаддырып, ж ад а когамга белсенда турде араластыру уш ш 6ip жерге турактанды рып, мекен-жай саЛу керек. 28
! - Булар гасырлар бойы кош ш -крны п журген, ендд сшардын : отырыкцш болуы онайга соклайды, эринс. Казактардын неге j кеш пещ ц болган ы н б г п е аз б е ? Ги м н ази я дагы м е н щ 6ip | MyraniMiM айткан: казактардын ата-бабалары е с й замандарда : кала салып, епн еккен. Bip бол!п мал багып, кеш лец щ \"прш ш к I еткен. Осы 1ле бойында, Едш, EpTic, Е сш , С ы р , Т алас, Ш у, Каратал жагаларында кептеген калалардьщ орны жатыр. I Бэрш сырткы жаулары ж ойып ж1берген. Бертш 1рек к а л ал ар ды н Keft6ipeyi б а с к о те р е б а с т а га н д а , Ж о н га р шапкыншылыгына ушыраган. Содан кейш кала салудан еш { пайда ж о га н а K03i ж етш , булар жаппай кош пецщ ттршишеке ауыскан. - Ж ен-ак! - деп кулд1 Сергеев. - К азактарды н x e p i кен , байтак, opi ш урайлы — дуние жузйаде малды ж айы п багуга будан арты к колайлы ай м ак табу киын. Буларды сондыктан I да табигатгыц 03i кеш пещ ц еткен бе деп ойлаймын. Ал Ka3ipri i жана когамда кошпенд1 OMipflin кеп зияны бар. К вш пен дш ер I арасында социалисте каты нас орнату киын. Сондыктан да j дереу оты ры кты ету керек. - А гаштан немесе юрп1штен сал га н yiinepi ж ок, сока- сайман устап кормеген ел калайша тез арада оты ры кты болады? Огырыкшылыкка 6ipTe-6ipre беШмделгеш жон. Калай десещз де маган осылардын кошпенд1 oMipi унайды, — деп кайталады тагы д а Рубайдолла. - Завод, ф абрика салам ы з деп ауре болмайды, малдарын калага айдап апарады да не керекгщ 6apiH айырбас жасап алады. Ки1з уйлер1н корщ щ з гой, кандай жылы, кы ста да аязга апдырмайды. Ж азда — рахат, ipreciH турш койганда, самал желмен кок шалгыннын Hici келеда. - Бос соз! Бул OMip сырт караган адамга к ы зы к Topi3/u, iuiiHe уцшеец, талай uiipinaire тап боласы ц. Ц ивилизация жок жерде ешкандай прогресс болмак емес. Казактар сан жагынан неге оспеген? Он бала таппайтын эйел некен-саяк, ал Tipici канш а? Бо р ш жуклалы аурулар жутып кеткен... Е ц бастысы, буларды окыту керек. Kin надандармен социализм орнату мумюн емес. Кеш ш -коны п журген елде мектеп салу мумюн бе? - Kouiin жур1п те окуга болады, - деп Рубайдолла пи ф ш ен кайтпады. - Буларды юл надан деу кате. 1штершде окыган, сауатты адамдар да бар, олар арабш а басылган ютаптарды, газет-журналдарды жаздырып алады. Мен Э ю м бек тщ уй1нен К азанд а басылган б1рнеше ю таптарды корд1м. 1ш1нде ecKi к и с с а л а р д а , к а з а к т ь щ о з ©MipiH бейнелейтш жырлар да бар. 29
— Есю окумен булар алыска узай алмайды. Жан-жакты, 8pi терен 6miM алу уш ш , мектеп аш ы п, осы замангы пэндерд! окыту керек. Eiceyi де аннан олжалы кзйты п, кецшдер1 кетершш , элгшдей э н г ш е ш согы п келе жатканда алдарынан ею атгы корщщ. BipeyiHiH мойнында мылтыгы бар, ею ш ш сш щ алдьша енгерген 6ipaeHeci бар. А к кулак сэры тазы аддарынан ж упрш шыкты. “ Е, булар да би сиякты ащлылар екен” деп шамалаганша, элгшер атгарьш ьщ басьш тежед1 де, анырып турып кадды. KniMflepi келкгп, атгары ж арау. BipaK булар неге бурыла тартгы? Кдшканы Heci? Ж айбаракат келе жаткандардан неге сескенедц? TinTi крркып-уркетш еиггене болган жоккой ! Жок, мы нау тегш емес... — Буларды ю м деп ойлайсын, Еубайдолла? — М ен де тусш бей турмын... Ю м де болса ж ай адамдар емес. Б1зден кашуына Караганда... О, биццм, бшдам, Петр Сергеевич! Булар кыз алып кашкандар. — Кд>13 ал ы п к а ш к а н ы ка л ай ? С о в е т yKiMCTi кы зды зорлыклен алуга тыйым салды емес пе? — Ж уз жерден зан ш ы гарсаныз д а булардын ата салты бузылмайды. К ы з алып каш у — романтика, Сергеев жодцас! — Ондай романтиканьщ атасына налет! Дереу аныкгау керек. Егер алдына onrepreHi адам болса, сураймыз: ерюмен бара жатыр ма, эдде зорлык-зомбылык бар ма? — Уйден 6ip ш ы ккан кы з олсе де шынын айтпайды. — Ж ок, мынау тегш емес. К ы з ерюмен кашса жеке ат м ш ер ед1 гой. М ал кусатып онгерш алган!... Сен жетектеп атка ие 60л , мен куып ж етш жон сурайын! — деп Сергеев атын тебш ш калды. Кдсат карга малтыкра да, жарау жирен ею атгыны узатпады. М ынаньщ соньша тускенш корген анау cneyi де атгарьша камшы басьш едй. Сергеев: “Токпшдар! Токгандар!” , - деп айгайлай шапты. Ана скеушщтокгайтын rypi ж о к Сергеев наганын аспанга атьш ж1берд1 де, тэты да: “ Токгандар, атамын!” - деп айкай салды. Ана екеушщ аддынгысы шошы п кетсе керек, енгерген нэрсесш салан етюзш тастай салды да, агыза жонедщ. Атгары жуйрж екен, содцен сон кара уз1п кетп. Сергеев шауып келсе, кол-аягы шылбырмен байлаулы, аузына ш уберск тыгылган ер1ьщей ж ас кы з карга ком1лш жатыр! Атган каргьш тусш, бешндеп пышаклен шылбырды киьш ж1берд1 де, к ь в д ь щ аузы ндага шуберект1 альш лактырьш тастады. Kj>i3 босаган колымен бетш басьш , етбетгеп жаткан бойы, солкылдап жыламасы бар ма! Сол кезде арттан 30
Рубайдолла да жеткен едг Ж ылаган кызга не деп басу айтарын (бшмей турган Сергеевке Рубайдолла куле кдрады: - Айттым гой, булардын ата салты осы деп! Бекер кедерп жасадыныз! Ж штке де, кызга да обал бодцы! - К д тж ак гы кой! К ы зды н kim екенш , неге ж ылайтынын : сура! — Кдрындас, кзрындас, басынды котер! — Рубайдолла атган тусш, кыздьщ иыгына колын салды. — Ж ыламаныз, корыкланыз - 6i3 о к т е т адамдарымыз. М ы н а Kici каладан келген басты к,.. А ры зы н болса, осы ган айт. Турымтай к о з жасын тыйып, кдзакш а сейлеп турган Tyci сэры, K03i кок Рубайдоллага абдырай карады. - Агай, мен1 ауылга ж е т ю з т салыны з! — дед1 ол сэлден сон тшге келш. - Тастап кетпейаздер ме? —Неге тастаймыз?! С ен уш ш оде Hi буры лды к Рубайдолла ел гезек п к KepceTin, сы рт кш м ш 1 н кары н кагуга кемектеспекий ед1, Турымтай денесш е кол ти пзбедг У стш 03i кагып, елиспн лагындай уркш тур. - Дикарка! - деп Рубайдолла Сергеевке карал козш кысты. — Ауылыма апарып сал деп тур. — О нда м е н щ ат ы м а MiHciH, — деп С ер г ее в о ф и ц ер екендшн ceaaipai. —Мундай дала аруын коптен 6epi коргешм осы! - Казактар суду кыздарын колденен кок аттыга корсете бермейдр —дедд рубайдолла бш п ш с ш ш . — К длындыкты тек айтгырган ж ш тк е корсетед1! - Ангары жок, аскан суду кыз! Аты-жон1н сурашы. - Тез танысудан шоши ма деп, сурамай турмын... Турымтай булардын орысш а энпмес1нен тагы 6ip пэленщ ушыгы шыга м а десе, жуздер1 жылы. —Агай, неге турмыз? С1здер жетюз1п салмасаны здар жаяу- а к кетем! - Ж о-ок , кары ндас! О не д е ге н вд з! М ы н а Kici ci3re астындагы атын усынып тур. - Маган анау жук арткан ат та жарайды. —Бул Kici онынызга конбейш. Орыс оф и ц ерш щ кы з балага деген курмет-ыкыласы белек! Рубайдолла оз атын Сергеевке 6epin, жук арткан момын торыга MiHui де, жирен каскага Турымтайды отыргызды, - Ал, сщц KOHini орнына тускен болар, ж он сура, - деда Сергеев катарында келе жаткан Рубайдоллага. - Ka3ip... Карындас! М ына Kici ciaaiH аты-жонццзд1, кай ауылдан екеницзщ 6mrici келеф. Э л п адамдар жайында да маглумат берсефз...
Турымтай Сергеев!! сен1маз козбен т а га 6ip шолып отп. j - Оны кайтод? i - Ж ен сурасканнын айыбы жок, карындас. Бул юсшщ I eciMi Петр Сергеев. М ен щ атым Рубайдолла. Н э с т ш - ногай. EKeyiMi3 д е каладан кедцш. Бул xici, елпнде ай п ы м , ескери адам, мен MyraniMMiH... Енда тусщ д щ гой ? Bi3 бул жакка ан аулауга келгенб1з. - Осы ж акка уш оры с келда деп еда, даздер екеназдер гой. - Д е л т а п т ы н ы з , к а р ы н д а с ! - д е п ж е л п ш е туст1 Рубайдолла. — Ал енда е з едамщЬ— - Турымтай... - Турымтай... Турымтай - кустын аты гой деймш? - Kj>ipaH кустьщ аты дейщ гой... Е ракон ы 03im корген емеспш. - Кьгран кусты ж ырга косуга болады!.. М ен ез1м акынмын, карындас! К аж ет болса K33ip де елен ш ы гара аламын... Сулу куска уксаган с1здей карындастарды жырлаганга не жетсш! “ М ы н ау негы лган б е с ер б а й ?!” деп Туры мтай коз1н1н астымен 6ip карады да: - Уйге барган сон асыкпай отырьш жырларсыз, — деп сыпайы тана жымиды. — Ж ыр тындау уш ш де кещл хошы керек. - ©те дурыс айтасыз! Т ам аш а табылган сез! - деп Рубайдолла желне тусп. —Ауылыныз жакын гой? - Жакын... Агаммен 6ipre турамын. - Аганыздьщ аты юм? - Турсын. - Турсьш. Турсьш... Эюмбектщ жылкьппысы Турсьш ба? - Иэ, бурын баккан. - Э , бш ем оны! © ж ет ж1пт екен ш эн е куш Мей1рбек етдазген жиында байкаганмын! - Агамды бшеда екенс!з гой, — деп Турымтай да жылы уш ырай бастады. — Уйге ж урш ко н ак болыныздар— Ka3ip й зд щ де жагдайымыз жаксы. - Бш ем ш , — деда ж ымиып Рубайдолла. - Ж ана ою мет болмаганда, © кш б ек ол малдын кулагьш да керсетпейпн еда гой! - Сендер не деп кегпн дер? М аган да тус!нд!рсендерш1! — дед1 Сергеев екеуш щ казакдаа энг!месш ен жалыга бастап. Ж анындагы cepiri жана есш е тускендей, Рубайдолла мойыны н буры п, болтан э н п м е ш н мэн-ж айын айтып берда. - Элгш ер дам екен, oyeni соны сура! —деда Сергеев екеуш щ MBHci3 э н п м е с о г ь т келе жатканын жакгырмай. 32
г - Турымтай! М ына Kici жанагы адамдар жайында 6mrici ! келедь ! - Ешкайсысын танымадым. Коздерш байлап алган... Крй- ешю ерпзуге шыгып ед1м, тасадан шыга келд1 де, атка онгерш ала Ж0нелд1. —Tim i 6ip ауыз тш каткан жок па? — Yh де шыгарган жок, Рубайдолла бул ceafli Сергеевке ж етю згенде, о н ь щ кек ш ш Koaaepi ушкын атгы: - Кызды уйше апарып саламыз да, агасын epTin ею кцлмыскердш i3iHe тусемгз! А кш ам кез1нде Э ю м бек кара токты ны сойы п, казан кетерт1п, Кобеннен хабар куткен. Балактан тарткан и тп тоске шыгармай, осы ж олы Турсыннын суйепне тан ба салса, ел бетше калай карар екен деп, KOHmi толкы п, ш амы рканы п кояды. Крлында - кыскз мойын жиде домбыра, 03i бшетш кокейкесп 6ip куШй саусагынын уш ымен ш алы п кана калын ойга шомып отыр. Лапылдаган сексеуш отынын жалыны сэры шубар оцш де ш алкы п ойн ап , сш е у а н к е з1не жалт-жулт шагылысады. Сум заман, шынымен, осылайш а азганы м а? Кеш е тана Турсын сиякгылар ес1пнен карам ак тугш ауыл маны н э т а п баса алмайтын. Енш солармен арпалыстырып койган опасыз жалтанга не шара?! Бурын терезес1 тен ю сшермен гана айкасушы еш. 0Keci Тойшы Каратал бойынын азуы алты карыс арыстаны Ж алмендемен алысып ед1.1ле жактагы Бойшепрлер мен Караталдагы Арыктыным 6ip болы с ел болганда, Жалменде буларга тенш к берд1 ме? Уезд орталыгы — Капалга жакын отырганын пайдаланып opi ояздын алды-артын орап Кдмауда жаткан калын, Бойшепрге Ж алменде алым-салыкты yttin-Torin, окта-текте 6ip аралап кайтканы болмаса, бул еддш не созш , не iciH алга бастырмады. Т ой ш ы сауда-саттыклен шылка байыган сон, 1пе Бэйшепрлер1н б о л т алып, жеке болыс етуш коптен коздеп журген. Ояздын бедеу катыны ул тауып, сонын тойына шакырылганда, Тойшы койны-конышына кесек-кесек а к т а ты гумен 6ipre он сеп зге ш ы ккан бала би Сундетбайды да шеспре барган. Ауыл молдасынан окы п жеке хат таныган, он-солын байкап, байыптай бшетш, тшге шешен Сундетбайды жасы жиырма бесте деп таныстырганда, узын бойлы, жар кабак, кырги коз Ж1птке ояздын ©3i де, ойел1 де кызыга караган. Ояздын жана босанып отырган эйелш KopiM- Д1кке деп усынган мы с-мыс а к т а емес, Тойш ы ала келген 33
жолбарыстьщ Kyuiiri кызыктырган. Tipi жолбарысты oni тупл тусщде кермеген жас эйел куанганынан: “ Ах, какая прелесть!” деп даусын ш ы гары п , кол шапалактаган десехц. Ж эне 6ip суйшгеш - Тойшы ала келген м амы к кус тесек. Узынагаш, П шптек, Эулиеата базары н а гана т е с , Таш кент, Энхцжан ж акка д а мал айдатып, ара-тура e3i де барып-кайтып журген сунгыла Тойш ы оязга сол сапарында мергендерге Балкаштын айдыньшан ю л акку аткы зьш , бауыр жуншен а к мамы к кус тесек ала барган-ды. М ш е, осындай сый-сыяпатгын арка- сында 1ле Бэйшепрлер1 Кдратаддан б е л ш ш , жеке болыс ел атанган. Болыстыккз Сундетбайды отыргазганда ол камшы- ны н сабы н 63i устаймын деп ойлаган. Bipep жылдан сон ойындагысы акгалмай шыкгы, о т а р тш м ен, ожет кылыгымен беделге тез-ак ие болтан Сундетбай Тойшынынын айтканын оры ндамаута айналды. 0 з б е в м е н ic icTen, дау-дамайды акылдаспай ш е ш ев щ ц шытарган. “ ©ciMMeH байытан” Тойшы таяк устап кедейленш калтандарта сауынта мал, немесе кары зта ак ш а сураса е ш ю м н щ колын каклай бере берген. BipaK келер жылы берген малы естм1мен кайтуы керек. Кдрызын уакытымен етей алматандар айып телейвн, немесе ж алга малайлыккз журетш. Tirni бой ж етш отырган кызын кальщ сыз берш , зорта кутылтандар да бар. Сундетбай болыс бел апт ан с о н , Т о й ш ы н ы н о сы eciMiH то к татк ан . “ 03i асыраган куш ж , аятынан капса да Т ой ш ы керегенщ пн icTen, жас болыспен аш ы к айкаска шыккан жок, ©з атайынымен жаталасудан пайда жотын ол алдын ала болжады. Айтыс- тарты с кы руар ш ы тьш га ушыратады. Ж асы да келш калган Тойшы “ бас жарылса берйс ш ш д е, кол сынса жен шпнде” деп журе берген. Елуден асканда денес1 ш ау тарткан Т ой ш ы атпен журуге ж ар ам ай калган. А кы ры нда ж ур еп майланып елд1. Алты эйелшен калган он 6ip улдын улкеш осы ©юмбек экесшщ ж ы льш етю зш , ас-суын берген сон , кептен кокейшде журген ойын юке асыруга эр ек ет ж асады. Ж асы e3i куралпы Сундет- байды н экесш е жасаган киянатын ол кеипрген ж о к Болыс- ты кка ею марте сайланган Сундетбайдьщ м ер ш тартып алуга м у н ьщ ш ам асы д а келеттн ед1. Сондагы сенгеш - акеден калган дэулет, сол дэулетгщ аркасында ойлаганы орындалды да. Уездеп, губерниядагы улык-эюмдерщн койны-конышьша тыкканын былай койганда агайынды он 6ip ж ш т сепз жыл болыс болган Сундетбайдын устшен баскалардын колымен арызды да бораткан. © юмбек жанталасып журш, жана гана болы стыкка с а й л а н ь т ед1. С овет е ю м е в ш ы га келд1. Муны болыстыктан тайдырып, ревком дегенш орнатгы. Бурынгы
fa жайбаракат, ж айм а ш у ак Tipujuiiri талкан болы п ж ан а ею м ет | келгенде, Э ю м б е к imiH та р ты п , е ш ю м г е сы р алды рм ай , }• е лш тщ артын тоскан. “ Э н е кулайды, м ш е кулайды” деген 1 оюметгщ жыл аскан сайын буыны беюп, кабыргасы катая | бастаганын коз1мен к е р ш отырган Э ю м б ек гщ ойы э р саккз |; ж уп р ед г Э з ш щ кун1 к е ш е п ж ал ш ы л а р ы м е н ж ы л ан дай арбасып, итгей ырылдасканш а алы е 6ip ж ак ка aya Kemicici I келедь 1916-жылы да, азамат согысынын ала сапыранында I да врдеп Албан, Суан, Кднлы шекарадан ары карай ауыпты деп естш жатыр. BipaK бул елкеге шекаранын мойны алые, ! бул ауганмен ел-журты оган ере ме? К ээдш ц озщде ал акезденш , 1 атарга о к таппай отырган тэр1зд1. Агайы ндары н m ecripin, е з ауылынан кешкенде осынша мал, уй-орман кайда сыяды, ю мш барып паналайды? Ш екарага ж акы н елд щ Kernyi онай, шалганда жаткан Кдмаудагы халыкты орнынан козгап кер! Кобен мен Омаргазыны купп отырганда, Эюмбекгщ басьша осы 6ip ойлар топырлап Kipin, таласа шыкгы. Турсы нны н бетш кайтару, сагын сындыру —коян шалганмен б|рдей, ал осынау калын малдын, агайындарынын, уй-орманынын ергещ не болады —оны н шекес1н ш агып, enceciH езе беретш ж ай осы. 9cipece откен жылы “ Пышан атыдды” дегел16epi куншз кулю, тунде уйкы жок, Сыртган аттын KiciHereHi, адамдардын дабы рлап сойлескеш есплш. Эю мбек 6ip турл! елепзш , журеп тарс-турс согып, мазасыздана бастады. Bip куш ак бумен араласа юрген К вбен н щ бет-аузы кабарып кетгггп. А рт жагынан коршген Омаргазыньщ да ка б а га кату. — Не болды? — Орайы келмед1, ага! — деп Кобен к ш м ш шеш пестен жалп етзп отыра кетп . — Алып каш уды н ж о ш к е л ш -ак ед1, жол-жонекей орыстарга кездеепк. — Орыс дейд1? Орыстар ол ж акта не гып жур? — Ан аулап келе жатса керек. Кдрсы алдымыздан шыга келген сон кашуга тура келд1. — Кыз кайда? —Ат малтыгып, шаба алмаган сон тастап кетгк. —О. кара баекырлар! Орыстын сендерде не шаруасы бар? 0 з ж енш ен кете бермейпн бе едй — Кигаш тай тарты п ед1к, сонымызга туеш куып берш... М ылтык атты! Кдшып кутыла алмайтын болган сон , кызды байлаулы куй!нде ж олга тастап кетпк. Мына хабар как мандайдан соккандай, Эю м бек есенпреп калды. С ары шубар о щ б1рде кы зарып, б!рде бозары п копке дей!н ундей алган ж о к 35
— Em u кдйтпк? М уны н аягы лапта сокпаса жарар еда! — Biaai таныган еш ю м жок, - деп мщпрледа Кобен. — Орыстар кдлага кдйткдлы жур деген... Олар кетш , i3i суысьш, Турсыннын еуселесш сонан сон корершз! - деп О м аргазы с е з крсты. Бутан 0 ю м б ек аш ылып ештене демесе де, эл п сезге нитей риза болы п, елгезек аткосшысына бажайлай 6ip кэрап койды. Кдзандаты ет rycipuiin алдарына келгенше ешкдйсысы ундеген ж ок, Э р ю м о з ойымен... Ж ез куманмен колдарын жуьш, енш тана табакты айнала отыра бергенде, сырттагы и ттерд щ ш а б ал ан а ypreH i, атты адам дарды н оларды кдмшы мен урып кутаны естили. “ Ауыл усгшде ат ойнатып журген квддер G3i?!” дегенш е болтан ж ок, ecucri серпе ашьпт, Турсын, Сергеев, Рубайдолла сау етш Kipin келда. А ман- саушылык, ж ен сурасу жок, Турсын т а е букпестен: — Э , осында екенанд ер той! — деда ту п бетш е шытып. - Б эсе, боршердщ уясы алыста емес сиякгы едП —Эй , тантыл туртаньщ не? —деп езгелерден мшез1 жещл Кобен алдын орай тш катгы. - Неменеге екшенш турсьщ? 0уел1 ж он1нд1 айт! —Ж ен сурасатын мен елшшйске келгем жок! Кэрьщдасым- ды зорлыклен алып каш каньщ уш ш карымта кайтарамын. — Кайдагы карымта? “Алып каш ты ” деген не сез? Карындасынды бермейтш болтан сон, арт жакты кыстык емес пе? —Ж е, тулю буланга салма! Ьдершда кесш к е л т отырмыз. Тайга танба баскандай сайрап жатыр! “ Рас емес пе?” дегендей Турсын Рубайдоллага, сосьш Сергеевке карады. Рубайдолла: — К ш м дерщ де, атгарын да дел 6i3 кергендегщей! Тек кездерш д! тан ьш алтан едавдер, —деп тырп етк1збейтш делел айтгы. —Терге м а л ш ы н ь т кадада байлаулы турган атгарьщды д а к ер ш келдак. — К о й , 6i3fli б а ск а б!реулерм ен ш атасты рган боларсы з- дар, — деп Кебен ж айма-ш уак сезге тартгы. Рубайдолла Сергеевпен орысш а тщцескен сон: — Б1зге бос с е з керек емес. Керген-бшген1м1дда а й ть т, зан жолымен акт жасаймыз, —деп жамбасьшда салпакгаган сумкасынан катаз-калам алды. “ Зан жолы” , “ акт” деген сездерден селк еткен 0кЫ бек канш а бщ щ рм ейш лесе д е, дауысы дарищеп: —Ш ырактарым, еуел1 мемшеге келейис, - деда. - Даяр астын устшен тустщдер, кагаз жазу ешкзйдз кашпас, терлепндер, терге шыгывдар. —0ю мбек ж ы лж ьт орьш босатты. 36
—Отагасы, дэмщ Ьге рахмет, —деп Рубайдолла акт жаза бастады. - Аты-жондер1шзд1 то л ы к айтыныздар. - Ж ок, бул - жала! - деп К обен ы рш ы п ту сп . - Б а д щ д с айтатын аузымыз бар, ою метщ е арыз да жаза аламыз! —Оны еркпиз б т е д г Bi3 коргешм1зд1 гана кагазга туйремЫ Турсын непзп кьшмыскер Кобеннщ успнен акт жасатып крлдарын койды да, кзгазды сумкага салып, yiueyi кайрыл- мастан журш кета. Уйде калгандар сен соккан балыктай есенпреп 6ipa3 отырды. Ком ейлерш е тас тыгылгандай алдарындап.! даяр аска да кол салган жок, Bipa3 уакыт откеннен кейш coaai Э ю м бек бастады: — Булар ewii такы р туби.пзге жетедй Е ртен iciMi3 соггы болганда коресш кересшН - Булар пара берсек алар ма екен? - дед1 К обен есш жана жинагандай. Бул созш Эк1мбек те костады: - Турсынга онашада пара берудщ жолын карастыру керек... 0 c ip ecc, анау ногай баланы айналдыр. Кдйтсек те актыны осы арада жоюымыз керек. Егер алар бутан конбесе, баска айла iaae! Рубайдолла мен Сергеев К обсннщ арата салган адамын манайына ж олатпак тугш, “ осы co3in yuiiH ж азалан асьщ !” деп ж анынан ш ош ы гы п, “ С овет о ю м е тш щ рссм и OKloaepin пара 6epin кылмыска итермек болды\" деп тэты да акт жасап, бурынгы документов коса Т1ркеген. К ьш м ы с устш е кылмыс жамалтан сон, Кобен бул icrin Ty6i насырга ш абатынын утып, “ ешц сол окшдерд1н коз1н жоймаса болмайды” деген токтамта келш. BipaK калай? Bipey емес, екеу емес, бакандай уш адам ж эне карулары бар, оздер1 ете сак,.. Осы елге Капал уезш ен 6ip адам к е л т жаткан. Аты Каскырбай, уезде жастармен жумыс icrey ж агын баскарам дейдд. Осы олкеге комсомол ячейкаларын курута келйгп. BipaK б т р г е н ici ж ок, кы з-келш ш екгермен кул1п-ойнаудан колы тимей жур деген хабарды Кобен де eciin отыртан. 0з1нщ аргы тепн сурастырып караса, жуан тукы м ны н бгшасы Topiaai. Оуелде “ Медресе М амани яда\" окы п, кей ш Кдпалдагы оры с- к азак мектсб1н б т р г е н , сауатгы, отю р ж т т деп естш жатыр. 0к1мбск, Кобсндср кармакты ежи соган салуга уйгарды. Айтушылар К аскы рбай он аш а уйде жатуды ж аксы коред1 Дейд1. Т ек касында бой жстоен кы з н емесе ж ас кел1ншск болу керек. Кобен жазда котерепн с еп з канат а к уй1Н он аш а Tiicripin, imin калы кш см, терме апаш а, ою лы текемст, патсайы корпе- жастыкгармсн жайнатып койды да, касына Омаргазыны српп, 37
жарты к у н ш т к ж ердеп Кдройда жаткан Кдскырбайды 1здеп барды. Каскырбай десе Каскырбай екен. Кайратгы кальщ шашын синап кзйырып отыратын, жар кабак, отюр козщ, кара сур ж т т екен. Б1рден аш ы к сейлесп. — Оздерщ н ауьищарынызга жете алмай жатырмын, — деда ол танысып-бшскеннен кейш. — Тойш ы кариянын байлыгы, Kiciniri жайында бала кез1мде-ак еспгенмш. — Е ндеш е ат а аруагы н сы йлар деп , алдыныздан ез1м шыгып, карсы алуга келдш , — дед1 К ебен де елп етш. —Ыкьшасынызга рахмет. Осы жерден атгантан сон ткелей азд1н ауылга тартамьш. — Bi3 ci3fli куте турамыз. С он ан с он 6ipre аттанайык Кападдан келген ж ас уэю лд1 алдын ала шакырып койган ауыл коп екен. Камауда жаткан казак жотары жакган юм келсе де 6ip ко н ак етпей ж1бермейдь Бай ауылдар 6ipiHeH- 6ipi калмаута ты ры сы п, кы сты куш ет мол болса да, 6ipeyi боз каскасын, 6ipeyi ж аб аг а, тайын сойып таласа кутш жатыр. К аскы рбай е ш и м н щ кон ш ш ж ы клай, канш а уй шакырса сон ш а уйде ко н ак болып ж айбаракат жур екен. Ал, К ебеннщ Каскьфбайдьщ эуенше тонкершуге жагдайы жокеда. Орыстар кай ты п KeTin, жер согы п калам ба деп ты кы рш ы п отыр. Энпме арасында ш ет пушпактап айтып керсе, Кдскырбай Сергеевтердщ мунда кандай шаруамен жургеншен бейхабар екен. — Кдй С ергеев? Губчекада 1стейпн Петр Сергеев емес пе екен? - деп ол окыс сурады. Кара сур ощ нщ кзны кашып, ж ак ет1 бултылдап кетп. —Мумкш... Эйтеулр, эдей11здеп келген адамы бар дей ме, - журген-тургандарын еилом бшмейдд. Петр Сергеевтщ атын естненде, Каскырбайдын ырщцей ж и ы р ы л а к а л аты н жон1 б а р . К,апал уез1н1н Ч е р к а с с к селосында кызьищ ар корш ауда калып койганда, мунын туган агасы К,алаубай м ерген ж1ггетерден ат ж иы п актарга комектескен-дг Ол кезде ею жакка да аумай, кайсысы женер екен деп ауылда бала окьггып журген Каскырбай агасынын бул каракетш ж акгырм аган. “ Б1зге актан да, кызылдан да пайда жок, оры стар 6ipiH-6ipi кы ра берсш , ал 03iMi3 артын бага турайык” , — легенде агасы камш ы котерген: “ Кьоыл женсе туп-тукиянынмен куртады, окш ет басьш а ак орыстар келсе бурынгы дэулети.»з кайтып оралады” , —деп морг мш ез агасы аш уга баск зн сон , бул онан api ерепспеген. Онын в з ece6i ш ш д е ед1. Зиялылардын ы г а н а тусш , “ П атш а егамеге кулады, енш казакгын колы бостандыкка жетеш, жеке ел, ж еке мемлекет бо лам ы з” деген'ге Каскырбай кулай сенетш.
Азамат согысы аякталып, ел шищде тыныиггык орнап, енш не 03repic болар екен деп елендеп жургенде к азак аз тана автономия алды, п атш а тусында окы ган , кез1 аш ы к , “ к з за г ы м ” деп кзбыргасы кайыскан ат тебел1ндей “А лаш ” азаматгарынын билжке колы жеткен жок, кы зметпн майлысьш, субелклн кеш еп теккерюте кезге тускен кедейлер алып жатыр. Ауыздарынан от шашып “тап жауы\", “революциялык курес” деп жар салып, “бай тукымдарын\", кешеп “ канаушылардьщ коздерш жоямыз” дейтщш шыгарды. Каскырбай кез! аш ык, сауатгы болгандыкган укомга кызметке орналасканы сол едд, сонынан ш ы р а к альш тусушшер табыла кетл. 6cipece, осы Сергеев. К аскырбайдьщ атасы Кдпаубайдын актарта корсетке н комеп н бес саусатындай бшеда екен, 6ip-eid per жауапка да шакырткан. Каскырбай: “ Мен жай тана агартушымын, халкыма 6ltum 6epin, жастардын сауатьш ашканнан баска ж азыгым ж ок” , — деп ар ен кутьштан. Онын атасына калай урысканын керш , еспгендер табылып, Кдлаубайдын актармен 6ipre ш екарадан eTin к е тк ен т, Каскырбайдьщ оган шеспегенш бшепндер жанын альш калган. Кеп узамай Сергеев губчекага кы зметке ауысты да, Каскырбайды еш ю м кудаламайтын бодцы... Дегенмен Сергеевтщ б!рден сенш аздис корсетш, жауапка шакырганы 1шше тас-туйш болып каткан ед1. “ Сураса келе каймана казак карын боле шыгады” дегендей Каскырбай мен Кебен куцанлалы болып шыкгы. Тойш ы алган алты эйелдщ 6ipi Капал жактын кьпы-тутын... Жалмендемен айтысьш, уезд жакка ж ш катынатан 6ip сапарында калын малына акша берш сатып алган десетш. Етеп канамай ерте олген сол Kici осы Каскырбайдьщ немере апасы болып ш ыкгы. Бутан ерекше куанган Кебен: “ Ендеше суйек жантырггамыз!” — деп майдан кыл тарггкандай конагына жабыса кетп. К ебен ауылында бой ж етш отырган ж е п м к ь в бар еда. Эке-шешеш буларга жамагайын, жуырда гана сузекген олген. Ж ас кы здьщ алды-артында ешюм1 ж ок, суйен1ш1 ж алгы з Кебен. “ 1стщ орайы енд! кедщ. TynKiaiicri алм аса д а аз ку н д к ермеп болсын” деп Кебен уыздай жас, кымыздай ашуы жепп турган кы зды К,аскырбайдын кой ны н а салды . Бутан косымш а, астына сейгул1к ат м ш ген, иыгына тулю ш й с жамылып, басына кундыз 6epiK киген Каскь1рбайдьщ жагасы жайлауда... К ебеннщ каладан алдырган арагы да бар екен, Кдскырбай онашада кьюырдьщ кымызына косып, оны да iurri. Эбден беп п , кы зара бо р пп отырганында К ебен н еп зп шаруасына кошкен-дь
—Кдсеке, а з кун жолдас болдык, титл суйек куда екенЬдада бшсем, олдекашан iaaen баратьш едам. Мынандай ала сапыран аумалы-токпел1 заманда алыс-жакынды ажыратудан да калып барамыз. Енда кудай каласа, ж й М з ажырамас. Кайда журсец де 6i3 де 6ip кабырга журтьщ быз, курдай жоргалап катынап турамыз, - деп алыстан орагытып токтады. Осындайда э к е с ш щ : “А т куйрыгын устасан озеннен егесщ , ит куйрыгын устасан суга кетесщ ” дей тш ce3i есш е тускен. — ©3iM де о сы ж акты калап ш ы кканда, Тойшекеннен тараган ю мдер бар ек е ш н бш е кетсем деп едам. Ж ерлерщ шалгай, будан ертерек катынаудын орайы келмедл Оныц уси не зам ан 03repin, дуние астац-кестен болды емес пе? — деп Кдскырбай да im тарта сойлеп отыр, —Ж ан аман болса, осы ерлегеш м ерлеген. Уезде сауатгы азаматгар саусакден санагандай аз. Тубш де Сонет ою м е п 6i3re иек артпаганда юл окымагандардан не шыгады? —Эрине, Кдсеке, с о з бар ма? —деп Кобен кенк-кенк кулда. Сойтп де дереу езуш жиьш, ошн озгерте койды. — Ko3i аш ык азамат болган сон да, озщ мен акылдаспак ед1м... К ебен н 1н шубырта айткан э н п м ес1нс кулак аскзн сайын, К дскырбайдын кызуы таркап , кара сур онд катая берш. — Бул ш атак ic екен, —деда ол кесеЫн TOHKepin — Кдгазга тускен кы лм ыстынж олы киын! С овет OKiMeri бел алган сайын “ канауш ы тапка” катал карай бастады. Бутан 6ip амал табу керек! — М енщ де акылдасып отырганым сол гой, Касеке! Осы бэлеге 1гпнгел1 6epi imKeHiM — ipin, жсген!м — жел1м... — Б!рден айтпай inline сактап жур екенс1н гой! — Ш ы н ы керек, б1рден айтуга ж\\,рексшд1м. E nai, мше... —Ж арайды, амалы табылады. Ymiiuui тарау Анакинда жетекке алган Сергеев пен Еубайцолла Турсын- ны н yiiiHeH та н ата атганы п ш ыккан. “ Бегде адамдарга иек артуга болмайды” , — деп Сергеев Турсыннан осы аймактан efloyip ж ер узаты п салы п, жол KopceryiH отш ген . Турсын ж огарыдан кслген о ю м ет адамдары ны н ж еке 03iHe ceHiM артканын абырой санап, Турымтайды, корадагы малый корил ауылдарга табыстады да жолга шыкты. О лар К о к о зек тен OTin, Жидел1ге ж акы ндай бергенде ар ттар ы н ан К дскы рбай куы п жеттл С ергеев оны б1рден танып, жон сурасканнан кейш: — С ен бул ж акта не 6rripin журс1н? —деп сурады. 40
- Укомнын тапсырмасымен кедщм, Петр Сергеевич. Кедей жастарды комсомолга тарту керек еды. Bopi надан, айткзнына конбейд1, Tirni ко р каты нд ар ы д а бар!... - деп ipi TicrrepiH ацсита кулдь - Д егенмен, торт-бес жердей ячейка уйымдастырып кетпм. - Бет алысын кай жак? - Oyeai Верныйга согып, сосын Кдпалга тартамьш . - Е, онда жолымыз 6ip екен! —деп Рубайдолла куанып кетт1. - К арам ы з к е б е й ш , кэдЫ гщ ей кер уен -кеш боламы з! Сергеев тосыннан косылган ж олауш ыны iurreH жакгырмаса да сыр бш д1рген жок- Каскырбай Сергеевт1н кабагына карады да, созш б о л т - б о л т айтгы: - Ж алгыз журуден оз1м де жалыгатын шыгармын деп... осылай карай беттегсндер1нд1 ecTin... i3flepiw u ал а ш ы гы п ед1М. - Капалда не жаналык бар? - деп сурады Сергеев жол- жонексй - Мен катынамагалы да ею жылга таялыпты-ау! - Ж ан алы к коп кой ... Б у п н п Miидет - ел ш ш д е С о в е т ою метш ныгайту... Б э р Ы зд 1 жан-ж акка жонел-пп жатыр. “ Сен жассы н, атка мы кты сы н” деп мен1 кудай каргаган осы ауылдарга ж1берда. Б ес жуз ш акы р ы м жол журу онай м а?! О баста осы жакты К апал усз1не караты п кате icTereH. Капалдан ropi бул олке Верныйга олдекайда жакын емес пе, Петр Сергеевич?! - Таяуда озгерю тер болар. О ган деЙ1Н корген кундерщ осы , —деп Рубайдолла К аскырбайды катарсы ны п калжын айтгы. - И э , oni талай озгер1стер болуга ти1с!.. — дед! С ер геев олдекайда алы ска ко з ж1бер1п. —А лдымызда тагы д а муз бар ма? - Е н ж ал п а к м у з алда... —дед1 К аскы р бай ж ер жагдайын жаксы бш епнш ангартып. А кын MiHe3fli Рубайдолла о сы туста тагы 6 ip ж елп ш дк - Ш1рюн, о сы OHipfliH табигаты-ай! Тарам -тар ам озендер, эр тобсн1н асты кол... Ну камы с, жиде-тогай!... Сергеев касына epin келе жаткан Турсынга 6ip карады да: - Бул ж акты н ж олын, жер ж агдайы н ж аксы б ш ес щ бе? — деп Кдскырбайга бурылды. - Бшгенде кандай! Талай журген жерлер1м1з, — деп Каскырбай да лып ете калды. Сергеев Турсынга карап сэл ойланды да: - Турсын! С ен енд1 осы арадан кай т, - дед1. - А лдагы жолды 03iMi3де табармыз. Ауылда карындасын жалгыз калды.
коранда мал бар... К еп ракмет саган! Алдагы жаздан бастап ауылдарда сауат аш у жумысы жолга крйылмак. Оку ешкашан кеш болмайды, к е зщ щ аш , хат таны. С овет ею м етш е сендсй азаматгар оте керек, достым! Кдлага катынай калсан iaaen тауып, жолык, - дед1 Сергеев Турсынга ат успнен кол 6epin крш тасып. Калгандарымен де кол алысып коштаскан Турсын, атынын басын Kepi бурып, аулына кайтуга асыкгы. Онсыз да арт жакка аландап, жаны мурнынын ушында келе жаткан ол Сергеевтерге жол бш етш cepiK табылганына куанып калды. Кдскырбай Турсынньщ тез кайтканын жаксылыкка ж о ры м ады . К дй ткен м ен о н ы н д а к е з ш ж о ю керек ед!, мы налардын соны нан 1здеуцп-сураушы ш ы кса, Турсынды табары хак, Ол ен алдымен жол бш ем ш деп те се шыккан Кэскырбайды кврсетедь Каскырбайдын injure суы к Kipin, д е н е т муздай бастады. “ Мейл1, тэуекел! Алдымен осылар курыса, Турсын кайда кашар дейсщ. К ебеннщ о зь а к жояр!” Алда Ж иделш щ Ш агырай деп аталатын тармагында жалпак муз жатыр. Шагырайдын берп кабагы кальщ камыс та, ар жагы ну тогай. “ К ебен н щ ж ттгер1 улгерш ме екен?!” Аслан шайдай аш ы к, шатынаган аяз бет кариды. Тогай жактан елнсгщ ш акы рганы , кыргауыл коразы нын кыт- кы ттаганы есплед1. Нар камыс ескен ж алпак жагалаудан откенде, жайылып барып каткан Шагырайдын жалтыр музы коршд!. Кокпенбек м уз бетсндеп карды жалу борасьш сыпырып кеткен. Айнадай ж аркы раган муздан адам, ат тупл кус конса тайып жыгылгандай. Булар м1нген атгардын тагасы жок-тугын. —Ал енш жаяу журш отпесек болмайды, —д е д Кдскырбай. — Атгарды жетекке алу керек К аскы рбай ды н Q3i ж ерге т у с т , а т ш ы лбырын устады. Камыс арасы ньщ озш де шаткаяктап келе жаткан аттар жалтырга шыккан сон, тайганай бастады. Амал жок, езгелер д е ат т а н т у с ш , К ,аскы р бай д ы н с о н ы н ан m ecTi. 1лб1п баскзнн ы н озш де аяктары аяктарьш а жуклай, бэр! б1р-екщен аунап турды. А ттар да озер кимылдап келед1. Аргы жагага ж акындаганш а кы стын кы ска кун1 тобеден ауып, 6eciHflire карай домалап бара жатты. Алда келе ж аткан Кдскырбай атын жетелеп жагага бурын ш ш ген efli, кал ьщ тогай ш ш е н , кзрсы алдарынан 6ip топ сал т атгы ш ы га келд1. Сергеев эуедде буларды ж ай журген жолаушы деп ойлаган. BipaK казактар айдалада кездессе де
[эуел1 ам андасуш ы едй туйдектеле музга тускен атты лар Кдскырбайга бурылып та кара тан жок. Б э р ш щ атгары тагалы екен, жалтыр музды жердей басады. Топтан жырыла шыккан енгезердей 6ipeyiH кайдан керд1м деп ш ам алаганш а, анау тоннын ш ш е тыккан шокпарын суырып алып, атын тебше 11 умтылганда, Сергеев наганы на кол салы п улгермедг К дк I мандайдан сак еткен шоклардан шалкалай кулаганда аспан I аударылып бара жатгы. Булардын ш щ д е ви н товка устаган jj жалтыз солдат бар еш , eciH жиып кезен генш е, ол да мурттай ушты. Крлы байлаулы Анакинге тиместен, ен сонында келе ! ж аткан Рубайдоллага тап бергенде, анау иытына шген кус мылтытын тастай кашты. Кобен ш окпар котергенде, Рубайдолла тайып жыгылып, шалкалактаган куш, кол-аягын ербевдетт, жалбарына тш кзггы: - Ататай, мусылман баласы ед!м... К дсы к канымды киындар! EKi дуниеде карыздар болып отеш н. Корген- бшгешмд1 еш ю мге Tic жарып айтпаймын! Егер аузы м нан соз шыкса, бала-шагамнын кызыгын кормей кетейш! Осынша жалбарынган бейшаранын бекер обалына калам I ба дегендей Кобен сол б о ге л т калды. Ж алтыр музда шалкалай j жатып, колын ербендетш, коз ж асы соргалаган xici буркггтен кашып кутыла алмай дэрменш з сакылдаган кум коянына уксап Kerri. — Мынаны кайтем1з? — дед1 К обен арт жагынан т е н т келген Каскырбайга. — “ Кдйткеш” Heci? Олйр! —дед1 К аскы рбай каны н ш ш е тартып. - Олйр! — дед1 Каскырбай кайта буйырып. — Бул Tipi калса 6opiMi3aiH Ty6iMi3re жетед1. “ А йтпаймы н” деген1 — былшыл! — Байлаулы KiciHi кайтем1з? Ол жан а oKiMerriH жауы гой! — Онын да коз1н ж ою керек! Ж аны уш ш куэ болмайтын пенде жок. ...Кобеннщ жан алатын adriirepi Кдскырбайдын буйрыгы бойынш а торт ол1кт1 6ip жерге уйд! де, кепкен кам ы с, бута, сек сеу ш д! ycTepiHe yiiin , о р т к о й ды . В и н т о в к а н ы , кус мылтыкты, наганды Кобенн1н 03i алы п, аттарды ж т г г е р д щ жетепне 6epai. Кршкыл кара тутш аязды ауада TiK ш анш ы лы п аспанга KOTepLnreHi кош жерден ко р ш етш ед1. Келген o re Tycin, атын cap жедщрген Турсын артына 6ip бурылып Караганда, андагайлаган туг1нд1 K03i ш алы п калт турып калды. Бул не кылган тут1н? Ж акын манайда от жагып,
казан асатын ауыл ж о к eai гой. Элле журпнш шер ет куырып жеу уш ш аялдады м а екен? BipaK. ездерш ш айтуынша, бугш олар Аралтобеге ж етш кон бакш ы еда гой... Элдеб1р ж ам ан ой ке щ л ш кобалжыткан Турсын ат басын бурып, он капталдагы биж тебенщ басына шыкты да, тутш ш ьж кан ж акка КОЗ ж1берда. E aeyip жер узаса да, Ш агырайдьщ жалтыр музы тебе басынан ан ы к KepiHin тур. Аргы жагадагы кара-кура не? А тгы лардьщ саны неге коп? Тутш нщ муз устш ен ш ы кканы Heci? Турсыннынтула бойына элденеден сезж енш , етекке тусп. Неде болса жакындап барып, жай-жагдайды бш ейш деп, аты на кам ш ы басты . Бауырынан жараган кок 6ecTi кобж карды боратып уш а женелда. ...К ам ы с арасымен баспалап келш караса, калмакша байланган бес ат тур. Кдскырбай, Кебен анык коршдь Кдсындагылары К ебен ауылынын ш аш ал лесе, бас алатьш ж йтперь Bepi жанган отты жагалай тура калылты. Эртенш ж аткан не? Элден уакъпта алка-котан тургандар жанып бггкен кул ш окты шенгел басымен сыпырып муз ойыгына тасгады да, аттарына мшда. Bipa3 дабырласып сейлескен сон, бес атгы жетекке алган 6ip тобы ары карай кеткенде, Кдскырбай мен Кобен 6epi бурылды. “ М ьш алары сумдык екен... Булар енда мен1 ianeyre ш ы кты ” деген ойдан жаны ш ош ы п атын аулакка байлаган Турсьш кальщ камыс тасасьш да дем ш imiHe тартып тур. Дабыр-дубыр сейлескен екеу муны байкамай eiin кегп. Енд1 ойланып туруга уакыт ж о к еда. Болган сумдыкты тез хабарлау ymin Турсын ушне сокдай, губерния орталыгы Верныйга, М еш рбек Умбетовке карай жалгыз тартгы... М ейрбек: “ У й ш кекбазардын кун шыгыс жагында” , — деп к е ш есш атаган болатьш . Калага базар кун1 ш к к е н екен, арба айдаган 6ip уйгырдан ж ен сурап, 1здеген кеш есш тез тапты. Карагайдан ойып ернекгеген к ек какпанын ар жагы кен к о р а, ал м а багы екен. К дтар салы нган eici уй татар cayflarepiHifd екен де, 6ipeyiH ою м ет е з карамагына алып, губисполком кызметкерлер1н Kiprainri. Биж баспалдакпен кетершгенде, узын дэл1з басталды. Ею ж ак каптал - катар- катар то ш ген eciicrep. Т атар cayaarepi бул уйд! кел1мда-кеттмд1 кон ак тары ymiH салды рса керек. У й Kyrymi ейел Ka3ip Мей1рбекпн уйде ж о к екеш н , кунде кеш кайтатынын айтгы. Турсьш езш Мей1рбектщ туысымын деп таныстырып, кек 6ecTiHi ат корага юрпзда де, ж ак ьш жердей базарга бет алды.
Сун аязды болса да, сырмалы ш апан ки ш , белш ал а орамал- ен буып алган озбек, уйгырлар, кен каллаиты дунгандар ;пкен opiK, меш здерш жайып койып базарды басы на кетерш /р. Ара-тура ун, кдртоп саткдн орыстар кездеседк Тымакты, (гонды казактар кдн базардан шеттеп жур. C ipo , ет саткандар- 1дын арасында о з адамдары болу керек, окта-текте мойында- рын созып карап кояды. Верныйдын, Ш ш пектщ базарына жылда мал айдайтын ;Тойшынын осында в з уш бар-тугын. Жана оюмет оны алгаш орнаган куш -ак кэмпескелеп *i6epinTi. Тойш ы олген сон IЬалапары 6ipa3 жыл эке ж олын куып сауда-сатгык. ж асап та корде BipaK ешкайсысы украта алган жок, Э и м б ек кана он сепзшди жылы болыстыгынан тайганга дейш жыл сайын 1ал ш ы гар ы п сатты р аты н . Э к ес ш д е й ал ы е ж ак ка айдамаса да, Верный базарына жузге дейш жылкы, бес-алты мы н iceK TycipeTiH. Т у рсы н н ы н о сы к а л а га т о р т жыл : кзтарынан мал айдасып келгеш бар. Оган Верныйдын непзп , кошелер1, мал, п ш е н , кок сататын базарлары содан таные. Бурынгыдай емес, кокбазарда ел аз. Жексенб1 куш I кумырскадай кужынап жататын адамдардьщ оннан 6ipi ; коршбейД1- Ж ылан жылгы жут, былтыргы кургакш ы лы келдш li бей-берекет1н алган ба, элде о к !м ет езге р ге н с о н сауда- сатгыкка бурынгыдай кеншшис бермеген бе — om eyip, базар басы бурынгыдай сапырылысып жаткан жок. Кдлтасында кок тиыны ж окТурсы н уйгыр, дунгандардын дэмд1 тагамдарынан ауыз ти е алмай imi буралып уйге к а й л ы . Асхана тусынан откенде самсанын, лагманнын анкыган i HiciHeH танауы ж ыбырлап, елттп, 6ip-eKi рет ту ш ю р ш те адды. Калага дейш он кун жол жургенде ол казак ауылдарына кона тустенш озер жеткен-д1. Кала ш етш е Ш1нген со н -а к тиын- тебенс1з 6ip уз1м нанга зар болатыны есш е туеш , жол-жонекей жекжат-журатгарынан акш а ала шыкпаган ангалдыгына ( eiciHfli. Tiirri Бала Топардагы Ы сты н агаш ысынан сураса да селекет емес eai гой! “ Э й , надандык-ай! - дед! ол iurreft куйш1п. — Ку даладагы ш о т т Tepin ж еп журе беретш малдан айырмамыз шамалы-ау!” Ол ко к какп ал ы уйге к а й та к е л 1П, М е ш р б е к т щ эл1 жумыстан келмеген1н 6umi. EmidM оган “ уйге жур, ш ай iui” деп мез1рет кылган жок. Уй Heci — саудагер татар жолауш ы кетсе керек, коршбейш, эйел1, кыздары 6ipi Kipin, 6ipi ш ыгып жургенмен дала казагына конш аударган жок, Уй Kyiymi эйел де 6ip мусошр адам болуы керек, ас уйдеп тактай орындыкга коз ойнепн ки ш алып, олдене токы п отыр. К о к 6ecTi де аш ыкты-ау деп ат кора жакты 6ip ш олы п едк жануар иесш танып, окыранып, улкен коздер1мен алая карады. 45
Турсын сырткз шыгып, кзкпа алдындагы ею ак терекгщ арасына колденен шегеленген узын тактай орындыкка отырды. Ж у р п н ш те р азай ы п, кош е дабыры басылган. Батып бара ж аткан кунш ц алкызыл coyneci акбас Алатаудын карлы ш ьщ дарын сэры алтынмен бояпты. Кун енкейген сайын сай-саладагы коленке кобей1п, апайтос шындарга карай ормелеп барады. Токаппар таудын ушар басынан озге д е н е а к о к ж асыл KopneciH кцм тан а бастаган. С айдан томен саулаган ыЗгырык леп барган сайын катайып, бойды калтырата бастаган сон, Турсын кош е бойлап epcini- карсылы журдь Тар к е ш ен щ бас ж агынан карандап ею Kici келе жатыр. Ж акындаганда басына папак киген, устшде былгары тоны бар, курым етйспн1н М еш рбек екенш Турсын б1рден таныды. Тулю ты м акты , узын то н ы бар, орта бойлы к азак бейтаныс. М еш рбек алагеу1мде “ ассалаумэликум” деп адцынан шыккан Турсынды танынкырамай: — Уаликумассалам, — деп крлын адцы да, бетш е унше карады. - Ci3 юм боласыз? —Турсынмын гой, Моке... —Оу, сен мунда н е г ь т журсщ ? Жерден ш ы кгьщ ба, эуеден тустщ бе? — Е л ж актан келд!м , М оке, — дед1 Турсы н даусын бэсендетш. — Ж ур уйге. Далада н е г ь т турсын? — Слздщ келуодзд! кутш... — Зухыра женгей уйге ю р деп айтпаган-ау, шамасы... Журщцер, калган онгтмеш iunce Kipin, шай усгпнде айтармыз, - деп М ешрбек e3i бастады. Тулю тымакты сыпайы Kici екен, аддымен Турсынды е т ю з т , е з! сонынан юрдд. — Ж енгей, ш ай кой ы ны з! — деп дауыстады Mefiip6eK табалдырыкгы аттай бере. — К рнак бар. Катар-катар ттэттен есктердщ ортадагысы Мешрбектщ naTepi екен. У зыны м ен кедценещ ею атгауга келмейтш тар белмеде тем1р тосек, устел, ею орындыктан озге дуние ж о к Ecix ж ак кабыргага газет жапсырып, сойдауылдай шегелер кагы п койыпты . К,онакгар ки1мдерш соган woi. Устел ycri толган ю тап, ш аш ылган кагаздар. Мей1рбек юрген бойда ютап-кагаздарын жинап, шикылдаган есю устедщ жылжытып ортага койды. Т е р д е 1лул1 ту р ган с ак ал -м у р ты б а р , кен мандайлы кысынкылау етюр козш ю сш щ суретше кзрап: — М ы н а Kici э к е щ з бе? - деп сурады Турсьш. М ешрбек ж ал т бурылып, к у л т ж1берда: 46
— Дурыс ай тасьщ — экем! Бул Kici 6apiMi3ZUH д е акем13, ягни K£)ceMiMi3 Л енин жоддас! Турсын Ленин е сш ш талай ecrice де, дал осыпай дидарын KepeMiH деп о й л ам аган . в у е л д е 03iHiH о к ы с сур агы нан кысылып калды да, М еш рбектщ сонгы свзш ен сон суретке сузш ш узак, карады. - Осындай суреггщ 6ipHemeyiH ауылга ала кетсек, - деп калды бейтаныс жптг. - Элбетге! - деп крстады оны Мешрбек. - Ертен губкомга барганда eciMe салшы. Турсын тымагын ш еш ш , жайбаракат отырган бейтаныс Kicire енш гана баж айлап карады. Кдюынкылау KG3i кул1мдеп туратын, торсык, шеке, кыр мурынды, буйрек беттеу, жука epiwu ж т т екен. С ы рт кшкп казакы болганмен, iiu кшмдер1 орысша. - Бул—Балтагул д еген ж т т , — дед1 М е ш р б е к екеуш таныстыру ещц есш е тускендей. — BipeyiH 1лен1н ар жагынан, 6ipeyin бер жагынан... 6ip-6ipinai бурын кормеген болар- сьщдар... Балтагул — Ы сты е л ш щ Военкомы! Топар болы сында ревком хатш ы сы Балтагул деген ж1пт бар д е у ш егй, “ воен ком ” дегенге Турсын о н ш а тусш бедь —Ж акында тагайындалды. Ф ергана ж актагы басмаш ылар- ды жоюга баратын жйтттерден epiicri ж асак курып, ат-турман тауып берген енбеп бар. Турсын 03i куралпы ж1птт1н улкен icKe араласы п, элден кезге тусе бастаганын шггей кы зганса да, туйгындай TypiHe карап, “ болса болар” деп койды. Верный уезше карайтын 1ленщ бер жаккапталындагы елден Токаш Бокин, Жубаныш, Куаньии Б ар1баентар сиякты атакты больш евикгер шыкканын бурын да еститш . “ Енш мы на ауылдан да бас кетеретсндер табылган екен, —деп йиш е т а г а 6ip ой туйщ . —Кдлага жакын турганга не ж етсш , булар б1здщ Бэйшепрлердей камауда жаткан жок, Б1здщ уез1м1з де т а м шалгайда — кайдагы 6ip жер тубшдеп Капалга караймыз...” Турсын келген шаруасын айтуга окталып-окталып кояды, 6ipaK Мей1рбекпн 03i сурамаган сон, кимелеп кетудд колайсыз керш отыр. —03 i акын, cepi ж т т . 0 тк ен жолы мен осылардын ауылын басып ж ургенмш . 0Keci Бигелд1 де ел сыйпаган Kici екен. “ Мына ж ш тп сонша неге мактады?” деп Турсын мазасыз- данып отыр. — Эдейшеп таныстыруымда м эн бар, — деда М еш рбек устел устше кагаз жайьш журш . - Б1зге етз Tipi, пы сы кж пзтгер гана емес, ел йишде бедел1 бар, айткан ce3i жерде калмайтын, icTereH iciHe адал адамдар керек.
\"Бул - маган rain айтканы, - деп Турсын ш лей шамданып кадды. - ETiHTipi, пы сык болганмен аткарган ю щ ж о к дегенк.” —Мен д е ты гы з шаруамен келд1м, - деп калды ол окыстан. — К ане, тынцайык,.. Турсын керген-бш генш тугел айтгы. Асыгып-аптыкканы сонш а кей тустарда тутыгып, мандайы терлеп, омырауын агытып сойлед1. Онын э н п м есш еспген сайьш Мешрбсктщ каска мандайы жиырылып, кальщ кзстары калыктаган кустын канатыдай 6ip орында катгы да калды. Cmeftin турган к у й 6ip мезетте орындыкка сы л к етш отыра кетп де: — С ум ды к екен! — дед1 сурланып. - Ертен муны дереу Ж убанышкз хабарлау керек. Ш ай ш ж ен курлы береке болмады. — Танертен губком алдында жолыгайык- М етрбектщ жазатын кагаздары бар екен, Турсын мен Балтагул коп отырмай сыртка шыкгы. Губкомньщ 6ipm m i хатш ысы Ж убаныш Бэр1баев буларды жылы кабылдаган. Ж умысы канш а тыгыз болса да icrm жайын тез угып, тез meurri де, т а га 6ip адам косып тортеуш ергеннен калдырмай атгандырьш ж1берш. Булар суыт журит, торт кун дегенде ел ш етш е жеткен. Астыртын адам ж б е р л , ау-жайды 6ince, Кобен тук icreMereH тук бшмеген адам болып оз ауылында ж айбаракатжатыр екен. К аскь1рбай К апал уезш е асьпы с атганып кетштз. “ А яганда какпаны бар каскыр алыска узамайды\" деп туйщ Мей1рбек. Ж урт Турсыннын ауылда ж ок екен1н бш ш, уй-орманына, карьшдасына крл типзбеггп. Kopuii-коланнын кезш ш е уйш ертеп, малый талап, карындасына киянат ютесе, кьшмыстары аш ы лы п калатынын булар да бшген. Турсыннын ушты-куйш ж ок болганынан канш а кау1птенсе де, бетегеден бш к, жусаннан аласа болып бугып отырса керек. Кдладан келгендер Кобенд1 орындарынан ойда, жокга басты . Уй imiH тш тненде С ергеевгщ наганы, Еубайдолланын кус мылтыгы табыдды. Винтовканы кайда тыкканын олар айткан ж о к “Bi3 ештене бш мейм1з, наган мен кус мылтыкгы осы ауылдын успнен откен орыстардан сатып адцык” , — деп бет бакгырмады. “ Бул арада ж ал г аз куэ Турсын гана, о ны н устш е К дскырбай ж о к , сонды кган бул icTi егжей- тегжейл1 тексерм есе болмайды” , —деп Мей1рбек К обен мен онын ж ан алгыш ж ш тгерш туткындап кдлага кетп. Омаргазы бул кылмыска тжелей катыспагандыкган epi тукымы кедей екен1 ескерш ш , едде калды. 1“ Т у к корм еген , тук бш м еген ” Э ю м бек ке де 03ip еш ам тиген ж ок. 48
TepriHuii тарау Кун суыта манайдагы от шайылган сон, Омаргазы ipre кетеруда ойлап отырган. KemKi мадды ж айгап, дэм ге аузы •mreHi сод ед1, атгылы 6ipey уйге ж ан аса б ер ш , ж абыкты камш ысы мен котерд1 де: - Омаргазы уйде ме? —дед! акырын. - Уйде. Бул KiM? - Bepi шыгып кет. Беймезгит уакытта аттан туспей, сырттан тш катып турган адамнан секем алса да, Омаргазы шекпешн иыгына жамылып, eciK аддына шыкты. Атты Kici салем ш асыгыс алып, басен унмен: - MeHi О ю м бек ж1берд1, - дедг - “ Б э й б ш е м мен кызымды алып тез жетон”, —деда. - 03i кайда? - Ж аланаш сай басындагы Санды ктас деген жерд1 6Lnyiui ме едан? Сонда... Мен улкен уйге сокканы м ж ок, б э й б ш е о мен кызына е з щ барып айтарсын. Т ек с а к болгай. Журген ianepiH бийнбесш. Т а н карангы сы мен, ел турмай атганы п кеткендер!н жен болар. Ертеннен калсан, орнын сипайсын. - Сонш а неге асыгыс? - Ш амасы , ты кы р таялган б1лем. М аган айтканы : “ Б эй бш е м м е н , кы зыммен кош тасам ы н ” , —деда. Ал, хайыр. Коп туруга жагдай жок, 0 л п icici арты к созге келмей, атын Te6iHin, ж урш кетп , тисе тарты п карангыга сунпп барады. - О KiM 03i? —деп ш е ш е а iurreH ун катып eai, Омаргазы: - Ka3ip барам, ana, ш ай iuie 6epiHi3, — дед1 де ауыддын сыртындагы тусаулы атгарды коруге кетп. Ойы он сакка бел ш ш келед1. 0к1мбектен б1раздан 6epi хабар ж о к едг Кдй жерде ко ш ш - конып журген1 де мэл1мс1з. Сергее втердщ ош мш ен кей ш оз1не де тыкыр таялганын ce3in, кагынан жер!ген куландай елс1зде жур. Каддермен катынасып, кэндай харекет кылатын ойы барын да еш ю м б1пмейд1. Актылы-каралы мадды тугел сатып, сатпаганын алыс-ж акын агайындарына ул есп р ш , 6ip yftip ж ылкым ен ган а кол-аягы н жен1лдет1п алган . “ Ж ы ракта жургенмен, к у л ага TypiK те шыгар. C ipo, 6 ip токтамга Keain, акылдасуга шакырган болар... ” О маргазынын OKeci басында осы О ю м бекп н ж алш ы сы екен. E ii Tipi, пы сык ж1пт журе келе байдын аткосш ысы болуга жараган. Осьщан он жыл бурын OKeci дуние салганда, Оюмбек оз бауыры олгендей кабыргасы кайысып, ауыртпалыгын 6ipre Korepicin еда. Жепсш , кыркын, жылын o3i 6epin, басы на корган тургыздырып, тастан белп койган-ды. 49
Search
Read the Text Version
- 1
- 2
- 3
- 4
- 5
- 6
- 7
- 8
- 9
- 10
- 11
- 12
- 13
- 14
- 15
- 16
- 17
- 18
- 19
- 20
- 21
- 22
- 23
- 24
- 25
- 26
- 27
- 28
- 29
- 30
- 31
- 32
- 33
- 34
- 35
- 36
- 37
- 38
- 39
- 40
- 41
- 42
- 43
- 44
- 45
- 46
- 47
- 48
- 49
- 50
- 51
- 52
- 53
- 54
- 55
- 56
- 57
- 58
- 59
- 60
- 61
- 62
- 63
- 64
- 65
- 66
- 67
- 68
- 69
- 70
- 71
- 72
- 73
- 74
- 75
- 76
- 77
- 78
- 79
- 80
- 81
- 82
- 83
- 84
- 85
- 86
- 87
- 88
- 89
- 90
- 91
- 92
- 93
- 94
- 95
- 96
- 97
- 98
- 99
- 100
- 101
- 102
- 103
- 104
- 105
- 106
- 107
- 108
- 109
- 110
- 111
- 112
- 113
- 114
- 115
- 116
- 117
- 118
- 119
- 120
- 121
- 122
- 123
- 124
- 125
- 126
- 127
- 128
- 129
- 130
- 131
- 132
- 133
- 134
- 135
- 136
- 137
- 138
- 139
- 140
- 141
- 142
- 143
- 144
- 145
- 146
- 147
- 148
- 149
- 150
- 151
- 152
- 153
- 154
- 155
- 156
- 157
- 158
- 159
- 160
- 161
- 162
- 163
- 164
- 165
- 166
- 167
- 168
- 169
- 170
- 171
- 172
- 173
- 174
- 175
- 176
- 177
- 178
- 179
- 180
- 181
- 182
- 183
- 184
- 185
- 186
- 187
- 188
- 189
- 190
- 191
- 192
- 193
- 194
- 195
- 196
- 197
- 198
- 199
- 200
- 201
- 202
- 203
- 204
- 205
- 206
- 207
- 208
- 209
- 210
- 211
- 212
- 213
- 214
- 215
- 216
- 217
- 218
- 219
- 220
- 221
- 222
- 223
- 224
- 225
- 226
- 227
- 228
- 229
- 230
- 231
- 232
- 233
- 234
- 235
- 236
- 237
- 238
- 239
- 240
- 241
- 242
- 243
- 244
- 245
- 246
- 247
- 248
- 249
- 250
- 251
- 252
- 253
- 254
- 255
- 256
- 257
- 258
- 259
- 260
- 261
- 262
- 263
- 264
- 265
- 266
- 267
- 268
- 269
- 270
- 271
- 272
- 273
- 274
- 275
- 276
- 277
- 278
- 279
- 280
- 281
- 282
- 283
- 284
- 285
- 286
- 287
- 288
- 289
- 290
