калын карFa омбылап барып турып калды. Содан кейш жапырайып жаткан Kapi мепнт жылагандай, кулгендей, налыгандай, канырлаган ык-жын, у-шу болды. Шепшшер кенеттен ушыраскан уакигадан орасан cecneHin, жан таласып кашуга айналды. Жолдын молара ен жакын ететш жерше келгенде, Есенейдщ кара мола- сынан уп-узын 6ip «ак кшмдЬ niuFbin, eKhmiT 6ip мола>а Kipfli. Одап шстгыТГтура жолга карай бе’Гкойранда. шеп- шшер аттарып сабалап.тырбандатып шауып Kerri -' Моланын арткатындаш жолмен кеткен Дайыр мен Дэйкеш те, осындай дауыс естш, олар да «ак кшмдшЬ кердь Олар да коркып кашты. Моладан шакырым шык- канда рана шепшшер 6ipiH-6ipi куып ж етт, керген-бш- гендерш айтысты. — Азырак кШре турып, тан эбден аткасын осы мо- лага барсак кайтед1? Осында 6ip сыр бар ма дей1м! — дед1 KapiM... . Д Y P Iliry «Жана асу» колхозы — «Жана асу каласы» — eneyi 6ip рой. Колхозшылар кебшесе «колхоз», «кала» деген жалгандыны коспай-ак, «Жана асу» деп атайтын. Есш- бай мен Cyrip молдалар олардын ypiM бутак, канат-куй- рыктары Kici жиналган жерде «колхоз каласы», «Жа на асу каласы», «ез!м1здщ кала», «ез1М13дщ колхоз», «Азнабай каласы», «Азнабай ауылы» деген атауларды айнала шатастырып, Kici жок жерде тап-таза^ «Азнабай ауылы» дейтш. Олар кайткенмен де Азнабайдын атын сынадай кыстырып ж1беруге жанталасатын. Азнабай дын атынын einin калмауын кексейтш. • «Жана асу» дурысында толык кала да болып жеткен жок. BipaK, бул «ауылдыктан» алдакашан кол узген. Мунын ауылдык niiHiHi алдакашан кираган да, кала- лык калпына толык кеше алмай келе жаткан. Булардын колхоз болгандыры алга карай суйресе, ecxi ауылдын ескШп кейш карай тартып Tipecin, тусау бола беретш. Сондыктан, «Жана асу»,— ауылдык шшшш, ауылдык салтын эл1 жойып болмаган, жана туган колхоз кала- Дэл 6yriH, acipece туске дейш «Жана асу» колхозы- нан Kepi «Азнабай ауылы» жары басым болып турды.
— Сумдык-ай, сумдык десейый... Будан артык кере- Merri кашан кергендерщ, кашан еспгендерщ бар?.. Ап- пак, ак боз ат, дейдк.. Эуел1 уш кайтара KiciHenTi... Одан- сын окыраныпты. Одансын жер тарпыпты!.. Элп сада- расы кетк1р аксак Акан, оны устаймын деп жалына жармаса бергенде, жарыктык басын тоса 6epinTi. Содан баскасын iuipiK немешн 63i де бшмейд1 (ол аксакты Tipi тастап кеткенше кеудеге 6ip Teyin eaTipin кетсейпи де- сейш!)... Содасын барып дейт, жануар басынан устай алганра шектенш дейт, басын тастапты да, дейдк e3i жортып журе 6epinTi, дейд1 (керемет1мд1 KepciH деген рой, жарыктык!) — — Шолтандап Киналран албасты да уакындай бер- ген екен, жануар жалымен желпш оны кулата салыпты... Суйлгт де, «Уреген атак» ушнщ алдымен кунбатыска карай жортып журе 6epinTi... Салпы epiHHiH эжеш кан- дай сергек, тан каракгысында далага шыкса, 6ip ак боз ат сол уйдщ касынан етш бара жатыр, дейдг О кемшр- дщ K93i эл! ж т рой: «Басы жок екенш анык керд!м, ой- байау, ендайды Kiei керпш: болады рой, содасын не бо- лып кеткешмд! бшмеШм, afiTeyip уйге Kipin: Рамазан, екш мен елетш шырармын! — деуге рана тш м келдЬ>, деп айтады, дейдг.. Акыр заман, акыр заман десейшП.. — Салкоз-салкоз деп агайын иттей ырылдасып бара жатканы да сол рой... Суйтш журш акыр заманнын кел- reHiH 6ip-aK бшп калмакпыз да, агайын кайта табысуга мурсан да келмес элг.. — Ойбай, кайнаганык уйшдеп шешей-ау, будан ар тык не болады деп отырсын!.. Осы каланык 6api керт- Ti: «Бузау» атан ушнщ баласы да, «Шикш» шалдын ка- тыны, улкен баласы да, «Терттен астам» уйшщ келнп де, «Таза жш» уйшдеп солбыр да, сэтшз кун уйшдеп «Шаппа» да KepinTi. Жарыктык-ай десейпн, каланьщ шетше шыккасын уш кайтара KiciHenTi де, кайып бо- лыпты, дейд!, енд1 б!ржола кегпм деген! ме екен, неме- Heci екен? Юсшегенде, дейд1, дауысы кулыншактын да- уысындай, дейш... Курысын, буйтш отырып болран кол хозы. «Колхоз болып, кунде, ак боз ат керш калай отырамыз, берсе атыдды уйге экел, бермесе атын да кет- ciH, сиырын да кетсш, езш уйден шыкпа, колхозга бар- ма!» деп Кабдештщ бапасын уйге отыррызып койдым. Атына да барран жок, кундег1 жумысына да 6apFan жок, жатыр уйде...
- — Жасаран-ай, бэршщ 6ip келуш карасайшы. Зенп баба да тегш мал емес кой, тун бойы eKipfli, каладан шы- Fbin кете жаздаган жок па TinTi... IlipeMi Kicire умты- лады, дейдк Кузетш eKi шалды му^здеп-муМздеп ел1м- iui кылыпты. Кооператив кузетшю Kepin кайырам деген екен, сиыр б1ткен езш ортага алып, ол бейшара сарай- Fa тырылып эрек кутылыпты... Б1здщ атам кеп жасаган адам емес пе, кара жер — кара жер болралы корадары сиырдын тунде eKipreHiH ecTin керген жок едж, бу да 6ip заман шырар, дейдг.. — Сиыры курсын, елмесе ерем капсын, керек болса ауылнайдын e3i асырап алар, енд! ол коранык манына барма, деп «элпнЬ уйден шырармай койдым... — Е, енда кайтсын, бэршен ез жаны кымбат-тары... Осы секшд1 ыры-жеш жок эцпмелер бупн ep6icin кетп. Канша курметтейш десем де, осы энпменщ Ke6i оуел1 эйелдерден басталгандай болды. Бугш олар кудык басына кундегщен анарурлым ерте барды. BipiH-6ipi то- сып алып, бастары куралгасын шелектерш тастай 6epin, еспген-бшгендерш айтысты. Бакытка карай тундеп дур- л1г1ст1н б1рде-б1рш кез1мен кермегендер1 жок екен, сон- дыктан шу дегенде ешкайсысы уйлескен, кисындаскан узак anriMe етш экете алмады. BipaK 6api де б1рдеме естт, ecTiMece де б1лгенге усап, 6ipiHe-6ipi жалрап, жа- май-жамай, бастап жиналган 6ip топ эйелдщ ез1-ак 6ip шелек су алып кайтканша, энг^менщ желюн сызып, ба- рытын белплеп алды. Одан артыкты керек кылмайтын, керек болса ез жанынан-ак толыктырып ж1бере алатын, Keft6ip езше сенген женгейлер, эцг1мешн узыныргасын ecTirecin, суын тез1рек алып, тез1рек басып уйге женелш KeTTi. BipaK, уйше де турран жок, суын тегт-шашып самауырына куя салып, кайтадан кешеге шыкты. Эл! су алура кудык басына барып кабарланбаран эйелдерд! жолдан тосып алып, б1рдеме айткысы келгенш сездарш, кыпылдап турды. Онысын да сезбей, сезсе де кайрыл- мастан ете берген кейб1р «менреулер» болса: — Еспдщ бе-ей, тунде жаман болыпты рой...— деп epiKci3 токтатып, энпмесш тындатты. Тундег1 энг1меш басынан repi де эрег1ректен бастап, аярынан repi де берег1ректен токтатып, токтату былай турсын, бул энг1мешн мунымен 6iTneftTiHiH ескертш, «аярын сонра» айтатын болып, ана эйелд1Н келш тын- дантынына уэде байлап калды. 102
Keii6ip «акпа кулак сункарлар» 6ip катыннан ecri- генде тугел угына алмай, еюнипден сурап, екшип oFan екшип турде айтып, олар одан жаман шатасып, шатас- кандарына назаланып, кайтсе де анырын билуге ушшш б1реуден сурап, ол одан жаман шатастырып, aflieyip «акпа кулактар» анырына жете алмады. Мундайда олар- дык «элплери де уйде бола ма, аныктап айтып беретш. Сондыктан булар суларын уйлерше апарып тастады да, кудык басына кайтып келди Кашан энпме эбден тарап, енд1 ecKipyre бет алганша, олардын танертенп самауы- рыны да койылган жок. ©здерк 6api6ip энпмеге тутас тойынран да жок. Акан мен Киналраннын катындары Kafl6ip сезуар- ларым. «Керемегп» кез1мен керген осылардык байы болса да, булар ешшмге ешнэрсе уйлест1рш айта ал мады. — Кетек... Коргенде кайтсын... 0здер1 де корыккан бшем... Не екенш 613 кайдан бшейж... Б1зден сурайды Fofl... О Heci екен...— дееп ортага алран катындарга. — ©й албастынын apyefii баскыр, мегежшдер-ай!.. Жидш естшендерш айта алмай туррандарын... Ат не кы- лыпты? KiciHen пе? Окыранып па? Элп бастын K03i бар ма екен? Кулары ше? — дед| баска катындар мэселеш кабыргасынан койып. — Кубас дейд1 Fofl. Bi3 кайдан бшешк...— дестс eKi женгей, ешммнен уялмай-ак... Кайта олардан Kepi Жуныс пен Шэшбай шалдын кемшрлер1 асырды: — Сиырлар еюргенде кездер1 от болып жайнап ке- тед1 екен, дейдй К,оранын шшде б1рдеме ырыс-ырыс ет- Ti де журд!, сасканымыз рой «аруак-аруак!» дей берш- ni3, дейд|, б1здщ шалдар... Колхоздын б1рсыпыра еркектер! де энпменщ осы жагы кетершуше себеп болды. Kefl6ipeyi Еалбайлардьщ урындыруымен, Kefl6ipeyi ез катындарынын ыкпалымен epiKci3 есекке катнасып, эрнберщен сон белшесшен бат- пакка батып кетп... Ал, енд!, еркек жапянын кепшшп буран ерген жок. Эуел1 6ipa3 кобалжыгандай болса да, артынан беттерш тузеп алды. Булардын кебшщ эйелдер1 де ездершщ ауа- нына кеит. Gcipece ертещ-i шайдан кейш уя хатшысы Кайыр мен ауыл кенес агасы Тем1ржан колхозды жинап алып юз
тундеп уакиганын кайдан шыруы мумюшигш тусвдйрге- ciH, «6ip сыр бар екешне» кездер1 жеткендей болып, се- HiMAepi ныгайды. Кайыр тундег! «кереметтердщ» кайдан шыратынды- рын айта келш, ce3iHiH аярында: — Тундег! кершш журген «ак боз ат» та, сиырдын enipyi де — 6opi де адам ктеген ic. Мунда кудайдыц Kyfliperi де, керемеп де, дэнеме де жок. Бул брздщ жа- уымыз — байлардьщ ici, солардын колы. Муны 6i3 сеи- дерге кешке дейш-ак ашып берейж! — деген едк Отыррандар оны неден шырарып корытып отыр екеи дегендей, кездерше KepceTin, колдарына устаткан eui6ip дэлел келт1рмеген1н олкысынып сэл аныра калып едй Тем1ржан устелдщ артынан тундег1 тулып пен «ак боз аттьщ басын» суырып алып: — Мына бас пен тулыпты танитындарын бар ма? — дед1 жиналыска. Жиналыс когадай жапырылып бас пен тулыпка у«1ЛД1 де, ешкайсысы танымайтындыгын 6iAAipin, бастарын шайкады. Жиналыс ею минуттай ун шырармай, ушлд1 де турды. Тулыпты тауып алган Аман- тай, тулыпты epcui-карсыл аударып турып «нарып таны- майсындар?» деген адамша айнала 6ip карады. Аман- тайдьщ айнала карауы жиналыска б1рдемеш урындыр- рандай, умыткан Снрдемеш естерше салгандай болып, терт-бес адам 6ip ауыздан: — 0й, мынау... KiMHiH уйшщ... — Жаздыгуш... — ©летш... — Ак буйрек... — Кара бузауы емес пе?..— дед1 эрен-эрек ауыздары барып. — KiMHin yftiniH? — дед1 Кайыр, жиналгандарра карап. Амантай ез ойын KaflupFa алдакашан-ак айтып койран Foft, сондыктан бул арада ундемедк Баска та- нырандар 6ip минут шамасы 6ipiHe-6ipi карасып тур ды да: — 0з1м!здщ... KiMHiH- Рамазан баскарманын,— де- д1 6ipiHe-6ipi жалтактасып карап. Булардын 6ipiHe-6ipi жалтактасып айнала карасуында, «Рамазаннан 6i3fli ез- дерщ коррарсындар...» деген корку бар едн BipaK дэл осы арада Рамазаннын болмауы бэрМн де буынын бе- 104
«Рамазан баскарманын!» дегенде жиналыс 6ip уа- киранын устжен Tycin, 6ip карангы кылыктын i3iH тап- кандай, ереумдеп тура келдк Саспай, сактыкпен басып, тулып пен басты тары да айналдырып карасты. Cyftrri де, Рамазаннын ак буйрек кара сиырынын барлыгын, онын былтыр ак буйрек кара бузауы болганын, ол бу- заудын жаздыгуш елгенш, онын енесш жаз бойы тулып- пен саураныи естерше Tycipin, 6ipin-6ipi толыктырып болгасыи: — Сонш, coniKi... Рамазандш...— дед! 6ip ауыздан. Басты да айналдырып карап-карап: — Осы бас дэу де болса картоп суаратын суаттьщ сол жарында, жалгыз агаштын касында жататын бас... Керек болса бул, былтырры Кулжамал yfliHiH арам еле- т1н кара кер биесШн басы! — дед1 бакташы Таспай. Жиналыс басты тары айналдырып карап, караран сайын Таспайдын co3i дурыс сеюлдене бердк Аныктау уипн «Суат квлге» бастыры Шэрш кылып уш адам ж!- бердг Баскалары тулып танылрандырына, анык Рама- 3aHfliKi екен!не акты жасады. Актыга кол койып жат- канда сиыр кутуш! Мэзит, ту ала сиырдын куйрыгын- дэры журген ала жшт1 uiemin экелд1. Экелген ж1пт1 тулыптын мойнындэры ж!пке салыстырып карап ед1, 6i- piHin 6ipi y3iri болып шыкты. Катта ж1пт1н уз!лген тьп- дер!не дей!н 6ipine-6ipi жалраса Kerri. Сол eKi арада «Суат келге» кеткен Шэрштер де келдь Олардын экелген кабары: — Рас, сол бас болып шыкты! бткен тунде FaHa салт 6ipey барыпты да, атынан Tycin турып, басты алыпты. Жана i3 сайрап жатыр. Бастын жел жарына жиналран кар да, бастын астындагы кеде де, салт аттын i3i де жап-жана куйшде ап-айкын жатыр. Жолмен барып, бу- рылып басты алыпты да, кайтадан жолга Tycinri. Bi3 ешнэрсен1 козраганымыз жок. Б1зд1н уш аттын i3i 6ip бе лек жатыр. Аттаи туспестен бастын жаткан жер1и айнал- дык та, Keiiin кайттык—— дед!. Колхозшылар icTin астарына ездер1 де анык тус1нген- дей гу1лдес1п кетт1. Сондыктан К,айыр мен Тем1ржан жиналысты таратты да: — IcTin i3in ездер1ц де Kepin отырсындар. Ауыздары- на 6epiK болындар! Бугш кешке дей!н 6apiH ашамыз! — дед!. Cyfirri де, дереу Рамазанды шакыртты. Одан баска он шакты адам epTin алып, бас жаткан жерге барды. 105
Булар да аттан туспестен тундеп 1зд1 баспастан журт, id i аныктады. Кун булыттанып жел тура бастарасын ка- ладан уш-терт кереге алдырып, бастык жаткан жерш, аттын, басты алура тускен адамнын i3iH айнала коршап, уст1нен кшзбен жауып тастады. Бес кун боран бола калса да, анау i3fli жауып кете алмайтындай етш кым- тады да, басына кузетпп калдырып, ездер1 калага кайт- ты. Тары да кергендерше, icTereH ктерже акты жасап, 6api кол койды. Колы сэл калшылдап турып Рамазан да «Итбас улы» деп иректей салды. — Сен1н колхозык не болып бара жатыр 63i? —дед1 Кайыр, Рамазанеа кезшщ куйрыгын кадап. — Кайдан бшейш, сендер бммесендер... — Тундеп дурл1п сп не деп ойлайсын? — Ештеце деп те ойламаймын... TinTi зейшм жетпей тур... Мен, осынык бэрш де eripiK пе деШм... Кайдан кел- ген ак боз ат? Кузетнллер еш 6ipeyiHe жала жапкысы келш ойлап тыгарып жургендерг Казактьщ эдеп белп- л1 емес пе, аска екпелесе поле жаба бастайтын. Содан баска тук те жок. Осыран 6ipey актан куймесе кара да тур... Ол болмаса eHflirapi кузетке бармаймын деп кте- ген айлалары.. Бул онбарандардын бэр! де колхоз жумысы десе аза бойлары TiK турады. Буларды колхоз кыламыз деп, бос- ка кызыл май болып журм1з... Рамазан кызыккырап, азырак кызарынкырап, ещ турл1 ой тастап, белгйй 6ip i3 тастай сейледк Муны бас- калар да андамай калган жок, 6ipaK, б1рден кесш таста- майык деген адамша, ундемедк — Сиыр ©KipyiH неменеге жорисын?— дед! Кайыр. — Е, сиыр exipce еюре береди Шубатылран exi шал ездер1 ypKiTin алды, онан баска дэнеме де жок... Муны копакардай сез кылуларыннын ези..— деп Рамазан ку- мьпждо де, суп-сур болып кетп. Кайыр да баска нэрсе cy p aF an жок- — Ана 6ip казандарынды тез1рек жендесейий, кепш жиналыска керек болады. Ece6iHfli де дурыста...—де ген сешлд! б!рдемелерд1 айтып Рамазанды api кцирте бердк api кешлш баска мэселеге аударды. Баскаларды жумысына тартты. Ауыл кенес1 де, тукым тазалаушылар да, 6api де ез- дЬезМн жумысына KipicTi. Рамазан онаша калган Ка- йырга: 106
— Сен б1здщ елд1 жаксы бшмейсщ рой. Бул жанжал- мен ауыздасып, даумен кезш ашкан ел. Осынын бэрш ойлап шырарып, Коркыттын керш колдан жасап журген 6ipa3 бузакыларымыз бар... Bip-6ip кек айыл катында- рын косып алады да, каланын iuiiHe кара ерт шашады да журедк.. Осы елд1 колхоз кылам деп атка MiHreHiMe уш жыл болды. Ылри алысумен келем1з. Булардын айт- канына иланып, ездерже сене-сене менш абройым да ай- рандай шашылып болды... Менш аярымды кушып жур- месец болганы...— дедк сезшш аягын зшденд1рш. — Ол бузакылар мм? — Бастыры KapiM мен Шэрш, оларга косылатын Ка сым, Дайыр, Ракила дегендер... Рамазанды мандайра сорып ж1берет1н талай сездер алкымына тырылып келш-ак калса да, Кайыр ундемедк Онын ез жоспары езш билеп отырран кез1 ед1, оны буз- рысы келмедк Сондыктан: — Жарайды, керерм1з... Жумысынды ктей бер. Бас- эярын тез1рек жинасайшы,— деп сешм керЛткендей бол ды. Рамазан аз да болса демесш алгандай болып есштен шырэ бергенде: — Эй, тура туршы... Мынаны танисын ба? — дед1 Кайыр, жайдары дауыспен. Рамазаннын Kayni де, куткеш де осы сурау рой. Бул cypayFa токсан турл1 жауап та эз1рлеп келген. BipaK, жайдары дауыспен кенеттен койылран сураудьщ eui6ip 33ip жауабы аузына туспей калды. Bip жагынан бул жендег! сезге шама келгенше катнаскысы да келмей, шама келгенше бойын аулакка салайын деген ойы да бар рой. Сондыктан, Кайырдык сурауын естшен сон, бу- рылар-бурылмаста-ак: — Танымайым. Кай тулыпты тустеп койыппын...— дедк Бул жауапты бергенде Рамазаннын кезше тулып женд1 wire де койран жок едк BipaK, сурау тулып тура- лы екенш Рамазан калай да сездк — Осында б1реулер тулып аздш уйд!к1 дегенд! айтты. — Болмас-болмас... — Егер болса? — Болса, мен бшмеймш... — Енд1 KiM 6wefli? Онда, маран кастык кылайын деген б!реудш жу- мысы болады... Ондайлар бул калада толып жатыр... 107
— Тулыптан не кастык табылады? — Кайдан бьлейш... Сурау да, жауап та осымен токтай калды. BipiHe-6ipi кадала 6ip карасты да, 6ipiH-6ipi тугел1мен урынгандай болды. Рамазан шырып Kerri, Кайыр отырып калды. Жиырма минуттан кейш cypriui мер басылран пакета 6ip салт адам аудандык TeKcepyuiire алып кета... УШ1НШ1 ЖИНАЛЫС Ka3ip жиналыс деп ешмм кабырландырран жок, «Кы зыл бурыш» езшен-еЫ аузынан шырып, лык толып барады. Жиналыс эрине, эл1 ашылран да жок, айтыс койын-коныштан агытылып барады. Колхоз мушелер1 ышкынрандай. 1лгер1леудщ орнына кейш аттап калган- дарын ашык кергендей. Енд1 арт жакка 6ip карамаса, болган кателерд1 мурыннан Ti3in, кезден 6ip етюзбесе, мыктап турьШ 6ip сшкшбесе, болмайтынын эбден урын- гандай. ^ ¥рылса жырылады, курылса болады деп, еткен кун- дер ащы зарды, тула бойды тутас улап болганын колхоз- шылар анык тусшгендей. Терт бурышта да топ, терт терезеде де топ. Топ ара- сы да топ. Топ imi толган мэселе. Толкынды топ memin жатыр... ¥я хатшысы Кайырдын: «Кане, жолдастар!» деу1-ак мук екен: 6ipiH-6ipi кимелеп, ултарактай болса да ijirepi карай умтыла тусш, колхозшылар когадай жапырлап, аласа уй аузынан шырып, уйге сыймарандары eciK пен терезеден ущлдк — Баскарманык баяндамасын естдайдер рой... Сон- дыктан, сейлейтшдерщ болса, сейлей берщдер! — дед1 Тем1ржан, колхозшыларра карап. Колхозшылардын бурынры казактан ipi 6ip айырма- сы, булар не ттеп отырранына, кайда бара жатканына, непзшде ашык тусшедь Булар «сейлей берщдер», «мм желпппске шырэды», «юмнщ усынысы бар», «сурак б}т- Ti, eiwi желшшс 6iTTi, усыныс», «президиум», «асыра сш- теу», «апартоншыл», «улкен Kici айткан белсенд1» деген сездерд1 тымактай алкш, пайдалана бшедь Кейб1реуле- pi, «оншыл-солшыл апартун болмайын десен!», «асыра Ылтейш демесен!» деп те ямбередь.. 108
Олар «Элекецшц аузы калай карай кисаяр екен», «Жанекецшц тутш калай ушар екен» деп отырмай- ды Бдуал- ж и н ал ы с та д а ос ы л а й„ б о л ды . „Б р и г а д и р К.. е р ш. ту р а сал ы п к ел ш а гы т ы л д ы р ы п ед1 д е ш м с е з д к о т ы р ган - д арды к айызы канып, кум ары сонш а таркад ы бмгем, KopiM сей леп 6iTKecin а л а к а н ш а р т ы л д а т у м е н 6 ip re : — 0й, еркешц ессж!.. — ©й, мыц жаса!.. — ©й, ул туса, езвдей болып тусын! — деп жина- лыс гу-гу erri... KapiM колхоз шш деп басшы жшптердщ 6ipi. 0 з ici- не тыянактылыгы былай турсын, барлык icTin агынын тузеп, барлык icKe жен сытей алатын жайы бар. Бул кара дурсш «eeri жтттердщ» 6ipeyi гана емес. Ол жалыннан жалкынды, белдестен жагаласты, араздык- тан жаулыкты, арайындыктан таптыкты дурыс айыра алатын. Ол шейке бара жатып керген «ак кшмдшЬ де езшше жорыган. Em6ip кудайра, eui6ip аруакка, eui6ip керемет- кс байланыстырмай «бул Есыбай мен Cyrip молданын жумысы» деген imiHeH. Касындагыларра барайык деп осынша жалынранда, олардын табаны турмай сырри берген. 3cipece, Шардамбай кандай 6ip мойын (ол ко- рыкканда да 6ip мойын болатын рой), «байлап апарма- сан бармаймын!» деген, келтесшен кайырып, жалрыз болса да барура 6ip ойланранда, моладагылармен жан- жал болса (жанжал болатыны даусыз ед1), оларра еш- нэрсе icreft алмайтынын бшп, басын шайкай кете барран. IlienT i а л ы п к а й т к а н д а м о л а г а сорып, м ен п тк е Kipin ед1, е ш н эр с еш н i3iH т а б а а л м а д ы . У йткеш ту ск е т а р м а с а ал а й -т у л е й б оран бол ы п , б у л а р ш еп т ен к а й т к а н ш а i3fli ж а у ы п , KypTiK ж у р ш к еткен едп С о н д ы кт а н o p i о й л ап , 6epi ойлап жолдастарына: — Tic жарып emniMre ештене айтушы болмандар, ayeai койындарывдары шуйке бастарыннан сактанык- дар! —деп мыктап шегелеген де, калара келген. Келе сала, оцашалап Кайыр мен Тем!ржанра айтып едк олар да Tipi жанра сезд1рмеуш макулдаран. Сондык тан жана сейлегенде KapiM колхоздын жумысын асты- ycTine xeaTipin тексерсе де, «ак боз ат», «ак кшмдЬ де геи сездерге ат шалдырмастан ете шыкты. юо
KapiMHiu тундеп орасан уакирага токтамай еткен- fliri баскаларра тусшжтздеу болды. BipaK, «мынау оны свз кылмараны дурл1г1сте женд! мэн жок екен рой»... деген ой тудырды. KapiMre керегшщ e3i де осы еди. Кэр1мнен кейш Акан, одан кешн Киналран, одан ке- и|н ¥ркия, Эбен менен Эмина, 6ipiH-6ipi тузеп, Cipine 6ipi сез косып, 6ipiHen 6ipi сезд! жулып алып, 6ipin-6ipi кимслеп, 6ipiH-6ipi итермелеп, уй толы жан 6opi сейледк Соншама малмен, соншама жанмен, соншама кушпен отырып, «Жана асу» колхозы неден кер кетуге айнал- раны ашылды. Кептен кеюрекке орнап, rneuiyi табылмай журген «неге» осы жиналыста курмеудей шенплдк — Найзаны бойлата, сапыны сагасынан суратын же- piMi3fliH 6ipi—б1здщ колхоздын «Азнабайлыры», «Жана асудын» Kenmmiri жалгыз «Азнабай» руынан. Аласыз «Азнабай», айшыксыз ру бардай-ак жубымызды жаз- бастан,^ арамызды ажыратпастан жинала калыппыз. Терт уй «Туржпен», уш уй «Кызыл бас», ею ногай, на- сыбайшы Степан, тш к бет Павлдан басканын 6api «Аз набай». Сонрылары api аз, api жанада косылды. «Азна- байга» караган жейдедей болса, мыналарды шапандай сыртка устап отырамыз. Баскарма буларга шет как- пай жасап, егей шешеищ баласындай шеттет1п, тек тап- сырынды жумысты icTeTin келдь Баска рулардан жиыр- ма такты уй келем1з, колхоздарына ал дегенде: — Ойдан-кырдан арык-турак жинайтын шамамыз жок. Даяр тамакка не болгылары келед1 рой... Алмай- мыз! — деп, Рамазан мен Жангали бет бактырмады. — Кала салганда 63iMi3 тымып 6epin кештж те, кол- хозда жок кедей, орташаны тастап кеттж. Керек болса терт-бес уй колхоз мушелер1 де кала барды. Булардын 6api де руы баскалар ед1, ешюмнщ жаны ашып шакыр- марасын, амалсыз баска колхозга Kemin Kerri. Ал енд1 Азнабайдын «жеке салыгын» да, молдасын да, жакын тугандары Kemipin экелш ушне Kipri3in отыр. Керек бол са, баскарманын иек кетеру1мен оларра уй де салысып берген колхозшылар бар. Бастыгы баскарманын aFa-iHi- лср1 болып, колхоз жумысын тастай 6epin, Есшбайдын ушн салып берген жок па? Cyrip молда Жанралидщ иес1з ушне Kipin алган жок па? Алдакашан бай-кулак каласына кететш Есшбай мен Cyrip молда, Рамазан мен Жацралид1 жамбастап, талтан-талтан eTin ортамызда отырган жок па? по
— Колхоздын жумысына жаны ашыган болып Ес1Л- бай ылги «акыл» айтып келе жатыр. Рулас колхоз, 6i- ршен 6ipi шыга алмай (acipece баскарма), Есмбайдыц ce3iHe кулак асады. Еалбайды жиналыста жактайтын- дардын Ke6i, онашада экей-укей болады. Рамазан, Жан- рали, Исакмет баскармаларымыз ЕсЬлбайдын дегенш icTefifli...— деп Жантык шыкты. — Келш болса элаз, Тамары нашар, жер болса кур- рап барады; алдымен бидай-сулыны салып алайык,— де- дш Рамазанга эдей1 келш. — EriHfli менен бурын кайсын салып едадер, эуел1 тарыны, огородты, картоп пен кунбарысты, жугерЫ са лып алган жаксы. Кар жауа ма, жер кайта ката ма, боз кырау тусе ме, нете ме, KiM бьпедк.. Кудай берсе бидай мен сулыга майдыц ортасынан эр жары жаксы болады... Кокке тойынран келш те тынайып калады оган дейш... Суйтщдер! — детт Есшбай. — Рамазан мен Жанрали кешрдектеп журш сонын дегенш ктегп. Бидай мен сулы кеш салынды. Топырак курап шандак болып жатты. Кеш салынран eriH, кургак топыракта бас тартпастан калды, бас тартып ескеш бол са, кар жауганша nicnefl кок балрын куйшде калды. EriH кезшде Рамазанга: — ЕЫлбайдан алган акылыннын тап... дед!м эбден кейш кеткенд1г1мнен. «Баскармага» барынбады, деп Ра мазан мен1 жиналыска салып аупырым эрен деп жаным калды...— дед1 Шэрш. — Газеттен оки сала-ак «ал ертен кар токтатура ат- танайык!» дедш б1рсыпырамыз кыстыгуш. Балтамыз бен курег1м1зге дейш эз1рлеп, «6ipeyi келш терезеден ай- кайлар» деп дайын отырдык. Bip кун отырмыз, терезем13 тыкылдамайды, ею кун отырдык — тыкылдамайды, баксак: — EriHfli кар бере ме, кудай бере ме? Жылы келсе 03i де шырады. Кайта, кар токтаткан жер су басты бо лып шоп шы'рып кетедк Оны керем!з рой...— депт1 Есш- бай мен Cyrip. — Б1здш баскармалардын миына осы акыл орны- рып конгансын болушы ма ед1, кар токтаттырудын орны- на, кала кыдырып елге 6ip жана шыккан «бес бармак» деген, «май палау» деген тамак жасатып журштк..— де- д1 Бйржан.
— IUeriTi nicipin шапкан жаксы, шспеген швп казак малына ас болатын ба efli? Орыс квктей шапса, шеме- леде кетчредк кутуш б1ледк орыстын малы да квк шеп- ке уйренген — тышкактамайды. Казак маяга уйедь Кек- тей маяга уйген шеп uiipin кетедн Казак малы оны ас кылмайды...— депт1 Еалбай. Рамазан мен Ж ах ал и ею жорраны MiHin алып, 6ip жума шабынды байкаумен жогалып кегп. Онда б т р - гендер! арак imy, карта ойнау, кыз-келшшек аулау бо- лыпты. «Жалтырра» барып 6ip шомылрандарын кврген Kici бар да, баска шабыннын манына да барранын жан бишейдн EKi жорранын аркасын ошактай, мойнын пы- шактай, санын калактай етш кайтып келд1 де: — Швп шабура эл1 ерте екен, кауда калындай туссш, кел куррай туссш... Ауданнан машина-сайман келсш... Содан кейш 6ip-aK дур етюзе тусем1з! — дедь Швпке кеш тустж. IIIenTi орталамай жатып, eriH nicTi. IIIenTi тастап егшге жабылдык. Шабылраны ушлмеген, тасылмаран, квп шабын шабылмаран куйшде швп кала 6epfli— Егшшн ерте шскенш орып болганда, кеш ег1лген би- дай мен сулы кузге дейш квкшелед1 де турды. Баска колхоздар бидай-сулысын алдакашан жиып алып, со- Fbin жатканда, 6i3 кекшеш кутш отырдык та койдык. Суйткснше кузджунп квк жанбыр арыл-тегш секты да Kerri. EriH де калды, швп те калды. IIIeriMi3 шубатылып, iiuiMi3 актарылып булгандык та калдык. YcTin icTereH жумыста не береке болсын? «Рамазан баскарма» Есш- байдан уйренген «буйырмаранра не дауа бар?»ды айтты. Баска баскармаларымыз «эрине, ещи не дауа болушы ед1?» дедь Мше Азнабайдын ак сакалы — Есшбайдыц акылы. MiHe, б1здш баскарманын бас акылшысы! «Bi3 колхоз едж кой, колхозшылардын айтканын да 6ip штешкшП» деген баскарма болды ма? — Жок, жок. Есшбайдын елнплерН..— дед1 Макан. — Б1зде жаздыгуш жуз елу ат болды. Осы куш жузге жетпейдн Осы калганнык кыркы кара каптал, кыркы жауыр, калганы квтерем. Баскарманын жумыска салдырмай журетш он жет1 аты бар ед1, сонын казф 6ipeyi-aK калыпты. 03reciHiH уштЬкуйл! орны жок,: б|- peyi байлауда каткан, 6ipeyi аяры сынып влген, 6i- peyi жамандаткан, 6ipeyi мурдем кеткен—afiTeyip бэршщ 112
орны да баска жердей табылран. Рамазан мен Жанрали, Молдаш пен Сагит мшген аттын 6ipfle-6ipiHiH кайтып yfiipre косылганы жок. Неше атты сокадан алды, неше атты машинадан алды. Неше сайманды жумыстан боса- тып алды. Ka3ip 6ipfle-6ipeyiHiH колында 6ip жуген, не 6ip Ылемдей жш калсайшы! Кунде келш 6ipeyiMi3fliH сайманымызды алып кетедП Bi3re деген «жут жет1 арайынды» болса, Рамазанмен ceri3 арайынды, Жангалимен торыз арайынды, Исакмет- пен он арайынды, Молдашпен он 6ip арайынды, Саритпен он eKi арайынды болып отыр1 Осынша ер жеткен улда- ры бар «жут», Есьпбайдын колына TycKeciH, 6i3fli калай ондырсын? Курт аурудай куалай жеп, курытып бара- ды...— дед1 6ipeyi. — Б1зде жумыс та кеп, жумыс ктеунй де кеп. BipaK, icTereH жумысын онбайды, жумыс icTereHHiH 6yflipi шыкпайды. . — Баскармасыз 6ip шептщ басын сындырмайсын- дар! — дед! Foft, Рамазан баскарма. Ал сындырмадык! Сен соккан балыктай тенселш, сандалдык та отыра бер- д1к. Баскарма «жумыс тэрибш» жасап жатырмыз деп, eriHHiH он шакты кун1н етюздй «TapTin» те б1тпед1, жу- мыска да шыга алмадык, аягында аудан баскармага такым бурау сала бастаранда «тэрт!пс1з-ак» жумыска кете бардык. Рамазан мен Жанеали кешеге шырып алып: — Колхозда кастыктарын болмаса, егшге аттанын- дар — деп 6ip уыс кылды. Кай жерге, калай егем1з, не егем1з, кашан erin боламыз — бул жагынан жен! бутш ауыз сез сейлест!к пе екен? — Жок. Содан бастап кетп дей!м былыгып, сол былык- тан былык, аяры м1не бугшге кел1п отыр. Б!реуге ана жумысты, 6ipeyre мына жумысты тапсырып кояр бо- лар ед1, содасын соны бакылар болар ед!, буларда ол жок: — Ойбай, 6yriH жабылып жыртындар! — Ойбай, 6yriH жабылып тырмаландар! — Ойбай, буин жабылып себадер!—Mine 6i3fliH бас- карманын ici осы болды. «Жабыл!» дегенде жабыла кетем1з. Kici артык кала- ды, ат бос калады. Не жумыс жетпей калады, не жер жетпей калады. Канша адам бей-берекет, аз рана жумыс- тын содында журед1 де кояды. из
Bipeyfli бугш coKaFa Ж1берсе, ертен тырмара ж1беред!, одан аргы куш себуге хйбередь Bip атты 6yrin сона ра жектфсе, ертен боранага ж!бередй арры куш «бас- карма» MiHin алып «ауданра» кетедь ByriH 6ip бригадада болсан, ертен 6ip жерде боласын, apFbi куш баяры бри- гадана келш калганынды бшмей де каласын... — Кара ертт1н денше жабылындар!—дед1 баскарма. Жабылып кеп кегли. Yin кун айырранда «Кара ерттщ» тас-талканы шырып, ерт шалгандай болды. Евдй соны он кун бойы тырмалап, тукымын шашып улг1ре алсакшы. Жер Keyin Kerri, сол ден осы кунге дешн кара ерт шал- рандай кап-кара бойы жатыр! — Жумысты да, атты да, сока-сайманды да брига- дара белш алайык- Жумысты белжш-белшш ктейж. Bip жерде журген кеп адам 6ipiHe-6ipi оралры болады...— дедж баскармара. — Жок, колхоз болрасын 6ipre icTey керек. Бар атты сендер мшбегенде, KiM мшедк Бар соканы сендер жек- пегенде, мм жегедн бар жумысты сендер ктемегенде, KiM ктейдь Жабылып ктей берадер! — деп баскарма aMip кылды. Ана жумыска да жабыламыз, мына жумыска да жа- быламыз. Кез келген атты устап алып, ез сокамызга жегем1з. Tayip ат, Tayip сокага таласамыз. Tayip ат, Tayip со каны калай кебейту керек, тым болмаганда калай Tayip кылып устау керек, бул жагын ешшм маса шаккандай елен кылмайды. Баскарманын aMipi он бес кунде-ак Tayip атты жауыр ат, Tayip соканы кке алгысыз eTin шырарды... — Bi3flin 6ip кызык жер1м1з, кек жалкаудын Ke6i «белсендЬ болып алыпты да, жумыс icTeMefl, желбегей салып, ауыл-уй кыдырудан босамайды. Кайдары 6ip жергекте соккан бузакы болса, ерте кезде байды caFa- лап журетшдер болса, сонын 6api онай жумыс «белсен- дшкке» Kernin болды. «Жай белсендЬ, «кара белсенди, «ауыл белсенд1», «келденен белсендЬ—осынын 6api кол- хоздын ырысына бккен адамдар емес. Булар ез арамыз- да «белевши болса, баска жерге барса «еюл» боп шыра келедй Мундай «ешлдер» белсендаден куралган баскар манын колына туссе, кандай колхозды болса да кек иык кылып шырарады. бзгеш койып 63iMi3fliH колхозды карандаршы:
Рамазан мен Жанралидщ топтан тандап алган ею-уш белсенд1Ы бар: 6ipeyi керсиген Молдаш, 6ipeyi кер ауыз Сагит, 6ipeyi кер жайдак Шери. Бул yiueyi белгш бек- бикелер емес пе? Туске дешн туяк серппестен уйктайды. Тустен KefliH буккгс каланы 6ip кыдырып шырады. Кы- дырып журш aMip eTin журедг Кызы бар уйде кун бойы кылжандап, келшшеп бар уйд1 кара кустай ториды. YuieyiniH колында уш ат бар, кез келген уйдан 6ocaFa- сында кантарылады да турады. Болмаса, KiM кершген бала-шага MiHin алып шабуылдап жургеш... «БелсендМн» энпр таягы эбден ойнактап болтан рой. Сэлмен деген колхозшы эуел1 «белсендЬ жок па екен деп айнала карап, кыбыжыктап турды да: — Белсенд1 демекнп, Етекпай байрус та боска куйш кетт1 рой...— деп бастады ce3iH. Одан кейш де эрюмге калтактап, сезш тегт, шашып турды да: — Ол куш «белсещилер» осы арадан елу шакырым жерде «Жаланашта» конып жаткан...— деп 6ip демш ал- ды. Содан кейш, енд1 айтпаран нем калды деген адамша, буынын 6eKiTin, тамарын кенеп алды да, сезше Kipicri: — Кэдушп сырдан сыкар аяк ететш Капашты бше- пндер Foft, «белсендшер» соныц уйшде конып жатады. Олардын карасы алыстагасын б1зде тишыккамыз. «Бел- сендшщ» бас эдеН б1здщ атты MiHin, б1здщ асты irnin журш атка мшердщ дегенш icren, байдын бэйеп болады рой. «VpbiFa уры намаз шамда кездеседЬ де- гендей, кайдагы карангы жумыста булар 6ipiH-6ipi шс- кеп бшед1 десен де болады. Жайлы уясына конгасын, бейбаракат жадырап, кейлек-дамбалдан басканын бэрш сыпырып тастап карта ойнайды. Капаштын ceMi3 eTi мен ак мойнак арагы алдарында турады... Кенже торе «бел- сендЬ кэд1мп жарлы Етекпайдын кызына хат жазады. IcTin насырра шабатынын кайдан бшсш, кыз мазакка кенбейдк — Не кылган кергеназ ит езк 0pi журсш! — дейдг Хат апарран ж т т кайтып келгесш: — Ты песма нести? — дейд1 Кенже тере белсендк — Каторай депке песмо? — деп сурайды хат тасушы. — Да... да... Ты малшай! Аята песма секретнай... Што гатоба? — дейд1 Кенже тере. — «Депке песмо не шытайт. Не сагласнай...» — Как не сагласнай? — Собака, гаварит... ^ 115
— Покажым боржой депке! — деп Кеиже тере «бел- сенда» тунере калады... Ертенше Етекпайдыц уй iuiin тугел1мен «обалы кызына» деп кэнпескелешй де, ж1бере- fli. Егер аудан аныгын ашпанганда, Етекпайын байлар каласынан 6ip-aK шыгатын еда... MiHe «белсендшердщ» жэрдемП.. Bip уакытта желшнкке Акан мен Киналган да шык- ты. Булар жиналыста да тасалау 6ip жерде катар отыр едь Эуел1 6i3 де сейлесек кайтед1? деген адамша 6ipiHe 6ipi салкын 6ip карасып койды. «Сейлесек, сей- лешк!» деп келшыге келгендей жымиып тагы 6ip ка- расты... - — Сен сейле, 6ip байпакты бурын тоздырдын foA! — дед1 Акан, Киналганнын ойына тусшё калып. — Эй, тэЙ1р алсын, cenil Осы куш улкендж бар ма!.. Сен сейле! — дед1 Киналган кып-кызыл болып. Дурысында eKeyiHiH де сейлепа келш, 6ipaK бурын сейлеп KepMereciH, уялып отыр едк Буларга ен киыны: «маган сез бершН» деу гой, одан 6ipaK аржагы онай сешлденш, eneyi де козгалып койып отырды. «Маган сез бершН»ш айтуга элденеше рет окталса да, epui кургыр уялшактыкка салып, айталмайды. Сонымен он такты адам сейлеп койды. Бул eneyi анда-санда 6ip кимыл- дап койып эл1 отыр. Bip мезплде 6ip колхозшы сейлеп бола берген ед1, Киналган тура салып жалгастырып алды да Kerri. — Тэртшпен сейлендер! — деп президиум тэртшке шакырып efli, Киналган оны еепмедк Аттай тулаган езшщ журеп, асыгыста ерескелдеу шыккан езшщ дау- сы, астын-ycTiH келпрш жиылыста тунгыш сейлеп тур- ган ce3i «тэртштЬ еспртпедг «©згеге карап турсам жанылып кетерм!н», деген адамша кезш касындагы Аканга кадап алды да: — Осы мен езгеш бшмеМм, б1здщ кызыл ту сиыр кайда Kerri? — дед1 сезшщ шсмшдасы. — Жын урып кеткен бе езщдк мен кайдан бшейш! — дед1 Акан сасып калып. ©3i терлеп те коя бердк Аканнын не айтканын Киналган тагы ести алмады, сондыктан: — Канапиянын шабдар биесш KiM сойып жед1? — дед! Аканнан кезш алмастан.
— Ендеше менщ кер биемд1 сен сойып жеген шырар- ын? — вй, ©зщ, менде нен бар? Не оттап турсын? — де- i Акан да тура салып. Суйто де: — Мыналарыч кутырран umiFap e3i... Баскармадан урамай, менен сураганы Heci? Кер байтал мен мукыл аррыл сиырды жэне 6ip шолак eri3 ушеуш, Сэрденнщ ла бел! мен тортеуш Рамазан сойран... Канапияныи 1абдар 6necin, Жаманкенщ тор атын, Сокыр шалдыц ,ызыл сиырын Жанеали coftFan... Оны менен несш су- 'айсын? — дедк EKeyi аздап wericri де, аздан сон 6ipi TyciHin: — вй тэшр алсын сеш!..— деп eneyi де кулш ж!бер- ii. Содан KeiiiH ap6ip орны жок малдын ен танбасына ieiiiH, кай Kyui барын, кай кеште, кай жерде тунеп шык- <анына дейш, кай куш жок болып кеткешн жшке Ti3in, гвпелеп турып айтып бердк BipiHiH жанылраны болса, 5ipi тузеп, умытылган сез болса косып, эйтеу1р косар- танып турып кеп нэрсенщ шынын ашты. Булардын ce3i керкемдш жагынан «эдеби сынды ко дере алмайтын» болса да, Huerrepi тузу ед1, сондыктан |5ipa3 жерш келт1руд1 макул кердш. — 0л1мжц алка бел торысы мен Жэментжтщ кара ^■ласын, Акыметтщ коныр eri3iH бастатып, он малды Исакмет сойды. Менщ кер биеммен, Наррожаньщ курен байталын бастатып, он малды косып Молдаш сойыпты... Сэдудщ жирен байталын, KopiMiiin кек атын бастатып, (пн такты караны Сарит сойыпты. Рамазан мен Жанра- лидщ канша мал сойранын, сойылран мал мен сойран пышак б1лмесе, ешшм бше алмайды. \"Прщей сатамыз, сойып сатамыз деп, канша малды айдатып журдк олар- дын не болранын 6i3 б1лмейм!з. 0fiTeyip 6i3 61'лген мал- дан баскарманын сойганы елуден артады... - Осыдан KefliH Киналран сезше корытынды жасаура KipicTi. Каска сиыр, ала биелерд1 айту кандай онай болса, сезш корыту сондай киын болды: — Колхоз болранда 6ip ауыздан жен шырарып, 6ip жарадаи кол шыгару керек емес пе? Б1здщ колхозда ол жок... Колхоз болрасын жумысты тэртшпен ierey керек емес пе? Bi3 сен салар да, мен салар, атка жемд1 шм салар деп журе берем1з... Бастыктарымыз колхоздын жумысын караудын орнына «©з колым 03 аузыма жет- Ti, болды» деп, камыньщ кара басынан басканы ойламай- ды... Аспандагы аткан танды енд1 рана кез1м1збен кере- 117
М13 гой деп, кеде жаткапда, б1здщ баскармалар урерге ит, cbiFapFa бит калдырмай барады. Булар ойына icre- гешн кыла бердк.. Енд1 мынау eid мурпымызды, eni ко- лымызга TbiFbin отырганымыз... Сосын осындай колхозда аптарит болсын ба, жумыс онсын ба? Менщ niKipiMiue осы баскармалардыц пирылдары жаман. Осылардан ку- тылу керек! — дед! Акан мен Киналган. Екеу1 калай 6ipre сейлед1 деген дау болмау уинн туспцнре кетешк: сейлеген Киналган, 6ipaic Акан сейлесе де осыны айта- тын едк Оныц устше Киналган сейлегенде унем1 Акан та карап турды да, Акан басын изеп, макулдап отырды. Сондыктан бул eKeyiHiK ce3i деп угындык... 1 Бурынгылардын бэршен Kepi талтусте мелд1рет1п, мойнына салып турган, мынау урлык баскармага жаман ' батты. Мойындарына MiHin турран сорымдар, кара курым мгендей маскаралады... — Епн салсан епншщ, мал ecipceit бакташьщ болу | керек. Б1зде мунын 6ip де 6ipi жок. — Уйренген жерден мал кететш бе ед1? — дейд1 6ia- | дщ баскармалар. «Мал кететш бе ед1?» деп отыра берд1 де, кепке дети бакташы шырармады. Куз бойы аякты | мал барынсыз журдн Отыз бие, он 6ip жабары аярынан жогалып кетп. Каскыр жед1 ме, уры алды ма, оны еш- j KiM 6iлмейд;. Баскарма неше малдын болранын, неше малдын кал- ; ранын, 6ip малдьщ ен танбасын бшмейдк Булардын 6i- | летшк — EciMHiH коныр жоррасы... —^Касымнын cap бауыры... — Алып жирен. — Ак куйрык... Каскыр курен, Ак тобык едк.. Ka3ip булардын Ty6ine де жетш болды. Алды 6ip ай да, артын eKi айда мурдем KeTipfli. Eiutf келш «елгенге не дауа, жогалганра не шара?» деп туррандарын кер- мейсщ бе? Куздшуш барлык мал 6ip корара камалды. Аузына кузетнп де койылран жок. 1шк1 коралардын какпары болмай, кез келген KepereHi суйей салып жургенде, элде- неше рет суйкенген мал KepereHi кулатып кетш, терт тулш мал тугел араласып K erri. Te6ic те сонда, сузю те сонда, бузау тастау да сонда, жарылу да сонда, мертшу де сонда, елу де сонда болды. Yui кун мал араласып
еткен туш терт сиыр, он торпак, жиырма еш кой елш 1ЫКТЫ. EriHHiH жайы анау, жау талатандай болып, кезщ ке- in, колын устамаган. Курал-сайман анау, кез келген ырдын басында карта кемшп жаткан: Hemeyi бар, не- ieyi урланды, каншасы булшдк онда баскарманын жу- ысы жок. Колхозымыз мынау ecKi шапандай TiriciHeH certain ара жаткан. Отыз шакты уй баска жерге кешш Kerri. Пыгамыз деп лобылып жургендер де аз емес. Алдагы ericKe тук эз!рл1к жок- Ат-келж киратылып ур. Кыркын MiHceH кыр асыратын Typi жок. Кутуге эл1 ойылмаган. Баскармалар кунде 6ip Tayipta MiHin алып, ртещне сенделтш экеп тастайды. Жиналтан тукым ша- иылып кеткен. Осынын 6api неден болып отыр, бас бэленщ аты юм? Лунын аты 6i3AiH Ti3riHiMi3 де, шылбырымыз да, Ecta- 5айдын эл1 де колында. Сонын дегеншде, сонын жетегш- ie келем1з. Bi3fli жау, жауымыздын efliutaepi mipiTin бара катыр. Б1здеп бар папе — ш1м1зде отыртан Еалбай мен Су- ip молда, солардын ypiM-бутактары. Солардын елнйле- >i. Осы кесапатка ушыратып отыртан Рамазан, Жангали, 1сакмет баскармалар жаудык eniuici емей юм? МОЛАДАГЫ СЫР Жиналыс opi де толкыды, 6epi де толкыды. Кайна- ран казандай буркылдап, асып теплуге талай жакындап барып, кушпен кайтып турды. ¥я хатшысы Кайьф — Жолдастар, сабырландар! Энпме осынын бэрш буркыратып айтып-айтып тарап кетуде емес. Булшген ic- 1i тузетуде. Колхоз денесшде не мерез болса да, соны сылып тастауда. Жауга олжа, дуспанга таба болмайтын жол табуда. Кун жаумай су болып былжырамай жаудык тупш азуын суырып алуда. Тэжрибешн аз кезшде, жау- лын жагаласуы удеген кезде 6ip шалдырып калып отыр- ! анымыз анык. BipaK, муны тузейтш де, жауды жоятын ла осы отыртан ез1м1з. Аспаннан шута жаумайды. Не- турлым осы кемшшкп терен утынып, тезден кимылда- сак, 6i3 алмайтын камал жок! Осы жатый сейлесешк. Партия уясы басшы бола алады! —дегенде колхозшы- 119
лардык алкымга тырылрэн ашулары тарап, долылык басылып, шкерлжке айналып турды. Шулаган айгай ал- дакашан кулак куршын кандырып болран foA, будан былай не icTey керек, колхозшылар тура осыран кештк Осыны айткан кезде усыныстар сондай топырлады дешм] eui6ip exi колды хатшы да жазып улг1ре алмайтын бол- ды. Сондыктан, жиналысты баскарып отырран TeMip- жан, уя хатшысы Кайыр, мурал1м Нэжен, шын белсенд| KapiM, Tepieyi терт жерден отыра калып, колхозшылар- дын усыныстарын арен жазып алды. Усынысты да, каулыны да ертенге эз1рлеуге ез мо- йындарына алып, жиналысты таратты. — Карагым, Кайыр, менш жазылмай калмасын... — Тем!ржан, мешкш умыта керме... — Аттын жайын мыктап жазындар! — Тукым, тукым, тукым!.. — Баскарманы, баскарманы, баскарманы!.. — Жумыстын жайын!.. Жумыстын жайын!..— деп ай- кайлай-уйкайлай колхозшылар эрен тарады... Жиналыстын ертерек тарауында 6ip мэн бар едь «Баскарманын» барлык пэлеа ашылып, барлык кунэ мойындарына койылып бара жаткан кезде, кеуделеп отырран Рамазан жок болып кеткен. Онык орынбасары Жанрали «ауырып» келмей калган, «Исакмет баскарма» ертемен ауданга кетш калыпты деген, Еалбайдын Ес- KeHflipi мен Суг1рд1н Жумашы мойындарына тускен ту кым корын «тауып экелуге» журешн деп жатыр деген сыбыс есилген. Онын устше колхоз баскармасынын жабайы exi му- meci Жамак пен Сэбит, кешке таман Кайырра кел1п 6ip жаналык айткан: — Б1з болсак ер кара, атай салган атанды баскар- мамыз рой. Bi3re анау yiueyi сырын да айтпайды. 1с те тапсырган емес. Атымыз баскарма демесен, колхоздын баска мушелер1нен тук айырмамыз болран жок- Б1з ыл- ри далада жумыстамыз. Баскарма болып ат шнш, ел кыдырран, ет жеген емесшз. Баскарма болып 6ip кагаз- ра кол койран жокпыз. Б1зд1 муше сайлагалы 6ip жыл етсе де, тым болмаса 6ip рет баскарманын жиналысы- на да шакырылран емесп1з... BipaK, 6i3fli шетке тебулер! TeriH емес. Ол ymeyi Еал- баймен колдас. Кейде баскармамыз рой, узенгшесшз рой деген болып Рамазаннын болмаса Жанралид1н yfliHe 120
iapa калсак, ылри Ескеншр мен Жумашты керем1з. )сылардын кыльшы да, урлыры да 6ip... Кешеден 6epi >сылар кун бойы сапырылысатын болып Kerri, кашып сетпесш, сак болындар...— деген. I Осынын бэрш еске алып, Кайыр жиналысты тез1рек гаратты да, екшнй icKe KipicTi. Есшбай мен Cyrip молда- рын макайын кызыл вдрден-ак андытып койран едц епд1 !;аскарманы бакылайтын Kici Ж1бердк Есьпбайды ацду- [нылар, жиналыстын орта кезшде келш: — Шана-саймандарын эз1рлеп, аттарын кораларына гырып 03ip отыр, олар да айнала торып жур! — деп сы- рырлап кеткен. — Олай болса exi атпен exi ж1ггг 83ip турындар, кай ра барар екен — ею ел! сонынан калмандар... Хабарын жш-жю 6epin турындар! — деген дерек алып, андушы- лар кайта кеткен. Баскарманы бакылап журген ж1г!ттер 6ip сагаттын пшнде eKi-уш турл1 хабар экелдь Эуел1 барран ж т т : — Рамазан уйше барран жок. Кайда екен! белгюз. Катыны жиналыста жур деп айтты,—деп келдь Енд1 6ip аздан кей1н: — Рамазан ушне барып шамын сенд1рд1 де, Еалбай- дыц yfline барды,— деген хабар экелдь Жавдалид1н ушне барран ж1г!т: «Жангали ауданра xeTinTi, аты да, шанасы да уйшде жок», деген хабар экелген. Кайта-кайта тексерш келгенде, Есшбай мен Рамазан, Жангали уйлершщ арасында ерсш-карсыл журю, ipi 6ip дуб1рлес барлыгы аныкталды, Рамазан мен Жацралидщ аттары да 6ip аздансын Есшбай уйшщ корасына барып KipinTi. TyHri боран алушы мен андушынын арасына шы- мылдык бола берсе де, андушыларра эцг1ме ашык ай- кындалды. — Сен екеущ Рамазаннын уйш, сен екеущ Жацрали дщ, сен екеущ Исакметтщ уйш, сендер Есшбайларды авдыцдар! Керген, сезгендерщд1 6i3re жетюзш турыц- дар. Б13 кызыл бурыштан кетш Тем!ржанныц пэтершде боламыз...—деп колхоз белсендшерш каз туррызды да, Кайыр жиналысты таратты... ...Тун аугалы кашан... Ci6ipfliH ж1гш ашпастан 6ip ж ег сорэтын жынды бораны ецешш жыртып, ушдеп тур, колхоз каласыныц сирек-сирек салынган жер уйлер'1 ан- да-санда 6ip-aK кылан етш калады. Жаяу адам козге де 121
wirep емес... Тун кашушыларга да, андушыларра да ко- лайлы... Аздан кейш, ею иыгынан демш алып, Имак колхоз- шы келш хабар бердп — Ескенд!р мен Жумаш, Есшбай мен Cyrip уш шана болып, Есеней жолына Tycin кетш барады. Уйлершен шыкканда терт адам ед1, каланын шетше барганда 6ip- талай адам болып Kerri... — Аттанындар сонына. Ею ел! кейш калмандар. 5 i3- ден хабар алганша ешнэрсе ктемендер... Алыстан ан- дып, ере берщдер! — Исакмет пен Жангали пар ат жепп алып, жолсыз- бен каладан шырып барады,— деген хабар экелд1 анду- шылар. — Аттанындар, артынан ере берщдер, 61'зден хабар алганша ешнэрсе штемендер! - Сонымен андыган адамныц 6api де каладан шырып болды. Жалрыз-ак Рамазаннын кайда кеткеш аныктал- мады. BipaK, муны аныктап отыруды уакыт кетермейтш болды. Сондыктан евдй ктелетш шараны аяксытпай, етек-жещн жинау рана калды. Дереу Есьлбай мен Cyrip молданыц уйшде калган жандарын айдап экелш кузетке салдырды. Баска жаны кеткен, ею уйшде CKi KeMnip. Ескенд|'рдщ катыны, 6ip- exi жас бала калыпты. Одасын «баскармалардын» уйле- рше кузет койдырды да, он ж!гк алып Кайыр мен TeMip- жан да каладан шырып Kerri. — Булар каладан шыкты да, ею «штабка» белшдк Bipi- HiH бастыры Кайыр «Есеней жолымен» Kerri де, TeMip- жан бастаран «штаб» жолсызбен кеткен Ж ахали — Исакметтщ сонына тустк Ею штабтын арасына ею ж1пт байланыс койылды. Бурынры кеткен андушылармен де байланыс жасалды... ~ Тун Tynepin тент тур. Катты ызгырык, боран. Олар да кетш барады, булар да KeTin барады... Жолсызбен кеткен Жангали мен Исакмет каладан шырып алгасын-ак Есеней жолына тустк Олар келш жолга тускенде, Кайырдын «штабы» алдында ед1 де, Тем1ржаннын «штабы» артында ед1 — кашкындар eKi штабтын ортасында калды. Жолга тусе сала аттарын айдай женелгенде кашкындар он минуттын iaiiime ал- дынры «штабты» куып жеттк EKi штаб байланыса алмай калды... 122
Кашкындар, карайган караны ездершщ адамдары ;еп келе жаткан Fofi, тент келт калганда салт адам- ардын устшен шыккандарын 6ip-aK бшдь Бурылу- а болмады. Аттарын тартып, кейш шепнплер1 келт ел.:, алт аттылар ортага алып тура калды: — Бул KiM? — Bi3... — Жанралиьнсщ? — Bi3... — Кайда барасындар? — Сендер ауданра кеткен жок па едщдер? Кейшп «штаб» та келт жегп. Усталгандар ун шыра- ’Ып ешнэрсе айта алмады. Булардын жаттыгы, жаулы- ы, жауынан ракым кутпейтЫ сонша: кателесш едж, енпндер! — деп те айткан жок- Жактары карыскандай, 4лдер1 курмелгендей, акылдары айнырандай болып кат- ы да калды. Бул «штаб» аз рана кенесп де, усталган eKeyiH езде- мне epTin алып, 1лгер1 карай журш KeTTi. Тары да жар- -ы сараттай уакыт erri. «Штаб» ун шьтармастан келе «атыр. Усталрандарда да ун ж ок— Алдынры анду- [нылар: — Ескенд1рлер Есеней мештне токтады. Аттары каш шпнде, ездер1 кеп адам кершедк.. Араш шшде бу- Ьыннан турран шаналар да бар сеюлдн..— деген хабар жетюздк.. «Штаб» тура менпттщ ырындэры агашка юргенде, нашкындардыч алты шаналы 6ip салт аттары да сонда гур екен. Булар да аттарын агашка байлай тастап, ка пай камаудын жайын кецесп. Мундайда керштен керек- с!з нэрсе бар ма, Кайыр мен Теимржан екеу1 кенест1 де, баскаларга соны орындатты. Мешптщ ею кабыррасына герт салт Kici аттандырып, езгелер турадан-тура молага жаяу тартты, усталган eKeyin 6ipre ала журдк.. Булар калын моланык iuiiHe юргенде шетю моладан б!реу акырын рана ыскырып калды. Кайыр да ыскырып жауап бердк Моланын ырында отырран ж т т ушып тура келдк — Бул KiM дед!? — Кайыр мылтьтын кезеп тура ка- пып. Жацралидщ жнет Элмырза екен. Колында мыл- гык, бас карауылда турран Typi екен. _ 123
— Жур 6epi, тукымын KVPFbip! Алып жур аналарына! Элмырза солбырайып калык моланыц imiHe карай тартты, Есеней тукымынын шатырлаган, мунараларан кеп б е й т болатын, кашкындар сонын ymeyiH казып жа- тыр екен. Ушеушщ бетш ашыпты. Тертшшшщ карын гана казып улпрген. Казып жаткан жеи адам: Естбай, Cyrip, Ескещцр, Жумаш, Рамазан, Жумаштык балдызы, Рамазаннын кайнагасы, моланыц ыгында оранып eKi-уш эйел де отыр... - — Кетер колдарынды! Доныздар! — дед1 Кайыр бар дауысымен акырып. Баскалары TeMip курек, кетпен, балталарын тастап колын кетергенде: — Не бар колында елмейтш, еншен онбарандар- дын! — деп Ескещйр курекп ала-ак умтылды Кайырра. Ескешйрдщ тебес1н сипай бес атардын 6ip-aK оры зу ете туей. Ентелеп келе жаткан Ескенд1р отыра калды карра. Жумаш та тастай берген балтасына жармаса бе- pin еда, мылтык гурс еткенде, кайтадан тастай бердь Катындардын 6ipi каррап, 6ipi clneit; 6ipi жылап, мо- ланын iuii ык-жын болды. Есшбай, Cyrip, Рамазан ymeyi т1л катпастан калшиды да калды... Моланын 6ipeyi лык толы бидай, 6ipeyi лык толы сулы, енд! 6ipeyi кебеже-кебеже ет, TepTiHiuici толы ел1 буйым екен. Шай да, кант та, топты кездеме де, irniK- юлем де бар... Моланы кузетуге карулы терт адам калдырып, «штаб» кашкындарды алып калага кайтты... СОНДЫЦТАН ЦАУЛЫ Уакира каланы да, колхозды да каз бастырды. Кол хоз мушелер1 кез1н тырнап аша сала-ак «Кызыл бурыш- ка» жуг1рд1. Жиналыс тары да езшен e3i жиналып, барлык уласкан былыктын ycTi-куйрырын мыктап 6ip xecin тастаура, алакандарына Tyxipin, дуылдай бастады. Ауыл i<eneci элс1з, партия уясы жок, комсомолдардын ne6i «белсендЬ кез1нде «Жака асуда» талай окыяс icTep бола береНн. Буран уксас талай icTep болгаида, кала да, колхоз да артынан 6ip-aK бш п калып: — Кап, бэрекелд!-ай!..— деп тандайын каратын да, кала бара’тын. Оны умытып болмай жатып eKiHmi 6ip келденец кездесетш. Онын окынстьты да олкы болмай- 124
тын. Оран тандайын кэрып болганша унпшш б!рдеме ! ушырасатын. Сонымен «Жана асу» мундай окыястарра eTi уйренш, ешуакытта сырын аша алмай келе жаткан. Сонры кездерде, eTi уйренгеш сонша, «терт-бес кой елш калыпты», «eKi-уш сиыр жарылып калыпты», «екьуш уй кешш кетштЬ, «пэленше атын сойып алыпты», «бас- карма 6ipeyfli сабапты», «6yriH астык урланыпты» деген хабарларра: • —.Е, не болмас дейсщ. — дей салатын куйге де ушы- рап бара жатыр едк Дэл осы icTeft басынан аярына дейш дурыс болжа- лып, дурыс етюзмген 6ip icTi колхозшылар бурын кер- ген емес-Ti. Канша гуклдеп, канша айкайлаганмен, кан- ша тырысканмен осындай 6ip тыянакты етшп ic !стелш, басынан аягына дейш айкын болран 6ip i d i 6ipiHiui ке- рулерк Тем1ржаннын бурынгы ауыл кенесшн бастыры да, колхоз баскармасынын бастыры да Рамазан болатын | рой. Партия уясы жокта. Ауданнан талай адам келш, талай дауырыкса да, ат y e n icTe береке бола л а , б1рде- мен1 бастай 6epin, тастап кете беретш. Ауданнын ен та- уып icTereH 6ip жумысы — Рамазанды Tycipin, ауыл кенес1не Тем1ржанды ж1берш, бул кунге дейш уйысты- I рылмаган партия уясын курып, хатшысына Кайырды ж1- I 6epreHi едь MiHe осы ieriH 6api он бес куннщ шшде осы екеушщ басшылырымен басталып, Ka3ip аякталып келе жаткан icrep болатын. - Бул icTiH айналасындагы энпме де «кызык» болды. «Ак боз атты», «ак кшмдшЬ кебштей кешрткен женгей- лер, бул уакираны калай кур етюзсш, кудык басына анаупден де ертерек жиналып, анаупден де ерескелдеу энпме eTin шырарды. Куннщ боранына да, сакылдаган суыгына да кара- май-ак cyFa келген эйелдер, мурындарын жендерше тырып турып-ак, энпмеш аунакшытып, кулпыртып-кул- пыртып алды. Энпменщ енш айналдырып, астарын ас- тан-кестен кылып ж1берд1. ©зара epericin, жанжалдасу- Fa да айналды. — СЫп! Не бепмд1 айтайын, женеше-ау, еткен туш Tinji кермет болыпты рой... Б иылры астыктын 6api де, ДейДД, молада тырулы екен, дейдк Тау-тау болып, дейдк Уй'л'п жатыр, дейдк TinTi, оны экелгесш, дейдк мын- миллион епн салам десен де еркщ, сала бер, тукымын шаш-етектен келетш, дейдк.. 125
— Оны айтады рой, биылры жоралган малдын бэ- pin, дейд1, бэрш деймш-ау, 6api кайда, бэршен де кебш солар сойып, бей1тке апарып тьша 6epinTi, тыга 6epinTi, дейдь BiTey сойылран сем1з жылкынын, сенпз сиырдын', ceMi3 койдын eri мола бггкеншн бэршен де табылыпты. Мола б!ткеншн бэршен деймш-ау, 6api кайда. Кара агаштын бауырына дешн жанадан казып ет, астык тык- кан мола, дейдь.. Кара шешейдщ бейтне де, ByKip атак уйшщ бейтне де, анауп елген Сокыр шалдын бейтне де, мына катыннын атасынын бейтне де, бэрше де ас тык тырылыпты, дейдь.. — KiM айтады, аузына не келсе соны айтатынын не? Б1здщ уйдш б ей т аман, дейдк Б1рдеме болса-ак 6i3fli ала кетк1н келед! де турады-ау... Рамазанра 6ip ата жа- кынбыз деп кимак кышып тура ма?.. Сокыр шалдын б е й т де, б1здщ шалдын 6efliTi де аман, дейдь Астык тырылрэн ана «Жекейге» карараннын б е й т де, етт1 мы на «Терттен астам»ра карарандардык бейтне тырыпты... Жанымыздары уйдш xeirfri-aK барып келд1 рой... — О Heci екен-ей, бидайды б1здш тукымнын бей!т1не тыкканы... Б1здш елжтерд1 уры кылрысы келгеш ме екен... Жаласын 6i3re жабайын дегеш ме екен?.. Тап Ескешнр мен Рамазан итак icTen жургеш рой осынын 6opi, эйтпесе ез елжтер! жетпел пе?.. Осы кунге дейш ауыл эйелдершщ 6ip нашар мшез- дерь олар 6ip езгерк бола калса-ак, соны капыл-купыл, ерт ceimipin жургендей, ете тез, ете комакты камтиды. BipaK, б1рден дурыс урына алмайды... Курыкка сырк жалрау былай турсын, 6iTey беренеш жалрап ж!бередк EcKi ауылдын эдет1 бойынша, ез жанынан 6ip-eKi ауыз сез жалгамай айткысы да келмейдк Сондыктан, эйел- дердщ ce3i K e6inece аныктау тшеп турады. Кейде мунын шке пайдасы тисе, кебше зыяны тиедн Одан сок эйелдердш 6ip касиетй журт алдында ша- лабы шайкала бастаган адамды жундей тутедк Бурын 6ipeyi оп-орынсыз-ак «Твре ж1г1т», «Жалкы ж1г1т», «Ауылнай», «Тентег1м», «Ортаншым», кайнара деп атын ата май «сыйлап» журсе, онын мысы шыккан минутта-ак атын этап, атына атак косып Ж1бередь Кайдагы-жай- дары б1рдемелерд! ycTine уйгенде, тек кайкандауын- ды рана б!л... Тундег1 уакирадан кейш эйелдер былай сокты: — Бэр in булд|рш журген элг1 Kapi кушж Есшбай. W
Kapi ит, осы кунге дейш кэмпес болып бай каласына жЬ бершмей OTbipFacbiH, кайтушы ед1? Ала тайдай булд1рш бара жатканы емес пе? Сол сакалын... Kapi шошканын Ke3i жойылса, 6ip тыйшырар едж... — Ойбай, Рамазан кэушдегш де кай 6ip ohfsh ит едь Онса сол Еалбайдын жиенш алар ма едь Ею куннщ б1ршде Еалбайдын отынымен Kipin, кул1меп шырып журген жок па?.. Акыры уялас иттей 6ipre колга Tycin отыр РОЙ... — Олардан Cyrip молда да кем Tycin отырраи жок. О да 6ip терт аякты доныз. Баярыда урлыры шырып, осы доныз 6ip шабылып калып едк — Бэршен де уры ит сешлд1 Жанралшй айтсайшы. Ойпырым-ай дешм, бет-аузы жылтырап, кул1мдеп ала- ды да, барлык пэле содан ербидк Эуел1 кооператив™ тонады. Bi3re 6ip суыртпак бермей жургенде, езшщ ка- тындары сэтен кейлек, дурия камзолдатып кандай ке- лендеттП Ж уп толрэн шлем, абдырасы толган imiK, сонын 6api былтырдан 6epi жок болып кетш ед1, 6api де моладан табылыпты рой! — Bopi де сау сиырдын боры емес. Уш баскарма- нык yuieyi де б1рдей. Бэршщ урль^ы 6ip. Элг1 кан сор- рыш дейтшдер осылар шыгар e3i... Осы колхоздыц 93i- рей1лi де осы yiueyi: айда бар, мында бар, сез1мд1 кай- тарсак кэмпес кылам, 6ip ауыз сез айтура акын жок деп, милициядан жаман дшлдейтш де журетш емес пе efli? Эйелдер алгашкы каркында энг!мешн осы жагымен айналысып api-6epi ереушдес™ де, аздасын «езара сын- ра» кешть Куш кеше «ак боз ат» жайындары энпмелер!- Hin Ke6i дэлелаз болып шыккандары ecTepiHe Tycin, ез сездерше дэл сене алмады. Осыньщ устше «ак боз ат» энпмесше косылмаран эйелдер, буларга нос керсеткен рой, мынау энпменщ де неге согарын KiM бшедк Сон- дыктан, эйелдер 6ipiHe 6ipi куыстанып 6ip карасты да: — Осы бугш жиналыска барып, анырын бшешкнп... Кызыктык экеа жиналыста болады, арам сирактар колрэ TycTi, деп жур рой еркектер...— десть Осыран уэде байлап уйлерше тарасты. Ертенп шайды шала-була ат- кара салып жиналыска кетш те калды... 1930
Автобиографиялы н эцмме Мен ескше жыл басы деп есептелетш «Наурыз куш» кшз уйде туыппын. Казак даласынык ен суык жагын жайлайтын 61зд1н елдердщ б1рсыпырасы 20-расырдын бас кезшде де кыс айларын кшз уйде етюзед1 екен. Ол KyHi жер де сшшнбеген, кун тупл ай да тутылма- ган, есте каларлык боран да болмаран, ен аягы калжа суйепне иттер де таласа алмаран. Меназ де y6ipai-niy- б1рл! 6ip кара уйде тары 6ip бала туа салганда баска балаларынын атына уйкастыра ат бершген. Эрине, ол куннен менщ еамде калган еш нэрсе жок. Болысым юм, патшам kim, пайгамбарым KiM, табым кш, онда MeniH жумысым болмауы керек. Кей1н ондайды унатпасам да ол кезде истеген мен шакканра да енжар болган сияктымын:'жылауык болмаппын. — Кайсар болушы ен, жыламайтын едщ,—деп, ше- шем осы кунге дей1н эр кезде айтып отырады. Teri, ол кезде б1здщ ауылдарра коп окигалар сокпай оте берген сияктанады. «Асау той, тентек жиын», кызыл жон кыррын, батырлык, ерл1к жайларын шалдар рана epTeri ретшде айтып отырушы ец\\. Апталап, айлап кеше- TiH кездер де атам заманрыга айналган. Как касымызда, терт-ак шакырым жерде, Торсан ауылы бар. Оныц eKi баласы болыс, 6ip баласы торе; безектеген кос конырау ол ауылра кунде 6ip сокпай етпейд1. Ол коныраулар осы елдщ тыныш тыры yuiiH, куанышы ушш шылдырамайты- нын кай ауыл болса да бшп отырады. — TaFbi да кандай алым-салык келер екен? —десш, куккшдесш те кояды. BipaK, бай ауылын айнала корша- FaH кедей ауылдар эр кезде сыртта, эр кезде кэрыс: за- 128
ман оларга салмагын салады да экпмеане араластыр- майды. — Апырай, осы жылда алатын алым-салык кайда ке те беред1 екен? Б1здщ 6ip ауылнай елдщ 6ip жылры те- лейтш алым-салыры 6ip уйд1 он жыл асыраура жетпей ме? Патша детеншн енеип кен бола беред1 екен-ау! — дейдн Ракмет деген момын адам. — ПэлП Алым-салык телейтш сенщ 6ip ауылнайын рана ма екен, мын-мын ауылнай, мын-мын болыс бар емес пе! — дейдь онын iHici Кожак. — Мын-мын ауылнай жок шырар... Ол тым кеп кой. Сонша журттан жылда алым-салык алып отырса, канша патша болганымен жарылып елер! — дейд1 уй-кунпктеу, он сомнан apFbi ecenTi биле бермейтш Досан деген адам. — Жарылып елер? Экеннщ экесшен 6epi телеп келе жатканды баланнын баласына дешн телейсщ. Патша сонда да жарылып елмейдП— дейд! Кожак. Ол Корган каласында жуюш болып кеткен адам. Елге анда-санда рана 6ip сорэды. Сондыктан оньщ ce3i манымды сияк- танады. Осы сиякты терен тамыры бар свздер элденеге бай- ланысты козгалып кетед1 де аякталмай уз1ледн Тары 6ip ретте кайта жанрырырады. BipaK, мунык тамырлы сез екенше кепшинк мэн бере алмайды. Улкен энпмелер бул манайда емес, болыс-би манайында деп ойлайды. Оран бул мацай катнаса да алмайды. Ocipece, «улкен» экг^мелерден — «терт уй туржпен» аталатын — б1здт ауыл сырт отырады. Сондыктан, ме- нщ балалык шарымда есте каларлык 6ip okhf3 болма- ган сиякты. Бул не деген жадау eMip деп мунайран да ешюм ойымда жок. Болмаган болу керек. Сондай болымсыз ем1рден менщ еамде калгандары да болымсыз. Экем1здщ шаруасы тайга арткан коржын- дай бултылдап кедей мен орташага кезек, ауысудан кез ашкан емес. Анда-санда орташага жакындап шырт тую- ре бастаганда экем1з оп-онай кедей болып калушы едй Бай болуды канша унатканымен, ол 6ip !пинде кеткен арманы болу керек. Эр кыста 6ip тосып алатын жутпен, эр жылда епздей 6epeTiH алым-салыктар кейде тукыр- тып кетсе, кейде б1ржола туралатып кетупп едй Тертте шырармын деймш, Хамит, Сэбит дейтш ею агам меи ушеум1здй мусылмамдык белпсш салу ушш, «сундетке» отыррызатын болыпты... Бастыра киген бер- 129
«■мен, беркше тустес буырыл сакалынан бет-аузынык пернес1 айкын андалмайтын тэйшк 6ip молда кылт-жылт eTKi3in 6aKiciH кайрап отыр. ©ткен туш осы бэюамен бастыц кулагын Kecin отырран. Анда-санда бэкюн те- беден сорралаган тамшыра тосып алады. Кайрактын тэ ты» тамшы жуып ж1бергенде бэш 6i3re карай сумандап- суйрендеп, жутынып коятын сияктанады. 0 ке-шешеле- piMi3 эр баласынын жаксы мшдездерш кетере мадактап, жок мшездерд1 де тауып мактап, «сундетке» бей1мдеп келедк Bip-6ip «сундет атымыз» болады екен, «сундет тойы» болганда сол сундет атымызга MiHin шырады еке- Mi3, eHfliri жылы оку окиды екем1з, акылды болады екенпз... Кшз уйдж 6ip кабыррасына керпе теселж, жас- тыктар тасталып жатыр. Туржык молда намазга да отырды. 0 з1рлж аякталып болганша уш бала кез куйрырымен урынысып, сыртка шырып кеттж. Ауыл агаш арасында болатын, тез жуНрж, ауылдан узанкырап алдык. YfiiMi3- де жалрыз Kapi бурыл ат болатын. Ушеум1здж ойымызра да сол жануар тусштк «сундет» аркылы 6ip-6ip ат ала- мыз да, ат жетпегешм!з «сундеттен» аман калатын сияк- тандык: 6ipaK, мунын 6ipi де болмай шыкты. Естиярымыз Хамит жжержен repi терешрек 6ip сыр- ды устап калган екен: — Сундеттелмеген балага катын да эпермейдП — дедк Б!здж: — эпермесе, эпермесж! Катын не керек? Ой- нап журе берем1з! — дегешм1зге тары да б1рталай сал- макты тойтарыс 6epin, аралырын icTen сабарман мжез корсете бастады. Сэбит екеум1з 6epicneyre бет алып, aFaui арасына зыта женелгел! турранымызда сыртымыз- дан кушактай алган бауырмал колдар уйге карай алып Kerri. Енд1 м1не, уш бала каз-катар жатырмыз. Ешй бурыл атка екшш1 жарынан жабыскымыз келедр «Сундет атьщ кандай?» деп молда сурап калганда — «бурыл ат!» де- сек болды рой! Ат сейш болат та... Тер жак шетте Хамит, ортада Сэбит, мен eciK жак шеттемж. Молда менен бастаса, бурыл ат маран тиетж сияктанады. Ортада жаткан Сэбит Хамитка бата ал- май, мешмен орын ауыстыррысы келш ед1, мен кенбед1м. Ол MeHi шымшып, аярымен де Teyin калып, сыбырлап боктап та жатыр... 130
Молда улкендете бастады да: — Сундет тойына MiHin шыратын «сундет атын кап лей?» — деп, еналдымен Хамиттан сурады. О да хауштенш жатыр екен — бурыл ат! — деп тез жауап бердй Тепнде молданын андитыны да баланын кенш алан болатын осы 6ip кез екен, Хамит «ойбай-ай!» деп, бакырып та киберди етюр бэк1 ащы сез1лд1 б1лем... Бурыл атты Хамит этап калганда Сэбит кемсендеп жылай бастады. Б1ржола кара жаяу калгандай, егшп жылап кетт1. Кезеп келш «сундет атын» сураганда Сэбит: — «А- т-ы-м ж-о-о-к» деп TinTi катты ексш ж1берд1: кез1мен рана емес, буюл денеамен, жанымен-тэшмен жылады. Элдекандай ауыр корлык алкымына тырылып, буынып жаткандай сезшедк Сэбит «Атым жок» дегенде менщ журепмде атым жоктык жарасы терендей тускешмен кожага беретш жауапты Сэбит тауып бергендей, азырак женшп те кегли. BipaK, ез1ме кезек келгенде, едэу!р токталып барып— «менщ де атым жок» дед1м. Be3epin, кайсарлана айттым да касарып калдым. Эрюмге жаутандай карап, шешем егшп жылап отыр. Ботбай деген жакын агамыз бар ед1, ол да намыстанып жылап отыр екен: — Йемене кайта-кайта аты жоктырын айткыза бе- pin!.. Bip-6ip ат 6epyiui ме едщ? — деп, молдага акырып калды. — 0з1м ат эперем... Жыламандар, мына uiipiK экеле- piH ат эперуцй ме едН — деп б1зд1 де уатты. Куанып кал- дык... Keflin «сундет тойы» болмаганына одан да артык куандык. бйткеш 6i3re ешмм ат эперген жок едк.. Эке-шешеден кунде естилн кеп жаксы тшектердщ e3reci келмесе де «оку окисындар» дегендер1 eKi жыл- дан кей1н келш еда. Жаз 6ip келдщ басында, кыс айла- рын эр агаштын койынауында елйзелн бес-алты ауыл «балалардЫн тш н сындыру упнн» молда жалдапты. Молданын жылдык ецбепне кунажын бузаулаган 6ip сиыр, алты ауылдын бтр-садакасы берйшекип. «Аузы- нын салымына карай», елhniн жаназасы да соныю. Бей- ceM6i кун| балалар молдасына «жумалык» 6epin TypyFa TuicTi: eKi тиыннан кем болмасын, бес тиыннан артык та болмасын... Улкендер кешкурым осы «жалакыны» бв- Л1ст, кыр басында узак отырысып калды.
Молда зр уйде 6ip жеплеп окытады. Окуга бала бер- ген уйлер кезектес!п, 6ip жет1 молданыц тамагын да ке- тередн балалар окитын мектеп те болады. Bip же™ еткен- нен кейш молда келеа уйге ауысады. Алгаш «окура» барран куш арабтын жиырма tofh3 харпы тугел ™з!лген 6ip жапырак кагазды молда бар- лык баланын колына тугел устатты. CapFbiiu мурты жана тебендеп келе жаткан шакар жас молданын алдында вр1мдей как шыбык жатыр. Шыбыктын уш жаты жылан- ныц куйрыгындай сушрлешп, балаларра карай козга- лактап кояды. Оны nopin отырран балалардын окымауы- на да болмайды, 6ipaK, уйренуше де болмайды. Коркыту еш нэрсе уйретпейдк Балалар терден есжке карай улкендете отыррызыл- ды. Жиырма шакты баланын ен Kiuiici алты жасар мен ед1м, маран орын босагадан тщц. Кей уйде козы-лакпен етектесе отырамын. Kefl6ip уйдщ и™ касымда жатады. Молда ен жасы улкен баланы алдына шакырып алды да элп айтылган 6ip жапырак кагазды тырнарын эдем1- леп алган сук саусагымен нукып керсетш: — Элш, би, ти...—дедк Содан кейш балага ез айт- канын уш рет кайталатып,— бар, орнына бар, окы,— де- Hi де келеа баланы алдына шакырды... Осы TapTinneH молда окушы балалардын как жарты- сын алдынан етшзгенше, езгем1з «элш, би, ти» деген уш ауыз сьзд1 жаттап та алдык. Тек 6ip де 6ipiHiH марына- сын андай алмай отырмыз. EKi жыл окытып, eKi бузау- лы сиыр алып, он шакты адамга жаназа шырарып, алты ауылдан ею жылры бтр-садакасын алып, молда ел1не кайтар кезде де 6i3 ол марынадан еш нэрсе ангармап еднс. EcKi окудын aflici бойынша 6ip харып баланын алды нан сепз-тогыз турл1 езгерш етедь Мысалы «а» харпын алайык. Бул ен эуел1 «а» емес «э», «элш» деген аты да бар, таяк сиякты танбасы да бар. Алдымен бала онын сол атын 6ip жаттайды: элш... Келеа жолы онын асты устшде нукте жоктырын жат тайды: — Элште жок, би астында 6ip нукте, ти устшде eKi нукте... BipaK, бунын кандай дыбыс 6epeTiHiH бала ani бшген жок- , Yuiimui кездескенде жанагы «э» катарынан уш дыбыс ретшде окытылады:
— Элшсш — э, элбэсш — и, элштур — в, э-й-е... Осы э-и-е деген уш дыбысты араб харпында жазыла- тын тур1мсн Ka3ipri жана алфавитка кеплрсек былай тацбаланар едк — а, аи, ао... — ¥лы, eHflipic, он, ер деген сездер — аоглы, аенди- рис, аон, аир,— деп танбаланар едк Тертшип оралганында сол 6ip «элш» тагы да уш тур- ai e3repic табады: — Элшки-кусш — эн, элшки-кэсш — ен, элшки-ку- Tip-en — эн-ен-ен... Енд1 6ip кезде жанагы жумсак элш (э) «а» болып ке- тедк Ол кай жерде ер жетш, жуандап кеткенш балалар да акдамай калады, молданын ез1 де угындыра ал- майды. Сонымен 6ip харыптык ceri3-TOFbi3 рет езгертшп окы- тылатынын еске алсак, араб элшпесшщ жиырма тогыз дыбысы 232—261 харып болып шыгады. Сонша шытыр- манга Kipin кеткен бала кейде соны жыл бойы окып та хат танымай кала бередь Дыбыс не, харып не, танба не, оны em6ip бала айыра алмайды. Ен жаксы окиды деген бала — жаттауга гана машык болтаны. Сол машыктар- дын 6ipi мен болсам керек. Кобызшы, домбырашы, энш1, жуйр1к ат — кыран кус ка кумар Ботпай деген жакын агамыз улап-шулап отыр- ган балалардын арасына жи1 келт отырады. Улкендер- ден 6ipey келгенде балалар тшт1 эндет1п кетед1 (еск1 окудын эд1сн1де ундемей оку атымен жок кой!): — 0 л1пк1-кус1н — эн, элшкькэсш — ен, элшк1-кут1р- вн — эн-ен-ен!.. Жарыкшаксыз жас дауыстарга елт1гендей, Ботпай 6ipa3 мулги тындап отырады да молдага наразылык ай- та бастайды. — Осы сенщ «эл1пки-кус1н-эн» деген1н немене ез1? Осы да кудай сез1 ме? — деп, кадала сурайды. Мшез1 окыс, Tyci суыктау Kici болушы ед1, молда да оган ыгы- са жауап беред1: — Оку Foft, Ботеке... Не екен1н 6ip алданьщ ез1 61л- месе, 6i3 кайдан б1лей1к...— дейд1. Молданын кекнлл Ke3i айранданып, сирек мурты д1р1лдей бастаганы анда- лады. Б1зге ылги ызгарлы KepiHrici келет1н бейшара мол данын ыгысар 6ip жаны болганына 6i3 куанып каламыз. — Сенщ уйретейш дегенщ «эн, ен, ен» болса, соньщ езш FaHa yflpeTin коймаймысын, ку мундар! «Элшки-кэ-
ciH» деген imiHfli урайынын неме керек? Енд1 6ip жет!ден кеЙ1н балам тапл да осыны оттап отыратын болса, окуыннан шыгарып алам! — деп, Ботпай молдага урт мшездер керсетш кояды. Эрине, келер жетЦен KefliH де балалар баягы манда журедь 6ipaK, Ботекец де баласын окудан шыгарып эке- те алмайды. Анда-санда Ботпайдын баска елге узатылган жалгыз кызы Бэтима уйше келед!. Сулу емес суйшмдк елж1ре- ген балажан, ерке журекп адам едй EcKi ауылда сирек кездесетш, ерекше туратын, не ойлай калганы жузше шыга келетш нэзш ce3iMHiH адамы едь Сол 6ip жылы бейне балалык шактын умытылмас сагынышы сиякты менщ ойымда эл1 бар, aai сыны жогалган жок. Бэтима кобыз бен домбырага б1рдей жуйрж. Елге ка- шаннан 6epi таныс куйлер мен жупыны гана эндер оныц саусагына теккенде кулпыра женелш, жана б1рдеме- лерд1 байымдап кетед1. Баскалар тартканда сакау кала- тын домбыра пернелер! ен жанына тиетш дыбыстар бе- редь Бэтиманын дауысы да сазды болушы едк 0 cipece калын топ коршап алып кысталаганда жаркырап шыга- тын казак кызын 6ipiHmi кергешм сол. Ол эн салганда, домбыра тартканда экесшен баска энпп, куйшьпердш бэ- pi де куба тебелденш, жасып калатын едь Экеа гана тасып отыратын. Кешкурым айдын келдердщ жагасында экеа кобыз- ды алып, кызы домбыраны алып косыла тартып кеткен- де эр ауылдан шубырган журт андай бастайды. Ол eneyi- нен баска em6ip адам кобыз бен домбыранын yniH коса да алмайды. Бэтима ушне келгенде Ботпай yfli узак думанга ай- налады. Жакын елдердщ 9Hmi, домбырашылары жина- лып, алыстан талыксып-талмаурап жеткен Акан, Б1ржан эндерш салады, Арка куйлерш экеледь Карангы елге Абай эл! есплген жок, Курмангазы куйлер! Октябрь ре- волюциясына дешн жете алмай койды. Калай да Ботпай айналасы домбыра, кобыз уйренуге, жастардын еркшдш сез1нуше сеп болды. Б1здщ сол жас бала кез!м1зде Казан, Ташкент, Бухар аркылы тараган «киссалар» таскыны басталды. Каран- Fbi ауыл yiuin «Салсал» да кисса, «Кыз-Ж1бек» те кис- са. BipaK, Ботпай «Кыз-Жбек», «Козы-Керпеш», «Кор угылыны» жаттап алыпты, езгелерш жаттамаган. «Козы 134
Кврпешт!» айтьШ отЫрЫп, Кодарды боктай алйды да «Кыз-Ж1бект1» айтып отырып: — Kepiwtf урайын 6ip кожа мен 6ip молда мына же- piH бузып койыпты; бурын былай айтылушы ед|,— деп, ара-тура тузеп айтады. Сол кезде кулакка сщгеипбн калган 6ip-eni жол еленд1 мен ерте кезде жарияладым. Ол Ж1бектщ эменгерлжке карсылыпян керсететш сез- дер едй — KepneHi агац ашкан сен ашкандан, Не болды жас басыцнан сорлы бала?! Ботпай бул свздерд1 ширатыккырай да кадагалай айтады. Женгесш алган, келЫн алган адамдар отырса, еленшн энш юлт узш: — Сендерге айтады! — дейдг Олар уялып, жауапсыз ыржиысады. „ Bi3 уш жаз, eni кыс молдадан окып, киссаларды едэу1р кеуделей бергенде, Доныз жылынын атакты жу- тына урынып, бэршен б1ржола ажырастык- Молда боса- нып кеттк Содан кейш мен, не есюше, не жанаша, ка- закша окыган емеспш. Экемшц орташага карай ойыса 6epin сылк етер кезещ келш калган екен, сол жутта ту- ралады да калды. EcKi ауыл шаруа багуга кандай кырсыз, кандай бей- гам екендтн мен KefliHipeK тусшд1м. Ол кезде бар жал- каулыкты, барлык олактыкты, тек кана «Доныздын» ыланына жауып, актаушылармен ойлас ед1м. Б1здщ куба-тебел ауылдар оп-онай жутап калды. Жайлауда отырып-ак шебш шаптыра берген бай aFa- йындарынан жырылып кете алмай, етек басты болып отыра берген орташа-кедей куздшке келгенде, жаз бойы ескен анызак. жердщ тупн ушырып экеткен екен. Жут сол кызыл inip, кузден-ак басталып кегп. Б1здщ уйде сол жылы дэл он алты жан бар едк Муньщ шшде терт-ак адам жумыска жарайды, e3reci еккей енез кез, ас neci, кызыл аяк балалар мен картандар болатын. Жумыска жарайтындардын yiueyi eciKTe, жалшылыкта едг Аз гана жылкыны «жынды боран» алды, аз гана кой аштан, аз гана сиыр т1стен таусылды. Суйег! саудыра- ган, жагы суалган, Ke3i ущрейген, тэлт1рек аштык жер уйдщ торт бурышында тугел орнай калды. Суйек, Tepi, сакармен кактап алган суйектщ майы, ел1мтш жылбыс- кысы, 6api де TeciK тамактан етш жатты.
Уидщ как жартысын алып жаткан жалпак пештщ ау- зында кара шеген кайнап турады. Шегеннщ М нде сы- дыр-сыдыр еткен ецкей суйек болады. Сирак, Kapi ж1- л' к>шеке сетлд1 суйектер асылган куи! сорпаныц бетше май квб1рек шьтады да, шегеннщ 6ip жак бурышына жиналады. Bi3 уш бала уш касыд урлап алып, кезтаса бола бергенде элг1 майды калкып кеп экетем1з... Жер уй бу басдан дарадры... Тары дайталаймыз... КолFa Tycin далсад, 6ip дасыд сорпа майы ушш 6ip кун таяд жеуге 6i3 33ip... - Шай келед|, шаймсн 6iprc дуырылган бидай келедк Бидайды кемшр шешем13 белin бередк улкендерге 2 да- сыд, балаларра сыла касыд тиедь Бидайды белгенде барлыд кез кемшрдщ дасырында болады да, opniM ез пайдасына карай турл1 «замечаниялар» жасап оты- рады: * — Касыгынды сшкпесейшП — Батыра туе! — MaFaii дегенде дасырыд ылри далди бастайды- ау! — десш далады. Кемшрдщ 6yKip долдарыныд кал ай козгалуы мэселе- ni шешедк жарты оймак, болмаса он шадты тушр белгЬ лер бтд1редь Кемшр далыпты 6ip «кэперетш» сектдк Балалар шамамыз келгенше кемшрдщ дасына жа- дыи отырура, кеш болса аркасын дасура, жалпы айтдан- да, Ke\\inipre жадсы кершуге жанталасамыз. Кемшрге жанаса алмаганымыз, шалга, экеге, болмаса баска 6ip бедсл1 бар 6ipeyiHe жадын отырамыз. ©йткеш олардыд кезше жаутаддай берсед, шыныаярын эперш Ж1б' ерсед дер кезшде «бидайыд шашылып барады» дсп дала алсад, шырайына карай эр турл1 жагымпаздыд icreft ал- сад, бес-он бидай ауысып та салады. BipaK, баска уадыт- та дарым-датынасы тузу адамдар да, шай устщде ыеды- рынып, кебшесе ырай бермей дояды. Кейде шыныаярын эпере 6epin улкен 6ipeyiHin алдын- дагы бидайын ез1м1зге карай шашыддырап та ж1бере- Mi3... «Кайда апарасыд?» — деп сол секундында-ад жал- рыз тушрше дейш жинап алады, бурыдрысынан Kepi де езше жадындатып, ыдшамдап дояды. К®здер1 жай- нап, 6i3re даракустай тушледк Bi3 OFan уялмайчыз, e3i- м1зге тиген 6ip дасыд бидайды б1рдей дылып 7—8-ге бе- л1п, 7-8 шэшке дайнаран ад су «шай» шем1з. Суды дан- ша сораптасад да енш м карсы болмайды...
Ken жан — «жак жуты». Доныздыц кысы да, жазы да аштык болып едк BipiH 6ipi огымен атып отырран 32 кез 6ip жерге сыя алмай, экем еннпсш алды: 6i3_re 6ip ала кой, 6ip кысыр кызыл сиыр, 6ip кер тай тщц. Ме- нен улкен eni баласын экем Kicire жалдады да, менщ жалданар кезепм 6ipep жылдан Heflin келдк.. Белгш 16-жылы кара жумыска ыеккен нарашым ме- ni шаруасына бас-кез eTin калдырура сурап экеттк Ден- гелек кана шаруалы, eni жас баласы бар адам едк Ол ел Обаран езеншщ жагасында отырады да, кысы-жазы балык аулап, аздап eriH салады екен. Кыстау турлер1 эл1 де баярыдай уйме-жуйме болранымен, отырыкшылыкка бешмделш калган ел. Жаздыкуш кыстау мацынан 4—5 шакырым жерге рана жылжып конады. Обаран езешнен Костанайга жакындаган сайын отырыкшылык сарыны TinTi айкындай бередк Мен бул, мойны алыстыктан бурый келш кермеген елге erin жинау усинде келщ ед1м. Егжнен Keflin ба лык ауласып кегпм. Кекше муз ею елже шексе-ак балыкшы ел балыкка аттаныс жасайды екен. Обаран езенш мыц жерден i<ecin тастаган каза, ay, сузеш... Казаны карап улгсрмейсщ! Балыкты сакпен сузш алура мурсан келмейдь Тау-тау болып балык Кавказдыц канжарындай жаркылдап, муз- ды шапалактайды да жатады... Шортан, шорагай, ала- 6yFa, табан, сазан, карабалык, кумштей жылтылдаран ак шабак... — ЖиеП бала, балыкты жинай бер,— дсйд1 на рашым. Балык науканы кыс ортасында саябырлады. Kepuii ауылда ею класть! орысша мектеп бар екен. 6 сом пара алып, «учитель» мет январь айында 6ipiiiuii класка юр- ri3Ai. Атып эл1 кунге бьпмеймш, «Актебе ж1гт» дейтш едк 6ipaK алты сом пара алганын эл1 кунге умытканым жок: ейткеш бул дэл терт пут балык едк.. ¥замай ол орнынан алынып, мектеп белгш окытушы Бекег ©теплеуовке кештк Ондай жаксы окытушыны мен кешн де сирек кездеспрд1м. Ол улнен магынада агарту- шы болагын Tijieri бар адам едк Кейде сабак б1ткениен Keflin OKyFa, бшмге шакыратын энг!мелерд1 айтады. Ке- 6iHece, e3i аударран Крылов мысалдарын окып бередь Абай, Ыбырай шырармаларын окиды. Не тусшгешм1зд1 суранды. BipaK, балалар ойы урындырранды да умыта 137
бередь Бекеттщ ез айткандарынан есте калган 6ip ауыз сез: — Кандай icKe Kipiccen де таза колмен Kipic!—де- reiifli ке&рек айтушы едк Тактага барып есеп uibiFapFaH- нан кешн, болмаса, жазура отырарда 6i3 ылри колы- мызды жуып эдеттендж. Онын айтатыны бул рана cMecTiriH мен кешшрек ангардым. Колын таза болуы шынында да кэп нэрсеш ангартпай ма? Бекет менщ киссага кумарлыгымды б1лгеннен кейш, Meiii эдебиетке тарта бастады. Эуел1 «Жиран-терген» деген e3i mbiFapFaH еленш бердк «Жиган-терген» ма ран ете унады. BipaK,— кэне, Heci унады? — деп сура- ранда, мен OFau жауап айта алмадым. Содан сон ол ма- FaH 6ip жетше «ШаЬымаран» киссасын 6epin, кейш epTeri ретшде тугел айткызып шыкты. Ж елш энпме есте калган екен, мен суршбей айтып берд1м. Bip кеште, Бекеттщ ез утиле он шакты адамга тагы б1р тындатты. Тындаушылар меш мактасып тарасты. 0нераз-бшмс1з елге ертепнй де, бйрдемеш оки алган да эзге журттан 6uiripeK туратын едк - Бурын 6ipep жыл молда алдын керген балага 6ipiHuii кластын сабары ете жешл болып едк Онын уетше азда- Fan мактаншак та болуым керек, меш эзше жакынырак устайтын окытушыма еркшдш жасап, айналасы 6ip ай- дан кешн былай дегешм ЭЛ1 еамде: — Мен 6ipiHiui класты бтршм... EKiHuiiHin штапта- рын окып журмш,— дед1м. — Калай б трдщ ? — деп, аккещл окытушым танда- нып та, абыржып та калды. — Окытып KepiHi3... Букварь да 6iTTi, есеп те б г т ,— дед!м. v Окытушымнын ез почеркше елштей-елштей, керкем жазуды да тузеп алгамын. Букварьды киссадай заула- тып, элденеше рет сыдырып шыккамын... Осы жайла- рымды кетере айттым... Окытушым аз рана жымиды да: — Калай окитынынды сен емес, мен 6tayiM керек емес пе?..— деп, мен кызарранша едэу1р Kiflipic жасады да — жаксы окитынын рас, мактаншактырын да бар... Осы екеушщ 6ipeyiH мыктап уста да 6ipeyiH таста,— дед|. . . Мен ундей алмай, жуденшреп калдым... сЭлде нешым- шым eTin энбойымды куйд1рш бара жзтыр. Сол шым-
шым жерше жегкенше окытушым уназ, елеус!з, йржа- рына карай кырындай бердк — Айтпакшы, аргы куш инспектор келедк— дед! окы- тушым, аздан кешн маран карай енсерше бурылып: — Жаксы балаларынды керсет, дейдп Есептен 83ip- лен. Тактара сет де шырарамын,—дедк Мен селк eTin, тез ceprin кегпм. Инспектор келгенде 6i3 де 33ip едж... 0те жарасымды формада кишген, халык агарту жумысында екендю бар- лык бейнесшен анкып турран, сулу муртты, шокша са- калды инспектор балалармен жумсак амандасты: Клас- та алтындатып салган патшаньщ ез cypeTi мен эйелшщ cypeTi мул1 туратын. Калыптаскан дэстур бойынша, инс пектор б1зден еналдымен сол екеушщ юм екендшн сура- ды. Барлык бала кол кетердж. Инспектор балаларды тугел шолып 6ip карап шыкты да: — Кэне, сен айтшы,—деп, элдынры партада мешмен катар отыратын Мусакай деген баладан сурады. Муса- кай колын шошандата кетерш, бметшджш тым-ак ай- кын сезд1руге жанталасып едк Б1рак, жаттап алган узын суре тез умытылмак кой. Мусакай орнынан !рк1лмей-ак турып efli, 6ipa3 жаутан- дап, жутынып-жутынып калды да: — Нызнаю...—дедк кара басып. Инспектор кез куйрыгымен окытушымызды 6ip жа- нап еткенде, ол кызарып Kerri. — Кэне, сен айтшы...— деп инспектор ен арткы пар тада отыратын, жасы жиырмага келш калган узын-тура- лау келген, Жакып деген бала-жйтгтен сурады. Ол партаны сыкырлата-тарсылдата, ебетейаз тура келш: — Яго...—деп бастады. — Яго емес, его...—деп тузеги инспектор. Сол-ак мук екен, Жакып та сандалактап калды. Енд1 окытушымыздын K93i сешмд1 окушыларына кай- та-кайта кадалып, камшылай бастады. Солардын 6ipi болып, мен де колымды соза кетерд1м. — Жэ, сен айтшы...—деп, инспектор маран патша- нын эйелш нускады. BipiHuii класта болраныммен, мен де он тврттеп ере- сек бала, тшм оралымра келе бермейтш. 0cipece, патша эйелшщ узын суре лауазымы басталатын «Ея» деген сез- ге б1ржола тшм келмей койган. Кейде «Ия» кейде «Иа»
дейт!нмш. Сол 6ip кеселд1 шаларак еепрте, тез аттап ал- дым да эржарын муд1рмей шубатып кегпм. Инспектор ырзалыгын андатканы болу керек, м е т тактара шакыр- ды. Квбейту ережесшен 6ipep сурак берд1 де, катарынан eKi турл1 есеп шырартты. Онысынын 6api де бурын талай кездескен есептер ед1, мен муд1ргежм жок. Журексшш калмаса, ол есептерге баска балалар да муд1ретш емес-Ti. Осыдан neftiH окытушымыз да eciH жиып, инспектор- ра менен орыс тшнен де сурауды усынды. ¥мытпасам, менен суралран «Чиж и голубь», не болмаса, «Маймыл мен кез1лд1рш» мысалы: Чижа захлопнула злодейка — западня, Бедняжка вней рвался и метался. А Голубь молодой над ним же издевался. Осы еленд1 осы кунге дейш жатка бьпетМме кара- ганда, менен суралран да осы болу керек. Коз алдына келер1 бар, аярын бар, угынарын бар влек окай жат- талран. Окушы балалардын 6eceyi кыз ед1, yuieyi инспектор- дан коркып уйлерше кеткен. Калган екеушш 6ipi тары да осы мысалды айтып шыкты. Инспектор маран М. Лер монтов томын, кызра А. Пушкин томын сыйлады. «Кан- жар», «Терек», «Дура» деген влендерд1 мен сол кыста жаттап алдым. BipaK, марынасын булдыр угынушы ед1м. Окытушым урындырраннан кешн де кез жазып кала бер- гешм даусыз. Ен кы зы ры , инспектор кеткеннен кейш уш-тврт кун- нен сон патша кулаган хабары тарады. Эр ауыл дурлте хабарлЭсып, ел рухы катты кетершп кеттк - — Бостандык, бостандык!—деп, суйшпи сураушы- лар ерсш-карсылы шапкыласты. 'Ганертен мектепке келеек окытушымыз патша мен эйелшш суретш жулып алып, столынын кабыррасына су- йеп койран екен. Ешй аныктап керсек, сурет сыр бояумен канылтырра салыныпты. Алтындаткан жактаулары да канрырларан канылтыр екен. — Бугш окудан боссындар. Мына екеуш ауыл-ауыл- Fa суйретш, кешке дейш мыжрыландар... Патша кулады деген дауыстарык бэсендемесш!— дед1 окытушымыз. Bi3 патша мен эйелшш суретш кыл шылбырга байлап алып кешке дейш суйреттж. Эр ауыл уй твбесше шьтып НО
карап, балаларды epiKci3 уйге Kipri3in, сыйлап шьтарды. Патша дегенд1 кез1мен кермеген казак эйелдер1 мыж- мыж болтан cypeTTi керш: — Албастынын кейш калай жаман едИ Bip кез1 со- кыр екен рой! — деседн ол кезд1 6i3 шукып тастараны- мызды бьпмей. Сонымен будан уш-терт кун бурын инспектор алдын- да калтырап турып мадактаган патшаны кешке дейш cyiipeTTiK те, Обараннын ойырына тастап хмбердж. Ка- нылтыр суреттер муз астын тыкыр-тыкыр 6ip-eKi тырна- лады да ундер1 eurri... Келер жазда Бекет бтетшеуов ез атынан етшш жа- зып, мен1 Пресногорьковская станицасындары жогаргы бастауыш мектебше туардь Орысшадан eKi алып, есеп- тен бес алып, туспм... Сол куз 6ip той болып жаткан ауылдын шетшде Са бит Муканов екеум1з кездестш. Бурын сырт кана бш с болатынбыз. MeHiH успмде, солдат шинелшен казак эйе- лше TiKTipreH сур «пальтом» болатын. Басымда токыма кара буйра 6epiK, аярымда саптамалы етж бар-ды. Сабит маран ырыса сейлестк Мен туйыктау, ол ашыктау бол- ранымен, жасканып турды. Кайда баратынымызды ай- тыстык. Ол Омбыра, мурал1мдер курсына кетш барады екен. Аярында ол малга «дестеб1рен» жазудьщ улпсш сурап алды. 0ткен жазрытурры 6ip базарда мен елу-алпыс атка «дестеб1рен» жазып 6epin, уш сомдай акта тапканым бар-ды; онык уст1не, кара казактын алдында мактаныш eTin сыпылдатып жазам деп, «necip» атанрамын. Сэбитке сол жеткен екен. Мен оран 6ip «дестеб!реннщ» улпсш жазып берд1м де, 6ipaK, жылкы 6iTKen 6ipTyeri болмай- тынын ecKepTin — кара, торы, жирен, кула, курен деген сиякты тустердщ орысша, казакшасын т1зд1м. Сезджтщ 6ip баганасындай eTin малдьщ эр турл1 ен-танбасын да жаздым. Сэбиттщ ол улriIIi калай пайдаланраны кузджунп Пресногорьков базарында eKi рет кездестп 0те ьщрайсыз турде кездестк Bip аттыц TyciH жазранда Сэбит кара, то ры, кара кок, жирен деген уш-терт TycTi 6ip-an косактап- ты... EKiHmi 6ip аттын ен-танбасын жазранда он куларын- да оиыры бар, Thniri бар, шорт кескеш бар деген сек1лд1 белгтердщ бэрш Ti3in, сап-сау кулакты жок кылып шы- рарыпты. Кылжакбас стражниктер ат HeciH узак эурелеп, • 141
аярында пара алып босатты. 0зге шатактарын Сэбит «Менщ мектептер1мде» ез1 де жазган. Орыс уйше пэтерге коюра экеимзддк шаруасы кетер- мей, меш атты казактардын сауын сиырын багатын бакташы Сарындык деген адамнын ушне орналастырды. Ацкеюл жаксы адамдар едк Сагындыктын iHici Сыздык жасында орысша окыган. Одан калган жалгыз белг1 «К,ыз-Ж1бектЬ орыс эрпгмен кенйрш алыпты. Булар ер- теден осы калага орналасып, жаяу Kecinnen кун керш отырран адамдар: эйелдер1 тон т1гед1, еркектер1 етж Tire- ДЬ ойык тазалайды, эрюмшн отын-шебш тасып береди Балаларына дейш орысша таза сейлейдп Мен олармен орысша сейлесуге кеп уакыт жасканып журд1м. 0cipece, Салима, Шайзат деген 13—14 жастагы кыздарымен орыс ша сейлесе алмадым. Bip куш сабактан кайтып келе жатсам, базарда 6ip эйел «Яблочки, яблочки» деп, зар кэрып тур екен. Ал- маны солай атайтынын «орысша-казакша т1лмаштан» керген сиякты ед1м. Б1рак, алманын ез1 кандай болаты- нын керген емесшн де. Пэтер уйнмшн ек1 кызына 6ip кер- меген сыйлык жасарым кел1п, базарра бурылдым да элг1 эйелден алманын багасын сурадым. Жалкын кызыл жем1ст1 эйел колына алды да: — Ек1 тиыннан,—дедк Мен жиырма тиынга онын алдым да калтама сал- дым. Жарылып кеткел1 турран 1рк1лдеген кызыл жем1с- Ti барлык калтама белш салура тура келд1. Ушеу-тер- теу1н шалбар калтасына да салдым. Каланын батыс жа- рында, aFaui арасында ки1з уйде отыратын пэтер уй1ме жеткенше эр калтамнан-ак едэу1р сыз б1л1не бастады. Ен ауыр халге кшз уйге к1рген сон туст1м. Уй толы адам жерде шай iuiin отыр екен. Ею кыз самауырдын ек1 жарында шай куйып отыр. Элдекайдан келген жат ко- нактар бар. Уй neci ер1кс1з зорлап мен1 де шайра отыр- рызды. Мен де малдас курып отыра берд1м, шалбар кал- тасындары кызыл жем1стер де бырт-бырт жарыла баста ды. Сырылыса отырран журт сырт калталарымды ца ез1п ж1бердк Ки1м сыртына кара-кошкыл ылрал шьн-а баста ды... Енд1 мен орнымнан козрала алмай, мелши1п отыра берд1м. К,ыр казагы кала нанына кандай кумар, шай да узакка созылды. Мен1н астыма тугел су ете бастады. Элден уакытта шай аякталып, ек1 кыз отын терт эке- луге шыкты. Пэтер уШмнщ оны-мунысына жен1л колга- 142
быс ететш шартымыз бойынша, отынга мен де кегли. Уйден узап шыккан сон, мен кысыла-кызарандай турып кыздарра алган сыйлырымды керсегпм: — Алма... Сендерге алып ед1м,— деп жарылып-жа- рылып, езумп кеткен кызыл жем1стерд1 кыздарра ус- ындым. Улкен кыз кызыл жемюл колына ала берш-ак сыкы- лыктап куле бастады. Kiuii кыз ашык мшезд1, еркелеу болушы ед1, мен усынып турран кызыл жемюл ayefli ка- рып ж1берш жерге Tycipfli де me e3i енкейт жерден алып, уйге карай жупрдк — Апа, Еабиттщ 6i3re экелген базарлырын кара! Па- мидор, памидор! — деп, айрайлап, санкылдап кулш бара- ды. Улкен кыз куле-куле шек-сшеа катып, жерге кулай KeTTi. Сейтш, кызра кырындаймын деген 6ipiHiui талабым осы кунге дейш умытылиаган уятка ушыратты. Keflim- рек бшд!м, KopFaH жарында памидорды яблочки деп атайтындар да бар екен. Мен Пресногорьков жогарры бастауыш мектебш жи- ырма 6ipiHmi жылы бтрд1м. Енд! еске тусед1, сол мек- тепт!н айналасында рана б1рталай кызык нэрселер бар екен. Еналдымен, Совет о тм ел орнаганга дейш, 6i3 кун- де танертен сабак алдында «дугага» турушы едш. Бар- лык бала мектеплц екшип кабатындары улкен залга сапка турады. Карсы алдымызда дш сабарын 6epeTiH поп Малиновский, мектеп директоры Михайлов, дьякон, му- рал1мдер... Ен эуелп «Отче наш, еже еси, на небеси... да будет воля твоя...» — деген дураны хормен айтамыз. Агаш мектеп кушренш кетедь Одан кейш, патша алдакашан кулап, атылып кетсе де 6i3 «Боже, царя храни» деген дураны он торызыншы жылра дейш окыдык. Поптыц жуан даусы залдыц бурыш-бурышын анда-санда 6ip дунпрлелп коя- ды. Терезелер ун косады. BipaK, хордын нагыз жаны— дьякон. Ол api жас, api сулу жнчт. Даусы нагыз баркыт- тай баритон болу керек. К,ыздар xopFa косылып турып, кейде онын дауысын тына калып тындасады. Музыка са- багында еркек балаларра оныц кез1 6ip тускеш еамде жок, кыздарды рана окытатын сиякты. Сонымен, айналасы алты жылра созьишан мектеп дэ- yipiime мен патшага уш рет кездеелм: эуел1 инспектор алдында патшанын эйелш мадактадым, уш куннен кейш 143
суретш суйреттге салыстым, енд1 мше, «жасаган. патша- мызды сактай кер!» деген дуганы да терт жыл боны хор- Fa косылып айтып келем! Бул api шеткейлжпн, api атты- казак станицасынын ерекшел!г1 едк Мен 6ipaK, Пресногорьков жогарры бастауыш мекте- 6iH эл1 кунге дешн улкен алгыспен еске алам. Орыс тЫ, орыс эдебиетш урындыруда аса 6ip укыптылыры бар едь Суффикс, флексияларга ею жыл бойы тш м келмей кой- ранда, сол деюр т1лд1 epiKci3 икемге келДрген, турше тш м келмесе де марынасын терен урындырура жанын салран окытушыларымды алрыспен еске алам. Уйрене алмаран ез1м юнал1, ол мектеп етж Tiry, eciK-тереэе жа- сау, юршштен уй салу енерлерш де уйретт едк Bip жа- гынан эл1 шайкалмаган ескш п болса, екшнй жарынан жакалыкка да жатсырай карамайтын. Жиырма 6ipiHiui жылы ак бандылар кетерЫа болранда сол мектептщ жиырма такты баласы Акмола облысынын онтустж пар- тизандарынын группасы деген отрядка косылып кегли. Атты — казак енбекиллер1 таптык тартыста казак дала- сынан оп-онай озып журе бердь Бандыларды курытканнан кешн, казак елшщ irnimie каймагы шайкалмаран ecKi калыптардьщ зансыздырын урына бастадык. Болыстык, ауылдык советтер тугел!мен байлардын, аткамшерлердщ колында болатын. Аз рана топ сол жайды езгертуге аттандык. BipaK, ез1м1з де зан- сыз кимылдадык. Айналасы бес.жтгг— EciM Досполов дейтш мурал!м екеум1з, касымызда уш жш т белсешшпз бар, болыстын орталырына келт: — Бай балалары, сендер болыс болура хакыларык жок. Болыстык жиналыс шакыр, журтка соны туашбре- Mis...— дедш. Жиналыстын аяры насырра шауып кете ме деп кауш- тенген болыс айналасы жарты сараттын 1шшде манайын- дагыларымен акылдасты да: — АлрыларынкелетМ болыстык шырар, шырактарым, осыны ездерщ алыкдар. Колымыздан берейгк,—дедь Сол жарты сараттын шшде бурынры болыс, военком, оку бел!м1, жер бел1м1 сиякты мекемелерд1 баскарып отыррандарды тугел орындарынан Tycipin, 6apiH де ез колымызга алдык. Орталыкты Kemipin, баска елге апа- рып орналастырдык— MeHiH кылыш, мылтык сиякты нэрселерге ертеден ку- марлырым болушы едй мен военкомдыкты калап алдым... 144
Bip кы зыры , б1здщ зансыздырымызды облыс орталыгы секкен жок, б ектп бердк Эттен, военкомдык тогыз ай- дан кешн жойылды да, мен ол жумыстан ажырасып кет- TiM, эйтпегенде осы кунге дейш солдат атанып журмей, мумюн, офицер катарына косылар ма ем, элде кай тер ем?... К,алын букаранын сол кездеп урымын акдататын 6ip жайды Омар деген юсшщ амандасуынан TyciHyre бола- тын едй Ол xici неше кездессен де 6ip-aK турл1 аманда- сады: — Е, шырарым, кай баласын? —дейд1 ол, он керген- нен кешн де танымай калып. Сен аты-жешши айтасын. — Е, сен екесщ рой... Орынша ма едш? — Ие, орыншамын. — Милицияларыц юм? — Сол бурынры жшт. — Кэператиптерщ юм? — О да, бурынры ж!пт... — Е, 6api де орынша екен рой, эль.. Осы ею сураудан аспай Омекен ылри токтайды. Совет еюметшц хал-жайын бьпгеж де, кунделшт1 т!ршшкт!н 6eTiH ангаррысы келгеж де осы ею сураудын ангарында шешшп отыратын сиякты. Ел iuiiaaeri осы ынтайра сэй- кес мен терт жарым ай аудандык милиция бастыгына орынбасар да болдым. BipaK, ол кызметке кызыкпай Коштастым. Жиырма ymiHiui жылы кузге карай Сэбит меж Орын- 6opFa экелдй Бул кезде шаруасы орташага карай ойы- сып калган экем1з менщ окуга кету1ме едэу1р-ак карсы- лык eTin едц Сэбит кеп куш салды. Он жетшил жылдан 6epi Сэбит улкен калаларда, мен ауыл твшрегшде бол дым да ол менен «озып» кеткен екен. Ол Совет еюмеп'- HiHболашагы жайында сейлей алатын болыпты. Казакс- тан мэселелер1 тугел алаканында сиякты. Наркомдармен тец отырып сейлеседй 03i бас наркомныц уйшде турады екен, мен1 де сонда алып келдк Екеум1з жалпяэ терезеа жабык верандага шыратын аса карацры белмеде терт-бес ай турдык. К араты бел- ме тазалыкты бакыламаура ете колайлы болды. Б1здщ белмеш ешюм сыпырмайды да, жумайды да. Мен де са- лакпын, Сэбит менен де салак. Кара махоркеш косыла тартамыз да калган тукылын кез келген бурышка лакты- ра берем1з. Темек1м13 таусылып калган кездерде кайта 145
жинап алып, кайта тартамыз. Сейтш, салактыктан да унем туып журдк Сабит екеуипз 6ip мсш к кана жш-жщшке TeMip тв- секке 6ipre жататын едж. Тесекке салган шай жэинпшн жука тактайлары екеум1зд1 катере алмай, еден жарыл- гандай гурс етш эр тунде сынады. Kefl6ip тундерде бел- уардан шойырылып екьуш рет еденге тусеимз. Ke3iMi3fli ашпастан тактайларды кайта курастыра салып, кайта уйыктап кетем1з. Сабит менен бурынырак уйктап кетедк Кейде шала курастырылтан тактайлардьщ сыкыр-сыкыр сына бастаранына да карамайды. Эл1 еамде сол кырьщ- курау тактайларды кыс бойы жанарткан да жокпыз, ку- растырумен кутылып кеттш. Мунымыз да салактык уне- Mi болып шыкты. Сабит кебшесе елен жазады, мен сабак эз!рлеймш. Ол еленнщ уйкасы табылранына квб1рек куанады, мен шалалау урынран 6ip сабактыц жуйес1 табылранына Ke6ipeK куанамын. Онын газет-журналдарра жш ба- сылып туратын елендер1 екеум1зд1 еркш асыраура жете- дк BipaK, тук берекем1з де жок, кебшесе ток-жарау жу- рем1з. «* Осы салактык нэтижеш кыс ортасы ауа бергенде-ак мандайымызра тидй Сабит Рабфакка былтыр келт тус- кен, биыл екшнйде окитын. BipaK, 6ipiHiniHiH 6ipa3 экза мены мойнында журед! екен. вленге эулшт, сабакка салкын караран Сабит кыс ортасында 6ipiHiuire кайта келдк Мен кузд1 куш эз1рлш курсына Tycin ем, кыс орта сында 6ipiHinire кеншм. Сейтш, енд1 сабакты 6ipre a3ip- лейтш болдык- Сабит бул жайга кеп ренж1ген жок. «Большевиктер налымайды» дед1 де елен жагына кайта ауысты. Жазры- турым 6ipiHmiHiH экзамены басталар алдында елге кетш калды. Сабит еленд1 ipKuiMefl де киналмай жазушы едк жар- дай да талгамайтын. Bip столдьщ устшде, ол елен жазып, мен есеппен басым катып, 6ipre отырамыз. Кейде онын еленге epin бул белмеден шет дуниеде, алыстагы 6ip окиралар арасында, шытырман суреттердщ ортасында отырганын сез1нем)н де кызырып коямын. Ka3ip онын ойында оку да жок, ток-жарау турмысымыз да жок, бас ка турл1 кунделж куаныш-кайрысы да жок, тек кана еленге ауысатын суреттер, 63i рана айкын керш, уназ тшдесш отыратын адамдары бар.
— «Адамнын кейбГр кездер1, Квш'лде алан басылса, Тэшршщ берген eHepi Квк булыттан ашылса, Сылдырап вцкей келнам, Тас булактын суындай Юрлеген журен ез iiuiii Тура алмас эсте жуынбай...— дегендсй, бул акыннын 6ip кымбат шары рой. ©леи ус- тшде Сэбигп мен осы халде талай керд1м. Сонысына кы- зырушы ед1м. Менщ ютапка кумарлырымды, азды-Keirri сынай ала- тынымды анрарып, Сэбит маран — «жазура nipic» деп, мазалап журдь Газет баскармаларынан каулы-карарлар экелш аудартып журдй Ол 6ip онай табыс болатын. Сол кезде ылри кате аударылран, кате аударылмаса ешюм тус1нуге болмайтын каулы-карарлардын казакшасында мен1н де en6eriM бар. BipaK, менщ ойымда «сылдыраран келЫм де», epiKci3 суйреп экететш суреттер де оянран жок ед1 ол кезде. Мен сол кездег1 Орынбор рабфагын Kefl6ip жарынан жорары дэрежел! мектептермен тенесе алады-ау деп ой- лаймын. 0cipece, эдебиет, тарих жарынан кеп нэрселерд1 туб1рлеп окытушы едь Калайда он торызыншы расырда- ры орыс классиктарын мен сол рабфакта урынып шык- кандаймын. Qcipece, Гоголь, Чехов, Горький барыты ойы- ма кона калушы едй Шет елдердщ классиктер! KeftiHri кездщ !зденуше байланысты болса, эр кезде eMipre бай- ланысты, шындыкка байланысты, сол шындыкты езгерту- ге барытталран орыс классиктарын Рабфак б1рталай-ак урындырран сиякты. Рабфакты б трер кезде жазу тала- бы менде де ояна бастады. Кабырга газетше 6ipiHuii рет узак энг1ме жаздым (кейш ол «Туларан толкында» деген повестька айналып, менщ 6ipmmi басылып шыккан ен- 6eriM болды). Ол 6ip болган окиранын тещрегшен туран энг1ме едь MeHi болган окиранын 03i бастап кеттк Окира желю узГ лер жерге дешн ерюн барран сиякты ед1м, аяктау салма- гы вз1ме тускенде, малтырып арен шыктым. ©зге кемшГ niriH былай койганда, аякталуы олак едк Оны кезшде ешюм андаран да жок. BipaK, Рабфакты 6iTipin шыкканнан кешн де эдеби- етке aywcyFa табаным турактай алмай, Омбыдагы ауыл- шаруашылык институтына барып туст1м. Ол кезде оны 147
Академия деп атайтын. Эдебиетке алабурту сонда бас- талды. Есеп устшде отырып та, тэжрибе станциясында аудармалы епн салысып журш те ой аланынан кутыла алмай койдым. бзгелер ауыл шаруашылык уюрмелерше кеткенде мен эдебиет ушрмесше жазылдым. Жет1 сту дент ортадан жалдап, езш Белинскийдщ иююрпмш деп санайтын картан 6ip педагоктан кыс бойы окыдык. Ол сабакты эр жазушынын ез кез1 болу керек деген- нен бастап едй Барлык жазушы 6ip-aK кезбен квруге ты- рысса, салатын cyperrepi де уксас шыруы мумюн. Жазу шы K03i турактамаган жас балага уксамауы керек, ой квз1 турактылыкты ллейдЕ Тураксыз квз ем1рдщ сыртын тана, бояуын рана квред1, сырына терендей алмайды. Идеялык кезкарастын тутас та туракты болуы жазушы- га кандай KepeKTi болса, дуниеш керетш вз K93i болуы да сонша кажет. Осыган келкем1з бе? — дедь Bi3, сезс1з келштш. - Содан кешн ол мазмун мен турдщ тутастырын Белин ский ойларымен дэлелдеп, ею лекция окыды. Квзкарас мазмундык тек, жазушы кез1 деген сол теки езщше кере б1лу болады екен. К.ыс бойы эдебиет арымдарымен танысуымыздын ая- ры Маркстщ «философтар дуниеш туащйрумен келед1, мшдет сол дуниеш езгертуде Foii» дейтш атакты кагида- сымен аякталды. Бул совет эдебиетшщ Heri3ri зацы, не- ri3ri талабы екен деп таныдык. Будан уш-терт жыл бурын В. И. Лениншн Саратов, Орынбор, Омбы калаларынын онтуспк бетше кез сал- сан, каймагы бузылмаран кандай патриархальдык, та- рылык жатканын айтканы кулакка 6ip шалынран. Мак- таншак топтар, бурынрымызра кол тиг!збей, кад1рлеп ус- тарысы келетш б1рталай адамдар, Орынборда буран мэн бермей, «айтылды — калдыга» айналдырып, тез умыт- кан. Маркстщ кагидасы еналдымен сол кен елкенщ ем1рлж TipuiLnirm тез езгертуд1 талап етш туррандай, ой- ра деп кона калды. Мумюн, каламра тез1рек жармасуы- ма 6ip себеп осы болу керек.
Ж ецш ген Есраф ил Жылысып вткен алты ай жаз алдап кеткен сиякты... Куйрык тктесе кыс келерш, алай-тулей боран боларын, кабагын туйсе кайар твккен аклан менен кантар барын айтпай кеткен... Улкен-кШ Teric мэз, еал жаз енд1 еске тускендей... Терт тораптан туре соккан сурапыл кез аштырмара- лы, MiHe eni аптадан асты! Барлык дауыл байлаудан бо- санрандай, барлык долы бас коскандай тынары жок 6ip улу! K,apFa адым жер мук болар деп KiM ойларан ол кез- де, енд! мынау, ну калын жал белуардан KapFa rnerin, и1лт басы, тег1лт шашы д1р калтырап, мулгш тур. Журттык 6api а^'тднаух ак KipniK, ак ауыз. Алдыр- маран мурын, шалдйрмаран бет мыннан б1реуде рана калган. TyKipiK жерге туспейдк Осынша кен далада дем аларлык ауа жоктай! Жулынган боран ауа орнына ту- Hip-Tyfiip муз тыгады мурныка! Ак тен13ден Аркага де- Й1н домалап келгендей ак кар бытырадай тиед1 6eTiHe. Ойды-кырды калын жапкан ак керпеш ycTi-ycTiHe уйе Tycin, ояк калган жер1 болса кымтай Tycin, мыц бат- панмен coFbin-жаншып, асыр салып азынаран аяз тур. Ак, тауларды ыктай жылжып, кумырскадай кыбыр-кы- быр, мындаган жан Есрафилмен алыскалы MiHe eKi ай! KiMHin колы бурын тиер алкымга — бул алыстын жал- гыз дауы осында! Мулг1п турран орман-тогай жен1с куй1н KiMre ойнар, мык толкытып, жуз буралтып таратура элсмге жел 6iTKeHHiH ен жуйр1г1 кермеде тур, о да 83ip!.. Алты ай уйген ат жалменен салран жолды кулай ку- шып, табандаган кар жатыр. Кулаган куз денесшен ке- 149
Search
Read the Text Version
- 1
- 2
- 3
- 4
- 5
- 6
- 7
- 8
- 9
- 10
- 11
- 12
- 13
- 14
- 15
- 16
- 17
- 18
- 19
- 20
- 21
- 22
- 23
- 24
- 25
- 26
- 27
- 28
- 29
- 30
- 31
- 32
- 33
- 34
- 35
- 36
- 37
- 38
- 39
- 40
- 41
- 42
- 43
- 44
- 45
- 46
- 47
- 48
- 49
- 50
- 51
- 52
- 53
- 54
- 55
- 56
- 57
- 58
- 59
- 60
- 61
- 62
- 63
- 64
- 65
- 66
- 67
- 68
- 69
- 70
- 71
- 72
- 73
- 74
- 75
- 76
- 77
- 78
- 79
- 80
- 81
- 82
- 83
- 84
- 85
- 86
- 87
- 88
- 89
- 90
- 91
- 92
- 93
- 94
- 95
- 96
- 97
- 98
- 99
- 100
- 101
- 102
- 103
- 104
- 105
- 106
- 107
- 108
- 109
- 110
- 111
- 112
- 113
- 114
- 115
- 116
- 117
- 118
- 119
- 120
- 121
- 122
- 123
- 124
- 125
- 126
- 127
- 128
- 129
- 130
- 131
- 132
- 133
- 134
- 135
- 136
- 137
- 138
- 139
- 140
- 141
- 142
- 143
- 144
- 145
- 146
- 147
- 148
- 149
- 150
- 151
- 152
- 153
- 154
- 155
- 156
- 157
- 158
- 159
- 160
- 161
- 162
- 163
- 164
- 165
- 166
- 167
- 168
- 169
- 170
- 171
- 172
- 173
- 174
- 175
- 176
- 177
- 178
- 179
- 180
- 181
- 182
- 183
- 184
- 185
- 186
- 187
- 188
- 189
- 190
- 191
- 192
- 193
- 194
- 195
- 196
- 197
- 198
- 199
- 200
- 201
- 202
- 203
- 204
- 205
- 206
- 207
- 208
- 209
- 210
- 211
- 212
- 213
- 214
- 215
- 216
- 217
- 218
- 219
- 220
- 221
- 222
- 223
- 224
- 225
- 226
- 227
- 228
- 229
- 230
- 231
- 232
- 233
- 234
- 235
- 236
- 237
- 238
- 239
- 240
- 241
- 242
- 243
- 244
- 245
- 246
- 247
- 248
- 249
- 250
- 251
- 252
- 253
- 254
- 255
- 256
- 257
- 258
- 259
- 260
- 261
- 262
- 263
- 264
- 265
- 266
- 267
- 268
- 269
- 270
- 271
- 272
- 273
- 274
- 275
- 276
- 277
- 278
- 279
- 280
- 281
- 282
- 283
- 284
- 285
- 286
- 287
- 288
- 289
- 290
- 291
- 292
- 293
- 294
- 295
- 296
- 297
- 298
- 299
- 300
- 301
- 302
- 303
- 304
- 305
- 306
- 307
- 308
- 309
- 310
- 311
- 312
- 313
- 314
- 315
- 316
- 317
- 318
- 319
- 320
- 321
- 322
