Ғ. Мүсрепов. Белдерде

Феликс аркасын менщ аркам а жапсырады. Мен ар- кам ды онын аркасы на ж апсы рам ы н. Енд1 козгалмауы- м ы з керек. А з к о з г а л с а н -а к а р а м ы з г а с у ы к Kipin кетедк Д о с т а р а р а с ы н а с у ы к л еи ю р м е у керек-Ti. Ф еликстщ безгег1 устап тула боны оттай жанганда маран рахат болады! Мен оран карай тырыла тусемш. Ра- хаттанып жылынам. М енщ безгепм устаранда ол рахат- т ан ы п к а л а д ы . М енен б а с к а 6 ip а д а м д ы ол осы лай к ат- ты к у ш а к тап керд1 ме екен cipa! Bi3 досты к жылуын о с ы л а й ауы сы п келем1з. BipiMi3re 6ipiMi3 к ар ы з д а р да eMecni3. MiHe, т а к а тты , ку н д е к ете р ш д н Bi3 эл д е к а ш а н тур- р зм ы з. М а н а д а н 6epi т а м а к кутудем 1з. BipaK, т а м а к бу- riH д е б е р ы м е д н Е р т е к д е б о л а к о я р м а екен! Б арм актай кек ш ыбындар ел1м халшдеп элаздерд1 а й н а л д ы р ы п ж у р . К о з г а л а к о й м а й ты н д ар д ы epKin ж а й - лап, олар тойынып алды . Енд! бэр!м!зд! айнала ушып, эн салып жур. М ен госпиталь дей тш уйнлктен д ал а р а ш ыктым. TaFbi да аран ды корш аура карады м . М еш мен 6ipre Феликс те кар ап тур. Ол д а ундемейдй мен де ундемеймш. Б1зде свйлесер сез жок... Баракты н арж агы на карагымы з да келмейдн Ол жак- к а м ен щ 6ip к ар ар ан ы м д а б ар. Енд1 кайты п к арам астай болгамын. Ол ж акта кап-кара болып кеткен елж тер жа- ты р. TicTepi аксиран к ар а денелер к аз-к а т ар кун кезш де ж аты р. Енд1 олар тонбайды да, жылынбайды да. Одан api убак-ш убак елжтерд! далага экетш бара жаткан адамдар. Арасын сыммен ш ырмаран кос бамбук сырра- уыл, устш де тыр ж алакаш елж . Бул ж акка карасан, кун б ой ы K epeTiiiin осы FaHa. OFan к а р а г а н н а н д а тем1р кор- uiayFa к а р а г а н ж а к с ы д а . О л ж а к к а к а р а й б ерсен, 6ip куш езщ де соларра косылатынынды сезшгендейсщ. B ip кун1 6i3 6ip р ет т а м а к к е р д ж . М ен бу р ы н к е р д 1м де Ф еликске айттым. Содан кейш ол да кердк Ол тамак ш ш кене рана б у за у едк А ш тар кез1 тугел к ад алран бей- ш ара бузауды барактарды н арасымен жетелеп экеле ж а т ы р ек е н . Б у з а у д ы а с у й д щ а л д ы н а а л ы п келд н TeMip б аранага байлап ж аткандары н да керд!к. Ауыр 6ip кол- дар, ауыр 6ip келдекпен бузауды к ак мандайдан урып ж !бердк Бейш ара бузау эуел1 т1зерленш калды да, ауыр ынырсып, серейе кулады . Б1з бузаудан квз алм ай тур- м ы з. Б у з а у eTi 6i3 ушш сэрым ел е сш е н д е алы е. О н ь щ е и 250

де, буйрек-бауыры да, журег1 мен тип де б1здщ лагерьд! багатын офицерлерге тиедк ездерш е тиедк С одан кеш н 6i3 б узауды керген ж окп ы з, ш н ш к ал га н TepiciH FaHa к е р д ж . Э л д е щ м TepiniK 6ip п уш п ары н ж у л ы п алды . О дан кейш мен де ж арм асы п бары п, тер ш щ 6ip алакандайын жулып алдым. Ж алм а-ж ан Феликс келш, ол да терш щ 6ip ж ер ш ж улы п алды . Соны мен Tepi 6ip сэтте колды-колда кетп. Итше таласып белш алдык. Енд1 uiHKi TepiHi кайтер!м1зд1 б ш м ей , а н ы р ы сы п к а л - дык. Д уние байлыры колымызда тур, калай иемдену керек? Онын орайы да табылды. Госпиталь манайында дэ- ретхана болмайтын. Ондай ж ерде адам киы кайда кет- пек? О сы т е ш р е к т е б о л а д ы д а . О н ы 63iMi3 ж и н а п , ез1м1з ертейтшб1з. Ж о к , ci3 ж еркен беш з. BipaK, оны н бэр! мы- на коршаудын сыртында кэлды. Т у тк ы н д ар д ы н 6ipi к о л ы н д а гы TepiciH б ы кс ы п ж а н ы п ж а т к а н а д а м ки ы н ы н шорынэ т а с т а п х и б е р д ь Ф е л и к с екеум1з де сейттж . Ж улы п-ж улы п алган алак ан д ай те- р ш е р д щ 6api д е сол ш о к к а Tycin ж а т ы р . T epi ж у й ! т е з у й т л ш , тер ш щ е зш от 6ypicTipin куйд1ре бастады . К в- зщд1 аударсан -ак ж еп коятындай. Т ерш щ ш ет ж актары Kyfiin к ем !р л ен ш б а р а д ы . IuiiMi3 а у ы р ы п Kerri: 1гер1м!зд1 тез-тез оттан суырып алдык. Э рм м адаспай, ж азбай ез TepiciH алы п ж а т ы р . К уй ген TepiHiH nici к а и д а й ! CaFbiH- FaH, а р м а н еткен ш с щ — кэд уш г1 т а м а к Hid. Э ргам е з Te­ piciH анд ы п т ур е кен , отт ан ж у л ы п а л ы п ш е к е л е й б а с ­ тады. Б аракка тез кайтып келдж. Б арактагы лар эр! кызы- Fbin, a p i к ун деп , б1зд! к о р ш а п а л д ы . О л а р д а к у й ге н T epi­ Hi nicK erm epi кел е д Г а н т а л а с ы п тур. М ен к у й ген TepiHi а у зы м а тырып ж1берд1м д е , ш ай н ай бастадым. Ж урттын кезш кызыктыру — api м азак, api xayinTi болар едк Ф еликс те сей тп . Б ар ак тар ы л ар ын- дыны курып, кадалып карап отыр. Ш а л а куй ген Tepi ты м к а т т ы екен. TiciM в тер емес. Т у т ас ж у т ы п ж1береШ н д ес ем т а м а к т а н в т ер ем ес. Bip ш етш ен ж у л ы п а лура TicTe ш а м а ж о к . BipaK , м ен ш ай н ай б ер д ш , ш иш TepiHi сора берд1м. Ф еликс те ш ай н ай бер- Д>- Б1здщ б а р а к т а к о л ы н а Tepi ш к к е н ту тк ы н с ол е к е у Г Mi3 рана екенб1з. — Дэмд1 ме, ей? — десш , сурасып кояды. — Керемет дэм дГ— деймш мен. 251

Bi3 ш айнап отырмыз. Б аск ал ар алекей л ер ш жутып — Д э м д ь а к ш ырар, э?! — Сурама! М е н epi-6epi ш ай н ад ы м д а , к а л ж ы р а п кал д ы м . Ау- зымнан терЫ суырып алдым да, лактырып тастадым. Ы за кы л р ан , ж у т ы л м а г а н TepiHi м ен б о к тай б астад ы м . Баскаларды н онда жумысы жок, суйретш п тура келш, б а с с а л ы п Tepire ж а р м а с т ы . И тш е т а л а с ы п , у м ар -ж у м ар болы сы п к а л д ы . BipiH-6ipi и терм елеп , 6ipiH-6ipi то т е л е п - тепюлеп, те б е л е с ш ж а ты р . Bip кез’д е Tepi 6ipeyiniH ко- л ы н а о н а ш а т у с т к ал д ы . Tepi к о л ы н а он аш а тускен ту т к ы н TepiniH ш ан -т о п ы р а гы н ж а л а н а ш к а р а саны на 6ip-eKi суйкед1 д е , а у зы н а с ал ы п ж1берд1. Т еб е л ес те ток- т а д ы . Е н ш о л е зг е л е р д е н 6ip к ы р к а ж о г а р ы — б ак ы тк а у ш ы р а р ан д ай , а й н а л а с ы н а т а к а б б а р к а р а п , TepiHi ма- саттана ш айнап тур. М е н -г о с п и т а л ь р а тускел1 6ip ай. М ун д а д эр Г д эр м ек деген ж ок. Т ам а к дегенд! д е ж о к деуге болады . Bi3 елш т а у с ы л у ymiH K opuiayFa алы н ран а д а м д а р м ы з . Енд1 мен т а н е р т е н т у р р ан с он а й н а л а р а к а р а у л ы д а ко й ды м . К,а- р а с а м HeHi к ер е т М м д 1 д е б м е м . KepepiMHiH ту к кызыры жорын д а б1лем. Ci3 к ез алд ы ны зга е лж тщ канкасы н эке- л ш KepiHi3iui. А ты к а н к а емес, н ары з к а н к а н ы айтам ы н: а д а м н ы н т е к к а н а cyfleri к ал с ы н . С ол к а н к а г а т е к к а н а Tepi ж а б ы н ы з. К аны -сел1 б а р Tepi ем ес, кепкен Tepi бол- сын. С ол к а н к а га ею к ез орнаты ны з. K e3i болгасы н ол е л! а д а м ем ес, Tipi а д а м б олы п к ер ш сш . О сы н д ай Tipi а д а м д ы ею н н и к а й т а Keprini3 к ел е р м е efli? Ж о к кой? Мен де сондаймын. Г о с п и т а л ь т у н д е ыры-жыры ж а т к а н а д а м г а то л ад ы . А И ларан -уЬ леген, ы н ы р с ы га н , ж ы л а р а н а д а м д а р сыры- лысып ж атады . Кейб!реулер ауру баладай жылайды. ©л1м ж а к ы н д а р а н д а р ылри ш еш ел е р ш ш ак ы р ад ы . Тун бойы ю м ш еш есш ш акы рып ш ыкса, танертен ол елш к ал ­ ган болады . Феликс екеум1здщ барактан ертерек кашып ш ы раты н ce6e6iMi3 д е о с ы н д а. Д а л а г а , т а у л а р г а , к е к ас- n a iiF a к а р а й м ы з . Э т т ек , а р а м ы з д а — а р ан д ы TeMip к ор- ш ау турады. о Т у е к е з ш д е а с п а н д а 6 ip к у с п ай д а б олды . Б 13 coFaH карап отырмыз. А зат кус ерюн ш арыктап жур. Ол ас- n a n F a б о с т а н д ы к epHeriH с а л ы п ж у р ге н д е й б о л ад ы . С о­ ны керш к ен ш м 1 з кетерш едк Б ар акты н касы нда, тыр-

жаланаш елжтерд1 есептеп, номерлеп ж атыр. О а н ка- раганша азат куска караган ж аксы да. — А й н а л а к ылри е л ж . У за м а й 6i3 д е е л е т ш б о л а р - мыз,— дед1 Феликс. 0Mip д ете н ш н е н сонры н о к а т ы н ы к аты «ел1м» е м е с пе, ол соны е с ш е а лы п оты р . М е н унд ем ед 1м . Ш ы н -а к eMip с у р ген б о л с а н , сонры н о к а т е с щ е д е к е л м е с е д ь С о л KyHi 6 ip ж о л д а с ы м ы з е л д ь О л м еш м е н к а т а р ж а - татын. Феликс екеум1з оны б арактан ш ырардык. Есепке алынуы керек, номерлену1 керек. М ен оны еш колынан кетерд1м. Феликс ш албар дерлж болмаш ынын балагы - н ан у с та п ед1, ж о л д а с ы м ы з д ы н д е н е т эб д е н со лы п , к у р cyfleri кал га н екен. Ш алб ар болмы сы кетере бергенде-ак сыпырылып колга келдь Д ене сы лк eiin ж ерге тусть Ф еликс енд1 оны аяры нан к етер ш а лд ы . А пары п е зге е л ж - тердж катары на костык. Б !з тары д а acnaHFa к а р а д ы к . А з а т к у с к е р ш б е д г К еп к у т тж , к е р ш б е д ь К о р ш а у д ы н а р ж а р ы н д а 6ip к и м ы л ж о к . Ф е л ик с eKipin ж ы л а п х и б е р д ь — Э л г ш ж е р ге Tycipin а л г а н ы м ы з-а й ! — дед1 6ip кез- д е. С о д а н к ей ш MeHi и ы ры м н ан ж у л к ы л а п :— м ен б у р ы н е ле ем , MeHi д е сей тш ж е р ге Tycipin алы п ж у р м ес ш , сен катты бакылайтын бол! — дед! Феликс. Мен басымды и зед 1м. М ен он ы н б ет!н е к а р а й а л м а д ы м . А р ан д ы TeMip к о р - uiayFa к а р а д ы м . О ны н а р ж а р ы н д а гы б е й -ж а й ты ны ш - тыкка карадым. ©лжтей у н аз далара, кимылсыз кек ac­ naHFa к а р а д ы м . А р ан д ы тем1р к о р ш а у а р а м ы з д а т у р а берд1, тура бердь KyHi бойы сол коршауга 6ip карамаган кез!м де бар. Кайда кар аген ы м д ы да, не ойлаганымды да бйшеймж. Euiiiopceiii кермей, тек алдыма карап отыра берген бо- луым керек. ЕЫмде калган 6ip-aK елее — 6i3 будан ку- тыла алмасак керек деген ой сияктанады. С ол тун1 Ф еликс те ты м к еп сей л еп Kerri. Ф е л и к с ау- зын ж а п п а й с е й л е д г Ш еш есш т а к ы р а б а с т а д ы . Apa-iHi, апа-кары ндастары н кеп с ез erri. Б эр ш д е ж а к сы керед1 е кен. Б э р ш д е е ле р д е й сары ны пты . Е н ж а к с ы Kepepi — ж а л р ы з ул ы к е з а л д ы н ан кетп ей ж а т ы р . 0 л 1 м енд1 о ны н касына келш отырраны даусыз. Онын сейлеуш де де, де- малысында да сол бар. Ф еликс сей леп ж а т ы п у й ы кта п Kerri. Т ун о р тас ы н д а м агаи тыгыла туей . М ен де ты гыла тус-пм. С орымызга 253

карай, бупн оныц да 6e3reri устаран жок, менщ де без- гепм устаран жок. Не ол жылыта алмады меш, не мен жылыта алмадым оны. Bip кезде Феликс меш катты кушактап алды да: — Суык- керемет тондым,— дедь — Ие, суык,— дед1м мен де. EKeyiMi3 тары да 6ip-6i- piMi3re тырыла туепк. Осыдан кешн екеум1з де уйыктап кетшшз. Тары да тан атты. Барактардын 6api де оянды. Жалрыз Феликс ауыр дем алып, акырын корылдап жатыр. Мен оран ка- радым да акырын рана козрэп койдым. BipaK, оятканым жок. Онын уйыктай бергеш жаксы едк тамак 6api 6ip бу- riH де бершмейтш. Bip кезде Феликс ез! атып турды. Туе элпет1 азырак тацыркау екен. Атып турды да, менщ кез1ме карады. Ко- лымнан устай алды да к улт Ж1бердк — Кердщ рой,— дед1 Феликс. — KiMfli? — дед!м мен. Ол тары кулдк бул жолы ттН шаттана кулдк — Мен1н шешемд1 деймш. Кердщ foA шешемд!? — Жок. — Е, ол келд! рой осында! Калай кермедщ? — Осында келд1 ме? — Ие, осында келдк Сен кердщ бе оны. Кандай су­ ду, кандай MeftipiMfli нэзж жан, э? Ол 6apiMi3fli де ерке- летт, 6apiMi3re де ineri-iueTi жок MeftipiMMeH сейлесИ рой! Ocipece ceHi мен маран елж!редк Кандай бауырмал сейлестк Менщ шешем бэрще де унады. Сенщ езщ ма­ ран — шешен 6ip ражап адам екен, маран катты унады демедщ бе? — Мен онын бет!не карап, анырып калдым. — Жур, далага шыгайык. Аранды коршаура кара- йык,— дед1м мен oFan. — Жок, токтай туршы, сен нерып кермед1м дейсщ Menin шешемдк Болды рой осында... Кандай сулу, кандай MefiipiMfli нэзж жан, э? Шешем эдем1 машинамен келд1 рой. Кетер1нде 6i3re кеп кылып печенье, эртурл1 тамак калдырып кетпед1 ме? TaFbi да келем демед1 ме? Сен куа- нып, кеп-кеп рахмет айтпадын ба? Menin жылэрым келд|'. — Журшк Феликс, далага шырэйыкшы,— дед1м. 254

— Е !.. С е т и к е т к щ келед1 е кен рой! М а к а н а н а н ы б е р - rin келм ей тур екен кой! — дед1 Ф еликс, м ак а н к а р а й ек- серы е 6epin. — HeHi 6epriM келм ейдк н е т дейсш ? — дед1м мен. — Печеньеш! — дед! Феликс. — Печеньеш?! — Э к ел , [ез1м е б ер п еч ен ье м д к — Кайдакы печенье? — Мен берген печенье. Ш еш ем калды ры п кеткен пе­ ченье. Э кел 6epi! — М енде дэнем е ж ок, Ф еликс... — Сен мынаны 6ip ж ерге кез таса кы ла тур деп бер- fliM кой сак ан . EKeyiM i3 ymiH дем ед1м б е, т а н ы п к ет ш н келе ме? Феликс макан кадала карап айкайлай бастады: — Ж еп койкан екен сщ кой! Б эр ш ж еп койкан екен- ci« кой! М ен сакан кез т ас а кы ла тур, екеу1м1з 6 ip re ж ер- м!з демеп пе ед1м? Ж ак с ы ж о л д ас екенсщ ! — дед1 ол. Мен «кудай-ау, бул неменец едП» — деп калды м . Феликс айкайлай бердь Оны токтатука менщ де тук дэрмешм жок. — Ж е п к ой ы п сы н , т у к к а л д ы р м а п с ы н . Енд1 умен не ж еймш ? — деш й Ф еликс. К ал ш -к ал ш eTin ол д а арен дем алып тур, мен де арен дем алып турмын. — Феликс! — О нбакан е ке н сщ !— дед1 де, Ф еликс б ар а ктан ж у- ripe шыкты. — К айда барасьщ , Ф еликс? — дед1м мен. — Ш ешеме! — дедк О нын сонкы ж ауабы н мен азкан а к ш р ш те н кеш н ес- TifliM. YniHe к а р а п о н ы к к а й д а у ш ы п б а р а ж а т к а н ы н д а аккардым. Енд! мен оны устай д а алм айм ы н, ток тата да алм ай- м ын. K em irin к ал д ы м , ты н ы сы м д ы imKe т а р т ы п , к ал ш и ы п катып калыппын. Мен мылтык дауысы гурс-гурс еткеннен кеш н кана барактан ш ыктым. Гурс-гурс б1рнеше рет кайталанды . Кулакым тунып калыпты. Содан кеш н айналам ы з тып- тыныш болды. Ф еликстш денесш мен корш аука асы лып калкан ку- йш де кнр;им. О л корш аудан етем дегенде кузетиплер атып-атып ж1берген екен. Оньщ д ен е а кеш ке дей!н аран- ды корш ауда асылкан бойы тура бердк М ен кун бойы 255

сол ж акка карадым. Баракты ц касында карадым да турдым. К унарсы з кен д ал а тып-тыныш ж аты р. Ж алакаш алые таулар да тыныш тур. Аспанда калкы ган азат кус, азат кы р ан 6i3fli к ер ш кулетш сиякты . Б ш к асп ан га онын кан- дай ернек салып ж у р гетн е тусж бегетм 1зге кулетш си­ якты. М ен ертец де осы аранды корш ауга карап турарымды ж а к с ы б ш е м ш . А л д а к а лР ан б ар к у н д е р 1м соны м ен о т­ п ек . Е н д 1к а р а п т у р а р KyHiM к а и ш а к а л д ы . О ны с сеп теп м де келмейдн K apaFaH с ай ы н KepepiM д е 6ipey-aK - О л — а р ан д ы те- Mip к о р ш а у . О л 6i36eH б о ста н д ы к а р а с ы н а ку р ы л тан аран ды корш ау, одан коз айы рм ауы м ы з керек...

Ж ер уйде — Эже! Эже! А н исья ж а л т к а р а п ед1, то к ы м а ш а р б а к т ы ц а р ж а п а н - да Н атал ка ш акы ры п тур екен. — Йемене? — K ipin к ан а ш ы гайы н деп ем, б о л ар м а екен? — Е, неге болм асы н ? K ip, к ер ек б олса,— деп, А ни­ сья сез аягы н кы ж ы ртынкы рап кайы рды. — Эже! — Й ем ене дед1м гой саган ? — Э ж е , н е м 1с т е р к е л е ж а т ы р . А н и с ь я б у л к а б а р д ы e c r ir e A i б 1р н е ш е к у н б о л т а н . С о н - ды ктан, иыгын козгай салды . Н ем ш тер келе ж аты р екен. А л, о л ар к ел се кай тп ек ? Т озы гы ж е тк ен о л м е л 1 KeM nipre ез б езм ен еле беруге немгстер де бегеу ж асам айты н шы- г ар . К елсе, к ел е б ер сш ... K eM nipre о н ы к к а ж е т 1 не... — Э ж е, 6i3 6apiM i3 д е а га ш а р ас ы н а кеткел! ж а т ы р - м ы з, м ен д е кетем , эк е м д е к ете д к 6apiM i3 кетем (з! — Ж о л дар ы н болсы н, бары ндар... М ен о сы н д а-ак к а- лы п, кунге ж ы л ы н ы п о ты ра берем де... ——Э ж е , б 1з д щ б а к ш а д а 6 ip -eK i к ы з ы л э с к е р ж а ­ тыр едк — KiM? — B i3fli« б а к ш а д а д е й м ш , а н а у к а р а epiK TiH, а р - ж а г ы н д а г ы у й п п к т щ ш ш д е eKi к ы з ы л э с к е р ж а т ы р дейм ш . — А л, он ы к а й т д ей с щ ? BipeyiHe к ы зь ш а к а л ы п п а едщ ? Н а т а л к а к у р с ш т ж 1б е р д ! д е , ж у р е а н е н о т ы р а к е т ш , кемш рдщ ш елеу басып агары п кеткен кезш е дэл карап турып, аш ы к сейлеп: 9 F. Мусре 257

К ы з ы л эс к е р л е р д щ eiceyi д е ж а р а л ы , е з 1м !збен б ф г е а л а к ету ге д е б о л м а й д ы . Ж а т ы р eKeyi де, оры н- д а р ы н а н K03FayFa д а ж а р а м а й д ы . TyciHeMici3 э ж е ^ __ дедь — Т у а н е м ... IIIipKiH-ай , к у н ш ц к е з ш е inbiFapap м а ед1 eKeyiH д е... — EKeyi де ауы р ж арал ы дейм ш , эж е, тусшем!с1з? B i3 6apiMi3 д е aF a iu а р а с ы н а к ет к е л 1 ж а т ы р м ы з. А л, не- Mierep т ы м - а к т е з к е л ш к а л у ы м у м ю н , э ж е , к ы зы л эс- керлерге су беретш де, бастарын суйеп, кутетш де жан к а л м а й д ы , TyciHeMici3? — Т у с ш б е й т ш н е т у р е д 1? — Ш ам аны з келер ме екен? — К е л м е й т ш Heci б а р д еп ец? Н а т а л к а к е м ш р д щ к ы р т ы с -к ы р т ы с э ж 1м б а с к а н , эл - ci3 калты раран колдары н сипады. — А л, есен-сау болы ны з, эж е, 6i3 у зам ай кайтарм ы з деп ойлайм ын к ал ага... Енд1 к ета м ж уп рш ... Н аталка- нын ж а л ан аяк тар ы ан а ж ерден 6ip, мына ж ерден 6ip ж а р к e rri. KeMnip басы н ш айкап: — Л а к т а й ceKipyiH к е р д щ б е... А л, к е м ш р 1м, ж у р , эл - ri eKeyi н е к у й д е еке н , к е р е ш к б ар ы п ,— д еп э р е н д еге н д е орнынан турды. -К а р т адам орнынан эрен турды, ен киыны орнынан туру екен, тургасы н ауру аяктары эдет!йен ж анылган ж ок, оздер1-ак ж урш к ета . KeMnip айналы п бары п к ерш ш щ б акш асы на ю рдь Ж аралы eni кы зы л эскер сабан устш де ж атыр екен. Кем- n ip ж а к ы н д а п к е л ш , ж у р е л е й о т ы р ы п , eKeyiH д е ан ы к т ап карады. Ж ар ал ы л ар д ы н 6ipi элден айырылып, нарттай ж анган а у ы р х а л д е н о я н ы п , eciH ж и н а р а н д а й , т а н у л ы б ас ы н кв- Tepin алд ы . — Б у л KiM? — д ед !. — А к ы р ы н , uibipaFbiM, а к ы р ы н . Э ж е н А н и сья foA к ел г е н . О д а н б а с к а KiM д е п ен, к о з г а л м а й , ты н ы ш ж а ­ та бер. — С у... — С у дейсщ бе?... Э келейш , карагы м . Э келм есем бо- л ам а... б эрш де экелерм ш , керек болса... К арт ана элдекаш ан тозран денесш е сонша куштш к ай д ан п ай д а болганы н 63i д е бш ген ж ок. Ж ш н н п п у з ь лердей болып ауыратын едк о да пыш ак кескендей ток- 258

тады . О л ауруы есш ен ш ыгы п Kerri. А нисья куды ктан су тартып алды да бакырш асын толтырып, кайтадан бак- ш ага к ар а й беттедц. Ж ар а л ы н ы к к асы на келш : — 1ш, iin, к ар а г ы м ,— дед1 суын 6e p in ж а ты п . Содан кейш, суды сол ж аралы ж андарды н касына к а л д ы р ы п , e3i u i6 in yfliHe к а р а й ж е н е л д к 0 з yfliH in бо- c aF ac bm a ж е т ш д ем а л у р а о т ы р а к о й ы п е д 1, л е з д е к а л - Fbin т а к е г п . Ш а р ш а р а н е ке н . К е м т р д й к е п ш с а л к ы н рана оятты. Эрен турып ж аралы ларра тары барды да, кайтадан, ез уйше келдь — М ш е, ос ы м ен к у н д е eTTi... Ертенш е KopaFa уш адам келш ю р дк Ж а т тьлдщ ды- б ы сы к е м ш р д щ к у л а г ы н а к а т к ы л т и л ь BipaK А н и с ья эж ей коры ккан ж ок. Оран немш не ктем ек? Кептен кут- се де, a3ip сокпай ж урген аш м н щ езш е д е а з-а к кун к а л ­ ган б о л ар . HeciHe к оркад ы ? К е л г ен д ер а й г а й л а п -а й р а й л а п KeTin к а л д ы . А н и си ья эж ей осынымен ты нган ш ы гар деп ойлады . BipaK, сырт буын, т!зелер д ф ш д е п Kapi а на та б а л д ы р ы к т а н туры п ynripreH iue, ко р ага немш тер толы п K erri. — Уй ceHiKi м е? К ем ш р к езш куннен к елец келеп к а р а п едц 6ipey ук- раин тш н д е свйлеп тур екен. Ce3i ж ат болмаса да, ай- тылуы тым-ак ж ат. Кы ры лданкыраган там актан шык- кан ун тас жолмен келе ж аткан арбанын дыбысындай токылдап, ты м-ак каткы л есп лдк К емш рдщ онымен сей- л е с к ю к е л м е д ь BipaK, о ф и ц е р к еу д е л ей б а с т а д ы : — Ш ы га р д е й м ш у н щ д ц ceHiKi м е м ы н а у уй ? — Е , м е н ш . Н е к е р е к е д 1? — Аш ешгщ дь — Ашык турран ж ок па? — дед1 кемшр, танданып. — Аш деп турса, аш! — деп, ж айтац кез тш маш та акырып калды. Эрец козралып, ауыр ыцыранып барып, бар салмары- м ен т а я р ы н а cyfieHin б ар ы п к ем ш р о р н ы н а н т у р д ы д а уйге ю рдь Артынан офицерлер де ю рдк — У йде ж а л р ы з e3iH ган а м ы с ы н ? — Э рине ж алры з... М ен ж алры з калралы он жы л... Н ем 1с те р с о д а н с.он, к а й т ы п к е м ш р д щ т ы н ы ш ы н а л- Faii жок-п У йге Kipin, ж а й л а с ы п оты ры сы п , э л д е н е ж а- й ы нд а а й г а й л а с ы п Kerri. KeMnip 6 ip a 3 KyTin т у р д ы д а , eci'KKe к а р а й б ет т е д ь С о л к е з д е б 1р е у д щ 6 ip а у ы р к о л ы к ел ш иы рына сорылды м а , к ей ш к а р а й т а р т ы п к а л д ы . 259

К е м ш р у й д ен inbiFyFa б о л м а й т ы н ы н д а угы нд ы . П о л к о в ­ ник пен тш маш узак сейлесп. — Ci3 катты бакы ланы з. Kapi, сокыр д а екеш рас, 6ipaK, не сыры бары н ю м бшед1 муныц. Е л е у а з журш , ус-пне экеп 6ip б а л е т кулата салса, андамай да ка- ларсы н. Ж ы л м а к т ш м а ш т а я н ы п к е л ш , у й д ен uiHFyFa б о л ­ майтынын тусшд1ргенде, кем ш р б!рнеше рет басын изедк К е н п ш ж а н е ке н дш ш к ер с ет к е н д е й б о л д ы : OFaii не ке- рек, у й д е оты рса Heci б ар , оты ра береди А н и с ья эж ей п е ш т щ у с тш е шырып а л д ы д а калгып кеттй Келгендер базардарыдай даурырады, стол устшде карта ж айы лды . Т аласы п, Ticrecin, ыскырысып калады . TeM ip е к ш е л 1 е п к т е р е д е н д 1 т ес ер д е й д у б 1р л ете д и 6ipaK, KeMnipre о н ы н б е г е п ж о к , к а л г и б ер д и К еш ке к ар ай кем ш рд'щ д е тыныш ы каш а бастады . K ep u ii у й д щ б а к ш а с ы н д а , к а р а epiKTiH с а я с ы н д а ж а т к а н eKi ж а р а л ы н ы н ж а й ы н е к у й де екен . С у л а р ы тау с ы л ы п калган ш ытар. Б алалар Анисья эж есш кур ку тт, кезде- pi саррайып ж атса кайтермш ? О лар ешэнрсеш бшмейд1 емес пе? KeMnip не ум ыты й K erri де, не келуге ерш д1деп журсе кайтем? — K eM nip к а л г у д а н б 1р ж о л а оян ы п , eciH эб д ен ж и н ап а л ы й , у й д щ im iHe к е з ш с ал д ы . H eM icrep то л ы п оты р , eciK алды нда д а, сенекте де ж ур, босагада кузетнй де тур. Е ш ю м ш н кезш е туспей е л е у аз шырып кетем деп ойлап та болар емес. KeMnip ж етеле-м етеле пеш тен тусе бас­ тады . — К ай да барасы н? — деп, тш маш тура келдй бул ма- найда ж ок-ак сиякты едй ж ер астынан ш ыга келгендей болды. KeMnip аш улы туе керсетш , тш м аш ты н колы н таягы- мен карып калды: — К ара мына пйркш дк кайда баруш ы ем, далага ш ы рамы н. TycineTiH боларсы н? Т ш м аш кейш ш егш ш калды , 6ipaK, д ал ага ш ыкка- сын, тш м а ш ты н с оны нан к а л м а й келе ж а тк ан ы н Kepin, KeMnip тан д ан ы п , иырын кетердй М ы н а п п р к ш д е р к у р а г а н к у р а й д а й Kapi к ем ш р д е н де к орк ад ы екен... К узен н д ер, кузетщ дер. А н и с ь я э ж е й к а й т ы п у й г е Kipin, п е ш п н у с т ш е ш ы кты . Ана ж акта кутуаз ж аткан ею ж аралы эскердш жайы а н а ж у р е г ш б у н ай TycTi. А л к ы м н а н а л г а н д а й , достырын^

сынарандай кысты. Тынбай аунакш ып, ауыр курсш кке салды . У йы ктап к етш едк ту сш е д е сол exeyi ю р д к сонш а катты айкайлап, сонш а кысылып су сурап ж аты р екен. Дауыстарынын катты ш ыкканы сондай, Анисья эж ей оя- ны п т а KeTTi. О я н ы п Kerri д е э л д е к а н д а й ж а м а н ж э й б а- ры н бьпдк П е ш т е н то м е н к а р а п Kopin е д к э л 1д е о я н б а т а н екем, ту ам шырар деп калды . О фицерлер стол басы нда, тесек устш де Т 1зш п отыр д а а л д а р ы н д а ж а р а л ы eKi к ы з ы л э с к е р т у р . Н е м к со л - даттары екеуш де колты ктап алып, кулатпай суйеп тур. Д ау ж ок, сол екеуь М анаты Анисья эж ейдщ eni кызыл эскерд1 аны к таны раны сонш а, баяры дан 6epi калы ндап келгсн козш дег! а к догала жойылып кеткендей керш дк О л у з а к OMipiHfle 6 ip к е р м е ге н ж а й д ы т а п о с ы ж е р д е , о с ы KyHripT к о л е н к е д е к е р д ь Столдык тап ортан белш де н ем к полковниг1 отыр. Ж ы лм ац тклмаш ж аралы кызыл эскерлердщ касында тур. П олковник оз тш н д е сурау кояды да, кы рылдак дауысты тм м аш оны — кызыл оскерлерге ж етю зедь — К а й б е л 1м д ш а н д е р ? Анисья пешт!к устш де ж аты п-ак ж аралы ж андарды н ауыр демалыстарын е с т п ж атыр. Ж аралы лар кепкен, к езер г е н е р ш д е р 1м ен э р е н д е м а л ы п т у р . E K eyi д е к у л а г а - лы тур, ты м-ак дерек1 турде суйемелеп, м ыктап устаран солдаттар болмаса, сылк ете тускендей. — К а й б е л 1м д ш к ш д е р , д ей м ш ? Кызыл эскерлер ж ауап берген ж ок. Ашулы полков- пик жуан жудырырымен столды гурс етю здк — M enin буларм ен эз1лдеспейт1шмд1 де, калж ы н дас- пайтынымды д а айт! — дедк Онын даусында зэр барын Анисья да сездк б зш ш кэ- pi ж у р егш щ ты пы рларан д у р с ш н д е е с п д к Ж у р ег 1д у р а л к а к т ы , к а т т ы к а к т ы , с о н ш а у з а к eMipiHiH ш ш д е т а п ос- ындай как к ан ы н корген емес. KeMnip оз ж у р е гш щ осын- ш а д у р с ш н а н а у сто л к а с ы н д а р ы н ем 1с те р eciTin о т ы р р ан ш ыгар деп ойлады. BipaK еп ш м пеш ке бурылып караран ж ок. Бэрш щ де кездер1 тура алм ай текселш , сы лк етуге 33ip турран элш з ею ж а р ал ы д а екен. С ы ра устаран кол- дар aai суйеп тур. — К а й б е л 1м д |к к щ д е р , д ей м ш ? Ж а р а л ы с о л д а т д е м ш iiuiHe т а р т т ы . А н и с ь я эж ей не айтар екен деп, ш ошына д1р1лдеп, о да дем ш токтата калды . 261

— Айтпаймын,— дед1 кызыл аскер. Г ан с, а з ы р а к дем д еп ж 1бер. А йтаты н с езд е р 1 Tic арасы нан шыра алм ай турран керш едк жэрдем етш ж1бер... HeMic солдаты к ай к а я 6epin, кулаш ы н ж азы п алды да ж а р а л ы к ы зы л эс к ер д щ б ет ш е койып ж 1б ер д к Кызыл э с к е р д щ к а н -к а н Kip ш уберекпен тан ы п кой ган ж а р ал ы басы арты на карай э л а з рана сылк e rri. BipaK, кек кер- неген ж аралы аскер бар куипн бойына жинап, денесш кайта тузеп алды. — Армияларын кайда? — Бжмеймш. — Бул деревнянык адамдары кайда? — Б ж м ейм ш . Мен еш ш мд1 кергем ж ок,— деп, кызыл эскердщ даусы кы рылдап шыкты. Полковник алдында ж аткан караздарды жымкыра кысып, ашулы жузбен ез солдатына карап: — Г ан с, бул к ерм ептГ TyciHeMiciH, к е р м е т ч ол!.. Б у - д а н б ы л а й KepyiHe к е м е к т е с т ж 1берш к TycineciH, Fofi, бу- дан бы лай керетш болсын деИм... Ж аралы аскер кулап кеттГ Анисья эж ей басын кате­ ре бастады . Ж ок, бул сумды к болмас. Kapi кездер1 ал- дам айды , 6ipaK сумды к болралы келедГ Солдат найза- с ы н су ы р ы п а л д ы рой, ек! ж е н де т к у л а г а н эс к ер д щ к еу д е сш д е оты р. Д ар д ы лы с о лд а т, с а к ко зга л ы п , enTi колмен найзасын кызыл эскердщ сол кезш е cyFa баста­ д ы . T irrri 6 ip а яй т ы н д а й , ж а п ы а ш и ты н д ай , eriTi ки м ы л- д а й д ы , к ы зы л а с к е р а д а м ж а н ы ту р н й ге р л ш д ауы сы 6ip шыкты да, тынды. _ — B m p in ae p жумысын! — дед! ж ендет полковник,— екшишсш колга алындар! Анисья тез рана басын керпеам ен орап алды; ешнэр- ceni KepMerici к ел д й Е ю к у л а г ы н а ею сау с агы н тырып, е ш н эр с еш ecTiMerici к е л д ь А уы р ьщ ы раны п, осы тунд! к в р у ге ж е т ю зг е н т о к с а н ж а с т ы к eMipiHe н ал е т окы ды . А н и сья 93iHiK к е з ш е н ал е т о к ы ды : осы а за п ты кер м е й -ак б1ржола шел каптап, ертерек неге суалып калмайды екен. Анисья езш щ кулагы на налет окыды: мынау унд! ееп м е й -а к ертерек неге тас 6iTin к ал м ад ы екен! К,алы н к ер п е к а л т к ы б о л а а л м а й , Kapi к у л а к a p i зэр- л к ap i зар л ы сары нды eciTin ж аты р. Ауыр ы нкы л, тыны- мы ж ок, у з ш а ж ок, ж анды жейтш ауыр ун. Анда-санда ащы айгай: . 262

— Бщмеймш! Айтпаймын! — дейдк Аяп>1нда бул у н д е ты нды . Соны ауы р ы ш кы ны спен ты н ды . BipaK , А нисья у з а к у а к ы т к е з ш а ш ы п KapayFa бата алмай жатты. Аярында бутан да бел байлады, па­ рады. Н ем 1стер TinTi ж а т у т а ы н т ай л ан ы п к ал ы п т ы . Б ел б е у - лерш агытып, епктерш ш еш ш ж аты р. Т ерезелердщ как- патын жауып, еак тщ салткысын салып ж атыр. Бул уйде ой турннгер ешнэрсе болматандай, жым-ж ылас. Ecin алды нда солдаттар, одан api кузетпп ж у р . BipaK, офицерлер еиш м ге, еш нэрсеге сенбесе 'керек. П олковник е а к т щ сал т к ы сы н к а к п а т ы н e3i б ар ы п к а р а п , TeKcepin ш ы к ты : 6epiK к е р ш е д к С о д а н с о н п еш к е к е л ш , к е м ш р д щ уйыктап жаткандырын да байкады. Анисья тез рана кв- з1н ж ум ы п , д е м ш ты н ы ш а л ы п , у й ы к т а п ж а т к а н а д а м болды. А зд а н с он л а м п ы д а сенд'1, А н и сья к о л -а я р ы c ip ecin , бар денеа коргасын куйрандай ауырлап бара жатканын да сездь Анисья ана узак кутш ж атты. У акы т сонша б аяу ете- д1, к ар а н р ы уй д е уре й л е н е ш ы к ы л д ак ан a p 6 ip с ек у н д тым-ак узарып кеткендей. Уакыт деген кылмыс орына т 1р е л ш к ал ы п , ш ош ы ны п т о к т а й к а л т а н д а й . А н исьян ы ц аяк-колдары м уздап калды . А ркасы мен м андайы нан там ш ы л а р ан тер м у зд ай суык- B a p i6 ip , icreyiM керек! дейд| езш е взк Б<реулер! коры лдай бастады . Анисья акы ры н рана орнынан турды. КаракРы болса керЫ п калатындай, эр козралысы элемге есплетш дей болып, Анисья тары да сабырлады. BipaK, нем ктер уйы ктаган едк Тус-тустан п ы сы л даган т а н а у л а р , к о р ы л д а г а н KencipiKTep, ш ск ен уйкынын ycTi екенш е д ау калды рм айты н кез1 екен. Те- селген сабаннын устш е сьты лыса куларан нем ктер, ка- тып калыпты. Полковник твсекте жатыр. А нисья пеш тен 6ip аяры н с ал б ы р а т ы п , ты н д а й к ал ы п ед 1, е ш ю м к о зг а л р ан ж о к . Е к ш н л а ят ы н с ал б ы р а т ы п т а ­ ры ты н дады , ун ж о д , А н исья акы р ы н Fana ж е р г е TycTi. Мынау атша тулаган ж уреп куррырдын д у р сш рана оя- ты п ж1берм есе ж а р а р ед1 д еп о й л ад ы ол. Ж ок, немштер уйыктап жатыр. Ш арш аган, калжьт- ра?ан адамдар api терен, api катты, api ауыр уйкыда. А нисья ш ар л а п ж у р ш есш ке к елд к Д е м ш iuiiHe алы п туры п , eciKTiH к ш т ш тары 6 ip б у р ад ы д а , ю 'л г п суы ры п 263

алды . Т ерезе какпары ны ц телпр салткы лары ны н му- ры нды ктары н д а м ы ктап 6eKiTin тастады . Аиырым-ау, iciH ren, д 1р1л д еген Kapi к о л д а р д а о с ы н ш а куш к ай д ан к ал д ы десещ ш ! EciK ещ ц т ас бекш калды . Т ерезелер де солай. Сыртынан еиш м xipe алмайды. Е и ш м уйкыны буза алмайды... А лды яр оф ицерлердщ м азасы н алм ай­ ды еиш м , олар тыныш уйыктай алады. KeMnip т а г ы д а а я л д а д ы . Т а к т а й д ь щ а р ты н а кольгн сурып едк керосин куйран бетелке орпы нда тур екен. Бетелке толып тур. Оны Н аташ а лавкадаи жакында ра­ на экелгеп, сол басталм аган куш толып тур. А н и с ья б е т е л к е ш ц тырынын а лд ы . А кы р ы н , у н п з ко з- ралып келш , тесекке ецкейд!, полковниктщ аяк жагын- дэры с а б а н д ы д а ш ы л к ы тты . С о д а н к еш н ж е р д е сыры- л ы сы п ж а т к а н о ф и ц е р л е р д щ м ац а й ы н а , т а б а л д ы р ы к , ес- iK, т е р е з е ш ц 6apine д е кероси н куй ды . Кептсн турран уйдщ бар арашы, бар тактайлары да KypFan, xeyin тураты н. О ныц устш де с аб ан ж аты р, оныц у с Н н е кероси н к у й ы л д ы . KeMnip б а р л ы к ж ерд1 керосин- г е с у а р д ы . Д1ры1деген к о л д а р енд ! спи чк ан ы 1зде й б ас т а- ды. О д а орнында екен. Басы на керпеш жауып алып, к е м п 1р о т т у т а т т ы . С п и чк а с а р т етш т у т ан р а н д а о к аты л- рандай болды. Уй imi т ы п -ты н ы ш . Е и ш м эл ! к ы бы р етк еи ж о к . Ш ар - rnaFaH адам д ар ауы р ыцыранысып, коры лдасы п ж атыр. А н и с ья ана — ж а н ы п т у р р аи спи чк ан ы е ден ге ти г1зд! де 83i де тура алм ай калды . О т ж ы лм андап, жылжи жв- нелди Ж ыланш а ирецдеп, суша булшлдеп, сабан арасы- н а cinin б а р а д ы . Т утан р ы ш м а й д ы к niciH д эл т ап к а н д а й , ж а л ы н т Ы суй р е н д е п , у й iiuiHe ж а й ы л а б ас тад ы . Анисья оттан кезш алмастан карап отыр. 'Керосин те- гьпген к е й л егш н лап 6epreHiH сезген д е . ж о к - Ж ан ы п бара жаткан немш тердщ 6ipi атып турып, айрай салып ею рген кезде, уй тугел от кушарында бола бастаран едь Жолындарыиыц бэрш жалмап, б ар л ь ш ь та Teric ж ар- м аскан от, куш ш е MiHin, ceKipin-ерлеп ж огары к ет е р щ е бастаран. Bipeyaep барып есшке жармасып карап едк ecix булк сткеп ж ок. Анисья шешей тура берд1 д е кайта кулады, жуз1 жалынра теселе кулады. Осы 6ip кез ш еспес а з м езеттщ М н д е ecix, терезелер- д щ б а р ы н ш а 6epiK е к е щ й гш eciHe а лд ы . Е ш ш м н щ аш а а л м а й т ы н д ы р ы н eciHe а л д ы . Е и ш м а ш а а лм ады !

Адамны ц анасы (Горькийден) ...М еш ц сол ж а к б у ш р 1м нен к а р а б у л т к а п т а п , т у т 1н- детш келе жатыр. Булттыц салмары жерге баткандай, жер кайкандап кабарын шыткандай болады. К ара булттыц жап-ж албыр буйра келецкеп бауыры- м ен ж е р сы зы п, «э» д егенш е к е з nepiM ж е р д 1ж а у ы п эк е т- Ti... М ен д е, к а л б а н д а п кас ы м д а к е л е ж а т к а н м еш ц к е- ленкем де кара булттын кара-сур келецкесж щ койнына Kipin к етт1к. Ky3ri бозрылт бет сэры кун керпеге оранрандай, кара б ул тты н а р ты н а ж а сы р ы н д ы д а , KipniKTepin ж е р г е ш ан - ш а койды... Ж ер устшде адам баласы болудан каснегп не бар д ей с1н. Т ек к ан д ай а д а м н ы ц б а л а с ы б о л у к ер е к , соны айт. Б уран к оса ты н 6 ip с е з — а д а м д ы е зе т 1н а д а м н ы ц баласы болма, адамды езетш адамды адамга да еанам а... Э ри не, а д а м е м 1р ш д е к еп к и ы н д ы к т ар у ш ы р а са д ы . О н сы з ем1рд1ц 03i д е е л !м т 1кпен тец , су р к ел с ц к е б о л ар едк Курес пен кулю , кайры мен ш атты к, алы е пен ж ею с, ж е ц 1с пен ж е т ш е б о л м а са , бул uiipKiHHin е з 1 д е тоц ран муз, уйы ран а й р а н ем ес пе?.. Э ц г1м е т ау д а й ки ы н д ы кты т ы м а к т ай cuikctIh з а м а н ж а с а у д а foA. Ж а с а й м ы з д а он- дай заманды! — И э, а д а м б а л а с ы б о л у га не ж е т е д 1 д ей с 1ц : не кер - м ей сщ , не б 1л м ей с 1Ц, icT erin кел с е не к т е м е й с щ . Т е к ic- темесец гана еш нэрсе кы зыктырмайды, не кинамайды, не куандырмайды, не кайрыртпайды, ю табылмайды. Куа- ныш-шаттыкка да бей-жай, ш акырылмаран конактай ырысып к а р а п , орн ы нды т а б а а л м а й , к езд ес к ен б у т а к к а 1лire кетесщ . _ 265

...М енщ он ж ары мда, ты рбиган талсы макты н ара- сында тенселш келе ж аткан коп адамны н бастары кыл- тияды. Терек теш здщ ш улаган толкыны булардын дау- сын арен рана е сп р тед ь Б у л ар Сухумнан Эшем1рге жу- мыс 1здеп келе ж а тк ан аш тар. М ен б у л ар д ы ж а к с ы бьпем: 6ipre icTecin, Kyiii кеш е ece6iMAi 6ipre а лы с к ан м ы н . Б у л а р д ы н кейш к а л га н се- 6e6i, KyuHin ш ыруын Tenia ж а г а с ы н д а корей ш ден, мен т у н д е шырып к етк е м . Bipeyi т о м п а к бет, с эр ы о р а м а л т а р т к а н ж а с эйел, б ас к ал а р ы еркек. Э йел б уаз, iuii тегенедей тен к е р ш п , ал- к ы м ы н а -ripenin ту р р ан с и я к т ы . KafliM ri, к у н де м ы н к о р ­ е е к 6ip к а р а м а й кете 6epeTiH ж уп ы н ы а д а м . Н у р сы з кез1 б о за р ы п , к о р ы к к а н к о я н д а й а л а й ы п , у ясы н ан шырып ба- рады. Басындары сэры орамалы кунбарыска усап, алшан б асы п к е л е ж а т к а н ы н Kepin оты рм ы н . С ух у м д а оны н ба- йы е л ш к а л г а н ы н д а бьлем. У йткеш , м ен о с ы л арм ен 6ip баракта туррам. Орыс халкынын ж алп ак эдет1бойынша, ом|рдег1 б акы тсы зды ктары н тал ай рет-ак айткан. Ш ула- сып келш сойлегенде айнала алты шакырымра еетш п т у р ат ы н . Б у л а р 6 ip ж а б ы р к а у а д а м д а р . © зд ер ш OMip бо- йы к ай ры б ас ы п , эб д ен е з т ж ! б е р п т . Т уран ж е рде н ай- д а п шырып, кузг1 к у р а г а н ж а п ы р а к т а й уш ы ры п , осы ж а к к а а л ы п к ел ге н д е со л OMipAin к е м т а р л ь т ы . K a 3ip ri кунде ауыр бейнеттш эбден-ак илегеш сонша, барлык дуниеге егей улш а карайды . Еш нэрсеге куанбайды, кай- гы рмайды д а: оларды н ол кездег1 енппсЫ н 03i де сол рой. А яны ш т у р д е , к а й ы р ш ы л а р ш а ра н а 6ipiHe 6ipi езу тартып: 11Пркш, ж е р -а к екен... _ - Б айлы кты н кулагы к ерЫ п турраны-ай... — Ж ок , тасы кеп екен... — И э, колайлы ж ер емес...— деседь Суйтед1де, ез ж ерлерш кенес кылады. Етектей болса да о з жер1нд1 айтсайш ы : жет1 атад ан 6epri елш ш cyfieri, Tipinin Tepi с щ ген ж е р ем е с пе... © з ж е р л е р ш a pi-6e pi м актап келед1 де: — Б1здМ дейтш ж ердщ e3i осы ж ердш бетшде кал- ды ма, ж ок па? — О сы 6i3 ж е р б е т ш ту г ел б 1з д ш д ес ек к ан ш а ка- т е л е с е м 1з? — д е п , 6ipiH 6 ip i ж е ш н е н т ар т ы п а й л а л ы ni- miiiMeH ж ы м и ы с ы п ту р а к а л а д ы . Б у л с у р ау л ар ы туйш д! 6 ip к о р т ы н д ы с е ю л д е н т е л е ст е й д к ...

...Э лп келе ж аткан сэры орам алды эйел 6ip кезде aFaiu а р а с ы н а с у н г ш к ет к е н д е й б о л ды . Т ам а р ы м д ы ж е п болдым да, шелекшемд1 бел1ме w in, кисы к таярымды Колыма алы п, элплерд1н арты нан мен д е женелд1м... Bip 6yflipiMHeH акырын рана ынырсыган адам дауысы келдь Кэду1лг1 жанынды cuiKiH/tfpin, журепщи жейтш, адамга рана есплетш адамнын ынырсуы. Карасам, 6ip топ талдьщ арасын ашып Ж1берш, аркасын талра суйеп, манагы эйел отыр екен. Басын 6ip жак ньтына салып, eKi e3yi кулагына жеткендей кершп, аузы кисайып ке- TinTi. Ke3i уясынан шырып барады, есшен танып бара жаткан тэр1зд1. К,айыстай кара колдарымен тонкермген imin басыпты да, адам коркарлыктай ауыр дем алып отыр. Тенкерьлген iuii толкып, 6ip жорары, 6ip томен ту- седк Сап-сары Tici аксиып, ауыр киналыста. — Йемене, 6ipey урды ма? — дед1м, касына келш. — Кет api, уятсыз... Кет! — деп, жаланаяктарымен кумды осып, жерд1 тырналап жатып, басын шайкады. — Тусше калдым... Бурын да 6ip ушыраскан жумы- сым болатын... Сонда да коркып, кешн cenipin кегпм. Эйел байрус киналып козшен жасы барлай бастады. ¥ясынан шьтып бара жаткан кездер1 жарылып кетейш деп туррандай шьтыртык атады. Бет1 куп-курен болып, долырып KeTinTi. Шэйнег1мдк шелекшемд1 тастай берд1м де, эйелдщ касына келд1м. Шалкасынан жаткыздым да, т1зесш бу- гешн деп ем, эйел бет!ме салып калды. Суйпч де, кеу- демнен HTepin Ж1берш, аюра усап кырылдап, эрен бурыл- ды да, торт тагандап агаштын iuiiHe карай суйреИле же- нелдь — Бузакы, сайтам...—дед1 маран. - Ырак, торт тагандап журе алмады, колдары буг!л1п кулай кетт1. Бет-аузы кумра Kipin Kerri де, аяктарын ср- бендетш, ынырси бастады. Тез1рек жуг!рш келд1м де, шалкасынан салып турып, т1зесш букпм. — Жат кимылдамай... Ka3ip баланды табасын! — дед1м. Уйткеш, каранары жарылган екен... Суйгпм де, жугф1п тещзге барып, 6weriMfli Typin ж1берш, колдарым- ды ысып турып жудым да, акушерка кызметше KipicTiM. Эйел олай да буктетйаед1, булай да буктеттедк Отка жанган талдын кабырындай токсан буралды, сорлы ана. Жерд1 урып, колына тускен кодеш жулып алып, аузына тьта бастады. Сол кезде дуниеге келе жаткан адамнын 267

басы да керш е бастады -ау, эйтеу1р. Бакы тты ма, ж ок па, эйтеуф дуниеге 6ip ж ан а адам келе жатыр... Э й ел е к е у м 1з а з рана у р ы сы п т а калды к,- Э й ел TiciniK а р а с ы н а н б 1р д ец е д еп м ар а н у р с ад ы , м ен д е акы р ы н Fa- н а OFaH у р с ам ы н . Э й ел ж а н ы н а б а т к а н д ы к т а н ж эн е ер- кектен уялранды ктан урсатын ш ыгар деймш , мен эйелдщ 63iH а я р а н д ы к т а н у р с ам . — К удайы курры р-ай...— дейд! эйел, riciHin арасынан сыздыктап. К е к п е н б е к е р ш д е р ш TicTen а лы п ты , ау зы н ан кан д ы •кебж буркырап ж атыр. Кунге куйш кеткендей бояусыз кездерш ен домаланран ж ас бурш актай ырриды. Сорлы а н а денесш ен дене б е л т , 6ip а дам eKire б е л Ы п , ауыр бейнеттщ акты к сагатын етш зш жатыр. — К ет дейм ш ... Н еткен уятсы з едш ...— дейд1 эйел, э л а р е г е н к о л д а р ы м е н м еш к еу д е ге HTepin. — А к м а к болма. Б ал ан ды табуы нды 6 Ы — дей!м мен, оган кейш. Бейш араны налай аямассын. Ж урепмд1 ойып бара ж а т к а н ы сонш а, м ен щ кез1мнен д е ж а с б у р к ете туст1. — Болсайшы, жылдамырак! — деппш айкайлап. ...М ш ек е й , м ен 1н к о л ы м д а к ы зы л ш а н а а д а м ж а т ы р . К е з 1м ж а с к а то л ы п т у р с а д а , к ы п -к ы зы л .ек е н ш а н ы к ке- рем. Туа салып дуниеге риза болмай жатыр: булкынады, ты рбан дай ды , ж а гал а сы п ж ур. Эл1 д е кш дш ш ен шешеЫ- мен байланысып ж атса да, баркырап баж -баж етш : — М ен!.. Мен!..— дейдг Бэлекет, ж ы лмандап нолымнан тусш те кететш. Ко­ лы ма алыппын да, куанранымнан караппын да калыппын. — Кессейни ю ндш ш !..— дейд1 ана, к ез1 жумулы жат- к а н Kyfli. К е к п е н б е к epiHflepi э р е н ки м ы л д ай д ы . — П ы ш акпен... кес! — дейд1 тары да. М енш пыш агымды баракта 6ipey урлап экеткен. Сон- д ы к т а н б а л а н ы н к ш д ш ш TiciMMeH н ы р ы к ты м . Б а л а б а- кы рады , ж ан а рана сенш ж аткан кездер1 жайнап, ана ку л е бастады . К ай ы стай к ар а ко л дар ы калтасы нан 6ip- дем е !здеп: ... „ — К ал там д а 6ip ж ш бар едг.. кш дш ш байлаитын...— дейдк ана кул1мдеп. .— ©3iH ж е н д е л е т у р , м ен б а л а н ы ш о м ы л д ы р ы п эке- лейш ,— деп баланы а ла женелд1м. — А кыры н, эй... Е птеп нет... Б айка... Акырын! — дед!

Колымдары кызыл адам ептеуд1 керек ететш емес, ж у д ы р ы гы н туЙ1П а лы п : — М ен... М ен!..— дей ш барк ы рап . — Сен!.. Сен!.. Н ьж ая бер! Б о л аттай 6epiK, тастай к ат- ты бол! Эйтпесе ез ж акы ндары к-ак басынды жулы п эке- тед1,— деМ м балара. Т ещ здж e3yi квшрген толкынына тосып кеп алганым- да, бала м анагы дан Kepi де б асы м ы р ак айкайра басты. А ркасы мен кеудесш е акы ры н Fana ш апалактараны м да К631Н т ы рж и ты п , т ы п ы р л а й б ас т ад ы . — Айкайла, кетер кекке дауысынды, кызыл адам! — дешм кызыл адамра. Кайтып келсем, ана кезш жумып, ернш тютелеп бала- ньщ «ж олдасына» толгатып ж аты р екен. Ы нкылдап жатып: — 0з1ме 6epmi, кушмдН — дед ь — Ж ата тур, асыкпай! — Ж о к , 6epuii ез1ме! — деп, калты раран колдары м ен туй м есш aFbiTbm, KeKiperin э з 1р лей б а с т а д ы . К в ю р ег ш босатура ж эрдем берд1м де, баланы анасы ны к жып-ж ы- лы бауырына салып ем, бж е койды бшем, барылдауын кой ы п , TbifioibiFa б ас тад ы . А н а б а л а с ы н к а н д а й т ан ы с а , бала да анасын сондай тани койран сиякты! Bip кезде ащ ы 6ip айгайлады д а, ана д а кулш ж !бердк Ананын сенген кез1 ж айнап сала бердк Куаныш , сую, MefiipiMflmiK о й н ад ы а н а н ы н к ез ш д е . — М ен 1н ш ел екш ем д ! a n ep u ii...— д ед ! м ар а н . Ш ел е гш onepfliM, а н а н ы н б ет ш д е к а н ой н ай б ас тад ы . — EwU api кет! — дед1 6ip кезде. — Эуреленбе, м ен-ак icTen тастайы н... — Ж о к , api кет!.. А гаш т ы н iuiiHe б ар ы п ж а сы р ы н а к о й ды м . А зы р а к ш арш арандаймын. BipaK, кеудемде 6ip эдем! кустар эн салы п турран дай . Эн сондай эдем!, т ещ з д щ толкы н yHi мен екеу1н ж ы л бойы ты кдаура да болаты н. Bip кезд е эй- ел орнынан турды. — Э й, н еге турд ы н ? — д е д 1м. Колымен ж ерге суйешп отырып: — Мына караш ы , сэулем калай эдем! уйктайды,— дед!. — Эрине, баланын 6api де осылай эдем! уйктайды. Кузг! жалкын ж апырактын уст!нде уйктап ж атканы бол- маса, баска тук айырмасы жок. —

Сен, ана, азы рак ж ата тур. Ka3ip туруга болмай- ды ,— дед1м эйелге. — Ж о к ... Т е з 1р е к ту р ы п э л п л е р г е ж е тп есем бо л а м а... — К а й д а ? Э ш е м 1р г е ме? — И э, с о н д а . Ж о л д а с т а р ы м б 1р т а л а й ж е р г е бары п к а л г а н ш ы г а р . Т ез 1ре к ку ы п ж етей ш ... — Апырмау, сен ж уре аласы и ба? — Ж урмегенде кайтем?.. О ларга жетпесем болмайды. Ж умыстан калайын ба? Ана тал тубш де ж уды рьты н туйш ж аткан кызыл а д а м г а м е ш р 1м д 1 к е з ш щ б а р л ы к нуры н T erin к а р а г а н сайы н, бетш е к ан ж у п р е д ь Ананын нурлы кез1 баланы акырын гана, ер кел етт кана сыйпагандай болады. Тэн- е р т е н п т ы м ы к т а к у н н щ K63i г ан а о с ы л а й с ы й п ай ала д ы дуниеш. Б у так Tepin от ж акты м да, тастан ж ерош ак жасап, шай кайнаттым. — А на, Ka3ip саган ш ай ш ю зем . — Ш ын ба? Ж ак с ы б о л ар едп Keyin калды м бьлем. — С е ш э л п ж о л д а с т а р ы ц н еге т а с т а п к е т т 1? — Т а с т а п к етуи п м е е д ь .. 6 з 1м к ал д ы м . © зд е р 1 азы - р а к iu iin а л ы п ед1, ж а к с ы б о л д ы . Э й тпесе о л а р д ы н ал- ды н д а к ал а й б осан ар ед1м?.. Осыны айтты да, уялды б тем , б теп м ен бетш жапты. — Б у л 6ipiHmi б ал а н ба? — И э, 6ipiHini балам . Сен ш мсщ ? — М е н б е, а д а м м ы н -а у , д е й 1м... — Э р и н е , а д а м с ы н ! К а т ы н ы н б а р м а е д 1? — Ж ок- 93 ip peTi келм ей койды... — ©TipiK айтасын. — Неге? — Ендеше катын жумысын кайдан бшесщ? — О к ы п е д 1м . С т у д е н т д е г е н д 1 б т е т ш ш ы гар сы н ? — Н еге биш ейш , б1здщ поптын баласы да студент едк поп болам деп окып жур. — М ен д е соларды н 6ipi... Ж арай ды , су экелеш н. Ана баласы на карады да, дем ала ма екен деп Кула­ гин салып тындады. — Ж уы н ар ед!м... Су таны с емес: неткен су езк.. api сортан, api ащы... — Осы cyFa шомыл. Бул наплз денсаулыкка пайдалы су...— дед1м. — К,ой api! _ 270

— Р ас, эр! ж ы лы болады . — Сен б1рдеме бш етш ш ыгарсы н... М ен cyFa к е л д 1м. Т а с т а н т а с к а с е ш р ге н т о л к ы н д а р жалын жалбыратып, сынаптай ойнап, эн салады. К узгг алтын ж апырактар толкында калкып, алтын ж аз акты к кундерш шаттыкпен етю зейш дегендей-ак сарымданып, сы лан карады... Кайтып келе жатсам, ана жан-ж ары на каранып, тас­ тан таска ен^ектеп барады екен. — Эй, не icTen ж урсщ ? Эйел отыра калды да, б!рдемеш ж асы ра бастады. Т у­ а н е койдым. — MaFaH бер, мен кем ш тастайын... — А й н а л ай ы н -а й , к е м б е у г е .б о л м а й д ы Fofi. Д у р ы с ы н - да моншанын табалды ры ры на кем у керек едк..— дед!. — Бул apaFa ж акында монша салынбайды. — Сен ойын кы ласын, мен коркам ... Ан ж еп койса кайтем?.. Б алан ы н ж олдасы н ж ерге беру керек кой,— дедк М ойны н 6 ip ж а р ы н а б у р ы п оты р р ан Kyfti, а п -а у ы р 6ip- демеш маран 6epin ж атып: — Тэш р жарылрасын, терен^рек кем, баламды ая- сан...— дед1 уялран дауыспен. Ж умы сты 6iTipin, кайты п келе ж атсам , ана теш зге ш ом ы л ы п кел ед ! е кен . YcTi- басы су , к е й л е г 1 6 ip ж а р ы н а ки сай ы п KeTinTi. «Ш 1р к ш д е аю д ы н к у н л б ар ш ы р ар !» д е п о й л ад ы м . Балмен, кайрактай болып катып калган кара иаимен ш ай imTiK. — О к у ды т а с т а г а н с ы н рой, cip a? — д ед ! эйел. — Иэ, тастадым... — А р а к iiueciH рой? — И э, елгендей ш ет ш ед!м... — ©и, м ен ceHi С ух у м д а к ерген е ке м ш -ау ? Б ас ты к - пен т а м а к к а т ал а с ы п ж а т т ы ц рой 6ip кун !... С о н д а -а к ой- л а п ем , б эл ек е т, 6ip е н ш м н е н к о р ы к п а й т ы н м ас к ун е м екен, деп... Суйгп де баласына карап: — Апырмай, балам ел!п калм ас па екен?.. Сен жэр- дем берд!к, кеп ж аса...— дедк Ш ай д ы iuiin б олы п, м ен « м у л к 1м д!» ж и н а п ж а т к а - нымда эйел ж ерге к арап калрып отыр ед|. Bip уакы тта кезш ашып, орнынан тура бастады. 271

— Ж урейш деп отырмысын? — Иэ! — Ау, абайла, ана! — Ж ок, журем. Ж олдастары ма жетем. Баланы ма- Fan anepin ж1бер. — Мен кетерш журейш. Ана 6eprici келм едк А зы рак таласты к та, аярында ба­ ланы мен кетерд1м. — А пырм ай, кул ап туспесем...— деп ан а колын менщ иырыма артты. Россия ж ерш е ж ана келген, тардырынын б ел ашыл- маран кы зы л адам менщ колымда ж атып, мардамсып м у р н ы н т а р т а т у с е д к Т е ш з ж а р а с ы н с а б а л а п , aFarn шу- ы лдап, езен суы сынкылдай туседь Ж ас босанран жас ана, ж ана рана кы рык бурап, езепн узген бейнегп елен к ы л м а с т а н Э ш е м 1р д щ а у ы р ж у м ы сы н а т а р т ы п келедй Ж урген сайын кездерш ен м ахаббат тегш, ж ас бебегше карал кояды. — Д униенщ ш етш е деш н осылай ж уре берсен, улыц е р к 1н д у н и е д е в ес е, ж у р у г е ш а р ш а м а с е д 1м -ау! А д а м н ы н а н а с ы б о л у к а н д а й ж а к с ы ! Ж у р е г 1м к у ан ы ш Terin, нур ш аш ып келе ж атканы н караш ы ! — дед1 ана, 6ip жерде ту р а калы п... Т еш з катты тулайды. К ара булт найзагай шашып, б у р ш а к т в г у г е э з 1р ту р . М е ш н к а н а т ы м к е р ш п , epiciM к е ш п , к урм ет-Ti а н а н ы н у л ы н а к а р а п : — Сен, кы зы л адам , тез ер жет! К атты айкайла, ду- ние ecTiciH! — д ей м ш . Б у л yaKHFa эл д ек а ш а н болды . BipaK, ананы н курме- Ti к а ш а н д а ж а н а foA. - 1933.

BniM fli ж ецген ана (Горькийден) М актасак — эйелд1м актайы к та, курметтеш к те эйел- дь Эйел — ана, барлык, киындыкты жецетш саркыл- м айты н куш , кезд1 б у л а к ем ес пе!.. А зияны н а к с а к бары сы TeMip ж ер бетш к ан га бояп, ойды кырра тенеп, жоннан ж ол салы п, жер ш арын асык- тай yiiiprici келген адам. Бул, сансыз елд1езш е барынды- рып, шекс1з жерд1 KanFa суарран, айбаты н ан ай ж асы - р ы н ран TeMip. Ол елу ж ы л ж алганды жалпарынан басып, ез!нен ез- гед е куш б ар ы н сезген д е а д а м ем ес. TeM ipAiii TeMip ек- шеЫ т а л а й к а л а н ы м о л а г а , т а л а й елд1 е л а з д а л а г а айналдырды. Талай мемлекегп балш ыктай жаншып, ш алш ыктай шашып ж1бердк ГПлдщ шойын табаны ку- мырысканын илеуш калай тапаса, бул одан да асырды. Оныц журш еткен жерш ен терт жарына тугел аккан кан езендер1 сай-саланы топандай басты. Ж ещ лген елдщ су- йегшен бш к мунаралы минарет, сарайлар салдырды. TeMip а ж а л м е н куш т е ц е с п р ш , eM ipfli т а л к а н д а д ы . 0 з ш щ жалры з улы ^Kjenripfli аж ал алганы н кектеп, аж - ajiFa т а л а й ж е р д е к ам ш ы сорып, кар м ы сы н к а й т а р д ы . О л аж алды н кунбе-кун алып туратын курбандырын тартып алрысы келдь Содан кейш кайрыра булырып, арып-та- лып, ажалдын e3i де аштан елсш, дедк Ж а л р ы з б ал а сы Ж э н г 1р е л ге н д е С а м а р к а н х а л к ы — от TyKipin, к ан как ы р р а н ар ы с тан ы н к а р а л ы кош ем етп ен к ар с ы а л г а н рой. 0 л 1м e rin , е л !м т ж о р г ан , а й н а л ас ы н а у ш аш кан аксак арыстан кар а мен кектен рана кшнш , iiuiH ж а л ы н е р те п , ш ер керн еп ш ы к к а н е дк «О ты р а р д а» е л 1м мен у ш ы р асы п , ул ы н б ер ген с а г а т т а н б ас тап , оты з ж ы л боны TeMip 6 ip р ет е зу т а р т к а н ем ес- 273

Ti... С о л у ш ы р а с к а н д а е л 1м оны ж е ш п , е з 1м елеем дуние- ге у ш аш арым болады деген улын тартып алган-ды. Со- дан 6epi кабагы на кырау, муртына муз каткан ашулы TeMip е р ш д е р ш т а с ж у м ы п а л ы п , еш ш м ге б асы н иместен к ел е ж а т к а н . С о д а н 6ep i о т ы з ж ы л бойы Т е м 1р д щ ж у р е п адам баласы н аяу дегенге, адам баласын сую дегенге м ул де ж абы лы п к алган ! О л адам б аласы н ел1м орагы- мен орудан басканы ic деп те санауды койган. __ Д у н и е д е э й е л д 1 к у р м е т т еп , э й е л д 1 н у р га б ел ей 1к те! Эйел — ана, дуниедеп ж алгыз куш кой: онын алдында А зи я н ы н а й б а р л ы а р ы с тан ы TeMip д е, TeMipfli ж ен ген ел1м де басы н иедП Б а г д а д пен Ш амды талкан дап , емш ектес Сыр мен А м у д а р и я д а н Е р т 1с ке т ен ге н , А зи я н ы н е т е п н алы п ж а т ­ кан Кытайга шабуыл ж асаган, Ш ынгыстан кешн Азияны куш агы на тутас сыйгызам деген, канды кезш ен от шаш- к а н TeM ip, ит у р у ш , б а л а ж ы л ау ы н т о к т а т к а н TeMip осы А ксак едь Э н пм е осы А ксак бары с жайында!.. TeMip К ,ан ы гул д еген э д е м 1 а ла н ы н д а с ай р а н д а у г а ш ыкты. Уйткеш ол д ал а га ш ыкса кай ж ак к а ел1м себу KepeKTiriH к е з 1м ен к ерге н де й б олы п к а й т а т ы н е д 1. А йна- л а г а кез нмберш , ж ерддн е теп н е дейш Keprici келд ь Те- MipfliH K63i ж е т е т ш ж е р д е п а д а м б ал а сы н ы н 6 a p i де, т ы ш к а н га у с ап , ш д е р ш е Kipin к етш е дй С о н д ы кта н , С а- марканны н кек мойын м унаралары нан баска ешнэрсе ке- рш бедь А лгаш кы екш нмен «ерте С амарканды !» деген 8Mip 6eprici к е л ш ту р д ы д а: — Ж ок, С амаркандагы кек мойындарды адам суйеп- нен салдыргам! б р тем ей м ш !— дед! ншнен. А ланга тш лген бес мын а к ш атыр, 6api де деп-ден- гелек, ак кы згалдак, ак гул сеш лдь Б эрш щ тебесш де де 6ip-6ip ж а л а у TeM ipre табы нып, басын иш тур. Бэрш ш о р т а с ы н д а А к с а к Т е м 1р д ж а л а ш ат ы р ы — алы п ордасы тур. Бул терт бурышты, айналасы ж уз кадам, уш найза б ой ы б ш к п п б ар к у м б е з. О р т а с ы н д а он eKi а лты н б аган . Т е б е с ш д е к е к п е н б е к м у н а р а . С а р ы , к а р а , к ек ж 1бектен к ы ю л а ст ы р ы п ж а с а л г а н а л а ш аты р . KiM б ш п н к ан ш а эйел, кан ш а уакы тта токып ш ьтарган ы н ? Ш атырды бес ж уз кы зы л баумен ж ерге танып тастапты. Эйтпесе, жер Tanipici Т е м 1р д щ а л а ш аты ры н ж е л уш ы ры п эк е ту д е м у м к ш е м е с пе... Ш атырдын терт бурышында терт куш е кыран. Орта­ с ы н д а, к е к к у м б е з д щ д э л о р тас ы н д а , б ш к т а к т а , eiuKiMre 274

жецпзбеген, ж енпзбен де деген бесшии ак иык Аксак TeMip К е р е г е н н т ез[ оты р. TeM ip, асп ан т у т к е к ж !б ек т ен к ш н ген . YcTi-басы о т ш аш ы п , ж а л ы н ж а л а п т у р г а н 1нж1 т а с т а р ... Б у л т ас - тар онын устш де бес-ак мындай екен! К айары нан кар теккен ап п а к басы н да а к 6epiK. Б ер ю ш н ш о ш ак тебесш - де жудырыктай кып-кызыл ж акут. Тем1рдщ кып-кызыл K03i д у н и е ш ж а л м а п , ж а л т -ж у л т е те д к К ,анды K©3i к а н шашып, твнкерш п кояды. А ксакты к ж у з1— кан каткан , тот баскан ж а л п ак ал- м ас пы ш ак сеш лдь О л м ы н рет к ан га баты п ш ыкты гой. С онды ктан каннан к ал га н тотты к i3i ап-ай кы н . К ы сы к коздер1 д у н и е ш н а с т ы -ycTiH т у г ел к е р ш т у р г а н д а й : ж а л т еткенде, бриллиант ж алт e rri ме деп каласы н. Кулагын- да Цейлонньщ кып-кызыл жакутынан ж асалган кос сыр- Fa, сулу кы зды н ернш дей кы зары п, Тем1рд!ц катп ар бе- TiH с уйш т у р г ан д ай . О сы к у ш д у н и е д е ж о к ш л е м д е р д 1н у с т ш е а р а к к у й га н уш ж у з а лты н б о к ал . 6 ш р д 1 т а л к а н д а п , aniM себ у ге к у - м а р т к а н TeMip с а р д а р , б ек тер !м ен 6 ip r e с а р а й ы н д а оты р . TeM ipfliH а р т ж а г ы н д а э н и л -к у й и л л ер , к а т а р ы н д а еш - KiM ж о к . А я гы н д а, е к ж а к ы н а к с у й е к т у г а н д а р ы , с у л т а н - д а р , б а й б а т ш а л а р , эс к ер б а с т ы к т а р ы оты р . BapiHeH д е патш ага ж акыны рак мае акын Кермене отыр. Кермене дуниен! тал к а н да ган Тем1рд1ц: — У а, Кермене! Егер меш сата калса, сен канш а бе- pin ала р ед1н? — деген сурауы н а, бет1 бу л к етпестен: — Ж и ы р м а бес эс к ер б ер е р е д 1м,— д еген Fofi. — Е, жиырма бес эскер меш н мына белбеу!мшн га- н а кун ы ем е с п е ? — д еп , т а н д а н г а н TeMip а к ы р г а н д а : — Ж иырма бес эскерд! сол белбеущ унин гана бе­ рем! Белбеуге гана... Эйтпесе, сеш н езщ к ап а куреш ке KeperiR ж о к а д а м е м е с а н бе! — д еп т а гы 6ip б ас ы п к а л ­ ган гой шынды сунетш акын Кермене. Мше, акын Кермене патш алардын патшасы саналган, ж е р ж у з ш е е л 1м cey in , е л 1м тш о р г а н T eM ipre о с ы л а й д е ­ ген! Ж ау ы з д ы к т ы н , eaiMiHiR, к а у ш - к а т е р д 1н Tynci3 б у л а ­ ты Т е м ф д е н т а й с а л м а г а н ы fqA, шipкiннiR! М а к та й ы к та, курметтешк те, осындай шындыктын досы болтан акын- ды! Б у л а р к а ш а н д а Э м 1р -Т ем 1р д ен ж о гар ы ! Курметтеш к, кетереш к, эдем w en, керкем турде шын- дыкты айткан акындарды. О ларда шындыкты айтудан баска багынатын кудай, табынатын Tanpi болмасын! 275

Сонымен ойын кызып, ш аттык билеген банбатш алар м а й д а н д а а к к а н к а н е з е н д е р ж щ TepeHfliriH е л ш е с т отыр- ды. М узыка ырраландап, патша шатырыныц алдында ха- льщ ойыны басталды . Ы цырсыган калы н елдщ кайрысын табанра тапап, аз рана топтын шаттырына айналдырды. 0 л 1м ш н о р д а с ы Т е м 1р д щ к ан д ы к аб а р ы н аш а м ы з д еп, к у л д ]р г 1ш тер л а к т а й с е ш р д ь Б а т ы р , б а л у а н д а р ж е р сол- к ы л д а т ы п к у р ес с ал д ы . 0Mip neci а д а м б ал а сы н к а л а й елт1 р у д щ эд1с!н к ер с е т ш эс к ер д е ой н ай ды . А ксак барыстын адамдары корыкканнан куанып, а р ак пен кымызрэ барлы к кы лмысты тунш ыктырып отыр- ран 6ip кезде Т е\\йрд щ кулары на ашынран 6ip дауы с келдь У-шу айгайды , к у й ш т е р д щ куМн, эннплердщ энш к ак ж ары п, Тем1рдщ куларына тек к ен дауыс эйел дау- сы е дь ¥ я б асар б у р к т м ц так аб б ар дауы сы TeM ipre ай- кы н е с т т д й TeMip е л 1м м ен а л ы с к а н д а eaiM о ны н бетш е д ак , ж урегш е д ы к салран рой, сонды ктан, мына дауы с оран таны с кершд1. — Д а у ы с ы н д а е л 1м к е л е н к е и елестеген неткен ада м ? Ш а к ы р ы н д а р ш ы ! — д е д 1 TeMip м у р н ы н а к а н Hici келген- дей ж ан-ж арына алактап. — К айдан екеш б е л п а з 6ip эйел панда болды. Уш а р ы с т ы б и леп т у р р ан ар ы с т ан , с1зд1 к ер е м деп бой бер- мей тур! — десл касындагылары. — А р а п ш а с ей л е й д к Y a ri-басы Kip, ш ан . ©3i е с а л а н болса керек...— д ее п б1реулерь — Э к е л а д е р ! — д е д 1 TeMip в з с е з 1м ш е р а н а бары ны п. С о н ы м ен TeMipfliH а л д ы н а ж а л а н а я к , у стж дег! б а р ­ л ы к лы пасы далба-дулба эйелд1 алып келдь Кара шаштары таркатылып, жаланаш кешрегж жа- бура кеудесже тускен, 6eTi шойындай кап-кара. Bipaic, жасымаран кез1 от шашып, 3Mip eTin туррандай. Кап-ка­ ра колдарын TeMipre созганда 6ip калтырамады. — Баязит султанды ж енген сен бе? — деп сурады эй­ ел, салран жерден. — И з , м ен. М ен т а л а й д ы ж е ш й м . Ж ен г ен iMHin ш ж д е о д а бар. Ж ен уден эл! ш арш араны м д а жок!.. Сен, эйел, к ел ге н ж у м ы с ы н н е е д ь соны сей ле! — д е д 1, ©Mip-TeMip сазары п. — Ты нда! — дед1эйел.— Сен не icrecen де адам рана- с ы н . А л е н д 1 м ен — а н а ! С ен е л 1м ге к ы зм е т е те сж , мен eMipre к ы зм е т е те м . С ен е л 1м ш аш ас ы н , м ен eMip шаша-^ 276

мын. Д униеге адам экелем , б ш д щ бе? С онды ктан мен сеж адамга санамаймын да. — М ен еш м м ш н калан саналы умен ecenTecin кврген де емесшн, есептесс алмаймы н да! Ж умы сынды айт, э й е л ! — д е д 1, т а к а б б а р TeMip. — Т ы н д а , е л 1м н!н eriHiuici, TeMip! С ен м еш н а л д ы м д а куналысын. М ешмен есептеспей тура алм айсы к да. М е­ т ц а л д ы м д а к ун ан д ы ж у с ы н д еп к е л д 1м. С е н т 6aFbiHFa- ныц «Куш эдьлджте!» деген уран дегенд1 айтты. Мен бу­ ран н л ан б ай м ы н . BipaK , сен м а г а н epiKci3 э д 1л б о л ас ы н . YiiTKeni м ен — а н а ! Сен е л 1м с еп сен , м ен д у н и е г е eMip се- бем . C eni ж ен ем ! С о н д ы к т а н сен м ак а н э д 1л б о л а а л а - сын! — дедь TeMip патша да муны угарлык данышпан едь Шырыс- тыц салкын данышпандырын алмады Acficin бс, эйелдщ сезшдег1 батылдык пен куштЫкт1 де с е з т : — в з щ отыршы, сезпии тындагым кеп барады ,— д е д |. Эйел, байбатш аларды етег!мен сырып, к ак ж ары п ба- ры п ш л ем ш н ус тш с оты р а Kerri. К а й ж е р г е к а л а й оты ру- ды e3i тац дады . Уйтксн1 оты ррандарды ад ам га сан ам ады да. Сонан сон сезш бастады: — М ен С а л ер н о д сген ж е р д е н к е л д 1м. О л а л ы е ж е р , И т ал и я д а . С ен Й л м е й сщ . CeHiH к а н д ы т у я г ы н о л ж е р ге ж етк ен ж о к . BipaK , о н д а д а сен с е ж л д 1 e.niM e ry u ii толы п ж а т ы р . Э кем б ал ы к ш ы е д 1, б ай ы м д а б ал ы к ш ы . Б ай ы м бакытты едк уйткеш оны бакы тка белеген енбек пен мен рой! О д а н сон, ж а л г ы з 6ip у л ы м б ар е д ь О л ж е р б етш - дег1 а д а м н ы н а к ы л д ы еы , су лу ы б о л ат ы н едН — д е д ь Сол кезде: — М ен in Ж э1т р 1мдсй екен рой...— дед!, TeMip патша акырын рана Kypcinin. — Ж ок, жок! Н айлз сулу, наилз акылды бала м е н т едь Сенен туран бала, адам баласыныц екнцш ш актай алаты н ба едП — дед1 ана эйел тш еш ш .— Т еж зд щ ж ара- сы н д а оты рган 6 i3re т а л а у ш ы л а р к ел ге н д е ул ы м а л т ы -а к жаста едь Талаушылар экемд1 де, байымды да, тары да квп адам ды eaTipin, улымды тарты п экетть ©Mipai та- лаушы сешц жолдастарыц кайда болса да толып жатыр. M ine, енд1 сол улымды жер бетш ш арлап, !здеп жургеш - ме торт ж ы л толып барады . ¥л ы м Ka3ip сенде екен, оны а н ы к CiafliM. YiiTKeiii, o a ri т а л а у ш ы л а р д ы Б а я з и т султан - ны н acKepi устап ты . Б а я з и т п сен ж е н ш а лд ы н д а , колы н- 277

да барын тугел тартып алдын foA, сонын iiuiiifle менш улым да бар. ¥лымнын Ka3ip кайда екенш сен бмесш. ©3iMe кайтарып беруге мшдегпсщ! — дедь Ана осыны айтканда, ездерш данышпан санайтын бай- батш алар кул!ст: — Б ай р у с , ж ы н д ы екен... EciHeH т а н г а н foA,— д ес ш т ь CyflTinTi д е KyAicinTi, эрине... Ж алрыз Кермене акын рана анага кулмей карайды д а , А к с а к TeMip рана т а н д ан ы п о ты рад ы . — Б ул ана болранда д а акы лдан танрандай ана екен! Б о л с а н б ол! — д ей д 1 К е р м ен е акы н . А л е н д к е м 1р д щ д у ш п а ны , e.niMHin eriHiuici TeMip б ы л а й д еп тк — Эйел! Сен, мен бкпмейтш елден нерып келдщ ? А ра­ д а тау бар, тас бар, езен бар, теш з бар, ит мурны етпсй- Tin к а л ы ц о р м ан б а р , о л а р д а н к а л а й е т т щ ? Ж у г 1рген ац, у ш к а н к ус с ара н к а л а й т и м е д 1? К а н ш а ел — а д а м б ар . А дам а ц н а н д а ж а у ы з, о л а р с е т к а л а й а м а н ж 1б ер д 1? А дамныц купи бргкенше ж олдас болатын 6ip нэрсе— к а­ ру. Сенде о д а ж ок. К алай бул ж ерге аман ж еттщ ? Осы- н ы н б эр ш а й т . С о н д а рана м ен т а н д ан у д ы койы п, eciMAi ж ы я м . С о н д а ра н а ceHi ту с ш е а л а м . А йтш ы т е з 1рек! — дейдк - Курметтеш к, кетереш к те эйелдН Ана эйелд1 курмег- тсрИк ! О ны н сую ! т а у с ы л а м а, б у к ш д у н и е соны ц ем ш егш eMin, ер ж е т к е н ем е с пс? А д а м д а не к а с и е т б о л са , бэр! кунш н кез1 мен ананы н сутж ен алы нран касиет. Ананын курмет1 эл! жеткен жок! Эйел TeM ipre былай депт1 сонда: - — М еи 6ip-aK т е щ з ге у ш ы р а д ы м . О н да а р а л д а кеп сксн, б алы кш ы д а кеп екен. А дам ды айуандай сорран сен сеюлд1 патш алардан каш кан адам тамарын теш зден та- у ы п ж у р . Б а л ы к ш ы б о л са к а й ы к т а б о л ад ы foA. С уйген улы кды 1здесен ж ел артыннан шырады, теш зден кайык- пен eTTiM... А л е нд к е зе н г е к еп уш ы р а сты м . Т еш з ж ара- с ы н д а е с к е н а н а р а е зен н ен е т у ки ы н б а? Т а у д ей с щ foA? Тауды мен елен де кылраным жок, байкараным да жок! Орман отын бергеннен баска токтау кылган жок!—дейдь М ае Кермене шыдамай: — М ундай анага тау деген ж азы к болып кетпей ту­ ра ала ма? — дейд1 шынымен. — Аю, каблан, арыстан, басын жерге салбыраткан тары ег!здер кеп уш ырады. Ke3i сенщ кезщ е усап оттай ойнап, ел1м ш аш ып турран бары с та eni рет маран карап 278

т¥рды. DipaK ap6ip анны н ж у р е п б ар емес пе? О ларм ен осы с еш м ен с вй л е ск ен д ей с е й л е с ш ж у р д 1м. К д ш ш е р ан- д а р д ы , к а н iuiKiiu п а т ш а с еш м е н с ал ы ст ы р р ан ы м а а ш у - ланба! О лар да меш ц ана екеш мд1 б ш п , иланды: ауыр KypciHin, мен1 аяп ж ен дерш е ж у р е бердк А нны н д а б ал а - сын cyfieTiHiH сен б м м е й т ш бе е д ш ? — дей д ! э й е л TeMip- ге тен т. — С олай, эйел! — д ей д 1 А к са к TeMip басы н изеп.— А к д а р а д а м н а н Kepi д е е з б а л а с ы н а р т ы к с у й е д к Е н к а т - ты жауы зды к адам баласынан ш ырады деген кортынды- ра м ен д е к е л д 1м...— д ей д ! TeM ip, ж а н а 6 ip д у н и е щ к ер - гендей ойра батып. — А д а м д еген б а л а рой. У й т к е т а н а н ы н ж а н ы н а к е з салсан ж уз есе бала, адам каш ан да анасынын баласы . Э р к iм и iн а н а сы б ар . С ен , ш а л , бйлесщ б е, ceHi д е эй е л тапты. Сен кудайдан бас тарта аласын, ал енд1 анадан бас тарта алмайсы н, ш ал! — дейд1 эйел. — Солай, эй ел!— дейд1 Кермене акын корыкпастан- ак.— 6 п зд 1 канш а жинасан да бузау таппайды . Кун- ci3 гул есп ей дг С у ю а з б ак ы т ж о к . Э й е л а з сую ж ок. Анасыз акын да болмайды, батыр да болмайды! — дейдк — Бер, баламды ез1ме кайтарып! Уйткеш мен ана- мын, баламды суйемш ,— дейд! эйел туп-тура А ксак ба- рыс TeMipre. Б ас иешк те, курметтеш к те улы адамдарды тапкан ананы! Аристотельд1де, Фердаусид! де ана тапты. Ескен- др мен сокы р Гомер де ананын баласы . Б эр ш де дуниеге жетектеп экелген ана. Ананын улы орны каш ан да e 3iHiKi! - — М ен Tonipi к у л ы TeMipMiH, THicTi сезд ! р а н а а й там ! М ен квп ж а с к а к е л д 1м . MeHiH т а б а н ы м д а к а р а ж е р де ы н ы рси ды . М ы н а ко л ы м м ен е л 1м ку р б ан д ы р ы н б а у д а й Tycipin ж ургеш м е оты з ж ы л болды . Н еге буйтесщ д е й с т рой, оны д а ай тай ы н : м ен п ат ш а, а л д ы м ен о сы н ы б т е м . П атш анык патш алыгы нерурлым кен болса, солрурлым о н ы к 031 д е ул ы п ат ш а. М ен в з 1м ш н п а т ш а еке ш м д ! тан ы - сам , п атш алы ры м д ы кен ей те 6epyiM кер е к . Э й тпесе мен кандай патш амын? Сондыктан мен мемлекет алып ез!ме ел бары н ды рам . Б у л 6ip. Е к ш н п , е л 1м м ен!н ул ы м Ж эн - ripni алып, ж урепм нщ кунш сенд1рдк Сондыктан ел!мнщ кунбе-кунг1 курбандырына арнаган адамы н тарты п алып, KeriMfli алы п ж у р м ш . М еш м ен п а т ш а л ы к у ш ш , ел у ш ш квп адам алысты. BipaK, адам уш ш ешюм алысып кер- 279

ген ж о к . М е ш н к е з 1м д е а д а м н ы н б аг а сы болы п керген ж о к . А дам ^д еген KiM? М е н щ ж о л ы м д а н еге ту р ад ы ? Мен оны бшмеймш. Баязит султанды жекш алганымда: — Кудайра мемлекет, адам дегеш н тукке турмайды екен... К ер есщ бе, кудай мем лекет пен адам баласы н, сен1 м ен сею лд1 а д а м г а 6epin к ой ды : сен сокы рсы ц , мен а к с а к п ы н д еген TeMip — мен б олаты н м ы н . Б а я з и г п шын- ж ы р л а п MeHiH а л д ы м а эк е л ге н д е , м ен осы ны айтты м . Б аязи т ш ынж ы рды к салмагы нан жанш ы лы п, майысып т у р а а л м а д ы . Б а к ы т с ы з д ы к к а у ш ы р а п , е м 1р д щ ку- лаган молага ш ыккан жусанындай ащы уын татып тур- ган Б ая зи гп к кезш е карап турып мен осылай дегем: — М ен т эн р 1 ку л ы TeMipMiH, THicTi с е з д 1 ган а айтам! MiHe, MeHiH а л д ы м д а эй ел оты р. Б у л эйел 6yriHre дейш еМ м б ш м ег е н с е з 1м д 1 к о зг а п , MeHi ж е ц ш б ар а д ы . Б ул эй ел м еш м ен тек адам ш а сейлес!п оты р, етш бей ш — бу- й ы р ад ы . Б у л э й е л д щ н еге м у н ш а х у н т екен ш т у сш д 1м д еп ой л ай м ы н . Б у л е м !р д щ neci, бул а н а , бул улы н суйе- д н ¥ л ы н cyioi, о л ул ы eMipAiu 6ip уш кы н ы гой. Kim бше- ДК м у м к ш , ол у ш к ы н н ан эл д ен е ш е FacbipFa к ете тш ж а - лын туар. М умкш , ж ерд1 жылытып, бакыт себетш адам б о л ар ... М ен ж е р г е е л 1м erin, кан м ен ж а к с ы суард ы м . Ж е р к аз1р м ай ы с о р га л а п т у р , к ы р т ы с т ан д ы . Е н д 1 с ем 1з ж ерге б ак екпей, бакы т егетш адам керек ш ыгар... Дуниеш жалмап, адам баласына топандай тиген, тэ- HipiMeH таласкан TeMip таил да кеп ойланып отырды да: — М ен T9iipi ку л ы TeMipMiH, т ш с п с е з д 1 ган а айтам. Yui ж у з с а л т эскер, каз1р ж е р д щ т е р т буры ш ы н а р ал ау - Fa аттансы н. Тапсын олар мына эйелдщ улын! Эйел о сы н д а куге ту р а д ы . М ун ы м ен 6ipre мен д е KyTin оты рам . Ю мде-шм мунын улын атка м щ пзш экелсе, ол шын ба- к ы т т ы н д э м ш т а т а д ы . С о л а й Foil, эй ел ? — д ей д к Э йел бетш е тускен кара ш аш ын кей!н cuixin таста- ды да: — Солай! Осыны icrel — дед1 азы рак езу тартып. Сол кезде, эл п айбаты нан-ай жасырымган каЬарлы ш ал — А к са к TeMip орны нан туры п, эйелге басы н иди.. Куаныш ты Кермене акын шаттанып: — Гул мен ж улды з ж айындагы еленнщ 6ppi сую жа- йындагы елен болады. М айдын айын, кектеп кунд1 айт- сан, бу д а сую ж айы ндагы елен болады . BipaK, адамны н а н а с ы , ем 1 р д щ м ы к ты б э й т е р е п а н а ж а й ы н д аг ы е л е н зл1 айтылган жок!— дейдь

— Ей, кун! — деген эйел дауысы дерем ш ыгады. Бул — eai де д ерем ж аралган, устж е киген элем-ж э- ле\\п болмаса еркек пе деп каларлы к Д урня — султан. Д урня улкен ала ат мшген, мыкынын еркекше таянып, камш ысын еркекш е yflipin тур. К асы нда кы сы лы п-корга- лап турган некер кы здары , 6api де ат устш де. Kepereci- нен баскасы жьшылып болтан аулад ай кен уй дщ алды нда шубалып ж аткан ж ук арткан туйелер. Суйекке таласып ж аткан иттер. Д урияны н «Ей, кун!» — деп т м натканы караш ы кы- зы Караш аш едк К ара лаш ыкты кара сиырра артып бо- лып, ж алан аш -ж алп ы кишген шешеЫ сиырын жетелей женелгел! тур да, кызы К араш аш сиырдын куйрырына жалгыз ешмсш байлап жатыр. — Ей, кун! — дегенге К араш аш тез ж алт етш бурыл- д ы д а :— к а з 1р, Д у р н я — су лтан ! — д ед к ( б з ш е к а р а й ок- т а л г а н к ам ш ы н ы д а к е р д ь Д у р н я eKi бу к теп а л г а н к ам - шысымен нускай айтып тур екен.) — Т а с т а api! CeHi д е к у т е м 1з бе! — дед! Д у р н я . Енд1 айналактаура шамасы ж ок Караш аш ж упрш к ел ш ж уп ы н ы е р тте л ген а т к а MiHin ж а т ы р . Д у р н я то б ы к о зг а л ы п кетт1. Караш аш тык ш еш еа де сиырын жетелеп журе бердк Ш е ш ш п кеткен euiKici ж у р т т а к а л а б е р д ь Бары н кабаттап киген м оскал эйел — Д урияны н ше- uieci а т устш ен а лд ы н гы ту й еш н б у й д а сы н ан тар ты п е дк ез!мен 6ipre кей ш п туйеш д е буйдасы нан суйрей алд ы н ­ гы туй е орны нан турд ы : а р т ж а р ы тары с о ла й , 6ipiH-6ipi суйрей туррызып ж аткан туйелер. - Карт эке Сырлыбай ат устш де, колын калкалап ай- налага карап тур, касында Каршыра. ¥зап бара ж аткан кештерд!, шоктырылып турган ж ттте р д !, ж акындап кал- ран Д урня тобын кердь Эл! жырылмаран а к отауды н бел- деуш де ж ем л ерттелген ак боз ат. Уш ак боз ат ж еплген куйме. Сырлыбай алыстан торларан ж ш ттер топтарын, жакындап калган Д урня тобын унатпай шолып етт1 де:— Эйгез! — дедь О т ау д ан Э й ге з шырып:— Ж э й м а, aKeci? — д е д ь — Ж 1б ек ж а н куй м еге мiHciн! Эйгез айналага карап карт экен!к ойын да таныды. Ж акындап калган Д урня тобын керш турып калды.

Д урияны н улкен атадан кеде ж аткан хан кызы екенш eciHe а л ы п , э д е т б ой ы н ш а Ti3e 6 y rin с эл ем етт1. — Ж 1б е к к а й д а ? MiHciH а т ы н а ! — д е д 1 Д у р н я . О т а у д а н ы к ш а м к ш н ге н , к о л ы н д а к ам ш ы , ж а с К,ыз )K i6 en ш ы к ты :— Д у р н я а п а й , к еш к ел 1 к п болсы н! — дед1 Ж 1бек. — М ен апан емес, султанынмын! Атына мш! Ж 1б ек а б ы р ж ы п :— K ae ip , к а з 1р! Д у р и я -су л т а н ! — дел ш ешесше ж алтактай карай, атына карай умтылды. — Ж о к , Ж 1б е к ку й м е ге м ш е д к — д е д 1 Э й ге з. С а л т за- ны бойынша ж ан а рана Д зе 6yrin сэлем етсе де, енд1Ду- р и я р а к ай м ы к п а й ж а у а п e r r i. Ж 1б ек ан ы р ы п к ал д ы . — А нау арам каткы р а к боз атты эш ейш сэнге ерт- теп койып па едщ дер? — д ед 1 Д урня, камш ысымен атты п ускал. К,амшы колы нан Tycin Kerri. Дурияны н барлы к некер кы здары аттарынан домалай Tycin, кам ш ыны алы п беруге умтылып едк дэл осы кезде Ж 1бек п ен к е з 1 к е з д е с ш к а л ы п , 6ipiHe 6 ip i к езб ен ам а н д а - с ы п к а л г а н К а р а ш а ш к а п а а ты н а н Tycin у л п р е а лм а д ы . Ж 1б е к т е з е н к е ш п Д у р и я н ы н к ам ш ы с ы н а л ы п бердн — М ше, камш ьщ ыз, Дурия-султан. Д у р н я к ам ш ы с ы н к а й т а т а с т а п ж 1б е р т , э л 1 а т ус- тш де турран К а р аш аш к а,— кам ш ым ды э п е р !— дед1 зе- Kin к а л ы п . К а р а ш а ш а ты н а н т е з Tycin Д у р и я н ы н кам ш ы сы н эпердк — Мшекей, султаным! — Йемене, атымды умытып калды н ба? К араш аш : — Мшекей, Дурия-султаным. Д у р н я кам ш ы с ы н а л ы п ж у р ш Kerri. А пы р-топы р не- к е р л е р 1д е а т к а Minin ж а т ы р . Д урияны н ерескел мшездерше, орынсыз пандырына Э й ге з т а в д а н а д а , м ш е й к а р а п т у р . Ж 1б е к т щ к ез ш д е м азак, мыскыл бар. Ж 1б е к а ты н а т е з к а р г ы п MiHin — К ы з д а р ! — д е д т Б оз жорраны келденендетш , ойнакшытып тур. Eni кез1 узай берген Д урня тобында: ойына элде ненщ орайы келш к а л г а н д а й , K93i ж а р к ы р а п , л а п ы л д а й к а р а й д ы . Уйден к ы з-к е л ш ш е к т е р ш ы ра б ер ге н д е Э й ге з Ж |б е к к е : — Ж 1- б е к - ж а н , э к е н ap6aFa MiHciH д ед !, Т у се Fofl а ты н н ан ,— дед!. — Bip кеш ж ер рана салт журейш, апа! — Экен ренж идк кулыным. — К о з ы к е ш ж е р FaHa! „

— бкпелеме, ботам, болмайды. Ж 1б ек а ты н ан к ар г ы п тустз. К а м ш ы сы н л ак т ы р ы п хмберш, женгелер1 экеле ж аткан ауыр кш м дерге арка- сын тосты. 9йг0з бастаган эйелдер Жлбеетт куш актай ж у р ш KHiHflipin, куйм еге эк е л е ж а т ы р . B ip каб ы р р ас ы н - да бос жетектеген боз жорра, куйме орнынан козралып кетт!. Кок куймснщ iuii: теселген ш лем , керп е-ж асты к. Э л 1 eKiieci т а р а м а р а н Ж 1б ек к а л а й б о л са с о ла й 6 ip б уры ш - к а ты ры ла к а л г а н д а й . Ж а н а FaHa у ш а р к у ст а й ж и н ак ы ж а с к ы з енд1 у л д е м ен б у л де ге о р ап т ас т ар а н к у ы р ш а к - тай , ж а н сы з д а peHci3. К у й м ед е К е р б ез, тар ы (Мр-екР кыздар бар. Куймешн пердес! ашык турган терезесшен туйел! кештер, ж ары скаидар, айдалган жылкы керш едк Ж е- тектег1 боз ж орра дуб1рге ш ыдамай, алас урып келе жатканы кершеди Кеш кызытын терезеден рана Kepin келе ж аткан К ер­ б ез бен cepiK кы зд ар ы н ы н ж у з д е р ш д е к ы зы р у белп лер1 к ан ш а айкы н б ол са д а Ж 1б ек б сй -ж ай к ал п ы н да. — Экен етш барады ,— дед1 Кербез. Ж лбек ж у з1 ез- герген жок. — Ж Ш ек-ж ан ! — дед1 ж ы л к ы а й д а сы п к ел е ж а т к а н э к е ск Ж 1б ек ундеген ж о к , ж а с ер ке а зр а н а к аб ар ы н шытты. — Ойбай, Дурияны кара! Bip ж М тп куып келедк— дед! К ерб ез. Ж 1б ек оран д а е л е н етк ен ж о к . Д урня 6ip жш ггп тыркыратып куып келедк Аттары да, езде pi де сабылран. Ж М ттщ ж узш де коркыиыш б а р :— Э, кудай, куткара гер! К уткара гер! — дейдг Д у р иян ы н Tyci элем -тапы ры к, ы за л ан р а н, кушнген: ■ Т арт деймш атыннын басын! М аран жетшзбсй кететш м м едщ сен! Ж етм збей к е т ш бэлем, ж он терщ - нен таспа т ш п алгызайын! Катты шабыстан, карсы соккан желден Дуриянын б ар KHiMi дел б егейл еш п кеткен : — К у ты р айы н деген екенсш , онбаран к ар а ш ы , MeHi куып! - Соны на тускен KiM екен ш т ан ы ган ж Ы т т е зэр е жок: — «в, кудаи куткара гер!» — деп тепеп келедг — Ьэлем, тартпады н ба атыннын басын! Б айлап тас- 19* 291

тап сойгызбасам, катынын болайын сенМ — деп Дурня да тепел келедк Кектенш, ерш елент алган. Ж |ггг ам алсы з аты ны ц басын теж ей 6epin: — Апа- т ай -а й , с у л т а н ы м -ай , к е п ш ш к т е т ан ы м а й к ал д ы м foA, таны м ай кудым. Эйтпесе мен сорлы азд1 куатын ба е д 1м . K.euiipiHi3, к еп п р е к е р в д з! — д е д ь Дурия ещй еркш бастырмалатып келт: — MoccaFaH, танымайтын неме! MoccaFaH, куатын неме! MoccaFaH, жетюзбейтш неме! — деп ж1ггт камшынын астына ал- Fan боны етш Kerri. Куйменщ iuii. — К араш аш ты кара! — дед! Кербез.— ¥ш ып келедь Ж 1б е к т е з е л е н eTin тер е зеге е н с е р и ш . Ы к ш а м кнш - ген К а р а ш а ш ж у л д ы з д а й aFbin келедц. С он ы на тускен JKiriT те ку ан ы ш ты . (Т ек осы к ы зды куы п к е л е жатка- н ы н а б а к ы т т ы с и я к ты . К а р а ш а ш т ы ц ж у з ш д е де сол Fa- на: кош-жвнекей амалсы з берьиетш ерюндш ке eneyi де бакы тты сиякты .) Ж 1бек сырткы ауыр к ж м д е р ж сыпырып тастап, ал- FauiKbi ж ецьл кшмшде, куймеге катарласып келе жат- кан ак боз атка KapFbin мжд1 д е, жастар тобы на карай шауып женелда. (— Ж 1б е к , Ж 1б ек! — д еген д а у ы ст а р он ы ц к е л т ко- сы лганы на ж астарды н куанганды ктары н ангарткандай.) К е ш т щ т у п 131м ен к ел е ж а т к а н eKi с а л т а тты aFbi- зып к ы р б ас ы н а ш ы г а к е л д к 6 ip i Т елеген д е , 6 ip i Ш еге акы н. Телеген ал а а я к куреннш басын к и т тар.тып, кар- FbiTa т о к т а т ы п , к еш бо й ы н а к е з ж 1б ер ш efli, 6ipiH-6ipi KyFaH к ы з-б о зб а л а н ы к о р я к ж ! г 1 т ку ы п ж е т т уры п ж ургендер де бар, кызды куып ж е т т суйж жургендер де бар. А к боз ат мшген кы з 6ip ж!гггп бастырмалатып ке­ л т , у р а ты н д а й т у й ш п , к ам ш ы с ы н yfiipfii д е у р м ай eTin к е т т 1. E irni к ы з м э з -м а й р а м , а р ты н а к а р а п е д к б а р л ы к ж т т т е р с ол к ы зр а к а р а й т а п б е р д 1. А ты н ы ц б асы н ер- кж ш е ж1берш, Ж 1бек те тартып бердк У занкырап алып к о с Ti3riHfli 6 ip к о л ы м е н FaHa у с та п , б ет ш ар ты н а буры п ж1г1ттерге ш ат ж узбен карап кояды. Ж т т т е р де атта- рын аям ай кам ш ы лап, Tenin келедк

(Боз ж орга ж улды здай эрып, узай бердк К угандар к а р а ш оры рланы п, к ей 1ндей 6ep in е д 1, 6 ip xtfriT к а н а ш ы ркай а лра ш ы кты .) М ун ы Kepin тур р ан Т в л ег ен де кел д е не н д е тш к о сы л а Kerri. ЛОбек эл 1 арып келедй Ескен жел мен е к т н д 1 ша- быстан басканы умыткандай, турыр туткыны еркш дж сезш едк ушып келедк уш а 6eprici келедк Куаныш ты Ж1- бек «Боз жорра» энш салып- барады. Эн аяктай берген- д е ж а к ы н д а п к а л г а н а т fly6 ip i д е е с т ш д г « Ж 1б е к ж а л т карап едк ею ж т т вкшелеп келед1 екен. Аттын басын ж 1бере. Ж 1б е к тары сьлтеп Kerri. К а т а р к е л е ж а т к а н , а л- д а к е т т б а р а ж а т к а н Ж 1б ек к е б у р ы н ж е т у г е ж а н т а - л а с к а н , eKi ж т т т щ 6 ip i Т влеген д е , 6ipi Б е к е ж а н е д г А нда-санда квзбен атысып калы п, тай-таласы п келедк К ей де к в зд ер у з а к кадалысы п,- 6ipiHe 6ipi сы н а й, 6ipiMeH 6ipi бэсекелесе карайды . — О сы к ы з уш ы п б а р а ж а т к а н ж о к па 63i? — дед! Твлеген, Бекежанра сешм квз!мен карап. — Ж ете алмасынды сезсен, кешн к ай т!— дед1 Беке­ жан. Eneyi тары да квзбен атысып калды. — Алдында ор бар, орай шап! — дед! Бекеж ан. Тв­ леген opFa к а р а р а н ж о к , а л а а я к а т о р д ан к а р т ы п Kerri, Б ек е ж а н аты д а карры п Kerri. EKeyi тары к а т а р келе д к — Ер болсан мына тастан да каррып вт! — дед1 Б е­ к еж ан . Т влеген карры ты п eTTi. Б е к е ж а н а ты к ар г и а л- май калды. К е з уш ы н д а Ж 1бек, Т вл еген к е р ж е д ь Т у н ж ы р ай к а ­ рап Бекежан турып калыпты. К ей де ж а к ы н , кей д е алы е, Ж 1б е к пен Т в л еген эл д е к ай д а шырып KeTTi. Ж 1б ек « Ж етю збе н !» д еген , Т влеген «Ж етермш!» деген алау-ж алау катты шабыстын уетш де эл1 де а л д а р а к к ел е ж а т к а н б о з ж о р р а Т ерек ж ы р а д а н каррып кеткенде аты нан уш ып Ж (б ек те Kerri Твлеген к у л ам ай eiTTi. Ж ы рада Ж !бек ж атыр да, арры каб акта карсы к а­ рап боз ж орра тур. Т влеген ж а р д а н ceKipin Tycin >Ki- бектщ касына келт: — 1здеген iM в з!н б ол га й -а к ты ! — д ей д к Т вл еген т ан - данран да кы зы ккан шшшмен сол Fana узары рак карап калып, Ж !бектщ басын квтердр Ж 1бек ауырсынып ыш- кынып калып, кезш ашты да: IIIU—CLinСуйм ейсщ ! — д ед к Т ел е ген н щ к о л ы н ан сы ты лы п

— Кершген кызды суйе 6eperin эдет менде де жок efli, курб ы м ! — дед! Т елеген. Е н д 1 eneyi у з а к к ар а сы п кал д ы ... К е з б ая н д ап , im танысып, урынысып тур. — ©Mip бойы кусам д а жетшзбес сары мдай едж ... ¥ш ып кететш шырарсын деп коркып ем... — О н ы к орн ы на уш ы п т у ст щ д ем ек с щ Foft? — Ж ок, ак боз атка терт аягыннан тугел айналайын деп м келедг.. Алдымызда ор барын кайдаи бм ей ж , ак б о з а т а сп ан г а KapFbin к е г п ме деп к ал ы п ем... ен д 1eciM- fli ж и н аг а н ш а ор т у б ж д е e 3 iw u керд1м. — 0 3 iM куы п ж е г п м д ем еге ш ш зге де шуюр! Т ел еген мен Ж 1б ек а т у с тж д е к а т а р келе ж а т ы р . К а- бырраласы п Ш еге де келед!. (Телеген ж ас сулуга кы- з ы к к а н д а й , т ел м 1ре к ар а п , сей лесю с! к ел ед 1. BipaK не айтарын e3i де бжмей кысылран ж айда. Ж ^бектщ жу- зж де ерке кыздын намыстануы бар, Телсгенге карамай ьеле жатыр.) — А ты-женпци бжуге бола ма, cipa? — деп Телеген к а д а л а т у сш е д 1, Ж 1б ек мойнын бу р ган ж о к . Ундемедь А к б оз а т а з ы р а к ырысып т а к е г п . Ш еге ж олдасы на «Лздегенщ осы!» дегенд! ымдап ж анталасады . — 0 з ж еш щ и айтпасан, езге 6ipeyflin жеш н айтар м а е ке с 1ц? — д е д 1Т ел еген . — Ж ор ал т ы п алран ы ны з б ар м а е д 1? KiM е д 1 1здеге- Hi«i3? — д е д 1Ж ^бек. — 1здегеш м Ж 1б ек д е м е д ш бе? Тым б о л м а са к еш ж к е р с е и п ж 1б ер е сщ бе? — д е д 1 Т ел еген . Ж 1б ек Телеген- ге тары 6ip аныктай карап алды да: — Ж урМ з, керсетейж! — деп шауып женелдг Eneyi 6ip кез катар шауып келедг.. — Эне, Ж )бек тобы! — деп камшысымен нускады д а , Ж 1б е к к е т 1п оты рды . Телеген ж акындап келе ж аткан кыз-келжш ек тобы- нын алдын орай токтап, аттан тусп . Ш еге де аттан ту- cin, ж ол кергендж ибамен: — Ж 1бек деген атына кумартып, алыстан ушкан ак и ы к т ур а л д а р ы н д а... Т эу ек ел ге т эу е т'ш уш кан ... 1\\,ора- caHFa кой айтып уш кан, Ж 1бек-жан! — К ы здар сак-сак ку л ж Ж1бердк — Ж 1б ек дей ме, ей? И е, Ж 1б ек дей; — Д э л тан ы п ты ! М ж е Ж 1бек! — Ж о к , Ж ]б ек мынау... „ 294

— М ен емес, анау... К ы з д а р то б ы у з а к м а з а к т а п , у з а к к у л м е к ед1, ж а - кындап калган Д урия тобын керш тез кулкш ерш тыйды: — Адасканныц алды жен, алые тускен жоксын, мыр- з а , Ж 1б е к эн е к е л е ж а т ы р ...— д еп к ы з д а р Д у р и я то б ы н нускады да тез женеп кегп. Ещй олардын кулкш ер1 ра­ на ееппедь Ж азран Ш еге жанагы топка айтканыи Д урия тобына д а айты п и ш п калыпты... А нсагай кыз Д урия ам андаскалы келе ж аты р ма, камшы салгалы келе жатыр ма, онысы б е л п а з еди Телеген аз абыржып, аз танданып турды да, айнала 6 e p in а ты н а кар р ы п MiHin к е т т оты р д ы . Ж э б 1рлен ген кы з-бозбалалар Ш егеш кам ап алып: — С ен к у KiMfli м а з а к т а й с ы н ? — д еп Ш еге ге к ам ш ы yftipe бастады . — О йбай, анау Ж ^бектщ куйеуП М ен соныц ж олда- сымын! — дейд! Ш еге. — Ж ^б ек тщ Kyfteyi? — деп к ы з д а р ш у ы л д ап 6ip-6i- pine карасады . 0 cipece К араш аш кай та-кайта айтады , кезш де куаныш ... — Куйеу деген бибастак бола ма екен? Уа, устан- д а р ез1н! Ат-тон айбы мды o n e p iiw e p !— д е д 1 Д у р и я ж ь rirre p тобына.— Мына ш ыр ж укпасты коя берщ дер! Босанганын андамай калган Ш еге эл п сезш ол1 де кайталап жатыр. Кыз-бозбалалар: — К эне куйеу? Кэне? Анау к е т т бара ж аткан ба?— десш , куып та бердк (Ай­ дарам м алга, пзш ген кеш ке соктыга ш ауып бара ж ат­ кан кыз-бозбала. BipiHeH-6ipi естш , алы п каш ты ра салы п — «Ж !бектщ куйеуП» деп айгайласы п бара ж аткан кеп ж урт. Солар- д ы н ш ш д е Ш еге д е KeTin б ар а д ы ...) К а зд а й к а н а т т а с к а н т у й е л 1 к еш бйШ ВТ|Г0бй-<?....... ... келеди Эйгез б эй б ш е туйесш iuerepin, касы нда 6ipi те- гене толы кымызды кетерш , 6ipi ою ларан аяккап кетер- ген эйелдер токтап турран куймеге келе ж атыр. Эйгез к уй м е н щ eciriH аш ы п — Ж !б е к -ж а н ,— д еп efli, Ж 1б е к б оз жорганы сабылтып, катты агызган бойы куйменщ касы- на тусе калды да, кымызды ез колымен куйып алып, асьты с ж ута бастады . Алкынрэн, шелдеген... 295

— Ей, тентек ппрюн! — деп Эйгез кызын аркага ка Fbin, шашын ондап тур. Ж1бек колындары аякты 6ipeyi не бере салып, шешесш катты 6ip кушактап калды да — Апам жаксы рой, урыспайды... Атка ж аца рана мшгемш...— деп еркелеп, назданып, алдаусыраткан бо йы куймеЫне мшд1. Кеш бойында Ш егет кутш Твлеген жалгыз тур. Ка- сынан кештер де етш жатыр. Кыз-боз бала топтары да етш жатыр. . — }Ki6eri кайсы? Кай ж 1 гтщ касында кетш бара-! ды? — дейд1 Телеген езше e3i. — Ж 1 бектщ куйеуП — деп шапкан журт Телегеннщ уст1не келш калды. Топка топ косылып, ыры-женш б1ле алмай дурмекпен шапкан журт Tirni молайып алган. Ко- парыла шауып, krepi кетш барады. Айрай-шу... Косы­ лып Телеген де кете барады. Телеген ершмен жанасып келш: — Ж1бег1 кайсы?! Ж1бектщ Kyfleyi кайсы? — деп сурайды. Журт колын ал- ра карай плтейдн Кейб1реулер «Ж1бектщ xyfteyi кай­ сы?» деп Телегеншн езшен де сурайды. Телеген де ко­ лын алга карай алтейда. Кек куйме кел жарасында тур. Касында ерттеул1 аттар... Шомылып шыккан Ж1бек тобы сыланып-тарану устшде. GpipeKTe эл1 суда журген, жана рана KHiHin жат- кан кыздар. Кербез Ж^бект'щ шашын ©pin отыр. Ж1бек колында айна... Ж1бек айнага каранып отырып ез1мен e3i сырласкандай эн салады: . — Алдана квз1М, Алданба айна: Кергеш сол, тап esi... Таныдым 6ip квргеннен. Аптыкпа журек, Сол екен сент куткенш. Алдама кабак, Шытынба боска, шынынды айт: Журепмд! кул-талкандап, вне бойымды врт алранда, Алдама кабак. Алданба айна! Келдег1 кыздар шу ете.туст, кшмдерше карай жу- г1рд1... Бекежан тобы жакындап келед! екен. Тобын ке- iiin калдырып, Бекежан Ж1бектщ алдына келд1 де: ;

— Ж1бек-жан, эрен жегпм рой... Талай кок мойынра бурылмадым, коныр казиа кайрылмадым... 1ле алсам алраным, ме алмасам калганым, арманым акку болды деген екен 6ipey...— дедь — Ж1пт арманы жорары болганы жаксы да, Беке- жан-aFa! —дед1 Ж1бек — Осы елде eni ержурек болса — 6ipeyi, 6ipey болса — сол жалрызы, демей ме ci3fli? — Екшщ 6ipi бодрым да келмейд1 десем не айтар ен? — Оныдызды елге танытасыз да! — Ел емес, елд! мен кайтейш, сен танысан екенл се- нщ алдында екшщ 6ipi болрым келмейдь — MeHiH алдымда? — Ие, сен1ц алдында! Ж1бектщ касындары кыз-келшшектер мырс eTin ку- Ц лш ж!бердк Бекежан ойын Ж1бек те енд1 гана тугел ан- k гарды, тавданып калды. ( — Бекежан-aFa, мунынызды кай мшез дейм!з? Сый- курметт!к арты осыран экеп сокса, будан былай оран да тыйым салынат та! — Пай-пай, ойларан жерден шыра келес!н-ау, Ж1бек- жан! Эттец ойын сезге шын жауап беретш жастырыц бар элИ —деп Бекежан кенкмдеп кулген болады. BipaK, Бекежанга карап мырс-мырс етш калган кыздардын кулмЫ Бекежаннын катты жырылрэнын ангартады. Бекежан кабары тунжырап KeTinTi... Алыстап кек ; куйме кет1п барады. Жарысымен, сэшмен кеш eTin бара жатыр... Г. Bip есе кырра шырып бара жаткан куймеге, 6ipece сол кешке карап турранда, Бекежан «Жбектщ куйеуП» || деп даурырып, жакындап калган шапкыншыларды керд1. f Топ шшен жырылып шыккан Телеген салтанатты Беке- I;, жан тобына келш токтады: «Ж!бектщ Kyfleyi осы болар!» 1 дед1 езше езк Содан кешн Бекежанра эдеппен карап: — Bip керген — бшс, ею керген — таныс... Ею ауыз сез сурасам, ат ycTi. демей жауап берер ме екеназ? — ! ледк — Сура! —дед1 Бекежан такаппар жузбен карап. Телеген алкына сейлеп: , — Егер ci3 Ж^бектщ Kyfieyi болмасаныз, Ж1бектщ жешн сурар ед1м... Егер ci3 Ж1бектщ Kyfleyi болсаныз, Ж1бект1н женш сураганыма ашу шакырмайсыз ба деп • сурар едам... Осы eneyiHi« кайсысына жауап 6epepci3? — , • дед!. Бекежан Телегенге мыскылдай карап: 11 Р. Мусрепов 297

— Егер екеу1м1зд1н де eciMi3 дурыс болмаса — еке- yiMi3fli« бiрiмiз Жгбектщ Kyfleyi екешм1з де рас шыгар... Егер екеум1зд1н де eciMi3 33ip дурыс болса — ЖДбекке куйеу де емес шыгармыз... Сондыктан Ж1бектщ женш де сштейш— Ж1бек алдында! Асыкпасан биыл жетер- ciH, асыксан ендш жылы да жете алмассын. Жолын болсын! — деп Телегеннщ сейлеу турш кайталай сейлеп, кырсыга жауап бердг Телеген тагы да б!рдеме сурайын деп ьщгайланып ед1, «Ж1бект1н куйеуП» деп шапкан журт, келт калган екен, Телеген кетш отырды. Шапкан журт ектшмен келш Бекежан тобына прел- Д1 де — «Бул Бекежан гой!» деп, тагы !лгер1 OTin Kerri. Енд! манагыдан да молайган. «Шын ба?» дегендей Бекежан да кобалжи бастады. Журт эл1 eTin жатыр. Сол журтка Бекежан да араласып кеги. Эрюмге жанасып келт — кэне Ж1бектш Kyfteyi?— деп сурайды, журт колын алга карай сттейдг Bipey- лер езшен де сурайды—Бекежан да алга карай алетейдь Калын кол кыз-бозбаланын алды келденек жаткан езен- ге т1релш, 6ipi кулап, 6ipi ж узт eTin жатыр. Арасында Шеге мен Бекежан да айкын кершедп — «Ж1бектщ куйеуЬ деген айкай-шу Эйгез бэйбше- нin кешш куып жегп... Келген журт Эйгез бэйбшеш коршап алып, 6ipi кут- тыктап, 6ipi куйеуд1 керсет деп, эурелест жатыр. Эйгез ан-тан. ©з тобымен Бекежан да келт ж етт, Эйгезге кыр керсете: — О заманда, бу заман, Жгбектей кызды аты озып, палуаны жыгып, eHepi аскан алмайтын ба eni? — деп кокай керсете сейледг — Муны шыгарып журген кайсын e3i? — деп Эйгез тавданып калды. — Мен сорлы ед1м... сауга, бэйбше!..— деп Шеге Эйгездщ алдына к ел т ишп калыпты. — Э! — деп Бекежан камшысын nipin калды. — Уа, токта!— деп Эйгез колын кетердг Кок куйме курен жолдык устгаде... Акбоз аттар ко- яндай орилп, куйындай ecin барады. Куймеш куып келе жаткан Телеген де жакындап калган... Ж1бектщ шыр-

кап салган эш де еспледк BipaK куйменщ пердёс! жа- бык, ат айдаушылардан баска ешк1м кершбейдк — EcripMiH деген ymwtf ecTin келем, Ж1бек... Кв- pepMiH деген ж у з а д керер ме екем? — дед1 Твлеген. Куйменщ iuii —Ж1бек, Кербез, 6ip-eKi кыз... Ж1бек жнгггщ KiM екенш сезшгендей, acbiFbic тузеле бастапты. Кербез бен кыздар терезеден сыгалап: — Кврмеген Ж1гтм1з... Мангаз екен... Bip карашы, Ж>бек. Карамасац арманда кетесщ...— деседк — Жок, карамаймын... Ала аяк курен ат мшбесе, кара кундыз 6epiK кимесе, кырандай кигаш аспанга ка- рамаса, 6ip Караганда кыран ба деп калмасан, 6ip Ка­ раганда булан ба деп калмасан... Кезшен нур, журеп- нен жалыны KepiHin турмаса... 0зге жцтгтщ маган кере- ri жок...—дейий Ж1бек. — Сол, тап сонын езП Kepin отыргандай айтып отырсын... Bip карашы...—дейд1 касындагылары.. —Ата­ ка дейш сол, ала аяк курен... (Ж бектщ KiMAi суреттеп отырганын cepiKTepi бйяген жок...) — Апыр-ау, сэуегей де екенсщ гой! Тап сонын ©зП Bip карашы! — деп Кербез Ж1бекп терезеге карай бур- гысы келедк — Сонын e3i болса, сейлесе бермейсщ бе? — дед1 Ж1бек. (EKeyiHiH кездер1 кездесш, еши гана угыныскан- дай...) — Еркем-ай, эйтеу1р...— деп, Кербез терезе пердесш cepnin ж1бердй 03i де, Ж1бек те кершд1 Твлегенге.— Жолын болсын мырза! — дед! Кербез. Ждбек ундеген жок. Bip KepiHAi де шепнш калды. Кыз кшмшде ке- ршдь — Жолдамак жаксы женгеден болсын деймш де! — Женге б1рдеме 6iace, жолын болмай калмас, мыр­ за... Эржагын езщ ойла! — Эке бар да шеше бар... Арт жактам ат fly6ipi еспледк Уакыт тарлыгына вкпеле- мессщ... Шымылдык Tycin кетт1. Твлеген токтай калды: — Не деп тусшсем екен?.. Арттан как жолмен карш-карш шапкан аттылар ду- 6ipi такап калды. Коп ж т т камап алып, Телегеннщ шылбырынан суйрей женелдк.. Анадай жерде ат ойнатып Бекежан тур. Жшттер Те- легенд! Бекежанга алып келе жатыр. Ызалы Бекежан 1олегенге шуйшп:

Ханымыздын кызы— Дурия-султанды мазактай- тын нец бар ед1, канРырран бейбастак? ¥стаура буйыр- ды! — дед!. Телегенд1 алып, элде кайда бет бурып, Бекежан тобы журш кетть.. Сарымра беленген жайлау... Жан-жактан каптаран калын кол, куба жонра шаншылран ак тура карай агы- лып келедТ Эр тустан эр салтанатпен келе жаткан ул- кендер, эйелдер, кыз-келшшек, бозбалалар. Ерекше кезге тусетгн ауыр топтар — Сырлыбай, Корен, Дурня топ- тары. 0cipece кез суршщретш хан — Корен тобы: Ipi де­ келе кен ки1мд1, ауыр куралды, козгалыстары баяу топ, ылри сэры ала жабулы ат мшген. Топ алдында епшмге карамайтын, не айткысы келгенш кас-кабарымен, бет- аузынын кубылысымен рана биадретш Корен. Касында жаутандаган y33ipi Турымтай бар. MiHreHi боз жорра, вз тобынын ортасында Ж1бек келе жатыр. Касында салт мшген Эйгвз бэйб1ше, Кербез, кексе эйелдер де бар. Шеге Эйгвз бэйбшеге жанасып: — Жолдасымнан элт хабар жок-.. Кай тентектщ ко- лына Tycin кеткенш шмнен бшем? Меш хан алдына жет- мзМ зип,— деп Эйгвзге етймш erri. Эйгвз Шегеге: — Шырарым, той тараранша сабырлай турсын да...— дей берш ед1, Ж1бек шешесшщ сезш белш: — Ж 1г1т болса жоралмас, жш т болмаса — жоралса да екМш не? — дедь «Бул кай ce3i?» дегендей Шеге анырып калды. — Менщ манымнан e3iK де узама, шырарым,—дед1 Эйгвз бэйбше. - Ту шаншылран кен алкапта 6ipiHe-6ipi карама-кар- сы тшлген тврт-бес шатыр айкын кершедг Аралары ат- пен катынаскандай алшак-алшак. Ортадары улкен ак шатырра Сырлыбай тобы, сары-ала шатырра — Корен, кызыл шатырра — Дурня топтары Tycin жатыр. Шепрек TypFaH кара шатыр 33ip бос. _ 300

Шатырларра алыстан карап, ойкастай ж урт Беке- жан тобы да келедк Атынык Ti3riHi езшде болса да, шылбыры б1реуде Телеген де осы топтын ншнде. Беке- жан тобы кара шатырга карай бурылды. Сырлыбай шатырынын алдынан шауып шыккан Кар- шыга даяшы: — Сайыс-сайыс! — деп барлык шатырлардын, бар- лык журттын алдынан шауып етш барады... Эр топтын сайысшы Hcirirrepi ат устшде... Колдарын- да 6ip-6ip кеспелтек. Эр топ ез шатырынын алдына катарласып тур. (Сайысшылар бшектерше аркан ора- ган, кеуделерше кумютеткен калкан, бастарында тем1р калпак — тек кездер1 рана ашык. Эр топтын ат жабу- лары да ез тобынын шатырынын тусшдей. Колдарында узындык-жуандыгы бiрдей 6ip-6ip кеспелтек.) Каршыга колындагы жалауын булгап калып ед1, са­ йысшылар дурюрей шауып ортага шыкты да жалпы са- йысты бастап ж1бердк Bip ала жабуга — 6ip кара жабу, 6ip кара жабуга — 6ip ак жабу карсы умытылып, куба жон астан-кестен майданга айналды. Жыгылган ат, сын- ган сойылдар, суйретшп бара жаткан жшггтер... Bip топ куанса, екшип топ катты кынжылуда... Bipece Ж1бек то­ бы ду етш, кетершп калады, 6ipece — Дурня тобы. Каршыга даягашы кул бастаткан тогызды Корен ша­ тырынын алдынан жетелеп шыгып, Сырлыбайга экеле жатыр... Сырлыбай тобы ду етш кетершп, жецш кайт- кан жшггтерге кошемет керсетш жатыр. Жиналган журт та у-шу... 0 з шатырынын алдында булан-талан боп Дурня тур. Касында турган некер кыз Карашаш женген топка куа- на карап, жалпы журт шулап жатканда, бу да орама- лын булгап калып ед1, Дурня Карашашты шынтагымен кагып, кейш ысырып жН5ердь _ Улкен кумш шакшасын екшесше кагып, ез шатыры­ нын алдында Корен отыр. Ж ецшп кайткан жМттер! Коренн1к алдына келш 6ip т1зелеп, кунэларына женшдж сурагандай, бастарын nice Корен оларга карамайды да. — Жекпе-жек, жекпе-жек! — деп Каршыга Кореннщ алдынан шауып erri. Корен кез1 Турымтайга кадалды. Уэзiр жалт етш артына карап ед1, кейшрек турган Дэу- кара Коренн1н алдына келш, 6ip т1зелеп, OMip куттк

Корен «Еспдщ бе?» дегендей Дэукарара 6ip парады да кабагын жапты. Дэукара «куп, таксыр» дегендей ба- сын иди — Бар! Жещлш кайтсан бэйгеге езщ кетесщ дейдк хан,— деп, Турымтай Кореннщ эппрш ecTipTTi. Корен «солай!» дегендей белп рана nepcerri. Дэукара ала жабулы улкен 6ip кара айрырра мМп, майдан жершде тур... Дэукарара карсы ак жабулы 6ip ж т т шырып айкаса кетщ ед1, Дэукара орнынан козрал- мастан турып сойылын тосты да, оп-онай аудара таста- ды. Бул жолы Дэукарара кошемет керсетш Дурня кыз- дыц тобы ду ете тустп Сырлыбай тобынан тары да б1рнеше ж1г1т шырып efli, Дэукара 6ipiH де шайкасуга келИрмедп Ак жабулар 6i- р1нен сок 6ipi шырып, шауып алыска барып, оралып келш Дэукарара умтылады да, жарра соккандай ушып туседь Дэукара орнынан козралмайды. Кара айрыр ба- сын томен салып, ара-тура оттап та кояды. Дурня тобы азан-казан... Дэукараны потере мактап, Сырлыбай ж1пттерш мазактап, Ж1бекпн намысына кат- ты THin тур. Ещи Дэукара да желше бастарандай. — Тары да юмщ бар? — деп айрай-суренге басып барады. Омыраудагы алкасын бытыр-бытыр узш, налыган Ж^бек тур. Дэукараны атарга OFbi жоктай, эрен шы- дап тур. — ШекНден 6ip ул тумап па едк тэнрП — деп калды Ж^бек, экесше карап... Сырлыбай тунжырап, ундей алмады. — Шакыршы Бекежанды!— дед1 ызаланран Ж1бек орнында тура алмай. Дурня тобынын айкай-шуы кулак жаррандай шыра- ды. Ж1бектщ касына Бекежан да келдь — Бекежан-aFa, кайратын болса кайда корсетпек- ciH? Ел намысы деген кайсында бар ©3i? — дед1 Ж1бек жыламсырап. Дэукара сойылын булрап эл1 тур ортада. — Енд1 ешюм шыкпаса, жекген жшггтщ бэйгесш бе­ р б е р ! — дед! Сырлыбай. Нар бастаткан торызды жетелетш, Каршыра ак туга карай кетш барады. — 9й, мына кызды мен костым. Ала кет! — дед| Дурня.— Карашашты желкесшен HTepin, ьч- repi шмиарып жатып. Карашаш аягын эрен басып, ар-

тына карап, уназ кемсендеп, Картьтара epin барады. Дурия тобы у да шу. ЖШектщ KyHi тускенге масайрай калган Бекежан Сырлыбайдын алдына келш: — Токтай турыныз... Кэз1р! — деп жупрш api кетп. Бекежан 6ip жштш атка MiHri3in жатып: — Tipi кайтпа, бшдщ бе? — дед). Бекежан HciriTi Дэукарадан TinTi онай жешлдк Дэукара атынын бар екшшмен келш сокты да, Бе­ кежан ж т тш сойылдын туб1мен атынан кетерш алып, сол шапкан бойымен Бекежан шатырынын алдына эке- лш лактырып кетп. — Кап! — деп Телеген де атып турды орнынан. — Кдмщ бар, Сырлыбай, кiмiи. бар?— деп Дэукара ортага шьтып айгайлады да, тогыз бастаган Карашашты оп-онай кетерш алып, Корен шатырына карай алып кетт1. — Кур южшгенше, eHepin болса — керсетсен кайте- д1? — дейд1 Бекежан Телегенге. — Эпкел!— дед1 Телеген де !ркшмей... Кшне бас- тады. Дэукара Карашашты аттан сыррытып Tycipin, y33ip- ге берд1 де шауып кейш оралды. Уэз1р Карашашты хан KopeHHin касына отыррызып, 6ip колын ханнын мойны- на асылдырып, денесш де xaHFa карай ысырып койды. Карашаш жылауда, Корен кызра караган да жок. — Сабыр, таксыр, сабыр! — деп KapuibiFa да келш жетп: — Жекпе-жек эл1 6iTKeH жок. Эне, 6ip жшгг тары шыккалы жатыр!— деп Каршыга Бекежан тобына ка- рады. . Бекежан яштп болып сайыска тускел1 Телеген жез калпакты басына кие бергенде айкын 6ip танылып кал- ды. Аттандырып жаткан Бекежан буран д а :— Tipi боп кайтпа! — деп жатыр. Телеген Дэукарара тура бара коймай, кеспелтепн бушрше таянып, ат ойнатып барлык шатырлардын ал- дынан 6TTi. Сырлыбай шатырынын алдынан еткенде жы- лап турран Ж1бек пен ренжул1 Эйгез бэйбшеш, Шегеш кередк Дурня кыз тобын да таныды. Корен шатырынын алдынан еткенде элп куйшде отырран Карашашты ке- pin, атын юлт токтатып 6ip калды да, тагы журш Kerri. Аяп кеткен журектщ flip еткен!н сезгендей, Карашаш та колын Кореннщ мойнынан жулып алды. «Бул кайсысы зоз

екен?» деп 6ipiHeH 6 ip i сураскан, ум гг еткен журтты да кврд1 . Содан кешн Дзукарага « 0 3 ip бол!» дегендей erri де шауып шетке шырып Kerri. Бекежан Ж!бектщ касында: — Bip сен ушш жан кимасымды шырардым. Сый, су- fliHimiHAi эз!рлей бер! — дейд1. — Боз жорра ат! Боз жорра ат! — дед1 Ж1бек, налы- FaH, ттлек -плетен дауыспен. Телеген арызып оралып келе жатканда, кызып алган Дзукара акырып карсы умтылып едь Телеген енкейе бс- pin оны 6ip тушп калды да, езше сойыл типзбей арып етт1. Эйгез бэйбпне: — ©ркенщ ecciH!..— деп калды. Ж1бек:—Акбоз ат!— дед!. Телеген мен Дзукара екшндей келш тары да са- йысып калранда, Телеген сойылы тары да Дэукаранын кеудесше тидк Дзукара сойылы тары да тимедд езш ау- дарып rycipe жаздады. . Осылай элденеше рет кайталанды. Енд1 Дзукара ыза- ланып, кара айгырын камшылап, сайысты койып, тебе- лесетшдей кеспелдепн келденец устап умтылып жур... Ж1бек улкен 6ip тшектщ устшде туррандай: ешюм- Hin унш шырартпай, кынк еткенге жалт етш, колын ке- repin калып тур. K,ayin-ri халде, умгг елесше сене алмай тур. 1штеп жалына-жалбарына -плетен тьлектщ i3i Ж>- бект!ц жузшде айкын-ак. Телеген арызып келш Дэукараны тары тушп eTTi. Дэукаранын урура алтенген сойылы Телегенге тимей, eKi сойылдын кунимен Дзукара атынан аударылып TycTi: кеспелтек кеудеден урды, ез сойылы окыс аударылура себеп болды. Гурс етш Дзукара кулады. Журт та шу ете TycTi. — Боз жорра ат! Боз жорра ат! — деп Ж1бек те Кер- безд1 жулмалап жатыр. Кербез боз жорраны жетелеп Телегенге карай женеле 6epfli. — Бекежан арай-ай! Сен болмаранда ел1п едж кой! — деп Ж<бек e3iHiH сырткы зэлелш сыпырып жгберш, Бе- кежанра жауып жатыр. Шеге Ж^бекке кызгана карап, козралактап калды... — Тары кайсын бар? — деп айкайлап Каршыра ор- iaFa шыкты. 304

— Болды! Жетер! —деп журт шуласып Kerri. Сырлыбай шатырынын алдына шыгып: — Жетер... Женген жшттщ аты-женш айтып, бэйге- ciH берщдер! — дедй Бекежан капы кеткенш енд1 сезгендей: — ©3iM, ез1м!..— дейдк иыктагы зелен сыррып Tycin барады... Ж 1бекке карап efli, Ж1бек кыздарынын алдына шырып журтпен 6ipre, женген ж1птке орамалын булрап, куана жаркылдап тур екен.— Екш н 6ipi осы efli рой! Абройын 03iM K©Tepin берген1м де! — дейд1 Бекежан. Ат ойнатып тудын касында турран Телегенге Кербез боз жорраны алып келд1 де: — К,ыз Ж1бектщ сыйы, батыр жшгг,— дедь — Жгёектщ? Кай ЖЮектщ?— дейд1 Телеген... — Бул елде Ж^бек 6ipey-aK, батыр жшгг! — деп, Кер­ без атты ту дщгегше байлап жатканда Карашаш баста- ран торызды жетелеп, Каршыга да келш калды. — Кай топка апарайын, батыр? — дед1 Каршыга. — Жбекке байладым... Мына Kicire тапсырыныз,— деп Телеген Кербезд1 нускады. Куанган Карашашты ку- шактап, торызды жетелеп Кербез келе жатыр... — Кэне журвдз... Мына журтка аты-ж0шщзд1 айты- ныз,— деп Каршыга Телегенд1 epTin экегп. Бекежан Сырлыбайга: — Сайыстын байлауы болмайтын ба efli? Байлауы?— дед1 кыза сейлеп, Ж1бек экесше: — Ж етп рой, эке... Токтатыныз ендЗ...— деп калды. — Боз жорраны юмге 6epin турсын? — дед1 Сырлы­ бай кызына кабарын шытып. — Ар-абройды KiM сактап калса, coFaH 6epfliM,— де- fli Ж>бек. Онын ар жа'рын экеа мен кызы yHci3 yFbi- нысты... Карашаш бастаран торызды жетелеп Кербез де ке­ лш калып едЗ. Ж1бек api жылап, api куана кулген Кара­ шашты кушактай алып, «Бауырым, бауырым!» дей бер- генде: — Сайыстын байлауы! Байлауы!— деген айкайдан селт ете TycTi. Айнала карап ед1, экесшщ алдында Каршыга мен элп женген жшгг тур да, Корен тобы мен Дурня тобы ун коса айрайлап, сайыстын байлауын керек етш, ызгар- лы тшшмен ереушдей бастаран екен. Сырлыбай — «Бе- piacin байлауы!» — деп калды. 305

Жалпы сайыспен жекпе-жекте й ен ш п калган белд1 топтар, алып жыкпасак, шалып жьтармыз дегендей «байлау сайыс» деген кэдш жумыска бой урып, табан- дап калыпты. Жанагы жекпе-жекте женген жЮтке кар- сы эр топ 6ip-6ip жтгг шыгарып, жауып ж1бермекнп. Корен ж ж т майданда тур, Сырлыбай да жштш жн бердк — Токтай тур кангырган неме! — деп Бекежан 6ip ж1птш ж1бер1п жатыр. К артьта Телегенге карсы шык- кан yuieyiHiH арасын алшагырак етш, уш тоспага койды да Телегенге карап колындагы жалауын булгады. Телеген ез атынан тусе калып, боз жоргага мшд1 де тагы да шыркап шетке шыгып Kerri. Жиылган журт тын шыгармай кутуде. Кез б1ткен алыска кеткен боз жоргада. Телеген куйындай агып, допша домалап, кайта оралып келедн Сойылдарын то- сып тоскауылдар тур. — Апа! — деп Ж1бек те кезш жумып, шешесше суйе- Hin калды. — B ap i6ip сол женедн корыкпа! — деп Карашаш тур Ж1бект1 кушактап, кезшде жас, ез коркуы да еншмнен кем емес. EpHi flip-flip етедк.. Телеген агып келген бойы, алгашкы eKi жЮги кезек- кезек аударып тастап едк ушшнл жЮт карсыласпай бурылып KeTTi. Журттык fleMi де сонда гана шыкты. У- шу, Ж1бек те кезш ашты. — Юм екен? Атын айтындар! — деп журт шуласып жатыр. — Болды eHfli, токтандар!.. Ж1пт кайсындш ед1?.. E cT ipriH flep журтка! — деп Сырлыбай он колын кетер- fli... Андаган журт солай карай агылып келед1.' Телеген Бекежан шатырына карап: — Бекежан-ага! — деп едй ешюм ун шыгармады. Телеген айнала карайды, Бекежан да жок, Шеге де жок. — Уа, кайсындш едй мына жЮт?—деп Сырлыбай тагы кайырды: аттылы-жаяулы журт та калындай бердь Телеген эл1 ортада тур. Оны таныстырар да еншм жок. Ж алгыз-ак жан ашыр топ Ж1бек шатырында си- якты. . Bip топтын арасынан Шеге шыга келш, Телегенге ка­ рай жупрш еда, коршап алган журт жолдасына колын жетшзбеда. Алды каз-катар сынысып турган салт атты- 306

лар... Шеге ыргып 6ip аттын жаясына шыкты да, одан кейш катар турран аттардын жаясымен жупрш отырып, Сырлыбайдын алдына топ ете тустй — Уа, жшгг кайсындш ед1? — деген Сырлыбайдын дауысы тагы шыкты. Шеге белгш шубыртпасымен жол- дасын таныстырды: «Ел1м бар epKiH жаткан Жагалбайлы»... Ж1бек api уялран, api куанран турде memeciHe карай 6epin едй Эйгез Телегенге карап: — KiM болсан ол бол, ул боп туран екенсщ,— дед1 де кыз-келшшектерге: — Не ipxuiin калдындар, шатырра алып Kipiimep,— дедй Телеген кыз-келшшектердщ ортасында шатырра Kip- Ai де, Эйгез бэйбшешн алдына шлдй — вркенщ ecciH улым! — дед1 Эйгез. Телёгеншн узак 1здеп тапканы да, е н д т амандасар жаны да — Ж1бек. BipaK неден бастамак, не айтпак, ка- лай айтпак? Телеген KiAipin калды. Ж1бектщ хал1 де сондай. Коз кадалыскан да тш байланып калгандай... Eneyi де кур караскан куЙ1 узак турып калды. УнЫз ай- тылган, imneH урыныскан, киыла караскан 6ip жай. — Жур, жптпм, KerriKl — дед1 Бекежан Kipin ке- лш.— Эуел1 Дурия-султаннын жанжалынан кутыл! — дед1 де Телегенд1 алып Kerri. Бекежан Телегенд1 алып келгенде Дуриянын алдына 6ip Т1зелеген Турымтай отыр екен: — Хан иемнщ арманы 6ipey-aK: 6ip 63iHciH, Дурия- султан... К,айрыдан солып, кан жутсын демесе, кара тунд1 жамылып аггансын демесе, бар дуниеден баз кешт, ке- реге кушактап жатып алсын демесе, Дурия-султан сезш берЫн дейд1 хан-ием. Бул кептен келе жаткан арман, мунын арты не куаныш, не OMipiMeH кетер кара кайры- xacipeT! — деп токтады Турымтай. Балкып кеткен Дурня: — Берд1м ce3iMfli. Болсын! — деп Турымтайра бел- 6eyin шешш бердй— Ш ентм бел1мдй Турымтай басын шп, кете бергенде, Бекежан: — Тентетцц экелд1м алдына!— деп едй Дурня — кереп жок! Экет!— дед!. 307