Ғ. Мүсрепов. Белдерде

Таргыл кауын K,a6aFbi туксиген, собалактау келген мурны таргыл тарткан твртбак кара шал коцырауын eni рет кагып кал­ ган кезде касына кене замандардан калгандай тозыгы жеткен 6ip кемшр де келш жеттн Кемшрдщ кекбурыл тарткан бурымдары алкымында селтендеп, басы кал- тактап — «жок, жок!» — деп тургандай едн Буалдыр кез- flepi жалына карал: — KapaFbiM-ay, бул кайда баратын ат арба? —дедк шалдыц жешне жармасып. — Кайда баратын ед!, мекеге барат деп пе ен? Мэс- кеуге барат та! Бул — уилннп... взщ кайда барады екен- сщ вл1мт1к! — деп, шал жауап берд1 де, коцырауын тагы 6ip кагып калды. Тек содан кейш гана, асыкпай-саспай турып, кемп1рге берген жауабына сыпайышылыкка си- майтын Gip-eni сезден косар косты...— Эл1 де кермеген!м бар дей ме екен, квз!лд1р!к киш алганын карашы муныц! Шал коцырауын какканмен паровоз пысылдап кана калгып тургандай, шныршык ататын кара тутш a.ii бу- дактаган жок- Шалдыц коцырауына да, 6ip жаска жаца гана толгаи Турксиб поездарыныц уакытында женеле коймайтынына да уйренген журт эл1 ерс1л1-карсылы жу- ripicin жур. ^ Нарттай жанган кызыл кун Алатаудыц буйраланып жаткан етег1не карай ойысып келед1. Кешк1 сагым жер бетш толкындатып, биiк таулардыц бэрi де иыктарымен кек т1регендей, сай-сала, жазык далага такаббар карап, менс1нбей тургандай. KyHHiH, найзагайдай узын алтын Kipnim-epi етектеп кара бултка кадалып, кект1 жабыгынан Tipefl койыпты. Батые жак алау-жалау жанып жаткандай. „ 200

Вокзал алды алашапан арбуз бен жыламсырап тур­ кан жуз1мге толы. Bipece жуз1мдк 6ipece грушаны шакып Kerin сансыз сэйгел мен аралар эн салып жур. Паровоз 6ip-eni жетюрш ж1берш, тутшш будактата .бастаганда, вагондар да 6ipiH 6ipi 6ip-6ip нукып калды. Ырак поезд орнынан козгалган жок. Паровоз жулкып 6ip калып, «пык-пык-ка» басып, кайта босансыды. — Тым болмаса уш кунде 6ip хат жазып тур! — деп, эйел1м Акбота тагы 6ip ескергп. — «Улкендт апамдай куыршак экелш бер!» —- деп, жалгыз кызым Карлыкаш кайта-кайга тапсырып тур:— шашы алтындай, кейлеп кек, кез1 кара болсын!.. — Кун ара жазып турам... Саган улкен куыршак экеп берем...— деп экешн адал уэдесш 6epin, жумсак ва­ гонка мен де м1нд1м. Вагонка Kipe 6epin артыма карап ем, Карлыкаш ко- лындакы кек кейлекп куыршсГкын кебелекше желшл- депп: — Досвидания, папа, досвидания! — дедк Калтамнан мен де орамалымды суырып алдым. Bip- eKi рет булкадым ба, жок па, ол eciMje жок, эйтеу1р ора- малымныц ушып жерге тускеш эл1 кез алдымда... Вок- залдан жана шыкып, поезка карай 6ip жас эйел жупрш келед1 екен... Eni колында eKi улкен чемодан, буйра кара шаштын арт жакы кетершкшреп кеткен, эйел жупрешн дейдк з1лдей чемодандар ж1бермейдь Денгелене бггкен ек1 иык салбырап, жщ1шке бел1 y3i- лш бара жаткандай, кара кездершде коркыныш пен са- судын елестер! бар. Сулулык ажары ешуакытта сынбау керек. Мен вагон- нан cenipin туст1м. Поезд женелш барады да эйел ка­ лып бара жаткан жайы бар... Акбота муны он жыл тупл жуз жылдан кешн де умыта алмайтынын жаксы бшем, 6ipaK мен окаи карака- ным жок. Поездан калып бара жаткан эйелге жуг1рд1М, «Кудай e3i кеппрер», 6ip кез1м кызымды 6ip шалып кал­ ды б1лем, эйел1м кезге шалынкан жок. Ж упрт келгеи бойым эйелдщ чемодандарын жулып алдым да, поезка карай кайта жупрд1м.. Элдекандай кымбат жупар Hici мурныма 6ip согып erri. •• Эйел уппн тым катты куанкан да KayinTi екен, ауы- рынан женшп, енд1 жупре женелер деген эйел: — Ой! — дед1 де тура калды.

ЖурШ13, жупрМз! — дед1м мен OFaH деюрлеу турде. Осындай кысылшан устшде де эйелдш еркелеуге хакы^ барын мен кейш ангардым. Эйел эрине, екшнп рет зеюп калуды кугпрген жок. вкшес1 6ip суйем сур туфли киген эдем1 аяктары 6ip рана кылан eTTi де eTin бара жаткан оныншы вагонге KapFbin KeTTi. Мен ше?.. Мен он тертшнйге эрен шкпм. — Эулиеата... телеграмм,— деген Акботанын даусы есплдк Бадырмады демесен, жайдары шыккан дауыска уксамайды. Нарыз кулактан Kipin, бойды алар дауыс... — MiHe3in белгш едк 6ip жерде поездан Tycipin ал- масан кайтсш!— деп ойладым мен. Паровоз буйра кара жалын ею жамбасына кезек тас- тап, жуйткш береди — Акбота рой, ендш жылап та ж1бердк— деп ойла­ дым... Ойына осындай 6ip аяныш алсан, кунэл1 кешлдщ демдегендей болатыны Яа бар емес пе, поезд узаран са- йын мен де тыныштала берд!м...~ Эйел аты Лида Николаевна Зеркельская болып шык- ты. Онын поездан калып коя жаздаранына epi кшэл1 екен. Мынадай керкем эйелдш epi кшэл1 болып шыкка- нына вагондары еркектердш бэр! де куангандай мшез керсетп. Ек жшшкелеп айткандары: — Болады сондай 6ip уст1рт еркектер...—дести Лида api суду, api суйюмдк езш e3i эсем устайтын жан екен. Батыл калжыкга Ж1бермей, сыпайылыктан ар- рынын 6ipiHe де жакындатпай сейлеседп EcTi де, керген- дй акжаркын да устамды эйел екеш байкалады. Керкем эйелге керект1 сулулык бейнелердщ басы тугел косылеан да, сулулыкты бузатын бейнелер a3ip жуыспаран. Лиде­ ра кызыру керек, курметтеу керек... Эйелге бакыт аздык та етпейдй кептш те етпейдп Лида бакытты эйел сиякты Лиданын бабы киындау кершген сон, вагондары ер­ кектер онын ерш cbiHFa ала бастады. - — О Heci екен, eKi зшдей чемоданды e3i кетерш экел мес пе? Мундайды 6ipiHuii рет керш турган болармыз... Лиданын epi шаруакор адам, езше барынышты база- дан 6ip-ep жэшж epiK-Mefli3, алма экеле коймак екен, ул- ripe алмапты: колын базара батыра салып жатканда по­ езд MiHe журш кегп... Лида келш орналасканша 6i3fliH вагоннын iuii ко- ныркайлау еди Лида келюмен тэртш орнап, вагон iuii жаркырай бастады. Барлык еркек жарты сагаттын imiH- 202

де кырынып-кшнш, коридорра шырып, Лиданын кезше шэлынрысы келетш сиякты. Элде кызранышты кез солай андай ма екен?.. Менщ кернйм кумш сакал профессор рана бул алекке тускен жок. Вагондагы эйелдер сыншыл-мшнпл кездерш Лидара 6ip-6ip кадап erri де, ун-тун жок eciKTepiH жауып алды. Лида ен алдымен б1здщ купеге келген. Алрыс айтура мундай шебер болар ма, уйш тастады. — Алдымен, журш бара жаткан поездан каргып ту- cin... Одан кейш жупрш келш, ем ауыр чемоданды жу- лып ала сала поезга кайта жупрш... Мен 6api 6ip калып коя жаздаранымда нэрыз еркекше 3eKipin ж1берш... Кыскасы мен мардамсып кызара берд1м, баска ер- кектер корлана бердк Ажарлы эйелдер курортка жылында 6ip барып турма- са ажары сакталмайтыны белгш, Лида курортка кетш бара жатыр. BipaK Ленинградта шешесше сога кету ке- рек, уакыт аз калган. Егер бул поездан калса, келеа дуйсемб! кун1 рана журе алады. Онда не курортка за- кым келедн не шешесше бара алмайтын болады. Дэл бугш Лиданын кезшде менщ алдыма тусе кояр еркек жок едк Аласалау да кара домалактау болганым- мен осы вагонда ен кезге тусер адам ез1м рана сиякты сезшемш... Акботанын «Эулиеата... телеграмма» деген айрайлаганы eciMe тусе калганда, эшейшдеп момакан калпыма кайта келемш. Сонымен узай бердш, узай бердш... Поезд Эулиеатага токтаганда: — Болат Сералин деген мм? — дед1 кондуктор. — Мен,— дед1м, 6ip бэленщ келе жатканын сез- гендей. — С1зге телеграмма бар... — Катты ceric болар...— дед| Лида Николаевна ер- келей кулш,— Эйтеу1р уйге кайт демес, езгенщ бэрш айткан болар... — Ие, Акбота тартынбапты да 1рмлмептк.. — MeHin epiMe ж1берген телеграммам да д эл осын- дай ед1,— дед1 Лида. — Бул жешнде эйёлдердщ MiHe3i уйлес келетш бол- Faiibi да... — MiHe3i FaHa емес... Лиданын жауабы сркектерд1 тагы 6ip кантарып тас- тагандай болды. __ 203

— Е... осындай жан ба едщ?..—дегендей, эрюм ор- нын тауып жайына кеттй Тек, ертенше FaHa эртурлi ой- ындар басталып, профессордын тыншы кашты бтем, Лн- дамен орнын ауыстырып баска купеге Kerri дс, б1здщ ку- пенщ weci Лида болып калды. Омык бтмейтш ойыны да жок екен, купедег1 жаидар кенелт калдык. _ .Орынбор таны эдем! атып келедк Солтуспгш кек тор- FbiH орап алыпты да, тан салкын жешл FaHa ескектеп тур. Меи тун бойы уйыктай алмай шырып ед1м. Жасты- гымныц астында жаткан Акботанын телеграммасы ба- сыма оттай ыстык Tuin, уйыктатпады. Кшшескен кеп паровоздын imiHe де Kipin кегпк, поезд да тура калды — Орынбор екен. Лида Николаевна акырын FaHa купеден шыкты. Устшдеп Ташкент ж1бег1 акырын FaHa судырап есшегендей болады. Орынбор мен1н жаксы керетш калам. MaFaH ол мэ- денйет cciriH ашкан кала. Эттен, не тун смес, не кун емес, каланы каз1р кере алмайсык. Тун болса Орынбор- дын миллион шамы жаркырап, ойды-кырды алып жат- канын корер едщ. Кун болса, сонау-сонау калын TOFafl- дан бастап, езеннщ жагасындагы б и т уйлерд1 cy3in eTin, «Керуен сарайдын» кара кошкыл тартып жаткан бак- шасын керер едщ. Ka3ip онын 6ipi де кершбейд1, тан буалдырына оранып туркан каланын тек демалысы Fana сезкпедь Окушылык, дэу1рдщ imiHe кайта баткандай, сол кезд1 еске алып, вокзалга терезеден карап, козгалмай жата берд1м. Лида Николаевна асьшыстау к!рд! купеге. Элденеге алкынгандай кершдй — Ci3 ояусыз ба!.. Мен кандай кауын Kepin кайтка- нымды бьпсещз!.. 0м1рде eKiHmi рет кездесер нэрсе емес!.._ дед1, тез-тез сейлеп. Муны айтканда устамды Лида Николаевна e3ine 83i уксамай Kerri дерлж едь — Ие, не KacneTi бар екен? — Мен кетере алмаган кауынды кандай дер ед|- Hi3? — дед!, Лида. — © з^здей болтаны да... Шаржоу кауыны тырар^ — Сураманыз дей!м... Кетере алмадым... — Поезд канша турады екен?— дед1м мен тапя oip ерл т керсетюм келш. — Сепз минут турса керек... -

— Teri, ci3 квтере алмасты мен кетеру кудайдын буй- рыгы болар! — дед1м де мен устщп ролкадан тусе далдым. Тусе де калдым, уст1мде кшм жорын да сезд1м: ток,ы- ма майка, трус, аякта сандали, ycTiMfleri бар ылпам осы- ак екен. Енд1 кайдан шалбар Knin жатарсын, эйелд1 те- pic каратып койып, кшнш жатудын не лайыры бар? Жас- тык астынан акшамды алдым да жуг1ре женелд1м. Орынбор станциясында адам деген кумырыскадай кайнайды. Bipeyre соктыга, б1реуден урсу ecTin деген сиякты, вокзалдан егим. Менен баскалардын 6api де адам сиякты кшнген, адам сиякты салмакпен журш жатыр. * Барлык жаяудан басып-озып, «кек базарра» Kipin кел- сем, жанныц 6api 6ip жерге уймелеуде екен. BipiHiH кол- тырынын астынан, CipiHiH HeriHiH астынан деген сетлд1 сунги-жылжи, мен де iiUTepine KipAiM... Улкенд1г1 дирижабльдей десен боларлык, жолбарыс- тай тап-таррыл кауын жатыр журттын, ортасында! Кыр аркасы кыртыс-кыртыс, eiri 6yfiipi таррыл ала, журт тан- данумсн тур. Сатушы эйел койдын кунын сурайды. Ба- сын шайкамаран, тандайын кагып танданбаган 6ip жан жок- Касында жаткан баска кауындар карранын жу- мырткасындай рана кершедк не болмаса осы улкен ка- уыннын балапандары сиякты. Сураганын берд1м де ка- уынды ала женелд1м. Вокзал алдыидары юшкене бакша таныс болатын, по­ езд тосып келенкесше талай саялайтынбыз. Мен сонын касында азырак аялдап, кала жакка кез салып ед1м, таныс кала м ет алдандырып калды. Рабфактын барлык окушылары мен окытушылары да еске тусть «EKi Пи», «Ниютонсыз не болар ед1к!» деп аталып кеткен окыту- шыларымды еске алып, «Мукаммен» атанган кузетоп шалды да сарынрандай болып турраиымда уакыт та жылжып ете берген екен. Онын устже вокзалда мешн кауынымды танымайтын 6ip адам болсайшы! — Апырмау, шын-ак алганыныз ба? — Муны кайтпеказ! — Есалан емес не едвдз! — деп, эрюм 6ip ток- татты. Есалан екешмд1 neppoHFa шыга келгенсш б ад м : по- сзым кет!п калыпты. MeHi мазактагандай, узап кеткен поездыц куйрырындагы кызыл оты жылтырайды. Тым 205

болмаса, «Кап!» деп санымды 6ip сорып калуга колым да бос емес, анырып калдым. Элде гана б1здщ поезд тур- ган жолда енд1 Ашхабадка баратын поезд тур. TeMip жол кызметкер!н1к 6ipi жакындап келш: — Азамат, мына куйвдзде мундай журт ж урт жат- кан жерде туруга болмайды,— дегенде, мен де eciMfli жинадым. Уепмде сыпайышылыктын i3flepi аздау екен. ©31м жаланашка жакын, кос колдап кушактап алган улкен кауыным бар, калдым да койдым... Станция бастыпл маган тым-ак тепле карады. Ба- сымнан аягыма дейш, одан ерлеп кайта жогары карай 6ip карап erri де: — Сендейлерге жэрдем 6epyi*e мшдегп еместн. Мен ол ушш отырраным жок бул жерде... Кезекте турып би­ лет алыцыз да, тез!рек женелщз!..— дедк барынша сал- кын шийнмен. «Женелтоз!» дегею, женелмесен б1рде- меге ушырайсын дегендей шыкты. — Жолдас-ау, жайымды керш отырган жоксыз ба?.. Кезекке туратын не кушм бар?..— дей 6epin ем, бастык телефонды колына алды. Мен жылысып uibiFa берд1м... Кауыны кургыр ею колды каусатып барады... Саяси бел1мшц бастыгы да кадагалап карады ма- FaH... Колымда eiu6ip документ1м жок болса да осы бе- л1м icTiK аныгына зешн салатын ед1 деп, мен де аузым- ды жаппадым: айта берд1м, айта берд!м... «Кудайдыц» дес 6epiciHfle бул ж1пт менщ кауынымды тани кету1 ка- лай! 9pi-6epi ундемей карап отырды да: — Мына кауынды алган жас ж1пт жулик емес... мен сенд!м саган... Енд1 ею сагаттан кейш Ташкенгпн жедел журетш поезы келедь Алматынын почтовый поезын бес сагатта куып жетедк Орналастырармын... Оган дейш журт кезше туспей, тайынкырай журерсщ,— дедг Мырс eTin кулш ж1бермегешмен iuiiHeH сакылдап кулш отыр- раныц да байкауга болатын едь • — Шрак, есшде болсын, Ташкент поезы Алматы по­ езын куып жететш станцияга Tycin калуын керек. Мен шыга салып «Жана Сергеевка» станциясына те­ леграмма берд1м: осылай да осылай, нэрсемд1 поездан TycipTe кермеюз. Ташкеннш тез журетш поезымен куып жетемш. Бул телеграмманы вагонда кетш бара жаткан Зеркальская деген эйелге керсетвдз,— дед1м. Ауыр кауын eKi иыкты салдыратып барады. Отыра калып жейш десен, уш кун жесен де тауыса алар емес-_ 206

cm. Ецшм сатып алрысы да келмейдк Кауынды кушак- тап журе беруден баска шара калган жок- Успмнщ^жа- ланаштыры кайдары кезге барып туседк BipHeuie уйсш- куйаздер касыма келш, иыктан карып калып, мен тусш- бейт1н жанылтпаш тшде б1рнеше сурау да 6epin калды. Эрине, мен олардын куткен «азаматы» болып шык- падым. Сонымен, кэдуьлг1 журттан окшауланып, уйаз-куй- с!здерге косыла алмай, кезге шыккан суйелдей жалрыз канрырдым да калдым. Адам аз журетш кешелердщ 6ipiHeH 6ipiHe Tycin, ка- ланын как жартысын шырк айналып, «Керуен сарай- дын» калык бакшасына KipfliM. Кара еменнщ бауырына кауынымды койдым да, калып кегалга аунай кегпм. Шабылмаган шептщ Hici мурнынды жарып барады, жа- ным жай тапты да калды. Teri, поездан калып койранда, кершп жататын бакша кездессе, поездан калганыц ока Акырын Рана сыргып келш, Ташкеннщ жуйрж поезы токтады. 0нкей ак кшнген, кунге куйген карасур ж!г1т- тер мен тобылры торы эйелдер шу етш поездан тусш вокзалга xcyripin Kipin жатыр. Саяси бел1м бастырын алыстан торып, таса-тасада мен журмш. Bip сэтте ол поезд бастырын устай алып, алыста журген меш нускады. «Ада кет!» деп турганы анын.. Поезд бастыры кара кек муртын тукситш кенбей тур. Эрен дегенде меш жалгыз саусарын шошандатып ша- кырып алды да езшщ купесше Kipri3fli: — Шырып журме! — деп сыртымнан б е к т п к е т . Поезд калай сыргып келш токтаса, солай сыргып коз- галып та Kerri. Вагондардьщ соктырып-кактыкканы бай- калган да жок. Мен купенщ iuiiH зерттеуге KipicriM: шш- кене стол устшде кара мужык трубка жатыр, олай бол- са, купен1н neci ойланып отыруды жарататын адам болу керек, зам ен и л де болуга THicTi. Стаканга ак гулдер салып койыпты, бу да жаксы Mi- нездт белпск М ент кауынымнын журткасы дерлж 6ip- eKi кауын жатыр... Осыны ойлап отырранымда купенщ Heci Kipin келд1 де: 207

— Жолдас, кай жердшсщ? — деп сурады. «Жолдас» деген адамды тез жакындастыратын сез ауызынан шыккасын-ак, эцпмем1з уйлесе кегп. Мен адам атадан бастап тусе калдым да, дэл Ka3ipri кунге дейшг1 барлык тарихымды сейлеп берд1м. MeHin энпмем шалга катты унады. Scipece кауын жайындагы энпмеге шеп каткандай кулдк — Тиме KaybiHFa, жетшз эйелще! — дедк ©йткеш мен эйелшмен кетш бара жатыр ед1м дегенмш. Кейде 6ip кунэаз энпменщ манына да жолагын келмейтш эдет бар гой, соны icTen ед1м. — Сибирьде туган екенсщ гой... Сибирьд! жаксы 6i- лемш. Bip кезде Корган манайындагы казактарды да жаксы бшетш ед1м... Конак жай келетш едк.. Жарайды, дем ал, жегщ келсе менщ кауынымды же, езщдшн жа- рып журме... Журттын кезше тусе берудщ де лайыгы болмас... Уйыкта, поезынды куып жеткен жерде оята- мын вз1м,— деп шал шыгып Kerri. - Азырак газет окып жаттым да уйыктап кегпм. Сол уй- ыктаумен «Жана Сергей» станциясынан да етш кетш- пш. Ол станцияда нэрсемшн жайы не болганын 6wyiM керек едк оны ierefl алмаганым Fofi. — Тур балам, тур... Алдагы разъезде сенщ поезын тур дейдк— деп шал оятканда басымды кетерш алсам, кун енкешп калган екен. BipaK, бул разъезге мына жуй- piK поезд токтамайды, алдагы станциядан барып тусесщ де,— дед1 шал. — Амал не... — Дегенмен поезынды керш ет... — Жаксы отагасы. Мен терезеге кадалдым. Паровоз разъезге жакындай боре кэдушп «Жолымды босат!» дейтш айгайга басты. Кауынымды кушактап мен де терезеге кадалдым, паро­ воз' журюн жазган жок — Алматы поезынын касынан су етш ете шыкты. Енд1 меи озып кегпм, менщ поезым кешн калды. — Ока емес, алдагы станцияда кутш аласын,—дед1 шал меш жубатып. 03iH артта калганнан Kepi поезын артта калганы жаксы эрине. Артта калган жаксы болса, поезда банкап KepciH енд1 деп, мен де кетш барамьш. Таргыл кауын касымда, не уайымым бар? — Ал, карагым, енд1 туе. Bip жарты сагат кутерс1Н _ 208

поезынды! —дед! шал алдагы станцияда мешмен аман- дасып жатып.— Эйелщ де куанып калар... KiM куанатыны ез1ме мэл!м — кала бардым. Бул ул- кен кала емес, мундай жерде кысылмай-ак журе беруге болады, жаланаш екешм еаме Kipin те шыккан ж ок - Кауын жайын cypaFaH адамга: — Бул 6ecTi кауын, муньщ SKeci елуге келш, шешеа отызра келш едн.. Былым орындарына экетш бара жа- тырмын... деймш. Bip кезде мешн поезым да келд1-ау жылжып. Ешнэр- се кермегендей, аярымды салмакпен басып, кауынымды кушактап мен де келд1м вагоныма. Бесшил вагон ез ушмдей елестед1 кез1ме... BaroHFa Kipe бергешмде: — Азамат, кайда барасыз? — деп кондуктор эуел1 бажылдап калды да, артынан таныды бшем,— апырм- ау, ci3 бе едщ!3, бул калай? — дед1 саскалактап.— Жу- periM су ете тустг — Иэ, мен,— деп ез1мшн тертшил купеме жакындай берд1м. — Ау, норсёшз кайда? — Осында, орнында болар. Вагон imi! — Болат келдц Болат келдк— деп шу ете калды. Жалгыз-ак купеден жупре шыккан Лида Николаев- нанын ажары сынык екен. — О, жасаиан-ау! — дед1 Лида Николаевна,— ci3 ба­ ла болып кеткен!н!з бе, нэрсемд! туарте KepiHi3 деп те­ леграмма бергешшз не?.. Нэрсешз 6ip станция кейш калды... — Тушрте кермешз деген шыгармын? — Жасаган-ау, не дейдП TycipTe Kopini3 дегешшзд1 6opiMi3 окыдык кой осында! MiHe телеграмманыз... — Ока емес...— дей салдым енжар дауыспен. Лида Николаевна ез колымен жинап турып, мешн нарселер!мд! кырык километр кешн калган станцияга тапсырып кеткен екен. Бул жай маган да окай тигеи жок, Лида жылардай халге келдк Эйел ренж1се кандай киын, мен онын кеншн кетер- riM келш: — Ока емес, Лида Николаевна... Мына кауынды сый- га тартура руксат етЩз,— дед!м, керсендей Fbin алдына кетерш окелш.

Лида кауынды алудын орнына, KapFafi бастады: — Бар пэле осы кауыннан басталмады ма! Алмай- мын бул палет. Арам болсын ауызга салсам,— деп, жуымады. Поезд тары да женелуге калды, коныраулар K,aFbi- лып жатыр. Кауынымды кушактап, вагоннан шыктым. Лида Николаевна коштасура эреи-эрен гана жарады: — Кош болыныз... Бар айып менде...— дедк Дауысы мунды шыкты. Кондуктор басын шайкап: — Ci3fli не айналдырып кетп e3i... Орныкыз болса анау, бос кетш бара жаткан,— дедг Мен де мунайдым. Станцияка зыркырап келin жешл машина токтады. Ею адам сеюрш тускен бойы жумсак вагонга каргып MiHAi... — Bipeyi мен1н орныма мшедьау...— дед1м iiuiMHeH капаланып. Бул эрен шыдарлык хал болды, амал не кенбеске!.. Поезд журш кетт1... Машинадан шофер тусш, буы буркырап, eHTirin турган машинасын карай бастады: ре­ торсии байкады, моторын актарды, содан кейш маши- насынын астына Kipe бастады. Мен шофердын касына келт: — Бул KiMHiH машинасы? — дед!м ауызга не туссе соны айтып. — KiMflini болушы efli — MeHiKi! — дед1 шофер. Шофер сезге шкпрерлштей еюнпй сурау табылмай калды да, мен терк айналып журю кегпм. Е н дт ойым кезекке турып билет алып, артта калган нэрсеме оралу. — Чудак!— дед1 шофер.—Машина юмд1ю деген де сурау бола ма екен?.. — Неге чудак? — деп мен артыма карадым. — Енд1 не деу керек? — деп шофер басын кетерш алды да, мешн кауынымды керш, эуел1 кудайды 6ip бок- тап ж1берш, содан кешн: — Мынауыц немене e3i? — дедк — Чудак! — дед1м мен де — Кврмей турмысын? Ка- уын емес пе? Шофер кулш ж1бердь — Кауын дейан бе? Неткен кауын бул? — деп ка­ уынды колына алып, салмактап, тандайын KaFbin, жа- зыксыз кудайды TaFbi 6ip боктап ж1бердк Мен OFaH кауыннын бар ем1ртарихын айтып берд1М. 03iMHiH ерл!г1мд1 де жасыргам жок. 210

— Бес жасар кауын дейдН — деп жиналган журт та калжын энпмеге араласты. Непзшде шофер деген аккещл келедг — Апырмай-э!.. Поездан калабардым деймнпн! Ка- уын-ак екен! Муны арнаган эйел де айта калгандай шы- гар! -—деп, менщ энпмемнщ барлык буге-пнгесше сун- rin Kerri, мен де эцпмеш бояй бастадым... Кей жер1 ки- ыспай кет1п бара жатса, шофер e3i толыктырып ж1берш, кей жерш уст1рт айтып бара жатсам — токтатып, кайта сурап, uiecTi де Kerri... OFaH ерекше унамаган адам Ор- ынбор станциясынын бастыгы болды. — Сондай 6ip бюрократтарды тымпиып отырран же- р1нде желкеден келш перер ме ед1 десейшП Тарыккан адамга жэрдем бермеу деген адамшылыкка жата ма екен! — дед1 6ip кезде еюлент. Менщ куткешм де осы efli, шап берд1м: — Желкеден келш перу менщ колымнан кайдан кел- ciH, барлык жэй осы, KefiiH кайтура тура келш тур,— дед1м. — К,алай кайтпаксын? — Калай кайтам, поезд KyTin журмш... Машина бол- са, орап кайту окай болар едй.. Шофер ойланып калды, мен сейлей берд!м. — Машина кымбатка тусед! Foft...— дед1 шофер. — Каншара туссе де сез бе екен! — Елу сом... Кеп емес пе? Бул ол кезде жарты айлык жалакы рой, лаж канша, шешшген судан таймас деген: мен уакытпен, алыстык- пен тай-таласка бел байладым. Женим келдй — Экел колынды! —дед1м шоферга. — Экел! — К,айтадан осы поезга жетюзш саласыц Foft? — Жетюзбесем элек болып кереп не? Кызыры бо­ ла ма! — дед1 шофер. Екеу1м1з кол алыскан бойы машинара юрдж... «Газик» оррып женеле бердй Дала жолы кандай жа- зык, 6ip белдщ шанын 6ip белгекосып, машина ушып келедк Будактаган шан узын куйрыктанып бушл 6ip поселкелерд1 жауып тастап барады. Шауып келген ит келденен косылранша, машина поселкенщ арры шетше шырып та калады. EcKi TypiH буза коймаран кшкене по- селкалар 6ipiHeH сон 6ipi артта калып жатыр. Ак бал- тыр кайындар, укщей кулпырран кузп eric батар кунмен 211

мын кулпырып, алтын тешздей жайкалады. М етц ал- дымда децбекшш кауын да келедц Bi3 жиырма минуттьщ шшде артта калган станцияга келт жеттш. Станция бастыгы — нэрсе менш дегешме сене алмай кеп айналдырды, Аятында чемоданымды аш- кызып шшдеп нэрселерд1 6ipiHeH сон 6ipiH этап илан- дырдым. Шофер тамаша ж т т екен! ЭнНмемц басын мен бас- таганмен аягынын эдем1 6iTyi езжщ колында екешн сез- ген сон окирэнын желдей ecin, жедел журуш кушейтша келгендей, машина тары да боздатып женеле бердц Кеш- Ki жел ескектей сорып, кещлдеп уайымнын бэрш emipin экеткендей. Тан атканнан 6epi корген кедергМн 6api осы екшнмен элдекайда алыстап артта калып барады. Машина жур1а, мотор куш, жел екшш, 6spi 6ip куй, 6api алра умтылудын жыры сиякты Рана сезтедГ Шофер да уакытпен, алыстыкпен алыса тускендей, машинаны уш- ыртып келедь — Куып жетем1з де, басып озамыз! — дейд1 шофер, машина тары 6ip оррып кетедь Каз1р кун1 откенмен «Газик» те 6ip тамаша машина едГ Кейде саратына жуз жиырма километрлш ушкыр-- лыкты альт ж1беред1. Дэл осы жолда адамга кандай ушкырлык керек болса, соны алрандай жайы бар, ecin келедк Сай ма, кыр ма, жыра ма, бэрше де табаны тимей келе жаткан сиякты. Bi3 элгшде рана аттанган станциямызга кайта ора- лып келгенде 6ip сагат та еткен жок екен. Бул станция- дан жиырма километр узап шыкканымызда шофердщ Tyci бузылып KeTTi. — Маскара болдым,— дед1 шофер, машинанын ДзгГ нж тарткандай болып. — Не болды? — Май таусылып барады. — Енд1 кайттш? — О з д т калтанызга тусем1з де! — Тусешк! — Осыдан жиырма километр жерде трактор колон- пасы бар... Сонда барып бензин сатып аламыз да!.. — TyciHfliM. Тарт! — Б1рталай ак та шьтады эрине... — Тарт! • 212

Bi3 трактор колоннасына келгенде кун де уясына ко- нып калган едк Алыстагы кара ормандар кекжиекке ко- сылып, айналанык 6api коцыр тартып калды. Беденелер FaHa анда-санда 6ip ундесш калады. — Жауын! Жауын! — деп aFarn басында топ-топ кар- галар отыр. Машина колоннага келш прелдк Б1з бензин алып трактор колониасынан жеиелгеиде карацры тун оранып та калды. Машина тары жуйткш келед1. Уакытпен, алыстыкпен бэсеке кайта басталды. Квйлск пен шалбарын кайта киш алган жаска егес-ере- гестен кызык не бар, улкен 6ip бэсеке куйте балкып ке- ле жаткандай. — Жете\\йз! Басып та озамыз! — деп шофер да кызып алДы. Алыстык, жаяулык корлыгын кеп керген казак бала- сы сол корлыктан мэнгшк 6ip Kerin алып келе жаткан­ дай. Кундш жолдар, айлык жолдар сагатка сыйып жатыр! — Айдай бер! . Шофер машинаны уршыктай утрдк Прожектор кара тундр как Twin машина жана кызгандай куйындатып Kerri. Bip жарым caFa-гтан кейш, ашык далада поезды тары куып жеттж. Барлык вагондардын жарыгы самаладай болып б1здщ жолга Tycin келед!. Терезеш ащып салкын- дап TypFan адамдардын 6api де Kepinin тур. Жумсак ва- гонныц терезесшен де б1рнеше адамдар карап тур. Мен Лида Николаевнаны танып: — Bi3flin купедег1 эйел анау TypFan! — дед!м шо­ ферга. —. Касында турган б1здщ кожайын,— дед1 шофер. — Meiiiii орнымды сешц кожайыныц алып койган скеп гой... — Окасы не, онын машинасын ci3 де Minin келеаз Foii,— дед! шофер меш жубатып... Содан кейш: — Поездан озып кетешк. Машинаны танып калар,— дедк Bi3 !лrepi KerriK, поездан бурый алдары станцияга ба- рып, буфетке юрдж. 213

— Таныскандыгымыз ушш,—деп 6ip-6ip бокалды ау- дара салып, ауыздан сушстж те айырылысып кеттж. Адырын жылжып мен[ц поезым да келш токтады. Чемоданымды кетерш мен де жумсак вагонра карай аян- дадым. Eui6ip кейктж кермегендей, аярымды пан басып вагонра Kipin келд1м. Вагон iuii тары шу ете TycTi... — Болат! Болат!.. Тары да Болат!.. — Апырмау, кектен тустщ бе? — EKiHmi рет калай куып жетт1н поезды? — Ekihuii рет тары алдымыздан шыктыд ба? — деп кондуктор чемоданымды ала берд1 колымнан. Енд1 6i- реулер OFaH,— орнын ез1не бер! — деп жатыр. Мен ешк1мге жауап берместен Лида Николаевнара келд1м де: — Мына кауынды енд1 де алмас па екеназ? — дед1м. Лида Николаевна кауынды кушактай алды. Ол api сулу, api ecri эйел ед1, жан ашыры келгендей куанды. Кауынды сол тун1 жайласып болган сон жардык.

Саз ж о ц со н ы ц i3Aepi Жатар алдындары желшнкке мен ылри сарат он 6ip- де шырамын. Осы кезде рана дабыр-дубырра толы мазан шак аякталып, журт аягы сирей бастайды. Жанталаскан жастар жосыны тыным тауып, еншм ceHi кагып та кет- пейдь буралкы-бейпш сездер де еспмейсщ. Тау койнын- дары каланын ecneci шарын тынык ауасы да осы кезде тазара бастайды. Кунделпш эдет1м бойынша карсымыздагы бакшага келсем, сескене коярлык бейсауат адам байкалмады. Кала бастыгы к,атал деген к,ауесет тарай цоймаса да, зан, цаталдыеына суdam n, эдетте журетш жерлер1мнен узан,- к,ырап та кетт1м. Тугел тулей коймаган кузп бакша жа- пырак канаттарын су-су алкшеп, ауаны тез тазартыпты. Аз рана кырбык кар тусш, асфальт бетше ак дастархан жапкандай екен. Адам серуендейтш жвдшке жолдар ак жолактанып, узарып кеткендей сезьпедк Кенш жецкшс- терден кала беретш кокыр-сокырды да жана жауран таза кар жаба кетшть Бакшаныц тап осындай таза 6ip ша- Fbi адамнын бойын Faua емес, ойын да тазартып кайта- рады: тазалык-тазалыкка, настык-настыкка шакыра- ды да. . Серуен жолдарынан аз рана калтарыс туратын ресто­ ран тусынан ете бергешмде, осылай карай баяу аяндап келе жаткан эйел кез!ме туей. 1з Kecin журген аншыра усап, анда-санда томен карап, к ш р т калып келедк Жа- кындаса келе тани кегпм. Нэзжен екен. Мен оны корме- гел1 коп жылдар етсе де, б1рден таныдым. Сунгак денел1, сулу емес суйшмдк уян емес ашык, ордан емес эдепт1 болатын. Кыз мшезжде уяндык пен здеп 6ipre кездессе

6ipiH-6ipi жасырынкырап турады да, ашыктык пен абай- сыздык 6ipre кездессе, 6ipiH-6ipi асырынкырап турады рой. Нэзжен ондайдан аман, адамга ак жаркын шырай- мен, калткысыз сешммен караушы едк MeHiH eciMe оиыц сонау жас Ke3i, сол кыз MiHe3i тусе калды. Bip сэт сол кыз Нэзженге кездесш тургандай болдым. Осындай таза кунде coFaH кездескешме куанып та кегли. — Апырау, Нэзшенб1сш? Кайдан, калай кездеслк!— деп, апалактай амандасып, мен колымды бурын соз- дым. Саусактары жумыр да балрын болушы едк енд1 * eflayip ыскаяктана бастаран екен. К,олы сушкл де су- ык тидь Бардын жупыны кшнгеш де, жоктын барша кшнгеш де белгш турады рой, Нэзженшн турмысы коныр-тебел екеншп байкалады. BipaK капел1мде аузына тусе кой- майтын бауырмал сездер тауып, амандасканына кара- ранда, бурынры ак жаркын мшез! калпында сиякты. Нэзженшн алдында мен бурын да абыржыцкырап калушы ед1м, сонын салдарынан эл1 де арылмаган екен- MiH, еш ауыз сезге келмей-ак, ен 6ip сурамасты сурап калдым: — Балан есейген шыгар? — дед1м. MeHiH бул долацдырым Нэзженшн кеншне еш 6ip- дей жаракат салатыны даусыз. Ен алдымен, алты-ак ай отасып, ушты-куйл1 айырылран жарын — Жантасын есше туаредг Ешннп, амалсыздык кыспарында косылса да, Ka3ipri жолдасы Айдарбек болгандыктан, бурын аралас- кураласы бар дос-жарандарынын шеттеп кеткенш eciHe туаредк Нэзжен yuiiH мунын eneyi де есшрмеген, епз- ег1зек жаралар. Сурауын сурап калсам да, ез1м кысыла бастап ед1м, Нэзжен кысылмай жауап бердк — Сеймжанды айтасын рой. Б иыл окуын 6iTipin, Ал- тайра кетл. Бойшан да иыкты жжгг болды. Аумаган Жантастын езП — дедк Эуел1 азрана реназдеу шыккаи дауысы сейлей келе ажарланып кетл: api алрашкы ку- jieyiH, api алрашкы баласын кез алдына экелш турганы сезшедк Сол eneyi жайында FaHa сейлесша келш тур. MeHiH ойым да 6ip кездеп ен кад1рл1 жолдасым Жантас- ка ауысты. — Ол 6ip дарынды туран жжгг едк Орта, жогары мектеп- тердщ екеуш де ойран-боткасын шырарып, ершн б тр - ген кен инженер! болатын. Онын ен алеаш жазган «Ал­ тай кендерЬ деген екбегше «Алтай поэмасы» деген ал- ,

рысез жазылып едк Ka3ip Жантастын ©3i де жок. Алтай поэмасы да жок. Ана 6ip жылдары eKeyi 6ipre туткында- лып Kerri. Жантас «барса келмсстен» кайта алмай, 6ip- жола жогалды да, енбектер1 енд1 рана басылралы жатыр. — Кызык жардай кездесе беред! екен, Жапгебек... Сейм Алтай комбинатына, баяры экесшщ орнына алы- ныпты,— дед1 Нэзжен. Мен куттыктаи колын кысып ед!м, жакагы eni арада колы жылынып кеткен екен. Жантастын Алтайра аттанар куш Нэзженнщ есшдс OMip бойы калар каралы кун едк Жана рана косылран eni жас барлык ой-жзГерш epicTi ецбекке арнап arraiiFa- лы жатканда Жантас усталды. Канын 1шке тартып сур- ланып алган, eni ж1ггг Kipin келд1 де: — Жантас Асылбеков, журМз! — деп eciKTi нускады. «Халык жауы» деген сумдык свзбен келщ турран eKi ж ттк с карап турып, ез халкыныц досы кандай болаты- нын б1лмей калуга да болатын едь Сур кишген, канын 1шке тартып алган cipiHKi сурдын eKeyi де ыскырынып тур. Bipinin он жак бетшщ томпарынан бастап миыкты- рына дейт ыры-жыры безеу — эдеш басылган кара тан- ба ма дерсщ. EKiHuiiciHiH бетше карап, адам жузшен еш- 6ip i3ri cana-ce3iMHiH санлауы байкалмайтынына танкал- рандайсын. Бул eKeyi вз кызметтершщ елдж мэнже 6ip жола Tycine алмай койган сонау Шынрыс хан заманын- да тамукка алынып, Ka3ip содан шырып келш т'уррандай, тым жат едн Кездер1 кыдыра жортып, 6apiMi3fli де 6ip- 6ip TiiiTin шыкты: dipiniit квз1 кара тышкандай TiMicid- лешп келт Mcnin кек-ала галстуг1ме кадалганда, мен мойиыма кыл-бурау тускендей бультып KeTTiM. Безеу беттт eni кулагы да 6ypiciHKipen, элденеш тындай кал­ ган 6opiHin куларына усап, алFa карай калкия калыпты. Ол маган осы уйдег! барлык жаннын калай дем алга- нына дешн ecTin турран сияктанды. Жантас тесек-орын, шэрын Fana штапханасын будан 6ip-ep кун бурын Алтайга женелтт ж1берген екен. Жолга эз1рлеигеи ci<i чемоданды туткындаушылар иеамен 6ip- ге океткел1 есжке карай 6ip-6ip козгап койды. — Bip чемоданда эйел1мшц кжм-кешеп рана бар. 1<о- рщдер дс тастап кеттдер,— дед! Жантас. — Омы баргасын керерм1з Акты жасалады... Кет- Tiк! — дед1 безеу бет сур, eKi чемоданный 6ipiH колына ала 6cpin. 217

Мундай палет eni тугкл тусшде кутпеген адал жас. Жантас танкалгандай гама калпын керсегп, корыккан жок. Такданып жымиып эйелше жакындай 6epin ед1, та- Fbi жанагы безеу бет: — Кейш! — деп жешрш калды. Жантас зл1 де сол жымиган бойы токтап калды да: — Жолдастар, тарап кетпендер, мен каз1р кайтып келуге THicniH. Сез жок, Ka3ip кайтып келемш,— дедй Bi3 ш1м1зден рана бас изестж. Жантастын ак-карасы айкын-айкын туратын, адал карайтын кездер1 бшк те жалпак ак мандайлы, желкесь не тускен ipi толкынды кара шашы сыртка шырар eciK ашыла бергенде тугел 6ip жарк erri де жок болды. EciK 6ip зэрмен жабылды да, куларымызда таралы ат- тардын тапыр-тупырындай, тактайлы коридордьщ ды- бысы калды. .. Тер уйдщ босарасына суйенген бойы, катып калган- дай Нэзжен тур. Ky3ri жемштерден майысып турран узын стол — отырындар деп шакыррандай. Бокалдар куйын- дар дегендей болады. Столдык тер басына 6i3 экелш койран 6ip кушак гул езшен ез1 еншен айырылып бара жаткандай. Жалрыз гул емес, сол уйдег1 адамдардын 6epi де еншздене калыпты. Bi3 тез тарасып кетт1к, тым тез тарадык. Жантастын Ka3ip кайтып келемш дегенже ешшм де сенбептй Бул 6ip жаппай сешмпздж, урей мен кудж кезеш ед1 Foft, ен мен тустщ арасында туррандай Нэзженге кез киырымен эрен 6ip карап, айыпты адам- дай жылыса-жылыса шырып кеттж. Epmtiis коштаскан болып кыбырларанымен 6ip ауыз сез есплген жок. Нэ- зженнщ ен 6ip жалрызсырап турран кезшде жалрыз тас- тап кетт1к. Жасы aai жиырмага толмаган уылжыган жас жалрыз калды, жалрыз... Жантас ете 6ip yflipceK жан ед1, дос-жарандары кеп жиналган екем1з. Колы босамай, жалрыз Айдарбек кана келе алмаган. Жантас пен Айдарбек 6ip мамандыктын адамдары едь Айдарбек Алтай комбинатында терт жыл- дай кызмет icTen, ез айтуынша, бастыктарымен келше алмай, босанып кеткен. Ka3ip ол влкелж 6ip комитеттш ауыр eHflipic бел!мш баскаратын. Жантас Алтайга сол Айдарбектщ орнына ж1бершп жаткан. Егде тартып кал- ран инженер Алтай туралы Kefi6ip ойларын Жантаска e3i экелш бермек екен, дэл аттанарында келе алмай кал­ ды. Жантас осыган едэу1р кынжылып, ез1м кел1п алып 218

кетешн деп едь Айдарбек телефонмен — 6ip жерлерш кайта карап, ертеннен калдырмай почтака саламын деп уэде eTTi. Саясат пердесш жамылканымен, саясатка сия бер- мейтш жайларды туануке эйел ойы зирек келедк Мен уйге келш, эйел1ме Жантастын жайын айта бастап ед!м, ол кшрместен eKi Typai жорамал айтты. — Естчрсщ де б!лерс1ц, бул кылмыстан Айдарбектщ колы таза емес. Жантаска кандай бэле жабысса да Ай- дарбектен келдк Онын колы таза емес, таза емес! — деп ею кайырды да: — Ол кушшл адам. Жантас Алтай­ ка баратын болкалы ол жарылкалы жур... Жантас пен Нэзжен eKeyi тым бакытты жастар ед1 кой, тым жара- сымды ед1 кой. Б!разымыз сонысына кызыксак, ешй 6ipeyaep кундейтш. Кунпплдж экегп, кунпйлдж! — деп жылап ж1берд1 де, кшне бастады. Мен оран косыла да алмадым, карсы айтарым да болмады. Эйел1м тез шы- кып кетт1. Мен балалар катоктан кайтканша т ам жакпай отыр- дым. Егер Жантас сиякты KipuiiKci3 жасты да кунплл- fliK экетсе, адам санасынын ескеш коне? Айдарбек сияк­ ты инженер1м!з осындайка бара алса, ескен ел болканы- мыз кэне? Кой, бул кате болар. Ой барлап улпргенше ce3iMi куркыр алып-каштыка салып экеткен болар деп байлам жасадым. Сенбей жасадым. Карацкы уйде жалкыз ойка ор нэрселер туседь Бар- лык адам баласынын есшде сакталып калкан Варфо­ ломей туш кез алдьща келедк Адам журегше урей, сешс- пеу егшп жаткан куд!ктер балалап барып элдеюмнщ айбарына Tipeaeai де, туйыкталып калады. IUeuiyi жок, meri жок кеп урейдщ ортасында калкандай, езщ уйде, ойык туткындалып калкан. Шраздан сок эйел1м кайтып келд! де:— Сумдык-ай, Нэзженшн езш де шакырып экетштк Юм шакыртканын ешюм бшмейдь Eciri жабык тур,— дед1. Ei<i куннен 6epi тесек тартып жаткан эйел1м ол туки Kipnin какпай шыкты. Мен сыбырлап сейлеймш, ол кай- мыкпай, элдеюмге урса сейлейдй Ертешне, мен кызметке кеткенше, эйел!м Нэзженге I такы 6ip барып келд! де, езшщ катты абыржып кайтка- нын айтты: 219

~ Жангебек-ау, мына дуниен не болып бара жатыр? Мен тугше тусше алмай кайттым. Нэзженд1 кеше Ай- дарбек шакырткан екен! — дедк — Иэ? — дед1м мен де, тугше тусше алмай. — Алып калуга шамам келмедк Жантасты Алтайга халык. жаулары эдеш ж1берш жатыр eneli. ©зш бшесш, Алтай деген алтын кордамыз foA. Соны булд1руге ж1бе- pinTi. Мен эл1 Жантас ондайга араласпайды деп карсы- ласудамын. BipaK, материалы кургыр тым кеп екен...— депть — Эйтеу1р, ум1т бар дей' ме? — дед1м мен. — Нэзшен бала гой эль Сент кайтыпты,—дед| эйел1м. — Е, сенсш,—дед1м мен. Осыдан ею жума кейш Нэзшенд1 дэртерлер институ- тынан шьтарып ж1бергенш еспдш. Онын ертенше сол ею сур келш, меш де алып K erri. Ею жылдан кешн Нэзшен- HiH Айдарбекке косылганын ecTinTi энел1м. Содан былай карай Нэзшеннен барлык дос-жарандары кара узш кет- кен. Сол Нэзгкенге мен мше, 6yriH тунде кездесш тур- Алгашкы абыржуым басылганнан кейш, мен оган Кайда бара жатканын, не болмаса кайдан келе жат- канын сурадым. Жана.гана ажарланып кеткен дауысы кайтадан коныркайлана бердь Teri, мен онын нагыз ауыр жарасыныц аузын тырнап калдым бшем. Жангебек-ай, несш сурайсын. Мен сордан copFa ушы- рап журген 6ip жанмын Fofi,— дед1 Нэзшен, KypciHin калып,— Айдарбекп 1здеп журмш... Ол iiueTiH болган: кейде уйд1 тауып келе алмай, туш бойы кангырып журед1, кейде элде кай жерде кулап каладьт. Танер- тен пенсиямды алып келейш деп кетш едь эл1 уйге кайт- кан жок - Айдарбектш маскунем болып алганына мен тандан- ган жокпын. Онын болашагы сондай б1рдемеге апарып согарына эртурл1 белплер ертеден бар едь Шала окы- FaH кен инженер!, 6ip мекеменщ ewiipic бел1мшщ бас- тьты, iujKi ттерд1 баскаратын облыстык мекемен1н ендь pic жактарын бакылайтын адамы, ГАИ-ды баскарып Гаитанин атанган адам, жасы елуге жетпей-ак пенсио­ нер болса, ол журш кеткен буран жолдар да кез алдына келу1 мумюн. Сондай буран жолды адамнын кармагына шнш калган Ha3iкенге ашуым келе бастаганын сездш. 220

Ен ауыр жарасы осы болса, каттырак 6ip тырнап кал- гым келш: — Пенсияга uibiFyFa оран эл1 ерте емес пе ед1? — дед1м. — Б1ле тура сурасан да айтайын, ана жылдары кеп журтты жазыксыздан жазыксыз халык жауы eTin шы- раррандар бар емес пе? Айдарбек солардын 6ipi болып шыккан... Кейш пенсия 6epin, жумыстан босатып ж1бер- ген,— дед1 Нэзжен. Мен оны аз-ак шапалакпен тартып ж1бермед1м. Ерш- дер1м жыбырлап, кездер1ме ып-ыстык кан куйылып бара жатыр. Денем калшылдап Kerri. — Енд1 сен, Нэз1кен, ecTi Нэзшен, тун imiHfle сол маскунемд! 1здеп журсщ! —дед1м. Дауысым элем-тапы- рык шыкты. Нэзшен ундеген жок. Мунайып калды. Мен шапалак емес балтамен урранымды сезшд1м. — Жэ, 6ipre 1здешк. Кай жерден 1здеуип едщ? — дед1м. Екеум13 ресторан айналасын шарлап, кеп 1здед1к. Подвалдарра бардык. Базарра жакын 6ip подвал эл1 гумдеп жатыр екен. Нэзшен сонда Kipin шыкты да: — Осында болган екен, жана рана шырып кеттД ,— дедь Енд1 Нэзшен алдыма туст, толып жаткан ларектар- дын манайын аралатып экетть Элпде бакшада кездеске- шмде Нэзжен, i3 Kecin журген адам сиякты ед1, ендк кек базар мацынын калтарысына кептен кэшп адамдай, 1рюлмей шарлап кегп. Мен ере берд1м. Базардын 6ip бурышынан: — Ей, эйел! — деген дауыс есплдй Нэзшен де токтады, мен де токтадым. Брезент башлыры каба сакалдан басканын бэрш жауып кеткен енгезердей, зор денел1 адам 6i3re жакындап келт: — Онын кайда барып аяктайтынын б1летш едш рой, сулуым! Эуел1 сыйранша карынра куяды, сыймаранын койынра TbiFbin алып, бергкулак eKeyi 6ipre кететшш 6iayiui едщ рой, сен! Жуан бексенщ уйшен !зде! — дед!. Орыс адамында жалран сыпайылыкты керек кылмай, не- Hi болса да бадырайтып бетке айтатын 6ip мшез бар рой, мына каба сакал да соны штедй Мен Нэзшеннщ осын- дай сез естуге жеткенше назаландым. Нэзшен: — рах- мет,—дед1 де базар аланынан iiibiFa бердг ¥замай каланын орталырынан алыстап, каранрырак кешелерге шырып кетпк. Кала тугел уйкыра кеткен, 221

тып-тыныш. Анда-санда какпа астынан безшдей шыра келген шэушдек иттер рана мазалап кояды. — Е, мынау сонын i3i!— дед1 Нэзжен токтап калып. Асфальтты жауып кеткен кырбык карда ею адамнын i3i айкын жатыр. Eneyi де аяктарын суйрете басатын адам- дар сиякты. Екеушщ аяк кшмдер1 де тур-сидынан ай- рылган, мылжа-мылжа б1рдемеге уксайды. — Колтыктасып-кушактасып кетт бара жаткан тур- лер1н кермейсщ бе? — дед1 Нэзжен. Кейде катар тускен, кейде асфальттан тайып кетт арикка барып Tipeain, кайта оралран i3flep адам жарыктыктын мае кезшде кандай кор болатынын асфальтка жаза берген сиякты. Бетш ак кар жапкан асфальтка жазыпты! Кайда бол- нандыктары, кандай халде екенджтер1 сайрап жатыр. Тары 6ip кешеге бурыла бергенде, Нэзжен улкен 6ip ак терект1 айналып, алыстанкырап erri. Мен 6api 6ip керд1м: eKi мае ак терекке иыктарын суйеп койып, карама-карсы шумектеткен екен. Теректщ тубшдег! i3- дер cyFa карык болыпты да, одан api карай ак кар жамылран асфальтка тым баттитып TycinTi. — Сенщ экен кажыга eKi рет барган! —деген мас- тын дауысы еетшд!. — Сенщ экен ше? Алматы мен Ташкента курыткан 6ipiHmi капиталистщ 6ipiHiui приказчиг! болмап па екен? —деп еюннп мае елт1ре жауап 6epin жатыр. Калжын жанары теректш тубшде басталып кетш, ен- д1-енд! кыза бастаран элпет1 бар. — Солар,— дед! Нэзжен. Дауыс шыккан мацайда 6ip юшкене терезеден жа- рык кершедк Ж элрыз кабат ecKi aFaui уйдш терезесшен сыртка ка­ рай асылып турран эйелдщ басындары кызыл шубар ора* малы да айкын керше бастады. — Ей, сосунчики мои, заходите же! —деп орысша сейлеген сол эйелдш дауысы еетшдк Бул элг1 базар ку- зетшшш айткан «жуан бексесЬ болу керек. — Жангебек, сен тура тур. Мен Айдарбекп алып ке- лешн,— деп Нэзжен тез1рек журш кегп. Eni мае кыза калжындасып, алгашкы ак кар жауран эдем1 тунд1 аяусыз ластап, ap6ip бейшл сездерш туе ас- панына бэсекемен шегелесш тур. Экелерден асып, ше- шелерге дейш барысып калды. BipaK eKi жагы да элс13 де юнаратсыз боктасатын сиякты. -

Аздан кешн Нэзшен Айдарбекп суйрелеп маран ка­ рай беттедк Жалгыз емес, касында мен барын айтып келе жатк,аны сезшедь — 9?! — деп Айдарбек калт тура калды,— Жанге- бек? Ол экецнщ керш... кайдан жур? Bipece Нэзшенге суйенш калып, 6ipece оны 6ipre суйрей екшнп жагына карай ауыткып кетш, Айдарбек маран жакындап келд1 де: — Жангебекгпсщ-ей? Ит-ай, caFaH да ел1м жок екен! — деп мойныма асыла Kerri. Мурны итпн мурнын- дай суп-суык екен. Кептен кырылмаган сакал-мурт он жак бет1мд1 тырмалап erri де, былжыраран, лас epiHflepi жаралыктын астына сшекейш ж1бере бастады. Мен iiuiM- нен: «Меш ел1мге ж1берген де сен бе едш?» деп ойладым. — Bip кезде достас емес пе едш, неге кашкалактап, колра туспей кеттщ? Нэзжен, ал колтырынан. Уйге алып барайык! —дед1 Айдарбек. Эуел1 6ip сшейте боктап алып, ше кушактап cyflin, енд1 MiHe, айыккан адамнын сезш айтып тур. Bi3 булраландап Айдарбектщ пэтерше жеткенде тун ортасы элдекашан ауып кетш едк Он уш-он терттеп кыз бала эл1 жатпай, шешесш кутш отыр екен. Арт жары imiHe карай жем1р1лген тапочканы аярынын басына ра­ на win, 6ip колымен жагын Tipen алып, сабарын 93ip- леп отыр. Нэзшен уйге eTipiK айта К1рд1: — Жангебек-ай, тап 6ip кар жауран куш конакка шакырып, ycTi-басымызды карашы, малмандай болга- нын,— деде Шешенщ кызынан жасырар каЫрет сыры foA 6ip. Нэзшен осыган дардыланып калган екен. BipaK, б1зд1 эдем1 кара кездершщ киыгымен рана жанап еткен жас кыздын жузшде сенгендш белпа байкалган жок. Бул шешеге тары 6ip ауыр каарет: адал жан етш еарермш деген кызын алдау KacipeTi, сещйре алмау KacipeTi, сен- flipe алмайтынын бшу KacipeTi. Ертел1-кеш кездесш отырран KacipeT. — Сен енд! жат,— деп Нэзшен Айдарбекп eKiHuii белмеге алып Kerri. Мен козгала берсен 6ip сыкырлап калатыи орындык- ка отырдым да, уй шшде кез токтатар баска ешнэрсе болмагандыктан, болмарандыктан емес-ау, иыктап алган жудеушшшке карагым келмегендштен, сабарын эз1рлеп 223

OTbipFaii кь(з б а л а р а к а р а д ы м . Д у м а й , а уы с п ай ш еш есш е тарткан екен. Кы з куншдег! Н эзж енд1 тары 6ip кездес- Тф гендей болды м. Ш ебер кол кы з Н эзж енд! кайта 6ip куйып ш ыраррандай. Суйшмд! келген бет пернелер! ке- ripflip к е л е н к е Tycipin т у р а т ы н кою KipniKTi к а р а кёзде- pi, т а л д ы р м а ш — с у н г а к д ен еш , 6epi а у м а й т у с т т й ^ М е н Н э з ж е н д ! Судан ш ьж ы п к е л е ж а т к а н ы н д а 6ip керген1м б а р е д к Ж а н т а с eKeyi Б а л к а ш т ы н к у м к а й р а н жагасында, ш о м ы л аты н к ш м д е рама, 6ipre кездескен. Бел1 у з ш п турран, мыкынды д а денгелек санды ж ас кыз ы гы спай келш ам ан д аск ан . Белт1рл1г1 киылы п турран, екш ел1 д е yciTTi а якты н кы п-кы зы л саусактары ж ы м да- сы п т у р р а н д а й е д к ¥ л ы а к ы н н ы н «Т ап осы н д ай енд1 6ip п а р а я к т ы » ,— д еге н ш е р ж а з eciMe а лы п ед!м . K,a3ip мен с о л Н э з ж е н д ! Kepin оты р р ан д ай м ы н . К а р ай келе ж а с кы зды н ж узш де сергектж те, сен- бест1к те бары н байкады м . КунэЫз ж ас кыз ш еш есш н « кар ж ауран кун! к он акка ш акы рып» дегеш не де сенген ж о к efli, енд! мен!н келденен кездескеш ме де сенбей о ты р . О сы уйд1 т о р л а п а л р а н к еп KacipeTTiH 6 ip ш ет!не меш де ж ан асты ры п , унатпай отырраны анык. Мен 6ip- д е ц е д е с е м -а к , тЬт к е с й ж а у а п к а й т а р р а л ы оты р . К ы з ж у з ш д е э л д е н е н !н 1з д е р ! б ар . Б а л р ы н ж а с т ы н ceHicney д эу !р ш д е туы п , с е ш м а з эк е д е н т у ю л е б ек е ш б а й к а л а д ы . М а ск у н ем а д а м уй iiui- н е к у н д е 6ip eTipiK а й т а д ы . ©TipiK а йты п келед1, eTipiK а й ты п к е л е д к О н ы н ©TipiriH е кд е йм !н д еп ш еш е eTipiKiui б о л ад ы . Ш еш е ар кы л ы кы з б а л а не б ар л ы к дуниеге се- ш м м ен к а р а й т ы н б о л ы п ecefli, не б о л м а с а , ем1рден ту- р а кты л ы к таппай, сеш м !здемей, сеп !здеу ж олы мен кету! MyMKiH. К ы з б а л а н ы н ж у з ш д е г ! i3 ж у р е г ш е айр ы здап тускен кеп !здердш сырткы е л е а рана. - О с ы н д ай eKiHiiui к еп о й л а р д ы н у с тш д е оты рран ы м д а, а л д е Faн а Н э з ж е н н щ : « м ы н а у соны н i3i» л еге ю eciMe тус- Ti. И э, с о н ы н i3i... TepicKeft шырып а лы п у з а к с о кк а н ыз- г ы р ы к flayipfliH i3i, у рей ш р м е ген уй к а л м а г а н дэу!рд1Н i3i. С о л ы зр ы р ы к к а к о сы л ы п а лы п 6ipre ы скы рран , кия- Fa шырып а л ы п ы ск ы р р ан , а я р ы н д а с о л к и я д а н ку л ар а н - д а б а т п а к к а б а т ы п к ет ш , енд1 с о д а н шырэ а л м а й к о й га н э к е н ш i3Aepi. — С е з ж о к , с о н ы н 1зП - 224

М ен 6ip сактанбай сейлейтш адамм ы н. Ж ас кы зды н кез ж анарында ж умсактык сынайы байкалмаганымен, сезге тарткы м келш , ауызга не туесе, соны сурай салдым. — Ж азды гуш пионер лагерш де болган шыгарсын, к ал к а м ? — дед1м. — Ж ок, ертен интернатка кетемш. — О, интернат осы куш ж ак сы гой! — Ж ам ан болса да кетем! Кыз ж ауабы ойлаган жердей ш ыкты. Эке-шешемен к е л 1с 1м ге к ел у д е н б 1рж ол а б е з Ш п , уз1лдЬкес1лд1 б ел б ай - лаган, катты буралган домбыра ш епндей ширыгып ал- ган ж астын жауабы. ¥зам ай Айдарбегш жаткызып, Н эзж ен кайта ш ык­ ты да: — С эулеш , эл1 оты рсы н гой, ж а т а гой, куш м ,— д ед ь Сэулеш дыбыссыз туры п, ж ату га K erri. Ш еш есш е де ж ауап кайтарган ж ок, мешмен де кош таскан жок. Енд: а с iuieTiH к ен д еу б е л м е д е Н э з ж е н екеум1з га н а к а л д ы к . Уй irni ты м с ы р д ан . Т а м а к с толы н ж а п к а н к е н е т о з клеен- конын эр ж ерш де тем еш С9нд1ргеннен к ал га н к а р а тан - балар бар. Тебеден салбыраган ж алплз шам шакырайып ж анады . Уй кабы ргалары н да сал а-сал а ж ары ктар... Есш диванный тем1р канкасы зы гы рланган лидерш д! элдека- ш ан Tecin ш ыгы п, б ад ы р а й ы п -б а д ы р а й ы п тур. Н э з ж е н т а м а к сто л ы н ы н 6 ip meTiHe ж а к ы н д а п к ел ш отырды да, сол колымен мандайын келеккелеп жылап ж 1бердй О л у н а з ж ы л а п , б ак ы т сы з OMipiH к е з ж а сы м ен , uFbicbin оты рган б ар калпы м ен баян д ай берд1, мен у н а з тьщ дай берд1м. — Уяламын...— дейтш сиякты Н эзж ен — 0л1мнен уят КУШТ> б о л са , K a3ip м ен сол к у й д е м ш , ел1м нен д е а у ы р халдемш. Ел ш ш де емес, ж апан тузде ж алгыз калган- даймын. Б1зден безш беген 6ip таны е адам калган ж ок. I О сы у й д е к ан Hici б ар , а з а п у н 1 б ар . Ж а н т а с т ы н т а р т к а н , язабы мен тегш ген канына о р так уйде отырмын. А кта- , ларым жок, алданганым бар. Алай-тулейде ж ен таба 1алдым ба? Алданганымды кеш биш м . Бугау мойныма г у с т б о л га н д а бкпд1м. Э л а з еке н м ш , у з е а л м а д ы м . Со- t дан 6epi 6ipiHiui рет д оска уш ырасы п, ж а л гы зд ы к зары н , ■■л-журтты сагы н га н м уны м ды ш агы п оты р м ы н . Т а с бо- I лы п к а т к а н ш ер-ш ем ен енд1 iuuiMe с и я р ем ес. К у р Kepin | к у р ecTin к етпе, д о сты к к о л ы н с о з...— д еге н д е й , Н э з ж е н I епле бердн 1 8 Г. Мусрепов 225

Керден ш ыккандай кунг|рт агарандап, Айдарбек кай- та осы белм еге ш ыкты. Dip колы сатпак-сатп ак, а к дам- б а л д ь щ ы ш к ы р ы н д а , к асы ны п к ел е д 1. К е з ку й р ы к т а р ы тугел кысылып кеттт1 де, караш ы кты ц тусынан саран 6 ip ж ы л а н н ы н K03i ж ы л т -ж ы л т к а д а л а т ы н с и я к тан а ды . - — осы сен Yflre неге к ел д щ ? Т ем е к щ б ар м а? — дед1 А йдарбек маран ж акы ндап келш . М ен темею берд1м, тутаты п та берд1м, тек ж ауап бер­ м а м . А йдарбек тем ею ш б уркы раты п, будактаты п 6ip- eKi с о р д ы д а , сто л д ы н ш етш е ж а н ы ш т ап ceiiflipin туры п: — Сен бул уйге yftip бола берме, достым! Баяры Нэ- з ж е н б а р д е п к ел ген ш ы р ар сы н . О л б1ткен, енд1 б у да кыррыш болды,— дедк Ушбурыштанып к е л т кадалран жылан кез манда- й ы м д ы Tecin кете р м е д еп ед1м, тес е а лра н ж о к . Б ар л ы к маскунемдерге ортак 6ip эд е т— эйелдерш кер!нгеннен кы зганады. Ш ынына келгенде олары еркек- Ti« кызраныш ы д а бола берм ейдь Кунде мае болып, эйе- лш ен кунде ренж у еститш маскунем сол эйелш е 6ip кар- сы д а у — к а р г а ш а с ал ы п койрысы к ел е д к BipaK , сол д а- уы н к а й т а л а й - к а й т а л а й , 6 ip к езд е coFaH e3i д е ceHin кетед1. А йдарбектщ м аган келш соктыруынан Н эзж ен де кы- сылган ж ок, мен де елеген жокпын. М аган: «бул сорлы н еге о сы н ш а к у л д и л а п Kerri екен», д еге н ой к елд к М ун- д ай батп ак тар ан ад ам д ар онш а кеп те емес, 6ipaK, ж ок та емес. Кейде жет1лд1м-болдым деген адамнын сырт ж ы л т ы р а р а н ы н а т ы р н ар ы н THin кетсе б о л га н ы , м ы сы шы- Fa кел ед к Ш ал а б ш м , ш ал агай м эдениет 6ip кулатпай коймайтын мансап жолына туаредь «Бш к мансап — бш к ж артас, киялай ушып кыран да шырады, ермелеп ж ы лж ы п ж ы лан да шырады». Сол бшктен кулап тускен Айдарбекке не айтпаксын? — С е н м еш м е н ой н ам а! — дед1 А й д а р б ек , екш п л 6ip ойра ауысы п.— О йнам а, б4лдщ бе? Мен с е т ит жеккен- ге тар ы 6ip ж (б ер ш а л у р а ш ам ам к ел е д ь TyciHeciH рой? С о д а н ксГпн е р ш д е р ш ж ы м ы р ы п алы п , а р к а сы н к у д 1- р е й тш , а б а й с ы з о т ы р р ан Н эзж ен д а Teyin ж 1беруге он- тайлана бердк М ен отырран бойымда А йдарбектщ кете- ре берген эярын келдененнен Teyin калды м. Ол айналып бары п кулап тусп . Н эзж ен не болганын сезген де жок. М а е А й д а р б е к e3i к у л а п к а л д ы дед1 бьпем, к о зг а л м а и оты ра бердк А йдарбек екеум1здш арам ы зда не болганын 226

С э у л еш к а н а к е р д к Ол б е л м е с ш е н шырып, eciKTiH ж а к - тауы на аркасы н суйеп, карап тур екен. Э кесш щ маран не айтканы н тугел ест1ген де болуы керек. М ен т е з о р н ы м н а н т у р ы п , шырып к е т а м . Е ш к а й сы сы - мен кош тасканым да жок- Н эзж енш н ж алгы з калганы н екш нл рет кергендей болып кетам . Т аза ауада ж урш кайтам ы н деп ед1м. Ж ар а л ы к асты на кеткен смгекей ж е- л1мдей, ж ы лбы скадай с е з ш п K erri. К е ц ш м е д е б1рдеме журып калыпты. О с ы д а н eKi к у н е тк е н сон, т а н е р т е н э л д е ш м а к ы р ы н ра на eciKTi т ы к ы л д а т к а н р а ш ы га к ел с ем , eciK а л д ы н д а Сэулеш тур екен. Ж упыны рана киш ген. Ж уз1 ал-кы зы л ж а д ы р а н к ы , K03i ж а р к ы р а п , к ул1м деп а м а н д а с т ы . С э у ­ леш емес, кыз Н эзж еш келш тургандай керш дь М ен ку- ш актай алып, бауы ры м а тарты п ед1м, С эулеш ipKmreH ж ок, жып-ж ылы болып ж абы са к ета . — А п ам и йберд к Б1зд1 в о кзал р а ш ы рары п с ал м ас па е кен деп е д 1,— д ед ! С эу л еш . Б у л т с ы з б и ж к е к а с п ан н ан к у л 1м дей к а р а г а н к у н С э у л е ш т щ тер е н н ен к о п а р ы л а ке- т е р м г е н iinKi к у ан ы ш ы н ж а р к ы р а т ы п т у р . М е н б эр ш е TyciHe к а л д ы м . Ж а р к ы н ж у з б эр ш д э л уры н ды рд ы . — Ж олдары н болсын, Сэулеш ! Келем ш ,— дед1м. Сэулеш ж уреп барлы к ауырлыктан арылрандай, жу- з1не т ек к а н а б а к ы т 1здер1 ш ы г а к ел г е н екен. 8*

Айгуп цойш ы ны ц 6 ip KyHi С С С Р Ж о га р р ы CoeeTiHiH д еп у т ат ы А й гу л туб ек к е кайткан отарынын сонында сылпылдап келе жаткалы 6yrin уш ш нп тэулж... К ал ай есептесен олай есепте, эр тэулж те ж алкау ж ы лж ы ран ж иы рма терт сагат уакы т бар. Ол кенш ау- дарары кеп кала уакыты емес, кез тартары ж ок дала у а к ы т ы . УнЫз ©Tin ж а т а т ы н у а к ы т . А й гу л SMipiHiH ж и ы р м а ж ы л ы осы у н а з д ж т е е т т не­ дель Ол д ал а у н а з д т , кой у н азд Ы . Астындары атыка рана, касыкдары итще рана тшдесер жауапсыз уназдж . Д ал ан ы н м ею реу у н ш з д т н е А йгул б ал а ж асы нан уй- ренген. О л — етек-жекд1 туре соратын, койын-колтыкты куалай куатын куздж пен кектемнщ азынау ж елш е де кендж кен. А т танауы на кек сунп турып калаты н шаныт- кы т суык сары аяздарра да кенджкен. Ж ыбыр-жыбыр, кыбыр-кыбыр козралран кой момыннын еншз козгалы- сына д а кендж кен. К ендж у бар, ж ецу1 б ар Айгул сонын б э р ш ж е н ге н а д а м . Ы н ы р сы п к а н а эн с ал ы п к ел е д ь Ю- нлрек келген денгелек кара кездер1 элденеш алыстан барлагандай, ойда келе жатканы да байкалады. - Кой отары ны н супендеп аяндауы на ж иренбесп рана к ен д ж е а л м а й к е л е д к K,aFa3Fa т ен ген к а л а м у ш ы н д ай cyn-cyflip кулактары н алы стан керш ген кыркаларра ш анш ады. К ы л шылбырмен жетелеп алган Айгулдщ езж суйрелеп алра карай ж улкады . Кейде и епн А йгулдщ иы- рына суйеп, epiw iepi жы бырлап кан т сурайды. Кулак туптер1н касы п ж !б ер у д к эл д ек а й ж е р ш сипап ж1беруд1 етш едь К ан т кеш е б1ткен. 0 3 i кан ш а калж ы рап келе 228

ж атса да, эйел колы анда-санда атынын мойнынан ка- Fbin-KaFun кояды . Ж и р е н б ес п узын ш ылбы рды соза жулкып тары да алга карай умтылады. Бугш тан ата Айгул отары су ж айылып кеткен А кта- к ы р га к е л ш Tycin е д к Ж а з д ы ку ш б у л ш ан ы б у р к ы р а п ж ататы н машина жолына айналган такы р. Еш ж аты кек ж иекке дейш кернеп кеткен киыр-шиыр буйра кум. Ту- бекке оралган отарды н осы такы рра 6ip сокпасы на ама- лы жок. А к такырдын енбойын ерлей ж арып ететш жалгыз жолды каз1р Сырдария суы басып кеткен. Ш еп-ш етш е коз жете бермейтш ак такы р айнадай жалтырайды. Бу- iiipi салы нкы буаз койлар бауы ры мен су сызы п, арен козгалып келедк Кигаш тап тускен кун кезж е шалынран- да кой бауырынан сорраларан тамш ылар ш аш акты кумж окадай ж арк етш калады. Су жайылып кеткен такырра тан ата келш кездескен- де отар уйлыра 6epin, ж а зы л а алм ай койып едк Myflia- дер1 а й каса б1ткен к ек а л а серке басы н 6ip-ep ш ай кап , с а к а л ы н с и ш л е п а з FaHa ту р д ы д а а л г а Tycin Kerri. К а - 3ip о т а р ж ш к е т1зш гендей ш у б а л ы п , ж а р т ы к и л о м е т р ге созылып жыбыр-жыбыр ж ы лж ы п келед!. Р е з е н к е e rir i 6 ip e c e к у р к eTin к а л ы п , 6ipece к у м п eTin калы п А йгул де келедк ByriH кун бойы, тун бойы, ертек кун бойы осылай ж ылжи бермек. Ж ылы каш ар, жайлы opbiHFa ер те н к еш к е рана ж е тер . О ран д ей ш о т а р д а , Айгул де, ш иырш ык атып келе ж атк ан Ж иренбесп де ш ы д аура raicTi. С ол ж а й л ы о р ы н га ж е тк ен ш е А й гулд !н 3Hi д е yaiflMeyi керек. К а й н а ра н с уда й к еп л д 1 р т о л к ы н д а н р а н к ек т е м caFbi- м ы н да а лы с тан б у л д ы р а п ж а л р ы з -ж а л р ы з м о л а л а р Kepi- н ед к Э р м олан ы н тв бес!н д е ш ан ш ы лы п оты рран 6ip-6ip каракус кездер1н отарра кадап алыпты. 0здер1 кадалы п мола тебесш де, кездер1 кадалы п отарда. О лар отарды кеш е де торы ган, 6yriH де торы п оты р, ер тек де ториды, OMip бойы торы п келед1. К ул п ы рран caFbiM к у м а р ас ы н а н ко н е з ам ан д ар ы а д а м мекендер1н KOTepin ш ы рарад ы . Bip к ез д е ел ж а й - ларан, епн еккен жерлерд1 элде кай кезде кум басып алран. Койшы ойына таны с аны здар тусед!. Сы рдария кене з а м а н н а н 6epi а та г ы ш ы к к а н м ы р за с у, к е н е за- м ан н ан 6epi д и хан ш ы 6 e ciri. K ypim те еск ен , ж о н ы ш к а д а ескен. К арбыз-кауыны кузге карай зецб!ректей гурс 229

етш жары лранда Казалы дан Кармакш ыга есплш жата- д ы екен... Сыр елж е кыргын, Сыр бойына кы рсы к экелген ал- гаш кы а п ат Субггай 1 сокы р болган гой. Ж у а жеген, сэ- б1з-ш алкан жеген Сыр елш е кездескенде сокыр батыр: — Ш еп ж еген ! Heci екен !.. А д а м б а б у л а р , аю ан ба? — деген гой. Содан сон, аткумар батыр кек дуниенщ ш ш ен ею- аяктыны айдап шыгып, терт аяктыны, аттарды багык- д а р д еп 8Mip еткен екен д е й д г К ырдын куан бозына уйренген сур ж орга ат — ба- тырдын ек сешмд! cepiri — Сырдын кек жокышкасы мен жугершш ен, арпасы мен курш ш ен басын кетерме- ген куйш де ж ар ы лы п кеткен екен... — А тка ас болмасты н адам га не кереп бар? — деп с о к ы р б а т ы р к е к д у н и еге 6 ip TyKipinTi д е отаты п ж1бе- pinxi. Суб1тайдын е з колы мен ж улган к ек тж орнына осы кунге дей1н тук ш ыкпай ж алты рап ж атады екен. Ашын- ган долы зэр сараласа керек, Сыр бойындагы сортан с ол 6 ip о т о р н ы н д а й т а з ы г ы р д а н б ас т ал ы п KeTinTi. Bip кезде алы ска айдап тасталган кум атж алдары о с ы д ан KefliH С ы р д ар и я н ы к а й т а и ек те п тг Иес1з к а л г а н а ры ктар, ерк1мен таен берген улы езен ericTin жерд1 туздай берген, туздай берген. _ О сы у зы н А к т а к ы р д ы н эр ж е р ш д е к езд ес е б ер е т1н ес- • Ki а р ы к т ы н с1лемдер1 д е А й гу л ге ecn i 6ip а н ы зд ы айты п к е л е ж а т ы р ед1. Сонау Суб1тай заманы нан бастап элекке ушыраган С ы р б ой ы т 1 р ш ш г ш щ к у р е т ам ы р ы н д а й м ы р за езенд1 эл1 ж у а сы т ы п а л а а л г а н ж о к - С ы р д а р и я к ей д е т ен тек м1не- 3iH к е р с е т т , с а л ы к сал ы п о т ы р ад ы . B ipaK ту н д е ж а г а - сы н б у зы п ш ы гы п , 6 ip ewipfli а с т ан -к ес т ен ет1п, з а р к а к - саты п кетед!. - С ы рдариянын мундай м ш езш ен Айгул эр кезде сак- танатын. Биыл да сактанып, козы алар тубепне карай е р т е р е к ой ы сы п efli. BipiH -6ipi i3 б ас ы п к а й т а л а п ж а т а - ты н ж и н ал ы стар д ы н аякталуы н куте алм ай, тентек су- ды н женей беру xayni бар-ды. О л xayni орынды екен, С ы р д ы н суы Miне А к т а к ы р д а к ез д е с е Kerri. — 0збектерд1н не арманы бар екен! — деп ойлайды А йгул.— О збек жер1нде Сы рдария катпайды да, тасы- 1 Суб1тай — Шыкгыс ханнык колбасшысы. 230

майды да. К ата калса б1зден ж иы рм а кун буры н epin бар л ы к муз бнздщ алкы м га к е л т т1релш калад ы . ©збек- т е р 6i3re у с а п cni ж у м а б ой ы м уз б у зы п э л е к тен б ей д н Б1здщ Сыр неше жерден ту й ш п , неше жерден кептелш калады. Сыр бойына езбектер калай акылды орналас- кан , к азак калай бейкам орналаскан... Kepmi елмен кундеспегеш мен Айгул ез елш щ су ша- руаты льты н а api атусп, api олак екенш ойлап келедн Bip кезде А йгулдщ дауы сы шырып Kerri: — Ж алры з Сырдария ма екен бас асау куйш де ж ат- к а н !— дед1 ол езш е-езй— Д ауы сы кектене д е кш алай ш ы кты .— Кешпел1 эдет1м1з эл1 басы м . ¥ м ы та а лм ай ке- лем1з. К ей де 6yrinriHi р а н а о й л а у р а у й м е л е с ш к а л а м ы з . EpTcnriniH б а р м уны с у д а рой. Т ы н д а р д ы н ты н ы с у ем ес пе! К а з а к ж е р ш д е г 1 жет1 ж а р ы м м ьщ е з е н ш н 6ipfle-6ipi колбала болган жок. Ралымдарымыз ж ер астында жат- кан он т а к т ы теш з бары н аш ты . Б ш е к п сыбаны п ж1бе- pin, б а л а к т ы Typin ж Ш ерш , к о л г а а л а р ic осы е м е с пе! Кум тещ зш е уйренген кез су тещ зш (здемей ме екен! Ж атсы н а м а екен!.. 03iMeH-e3i д а у л а с ы п к е л е ж а т к а н ы н А й гу л енд1 р а н а байкады . Б ул онык улкен 6ip ж иы нда айтуиа эз1рлеп журген ойы еде Газет-ж урналдарра элденеш е рет су мэ- селесш кетерген ралымдарра ун коспак болган екен. Ка- 3ip м ш е eTiri к у р ю л д е п су Kemin к е л е ж а т к а н д а коп тен керн еген ой epiKci3 а к т а р ы л ы п к е т а . T ic i к а й р а у л ы ж у р екен, эрек токтады. О сы н д ай 6ip ж а й А й гу л д е э р к е зд е б о л ат ы н ы б а р . 9 л - д ен еге ы за л а н ы п к и т с ей л еп те ж Ш ер ед к YHci3 д а л а д а ж и н ал а берген ойлар, эЫ ресе е з TipuiLnirme б ай лан ы са туып ecin-ep6in ж ататы н ойлар айты луды керек ете- TiH с и я к ты . К ей де TinTi у з а к сей л еп кетс е А й гул е з ш 6ip ж иналы ста к е р е т ш де б ар . К ез алды'на ж ин алы ста оты рран ж у з тан ы е а д а м д а р — м а л ш ы л а р , KypiuiiuLnep, м акташ ы лар, канал казуш ылар келедк Bapi де айта туе, аянбай айт деп отыррандай болады . О ндай кезде Айгул токтай алмай узак сейлейдк Кез алдына елестеген адам- дармен айырылрысы келмейдк Ойлары салм акты бол- раны м ен, с ей л еу Typj о л а к т а у шырып ж а т к а н ы н а д а к а- р а м а й д ы . К ей де о й л ар ы ecKi к у д ы к б а с ы н а уй м е л еге н койларына усап, топырласып кететМ де бар. К алайда кысы-жазы кебш есе жалгыз журетш койшыра узак кун- д' кыскарту керек. Д ала уназд!гш , кой уназд1гш жену 231

кер е к . О н д а й д ы KeTepiHKi к е ш л , кен й и и кетсрерд ей ой ж енед! де. Ш убап келе ж аткан отардын алдынгы жарынан сак кузетпп К екдауы лдарды ц 6ipi к ак к eTin калды . Ш акыр- рандай болады . Ж а с козы ларды тиеп алган туйел1 арба сол д ауы ска карай ойысып барады . TaFbi 6ip саулык ж о л ж в н ек е й , с у д а к о зы л а г а л ы ж а т к а н ы -д а . Б у л Mine он жетш пп... А йгул квз1 а л га к а р а с а д а , ойы тары д а сура оралды . б ткен ж а зд а Рана Сы рдариядан отгонра тартылран ка- н ал д ы к а з ы п ж а т к а н д а р р а б ар ы п к а й т к а н ы есш е TycTi. Ол арадагы сайлаушылары: — А втолавка айына ею -ак рет келедк — Автоклуб одан да сирек. — А р т и ст е р д 1, ж а зу ш ы л а р д ы к о р е т ш куш м 1з бола ма? — десш калган. М у н д а й а р ы з д а р д ы А й гу л д щ 03i а й та б а с т а с а TinTi ащ ы ш ырар едк К анал казуш ы лар трассанын ен бойын- дэры бвл1мшелерд1Н бэрш де де ею ж уздей адам н ан ку- рылран. Ондай бел1мшелер бесеу. Мундай жерге авто­ лавка да, артистер де тым сирек келмейдь Ал, жалрыз ж ай ы л р ан койш ы о л ар д ы н б эрш де керм ейдв ЕИрак де­ путат А йгул оз зары н айткан ж ок. Тек к езш щ жымиуЫ- мен рана ангартты да: — Басш ыларра жетю зешн, кулак асатын болар. Ке­ лер,— дедь К а н а л к а з у ш ы л а р д ь щ acipece с а л м а к с а л а а й тк а нд а - р ы с у ж а й ы болы п е д к Ш е л д а л а д а су д ег е н ш н Kaflipi кандай екеш н Айгул 03i де ж аксы б м ед ь Термен шан- н ан cipecin к а л г а н d p i к ей л е к ки ген к а н а л к а з у ш ы л а р ш о м ы л у дегенд1 у м ы т к а н с и я к т ы . 11ш м д ш су ды н e3i тап- шы. Ц истернемен су келе ж атканда С ары аркадан са- мал соккандай сезшедк - К ун кум кай н аган ысты к^едк С она мен бугелектен басканы н тамагы нан ас отпейтш ыстык та. — С у сендердщ колдары нда емес пе, ж олдастар. Ж уздеген отарлар, мындаган койшылар суды сендерден кутедв Ш ел даланы таспадай т ш п болса да, кыекы-ж аз- Fbi ж а й ы л ы м г а су ж е т ю з е р м е з п л б о л га н ж о к п а? Уэде- л е р щ е тк е н м ай ем е с п е ед1, енд1 к а ш а н ? — д еп то к т ад ы А йгул. Ш анын буркыратып жер казып ж аткан адамдарра ш о м ы л у а р м а н е ке ш н А й гулге тусш д 1рудщ Keperi ж о к -

ты. Сондыктан ол будан api казбаламай токтады. Ден- гелек кара кездерш курылыс бастывынын кездерш е ка- дап, ж ауап кутть Ол тез орнынан турып: — К е л ер м ай д а б т р е м 1 з ... eriH ж и н а у к е з ш д е к о л - хозш ы ларды куып экетпесе... еш й он ш акты экскаватор б ертсе...— дедк О сы лай , кейде ерм ек уш ш ecKi аны зда р д ы еске алы п, к ей д е 6yriHri м ен е р те н п ш к о с а к т а й о й л а п А й гу л к е л е д ь К ун ж ы л ы п , су ж ы л ы н а б а с т а г а н . Т у в ан ы н а 6ip-aK же™ болван ж ас козы лар ж ас баладай э л а з де аянышты ма- нырайды. Ш арш аван бакы рлар жатып демалвысы келе- д ь BipaK ол д е м а л ы с к а д е й ш ею к у н , 6ip т у н б а р . О л осы кешпе суда ететш кун, ол осы кеш пе ететш тун. Т а с к е м 1рд ей ж а л т ы л д а в а н к а р а к о зы э л а з в ан а м а- н ы р ап к а л ы п , к еш ш к е л е ж а т к а н с у ва ж а т а KeTKici к ел - ген ыквайын керсегп . Т1зелер!н буге бергенде тумсывы с у ва тид1 д е, с е л к е тш к а н т а т у р д ы . С у д ы т э л т 1р ектей Kemin к а й т а жур1п к е г п . Е н д 1 он к а д а м ж у р с е к у л а й кеткел1 барады . Айгул козы сын котерш алып баладай кеудес1не кы сты , к у м а р л а н а Hicnen-HicKen к а л д ы . К е зд е - pineH ж а с ы д а д о м а л а п кетт1. Ж ас козы ны колы на а лс а-а к Айгулд1н есш е еш айва толмай к аза тапкан тула бойы тунвыш ы — Аманкелд1с1 т у се д к О л 6ip а у ы р ж ы л д а р д ы н а у ы р кундер1 efli. А й гул б о с а н а р д а н eKi- а к а й б у р ы н м а й д а н г а к ет к е н ж а р ы н а н да хабар ж ок болатын. Совыс устш де туван сон, атын А манкелд1 кой ва н б а л а с ы н ь щ cypeTiH экес1не ж !беруд1 а р м а н eTin едК А йгул оны д а icTeft а л м а д ы . Ж а н а т у в ан ж ас бала да, куйеуш щ отары да ж ас босанван Айгулге карап калды. Ж алгы з вана курсак квтерген Айгул ж ас баланы н ж ы л ы л ы в ы н эл1 у м ы т к а н ж о к . Ж а с к о зы н ы к еу д е сш е кы сса-ак сол баланы н жылуы келедв 9лс1реген козы ма- н ы раса-ак кул агы н а сол бал аны н yHi келед!. Ж а с козы - д а н с ол б а л а н ы н Hici к е л е д к - Козыны колына ала бергенде Айгул аз вана эл ар еу д е с езш ш е д 1. О н ы ц у с тш е ш ы д а м с ы з Ж и р ен б ест1 и ы гы - м ен совы лы п кетт1 д е к о зы т о л п eTin с у ва т у с п . А й гул 03i де а з-а к кул ам ай калд ы . К озы байвус сортандавы а ш к ы лты м сува тум сы вы н 6ip-ep ты г ы п алы п , т ы р б а н д а п эрен турды. Басын шайкап, exi кулавымен жавын ш апа- л а к т а п , TymKipin-TymKipin к а л д ы . А йгул ко зы н ы к а й т а к е т е р т алып кы зы лш убар ш элт!м ен квздер1н, кулакта- 233

р ы н , TVMCblFbiH cypTTi. А ты сорылып к ет к е н д е к у л ай ж а з- Д аран А й гу л д щ ш о л а к р е зе н к е eTiriH e с у то л ы п к е т т т й Ewi табаны май батп акк а ж абы сып калгандай, аттай алар емес. — Ж ак е , токтай туры ныз! — дед1 Айгул узанкырап кетк е н туйел1 ap6aFa карап,— мына ко зы н ы д а ap6aFa аларсы з. А й гул су то л ы п к ет к е н р е зе н к е eTiriHeH аяр ы н ар ен суыры п алд ы д а, козы ны котерген бойы ap6aFa карай Kerri. С у ж ы лы екен. К1шкене аякты н кып-кызыл сау- сактары су бетш е жымындасып тигендей болады. Т у й е ж е п л г е н Куркел1 а р б а т о к т а п , Tyfteni ж етелеген Ж экен ш ал мурнын cin6ipin, жею мен cyprri. М андайы- нан со р р ал аган тер ею миы гы нан aFbin селд!р сакалы ны н iuiiiie cine б е р т т й Астына кереге ж айы п кенейткен, айна- ласы на ши устап корш ауларан арбадан Айгулге бала- л а р д ау ы сы е сп л ед й О р тал а р ы н а тары 6ip козы ке- лш косылранда кеш ел1-бупнп туран ж ас тел шуласып K erri. — Ж иы рм адан асып кегп -ау, шырарым. Кешке де- шн кы ры кка ж е т т журсе кайтем1з? — дед1 Ж экен шал б е р ю м е н м а н д а й ы н cypTin ту р ы п .— Б у д а н б ы л а й кун- т у н д е м е й а к т а р ы л а д ы Fofl. К,ой рой, к ун -тун !н е к а р а й м а ол. П у л ан бойы нш а д а осы лай м а ед1? Кеш ю конал- к а д а 6ipa3 к о зы н ы со яты н б о л а м ы з б а? — Пышарынызды ж аландатпай, ш ыдай турыныз. Ж эке. — — М ен ш ыдармын-а, койлары н ш ыдаса! Койдын к а ­ т а н к о зы л а р ы н з о о т ех н и к eKeyin Foft б1летш . О л окырэн, с ен б о л с а н д е п у т а т . BipaK м ен б1рдене б ю с ем к о зы аз болмас. Ш алды к ю налай сейлеуш Айгул орынды кердь П лан д а , е се п т е д у р ы с е дн 6ipaK> соны н о р ы н д а л у ы н а ю н эр эт араласканы н айтты: — Ж эк е-ау , ам алы м болды ма? Bi3 кы старан ж ерде т ы м б о л м а с а 6ip ж е л -к у д ы к су б ерсе, к о й д ы осы ж ерде- а к к о з ы л а т а т ы н е д ж к о й . А к т а к ы р д ы н су ы н Kemin, ту- б е к к е о й ы са ты н нем1з б а р efli? — TyciHeM, ш ы р а р ы м . Б и ы л к а р ы к у р гы р д а курт epin, 6 ip-aK к у н д е ж о к б о л д ы рой. Т у б ек к е кеш п ес ш е амал калды ма? - - Kem neciHe емес, каш п асы на дею з, Ж эке. Ж ел ку- д ы к т а р с у т а р т п а й к у р к а н к а й ы п к а л а б а р м а д ы м а ? .. 234

— Саясатына карсы келш калам ба деп ж укалап ж а т к а н ы м рой эн ш ей ш ... Э й т п е се о с ы д ан а р т ы к к а ш у бо- лады деймшщ . Сусыз ж ерде отар ycrayFa болмайтынын б ьп е м м Fofl. — Ж ел кудыктар куздш уш канатын булрап ш акы- ры п т у р г а н д а й ед1, д э л к е р е к к е з ш д е с у б ер м ей к о ш айты скандай колдары н сьлтеп к ал а бердн — М идай далада элдеб1рдеменщ калкайы п турраны Tepic те ем ес uibiFap... Б а с т ы к т а р о р н а т к а н к а н к а й м а рой oHTeyip,— дед1 ш ал эл д ем м д е р д 1 кек е тк ен д ей унм ен. — Канкайып туру уш ш емес, су тарту ушш. — Э, тусш ем рой. — Оны журттын 6api де тусш едк — B a pi д е TyciHce т у с ш е т ш uibiFap, 6 ip aK б э р ш д е тус1нем1з дем ес ед1м. А йгул ш алды н оспэрын ангарм ай калы п едк Ж экен ap6ip картан адамны ц байырры эдетш е басып, акы л ай- та сейлеп Kerri: — М ысалы, тектиканы мен тусш емш бе! Ж ок. Ж ел- ку д ы к деген немене не 63i? Bip д ец гел е к п 6 ip д ен гелек айналды ры п турады , сол емес пе? Bip ден гелектш Tiere- p i, екш н п д е н г е л е к т ш т ю т е р ш щ а р а с ы н а н шырып кетп е- се б о л т ан ы д а . Шырып к ет к е н е ке н — 6 ir r i. Б 1 зд щ зоо- тектик пен перма бастырына усап ш артпа-ш урт болады да калады. Осынын езш сенен баска койшы б м е бере ме екен, cipa? Айгул жэбгрленген жок. Ш алдьщ езш сынап тур- ранын шын ауырламады . Ш ынды к керд!. К езш у-ш у бо- лып ж аткан «балалар бакш асына» козы арбага аударып э к е г п . К,олын ко зы л а р га созды . — Еметш уакы ттары болды ,— дед1 ш ал. Ж ас козылардын жып-ж ылы тум сы ктары А йгулдш колын ш скелейдн Ж ыбыр-жыбыр еткен ж ас ерш дер ж а- ланып кояды. — Ш ыдай турындар, кош акандарым. Ертен кешке дейпн рана ш ы дандар. Э йтпесе Ж эк ец ш н пы ш ары кай- раулы керш едг Ш ыдандар,— деп Айгул эр козы ны н ба- сын 6ip сипады. - — KapaFbiM-ay, ж а с козы ларра меш ж а м ан даран ы н не? — деп, Ж эк ен ш ал екпелеп к алран дай ж у зш ар ба да н аударып, айнала кар ан а 6epin: — О й бай , э к е г п ! — дед1 ш о ш ы н ган д ау ы сп е н . К,олын шубап келе ж аткан отардын арт жарына карай алтедк 235

Д аланы н улкен кара кусы, канаттары суылдай-ыскы- ры п, к а р а н ай з аг а й д а й aFbin, А й гулд щ с у д а к а л г а н е п к - TepiHe ш ан ш ы л а к у л а п келед1 екен. — Экетсш, экетсш! — дед! Айгул сак-сак кулш. Д а­ ла у н а з д т н д е ж ары ла кулердей кы зы ктар д а сирек. Айгул мэз болып калды. К а р а к у с eTiKTi к о зы д еп к ал г а н ы н cyFa т а я н а бере ce3inin, к а й к а н каи н п к а й т а ж о га р ы л а п Kerri. У ялган- дай, жан-ж агына ж алт-ж улт каранып барады. Б о л м а ш ы к ы зы к к а А йгул эл1 п у л in т у р ед1, а р т ж а к - тан далактап шауып келе ж аткан салт аттыны кердь Саскан адамны к далактауы . А лыстан-ак берюн булга- л а п , eici а я г ы сер ен-сер ен, а с а 6ip тырыз ж у ы ы спен келе жатканын андатады. — Ж олдас депутат! Ж олдас депутат! Ш апкыншы ж акындай бердк Тертшип ферманын койшысы Верден екеш де танылды. О л 6ip к оркак та саскал ак адам. Ж акы ндаган сайын атын екпеден тепкь леп, кам ш ылай туседь Айгул оран шиырлыра карап, «апы р-ай , кулай д ы -ау, кулай ды -ау!» дегенш е, Верден ат- м аты мен т о н к ал а н асы п ку л ап т а туст1. А т тер т тар- м а к т а п б ар ы п о р н ы н ан а р ен ту р д ы . Колтыры ш рмщ еп бар денеымен текселш тур. Верден e3i такыр басынан май батпак сорралап тез тура алмай калды. Сура бел- ш есш ен б аты п оты рран Kyiii: «Д еп у тат ж олд ас! Д еп у ­ тат жолдас!» деп жатыр. — Е , не б олды В ерд ен ? — дед1 А й гу л кул 1 м ар еп . — Енд1 ж арты сагатта жетпесен, б1здщ отардын бар- л ы к тел1 «К аскы рсайда» калады . — Неге? Адамдарын кайда? Верден сезге, сураура кулак асар емес, ез сезш айта береди — «Каскырсай» етю зер емес. Су кернеп барады. 9т- кел берер емес. Соны мэл1мдеуге келд1м. — TaFbi 6ip-eKi ку н уй ы кта й туссен дер едН — деп Ж экен ш ал оны кекетш тастады. Верден оран да кулак аскан жок: — Д епутатка мэл!мдед1м, болды. Ещ йпсш e3i бш- ciH>— д ед 1 д е ез1н-ез1 б ек сесш ен кетер м ел еп , орны нан турды. « К а ск ы р с ай » д е й т ж б эл е ш А йгул б ал а ж а сы н ан ^ш- л е т ш . ¥ зындыры ж и ы р м а к и л о м етр к ел етш тер е н сай га кей жы лдары Сырдын суы тусш кетсе, еткел бермейтЫ

рас. Кыс боны кумда багылатын отарлар тубекке орал- ганда, осы сайра сокпай ете алмайды . «Каскы рсайдан» Айгул отары да кеш е рана еткен. О нда куррак ж аты р едк Ы лри жымы келш , капы соктыратын Сырдын суы урланып келш басып алраны да. Енд1 ол сай сальны й салм ай етю збейдк Айгул ойланып калды. — Б1зден кейш тары да кеп отарлар келе ж атыр. Бэ- pi д с к ел ш Н релед1 coFaii. О л а р д ы ц Kyui ез1м ен, 6i3Ai апаттан куткара кер, депутат. 0 з отарынык кысылысын куйш-ш сш турып айтса, баскаларды н мун-муктажы енж ар рана айтылды. — Йемене, сендерде тым болмаса мынадай арба да ж ок па? — дед1 Ж экен ш ал. Арба жайын орынсыз-ак кыстырранына караган жок. 0 з к о л ы на н ж а с а п а л г а н , э р ж ы л д а 6ip-ep ку н Keperi де болып калатын арбасына Ж экен мардамси карады. Алдынры eKi д о н га л ар ы есш с о к а л а р д а н к а л г а н ’ т ем !р д о н г а л а к т а р , а р тк ы eKeyi — м о т о ц и к л д ш . — Арба деп турганыныз мынау ма? Кврген де емес- niH, ест1ген д е е м есп ш ,— дед1 В ерд ен . К е к ете й ш , к у л ы к айтай ы н д еген ж о к , а р б и ган -ы р б и р а н б 1р д ем еш ж а р а т - пай калганын тура айтты. — ©й акы мак! Ж ы л сайын барлы к телдщ жанын алып калы п ж урген осы арба екенш еспм еп пе ен? О не дегенщ екен! — Ж э, «Каскырсайыка» кайта бер. Мен де узамай ж е т ер м ш ,— дед1 А й гул б о р б а й ы н а н су с о р г а л а п э р е к тура берген Берденге к арап .— Ж эк е, ci3 иттерге не бо- ларсы з, мен1к арты мнан epin кетпесш . О тарды токтат- пай, iflrepi карай ж ы лж ы та берщ дер. Тусы на ж еткенде Эуесбек те келш косылар. Эуесбек еюнил койшы, 6ip канистр су, 6ip шэйнек, 6ip казанш аны бектерш алып, ол мана ш гер! кеткен. Эр к ы сы л ш ан н ы н е з а м а л ы б ар , к о й ш ы л ар к е з ек т е сш 1п- repi кетш , судан кургакка шырып ж ы лы там а к ж асайды . Ат ш окырагымен ж арты caFaT uirepi кеткен койшыны отар жылжып уш сагатта эрен куып жетедк Ол eni ара- да мызп>ш алура д а болады. — 0 з козыларын койнына тыкса да, аман алып ка- лар едк Колхоздын козылары кырылралы жатканын са­ ран мэл1мдеуге келгенш кердщ бе мунын! Басы п ж атып турып кызыл бурышты кыстырар ма ед! куйрыгынын 237

арасына! — дед! Ж экен ш ал, атын екпеге тепюлеп узай берген Берденге карап. А й гу л ун д еген ж о к . Е т т ш н суы н Terin, ж а л а н аягы - на cyFa салды да, аты на м ш дк E pirin келе ж аткан Ж и- ренб есп кояндай opFbin аты ла ж ен елдь Атынын терт туягынан ж ары ла ш аш ыраран су кун кезш е шалынранда А й гу л eKi ж а г ы н а к ы зы л д ы -ж а сы л д ы м а р ж а н ш аш ы п бара ж аткаидай кержед1 екен, Ж экен ш ал кызыга карап: — EpiK де, еркег1н д е сендей-ак болар! — дедк Со- дан кейш А йгулдщ артынан ж енеле берген иттерш ша- кырды: — КэЬ, кэЬ, кэЬ!.. _ «К аскы рсай га» ж еткен сок, А йгул ж уртты н ек1 нэр- седен антары лы п калганы н таныды. Тасыган су, кен да- лан'ы к ап талдай ж ал ап кететш ерт, би ж аспанды тьпп- леген найзагай сиякты алып куштер дала халкын арба- cyFa к е л Д р м е й ж е н е б ерген , бары н ды ры п а л г а н . С ол ык- т а у эл1 ары лм ай келедк «О т пен су — lin c is ж ау » — деп ж ай айты лды д ей сщ бе, KeaiciMre кел м ейтш дж тен айтыл- г а н рой. О н ы н ycriHe 6ip с а т ы б о л са д а ж о га р ы д а н буй- р ы к к у т у TaFbi 6ip т у с а у б о л ы п косы лы п ты . «Каскы рсай». кемерш ен келш тола бастаран екен. Ат о м ы р а у ы н а н а са ты н , б у й р а л а н а а к к а н с у с ай р а тырыл- FaH к а н б а к т а р д ы ар ы зы п эл д е к а й д а э к е т ш б а р а д ы . Сай- ды н аргы бетш е уш -терт отар жиналы п калы пты . Bip-6ip ки!з уйш арты п алран туйелер эрж ерге шект!рул1 ж атыр. С а й д ы н ж а г а с ы н а о т жэрылып, ш эй н ек т ер , к а з а н д а р асы л р ан . Е р к ек те р о н а ш а ш о кта р ы л ы п эл д ен е ш ермек eTin отыр. М ойындарына аш ы к туей кы зы лала галстук байла- ра н ек1 ж а с к о й ш ы с у д а н атп е н ж у з ш e r r i д е , Айгулд1 б ер п ж а гад а карсы алды . С айды н apFbi б етш ен :— Ж ет­ к ен е ке н , ж е т п рой д еп у т ат ы м ы з,— д еген д а у ы с т а р ес- тигедь — О сы дан 6ip-aK ж е й бурын не деп келш ш едж? У эд ел е р щ к а й д а ? — дед1 А йгул ам а нд ы к к а келмей ж а- тып-ак. Д аусы нда арен устап калган ызгар бар едь Кой- ды умытып, кошемет керсеткел1 келген ж ас койшылар абыржып калды. — А п ай -ау , ф е р м а б ас т ы г ы а л д а п у р д ы рой. Айт- к ан д а р ы н ы н 6ipiH о р ы н д а р ан ж о к . — С одан кеш н кез1м1зге керш ген ж ок,— деп ж ас к о й ш ы л а р б а р к ш а н ы ж о к к а а у д а р ы п ж а т ы р . ...

Ж иренбестМ омыраулата жуздортш Айгул сайдын аргы бетше шыкканда, барлы к койш ылар копары ла ке- тер ш п келш карсы алды. Булар да депутатка у зак шу- бырынды, кошемет керсете бастап едк Айгул тез тойта- рып тастады. Болмаш ы дагдарыс керш , болымсызды сез кылатын мжездерге Айгул куй ш -ш ст калаты н едк О л ж айылымы кен кершгенмен кебшесе ж айдакы ш ыгатын ойдын ада- мы емес, жинакы да шымыр ойдын адамы. Енжарлык- тан туатын езбе свздерд1 ол айыгары ж ок ку зп а к ж ан- бырдай сезшедк Койш ылардын болмашыны сеп кылып, алыстан агаш ж агалтайлап экелш бар кунэш ферма бас- тыгына аударгысы келгендерше Айгул куларын да сал- FaH ж о к . « Ж э , ж етер !» д еп а й р а й л ап ж1берг1<п д е келд1. BipaK квпш1л1к а л д ы н д а к ете р !л е свй леу, зек1п к а л у Ай- гулд1н эдет1нде ж о к ед1. — Ж э, болар, ic болып, уакы т eTin кеткен екен, ам ал не... Т ек eKairi ж ы лы тары д а осы ран уры н бай ты н б ола- йы к,— дед1 А йгул а з Ран а ж ы м и я свй л е п .— Е , т а л а й д ы ум ы тты кдар рой, муны д а умытып кетерс1ндер! Уэдеге мырза журт: — Е, неге умытайык! — Есте калаты ндай-ак болып тур,— дестк — Онда турмайык, уш -тврт керегеш косактап салы ж а са н д а р . 0 p 6 ip салы ен кем1 ж и ы рм а козы ны к етеред ь «Каскырсайра» 6ip козыны д а курм алды к етпейм1з. Ipi к ой лар езд ер 1 де ж у з т втед1. Кэне!.. Осы окай ой койшылардын бэрш де де бар екен, 6api де окай макулдады . Тек ерл1кке, озы к техникара суйен- ген ой болмаганды ктан айтура арланы пты . Терт отарды н ж ас козы ларын салы мен етк1зуге едэ- yip уакы т кегп . Койш ылар козы ларыньщ араласы п кет- пеуш е ж ан салы п ж ур. А йрай-ш улары кеп, 6ereciHflepi кеп, 6ipine-6ipiHiH а кы л а й ту л а р ы кеп . K efl6ip к о й ш ы л ар козылары тугел кырылып калатын болса да, калыптас- к а н о д етте р1нен ай р ы л р ы л ар ы келм ей д !, ж о к ж е р д е н та- лас шырарады. Айгул осы туста рана 6ip айкайлап калды : — Токтатындар боска даурыруды. Мен ж ауап бе­ рем! — дед!. Ы згарлы унд! онай сезш е к ал га н койш ы лар одан сайын зеюп калуды куткен жок. «Каскырсайдан» аман еткен отарлар тун ортасы ауа бергенд е А к т ак ы р д ы н ж а й ы л м а с у ы н а к ел ш к и л !к п ед 1. 239

Э р ь б е р и е н сон отар л а р араласы п та K erri. K euieri-бу- Г'ЧД> TyFaH ж а с к о зы л а р д ы к ер е г е-су й р е т ю г е ж е п л ге н туйелер экеле ж атыр. Туйеш н устше ш ан ы рак— курке ж асап алып козыларды соган толтырып алрандар да б а р . Bip а п а т т а н а м а н е т с е д е , с у ж а й л ы п к етк ен т ак ы р - дыц элегш е отарлар енд! кездестк Ж азгытурры api буаз, e p i ж а д а у к о й л а р т1зеден с у Kemin а р е н ж ы л ж ы п келе д к Крзы лап та келедн б1рен-сарандап ж уруге ж арам ай ка- ■1 ЫП т а к е л е д ь К о й ш ы л а р д а к а л ж ы р а п к а л г а н . Э н де ж ок, елен етер ун де жок. Тары д а дала уназд1гк Оран к о с ы л а т у н yHci3fliri, ш а р ш а у у н а з д 1 гк Т е к к а н а э р отар- д ы н HTTepi с ы й ы са а л м а й , элсш -эл1 ж а н ж а л д а с ы п , теб е- лесш -тебелест алады . Ж урш келе жаты п калрып кеткен, койш ы ларды н уйкысын ашатын да сол иттердщ тебеле- ci рана. - Сэнмен ерттелген ж елгезек аттарды тандап мшген- д е й eKi ж а с к о й ш ы к а й о т а р д а к а н ш а с а у л ы к б ар ы н , канш а козы туранын есепке алып ж ур. 8p6ip ж ана ко- зы лаган койдын, ap6ip ж уре алмай калган койдын кай о т ар д Ш екенш eneyi кезектесш к ел ш А йгулге мэл1м- деп кетед к Ж а с так ы м р а ш к к е н ж а р а у аттары н бе- з е к т е т ш к е л е ж а т к а н д а ту н г! т ы н ы к сура у й м е л ен е Tycin турран шым-шытыр ж улды здар ш атынап жары лы п ж ок болады . Е ртендер тубекке ж еткен сон осы терт отарды н кой- к о зы с ы н 6ipiHe-6ipiH а у ы с т ы р м а й б е л ш б ер у ж а н ж а л ы б а р . О л эр и н е А й гу л ге 6ip с о к п а й т ы н а а л м а й д ы . Сон- д ы к т а н А й гу л е з о т а р ы н а к а н ш а а с ы к с а д а , эл1 к ет е а л ­ май айналактап жур. Байкалаты н ы нгайлар бар, анык- талаты н есептер бар. — А рам каткы р, ж аткы н келе ме, немене езй — деген д ау ы с ащ ы р ак ш ы ккан сон А йгул эдеШ солай карай бу- рылып келш едк Верден екен. Кереге-салыны суйреп ке­ ле ж аткан дардай атан турып калыпты. Верден атанды кан ш а ж ерлеп, калай уялтам десе де ол орнынан коз- ралар емес. Бакы ры п-улы п, басын ш айкап, жынын ша- ша бастапты. — Д ем алды ры ны з! — дед1 Айгул ж акы ндап келш. — Д е п у т а т ш ы р а р ы м , эл ! к ет к е н ж о к е к е н сщ рой. Е ш и ез отары на ж уре бер. Bip апаттан алып калдын, рахмет депутатымызга. Барлы к буйрырынды булжытпай оры ндайм ы з,— дед1 Верден. — М ен буйры к берд1м бе? 240

— 0 з колынмен icren керсеткен сон буйрыкты н ке- p e ri не! Сен к ел м ес ен т е л т у п л ip i к о й д ы н шырыны а з б олаты н ба ед1? Ж н ггте р , м уны н ж ай ы н деп утаты м ы з- га жетш збесек болм ас деген мен ед1м эуел1, аузы м а ку- дай с ал ган екен... Верден будан repi де ш убалта сейлемек едь элдене- ден суйретпеде келе ж аткан козы лары шу ете тусп . — Ей, не болды? Неге ш улап кетпндер? — деп Вер­ ден козы ларды н касы на барды да,— ойбай, су к етер ш п KeTinii... К озы лар су га кететш болды . К етш к а л а керм е, ж олдас депутат! — деп тары саскалактап калды. — Оянга кездесш калмасан, бул арада су кетерм- м ейд|, саскал ак там а! — деп А йгул аттан Tycin ед1, су кайта таязданы п калгандай екен. Кереге-суйретпе жер- ге жабысып калыпты. Bipece атанын ж улм алап, 6ipece козы лары на ж упр'ш абыржып калган Верден: — Е й, м ы н а 6epiK к а й д а б а р а д ы ? — С ы р д а р и я р а к а ­ р а й т а р т т ы рой! — д ед к Ш ал д ы н б ас ы н а н уш ы п ту ск е н б е р к ш с у а к ы р ы н Fa- на ж ы лж ы ты п экет1п барады екен. Б еталы сы ш ын-ак С ы р д ар и я р а к а р а й . А й гул к у ан ы п Kerri. К о й н ы н д а ж у - р етш к о л о р а м а л ы н суы р ы п а л ы п т а с т а п Ж 1берш ед1, о р а м а л TinTi тез1рек ж ы л ж ы п K erri. О н ы н б ет а л ы с ы д а Сырдария. — Токта, шал! Эуреленбе, кутылдык, кутылдык! А йгул а ты н а к арры п MiHin а л ы п , к ал р ы п т у р р ан к а- paHFbi тунд1 ж а р ы п ж 1б ерген дей а ш ы к д ау ы сп е н : — Токтандар! Токтатындар отарды! Танертен кур- ракпен козгаласындар. Канал б тп тП Канал, канал! — Ж айы лма суды сол тарты п экет1п ж аты р. Кенел, ке- нел! — деп, ш убаган отарды н алды -арты на ш ауып барып, оралы п эрен токтады . 0уел1 кетерщ ш ш ы ккан дауы сы ен- fli 6ip к езд е д1р!лдеп, ж ы л а п ж1берген1 б а й к а л а д ы . К а л - рып-шулрып келе ж аткан койш ы ларды н 6api де ceprin, унс1з т у н гуш д е п кетт1: — Канал, канал!.. С усы з д а л а егей ш еш е foA, у з а к т у н д е р туг1л, у з а к гасы рла'р бойы ж ы л а с а н д а eMipeHep м е, б ы л к е те р ме! Ж ай ы л р ан су д ы н KefliH сы р ы л у ы ж а н а к а н а л д ы н 6iT- кен1 де! Бет1мен ж а й ы л р а н суды с о р ап т ап со р ы п экет1п ж аткан сол канал болат та. Койш ы лар Айгулд1 тары д а корш ап алып: 241

— К а н ал д а д а сенщ енбегщ б ар рой. — С ен б о л м а г а н д а т ар ы 6 ip a 3 с а р р а й т а т ы н е д 1 рой!— д е с ш к о ш е м е т к о р се те б а с т а п ед1, А йгул о н ы ест1ген ж о к . Ж иренбестш щ басын алра карай бурып алып женеп бердй А т та уш ып келед1, А йгулдщ 63i де ушып келе ж аткан дай . ©31 ymiH д е , е зг е л е р у ш ш д е э л д е к а н д а й ул к ен 6ip куаныш ты айтып кетш барады. Ол влек айтып бара ж ат­ к а н д а й . © л е ц ш н c e3 i е м е с, с а з ы к а л а д ы Foft есте. А йгул ж урегш ен аткы лап келе ж аткан д а сондай 6ip саз едк

Ер Цаптагай (ацыз) 1шш тартып, екси соккан улы ма боран кеш ке карай Tiivri тутеп Kerin е дп Б а л к а ш ж а к б етк е шырып а л ы п , д э л с ол б у ш р д е н к а д а л с а н д у л е й ycKipiK ж е л аяры н а п а т к а айналдырралы келе ж аткан. Алты ай бойы кысканына айызы канбагандай, кэрл1 кыс Н айм ан е л ш т мэцг!баки есшде калатындай болып, кан жылатып айрылыскалы келедп К,ия 6ip т ас ты н к а с ы н д а б аты р К а п т а г а й д ы к eHceci 6niK к а р а yfli тур. М а зд а п ж а н р ан о тты ц о й н а к т а р а н уш - кы нд а ры ш а к ы р а к т а н ш ы га 6epin бо р ан р а coFbin, к а й т а б у к к а н д а й б олад ы . Б а т ы р К а б а н «эуп !» д еп KeKipin к а л - ранда, зещ брек атылрандай, уй сыртындагы кия ж артас та солк ете туседп Ж оры к желю!н Ескенд1р Зулкарнайы нан repi д е узы- ны рак тартам деген атакты алы п Эзрет-Эл1 бугш осы Н а й м а н iuiiHe к ел ш к ал ы п ты д еген л а к а п т а р а п е д к А с- тында айшылыкты алты -ак аттар тенбйжек дулдул, ко- л ы н д а он eKi к у л а ш з у л п ы к а р . Л а к а п б о й ы н ш а а р ы с т ан атанган Э л1 батыр Каптагайдын кара уйше келш токта- ды. Т енбш кекп ж артастын касы на кантара салып, Эл! Kipin келгенд е, ш вккен н ар д а й ер К а п т а р а й т е р а лд ы н д а кешк1 тамарына ж ана рана кол коя бастаран едь Б у л уйдег1 ж а н д а р д ы н 6ip ерекшел1г1 — 6ip а с тау р а екеушщ колы катар сыйыса алмайтын да, екш пп ерекше- fliri — 6ip а с т а у е тк е 6ipeyi-aK то я а л а т ы н . С о н д ы кта н , осы уйдег! бес еркектщ алды нда бес астау ет едк Эз1рет- Эл1 Kipin к елгенд е, к а р т б аты р д ы н eKi ж а р ы н а к а к ж а р ы - л а отырран терт улы , а лд ы н дары араш а стау д а ж а т к а н а т а н б асы н а б ат ы р К а б а н н ы н к о л сал у ы н KyTin оты р р ан 243

Ke3i е д ь Б а т ы р Kipin келд ! де т а н кал д ы . О ны т а н кал- дырран астауда тутас-тутас кушнде ж аткан туйе ж ш к- TepiH у с та й б ерген б а к а н с ау с ак ты к о л д а р е дь Т у тас nicneH а т а н б ас ы н ы н ж а к т а р ы н ж у л ы п т астап , т а н а у д а н тар ты п , т а н д а й , т ы , кем ейд1 6ip-aK сыпырып алы п аузы на тас тап ж1берд1 де ер К а б ан Эз1рет-Эл1ге карады . К иякты к ар а муртты, денгелек кана кара са- к а л д ы , к е л т е 6iTKen, к и я п а т т ы а д а м екен. Е р К ап тарай келген конакты н келбетш е ырза боп кетш: — Кел 6epi, батыр! — деп, еркеш майдын к ак жарты- сымен ж арты бауыр, 6ip кесек ет, ж арты буйещи асаткы- сы келш усы н ы п е д ь т а н д а н г а н ко н агы а у зы н а ш а а лм а - ды. А з ы р а к meriHin K erri. Д а л а б аты р ы ны н м ы нау ана- ныльтына KeHrici к ел м ед к Yft о р тас ы н да л а у л а г а н от келген б а т ы р д ы н к е з ш д е э р е н ipxin т у р га н ку л у б ары н да керсетть — Мумк1н болса, эуел1 конура луксат етсеш з екен,— дед1 Э ль Онын вз тш н д е не айтканын Каптарай батыр кайдан бы сш : — А саймы сы н, ей, ж о к па? — дед1, аш у ш акы ра бас- т а г а н к а б а к п е н . Э л! б ат ы р ж а н а г ы е т ш ш ш енд1 6ip н - зерлей 6epin кайталады . Ашуы алкы мына келш калган карт К абан, усынран етт1 e3i кагы п ж1берд! д е а стау д а ж а т к а н атан басын ала салы п, ж1берд1 келш Э л те! О л к ез д е а д а м д а ipi, а й у а н д а ipi, а та н н ы н улкен б а ­ сы TicTepi ы р ж и ы п, к а к ш ек ес ш е ж а к ы н д а й бергенд е, 0 3 i- peT-8ai бура 6epin «А лла!» дед1. А тан б ас ы ж ы р т ы к к а р а у й д щ ж а б ы г ы н Tecin e rin , с ы р тта гы ж а р т а с к а б ары п с арт ете туст1. Келген кон ак батыр да болса сыпайы адам екен, жен сейлесш , ж ал р ы зты еп конып шыгу екешн кайта айтып карап едь ер Каптарай ойыскан ж ок. Кырын сындырып, ж а р ы сты р ы п ж 1б еретш т ы м а ш т а ж о к з а м а н рой, батыр- лар урыныса алмады. - — Слздердей тары калган елге ж ан а 6ip жосык, жана 6ip eMip эк е л е ж а т к а н а д а м м ы н — д еп , Эз1рет-Эл1 койны - нан 6ip к1тапты ала бергенде, К абанны н ш енгелш е туйе- HiH а сы к ты ж ш п Tycin- а к к а л г а н екен: — Енд1 кой былш ы лынды ! Эйтпесе,— деп, ж ш к п 6i- лемдей бергенде, терт ж ш к п колдарына ала Каптагай- ды н терт улы д а тура келген екен. 244

Токпактай тиетш токпак ж ш к «курзш ей» тиетш ор- тан ж ш к , ш окпардай тиетш асыкты ж ш ктер ж арк-ж урк eTin, з р ж е р д е й е р е т у р а к е л д ь Б э р ш ш к е з д е г е ш к елге н б аты р д ы н uieKeci сияк ты . М ы н а б ес а лы п к а к а р с ы ту р ы п к а й р а т к ы л а р р а жу- рексш д1 д е Эл1 б ат ы р а р ты м ен ж ы л ж ы п , у й д ен шырып кетт1. А ф р и к а — А зияны т у гел к езгеп д е, д у н и е н щ 6 ip бу- ftipiH а л ь я н у з а к с оры с тард а ол м у н д а й к о р л ы к к ер г е н жок е д ь К а р а т у е й , к ы зы л т у с т ь а к TycTi, с э р ы т у с п ел- дердщ бэрш де керген. Талай ерлер1мен де айкаскан. Ал, мына кы лы к тардырдын 6ip тас кедерпсг сиякты тары керш дь Ескешйр Зулкарнайын п релш токтаран Сырдариянын бойындары «Алыстары Ескенд!рия» каласы нан асып, ЭлЬ Hin бул ж е т к ен жер1 — осы кунг1 С а р к а н т а у д а н ы о ты р - ран Аксу езен1н!н боны, каш аннан 6epi калы н Н айм ан ж айлаган жер едь Бул не, Ескенд!рден аспа деген тардыр т ш ме, болма- са, мынау ш ын-ак 6ip баты р ел ме? Б а т ы р о с ы н д ай oflFa Tycin к а л д ы . А рты н ан к у а ш ы к- к ан е н ш м ж о к . Б у л д а 6 ip б а т ы р л ы к м ш е з рой! Эл1 д у л - дулш ж артастын бауырына ы ктатты да e3i атынын алкы - м ы н а тырылды. С о л к езд е к а к к а с ы н а н ш ск ен е т т щ nici м урнына келд ь О л м анары уйден аты п ш ы ккан бас efli — т а с к а сорылып с а р т етк ен де, ж а р ы л ы п к а л г а н . Э л ш ш , м урны н к ы ты к та р ан ж ы л ы м и д ы ц nici б о л аты н . Б а т ы р ыстык миды аузына салды да: «М ынау ел там ак жайын б1лед1 е кен »,— д еп о й л ад ы . М и д ы т ау ы с ы п , к е з г е кол салды. Осы басты лактырран ш ал, аса дегенде, аузымды аш а берсем, те р к болмгйды екен-ау деген де ой келдь Бэрш корытып келгенде, тан аткасын осы уйдет! аккенш б аты рм ен тары д а 6 ip угы ны сы п б а й к ай ы н д еге н oflFa токтады да туш бойы кутыра соккан сурапы лга шыдап, атынын алкымынан тырп еткен жок. Т а к а т а ж е л о н б уй !рге шырып кэрл1 кы ст ы к а й т а куып, А к теадзге карай кайта айдап тастаган едь кун к ете р ш е ж е р д ш а к Kepneci ту г ел а лы н ы п , ж а й д а р ы ш у- ак бола калды. Ер К аптагайды н азды-кепт1 ж ы лкы сы н айдап, ен кен- ж е б а л а с ы торыз ж а с а р М у н ай т п а с т а у ш н е к е л е ж а - ты р. Б от ас ы н а а н ы р а р ан б о з iHreH д е эн ш е б асы п к е л е д ь Кара уйдщ де тундк1 ашылып, батыр ж к к т е р колдары- на ж уген алы п , а тт а р ы н ы к а л д ы н ан шырып б а р а д ы . Ат-

ын отк а ни берш , Эл1 баты р д а к а р а уйге к ар а й ю р д ! Сонры рет баты р К ап тагай м ен сейлеск1с1 к ел д ! М укайтпас бала уш не ж акындай бергенде, оттап ж урген дулдулд1 Kepin, кайра н боп тура калды . Куса кой м асш ы н тулпарды н бар денес1 белек екен. Кукис ж алды тенб1л-кек айрыр тун п сурапылды елемегендей. К а м ы с т а й к у л а к т а р ы к а к т еб е сш д е , eKi кез1 тостаган - д а й , caFacbi у з ш п тур. B ip оттап , 6 ip к ар а н ы п , кы сы р биелерге окырана бастады. Кызыккан бала кайтерш бьлмей, анырран бойы о да тура берд! Б ул кезде, Эз!рет-Эл1 К ап тагай батырдын алдына келш , эдеппен сейлеп, айналдыра бастаран едь Кара сез- бен урыныса алм аган сон. батырдын алды на 6ip ш т а т ы ж а й ы п Ж1б ер ш , э н д ет е ж е н ел ген . М а к п а л д а й ж у м са к ко- ныр ун Кабаннын куларына да жайлы тие бастады. М унды 6ip куй, терен 6ip сырды батырра шэрып отыр- рандай, бойын да балкы та бастаран. Алдында, бул штап- ты н к а л а й с ей л ей т ш ш е к у л а к с ал ы н ы з д еп , Эл1 а зд ап упттеп те алган. — ©З1н1н с а з ы ж а к с ы е к е н ! — д еп , эн к у м а р К ап та- Fafl ш тап ты о л а й д а -б у л а й а у д а р ы п к а р а п е д к ш тап e3i кайдан сейлесш, ундегеи жок. — © здерщ нен баскага ундемейтш болсан, эр! кет, эрП — деп, К абан 6ip кезде штапты ысырып тастады. Баты рды н к ен ш тагы неменеге екпелей калганын бше а л м а га н Эл1 баты р д а аны ры п кал д ы . Ж артасты н касында дулдулге карап Мукайтпас та эл1 т у р . Э сем afiFbipFa к а т т ы кы зыры п, MiHin 6 ip бел ш а- уып барып кайтар ма ед!м, дейд! Д улдулдш касында ез агалары н ы н аттары 6ip топрыш сияктаны п калды . Эсем aflFbipFa 6 yflipi б а р р а н д а й , а сты н да ры т а р л а н к е к б и е де м1нез к е р с е т е к а л д ы . М у к а й т п а с к ы зы г а -к ы зы г а TinTi шы- дам ас, халге жеткен екен, кек биеден тусе калып, дул- д у л д ш а л д ы н а тосы п кеп к а л д ы . ©Mip бойы yfiip re тус- пеген тенбш кек те еле туст!.. барын колра ала кимылдап, тарлан биеш капсырып алып, бауырлай ж енелд! Уйден к е ш л а з ш ы ккан Эл1 баты р жуг1рш жеткенш е, м у н д а гы ж у м ы с т а 6iTin к а л ы п е д !.. К аптагайды н терт улкен улы аттарына мшш, наиза- лары н алып, майдан тартып ш ьта келш т! Есж ен танып к а л г а н д у л д у л ке31 т ер л е п , козрэлрысы кел м ей д ь — Талай аскар тауды такымына да кыстырран жок ед1м, сондагы сорылып то ктар жер1м, мына 6ip болмашы 246

рана ж артас болтаны да! — деп, белш алды ргандай сал б ек с е б оп к а л г а н д у л дул д 1 ж е т е л е п , Э з!рет-Э л1 Keftin кайтты. Сол кеткеннен б1ржола K erri. М екре б алы к тум- сырын т а с к а сокты — токтад ы . О л келген Эз!рет-Эл1 емес, эрине, тек а та к соны кк Эр ел е з epjiiriH к ете р е а й т к а н д а ж е н ге н ж а у ы н ы н о с ал ем ес- TiriH ко са а йта ды . Б у л д а соны н 6ipi б о л а р . Т е к ipiniK Кана аныз бола алады. Мен аныз калганы на куандым. С о л ж а р т а с С а р к а н т а у д а н ы н д а эл1 б а р , о н ы турры н ел « Д у л д у л т а с » дейд1... 1942 ж.

Сильвестр Тагарао А ра н ды тем !р корш ауда М ен б у г ш д е а р а н д ы TeMip к о р ш а у р а к а р а п оты рм ы н. А й б ой ы о с ы л а й , у з а к к у н ге с ол т ем ip к о р ш а у д ан кез|'м - fli а л а алм айм ы н . б й тк е ш ол азатты кпен арам ы зга ку- рылган аранды коршау. Корш ау онша бш к те емес. М еш к иепмнен рана келе- Д1- О л о н ш а ж ш т о р л а н г а н к о р ш а у д а ем ес. Н е 6 a p i к а- тарлап тартылран алты -ак аранды сым — арасынан етш кетуге де болады ... Сы м керьпген б аган ал ар д а м енщ 6i- лепм нен жуан емес, сындырып кетуге де болады. B ip кун1 осы б а г а н а л а р д ы н 6ipeyiH сы нд ы ры п , ш ы- рып к ет с ем к а й т е д ! д ег е н ой к е л д к Т ары б1рде с и р е к тар­ ты лран ар ан д ы с ы м д ард ы н арасы н ан е тш кетуге д е бо- лар едьау деп ойладым. О сындай ж орам алдар ойга келгешмен онын орын- далмайтынын д а ж аксы бшемш . Ол коршаура жакын- дасам -ак кузетпплер атып тастар едр Олар коршаудын арры бетш де кез алм ай андып тур. Э аресе тунде кор­ ш а у д ы н а рры 6eTi то л ы п ж а т к а н с ере . Э р с ер е д е к ар у л ы кузетш ь Аранды корш ау лагершй тугел орап алган. Бул улкен лагерь. Л а гер ь де б\\з, туткы ндар... каз1р мен, мш е 6ip ай болды, госпиталь барарындамын. С о л TeMip к о р ш а у р а к у ш б ой ы к а р а п о т ы р у у ш ш ба- рактан кунде ерте шырамын. Кунде сол серелерд! кере- MiH. С е р е л е р д щ а р а с ы ж у з м етр д ен е к е н ш к ун де 6 ip есеп- теп коямы н. Корш ауды н бш к емес екенш де 6ip еске ал- ып коямын. С ере тебесш де мелшшп катып, козгалмай к а д а л ы п тур р ан кузет1ш лерд1 д е к ер е м ш . М е ш TeMip корш ау да кунде кередь..-

Егер мен аранды корш аудап да, кузетннлерден де аман етш кетсем, калы н шоптесш кен далага шыгар ед1м. О дан api Te6eciHe ту к ш ы кпайты н та к ы р та у л а р га ж е тер ед1м. А м а л не, оны icTeyre e u j6 ip ш а р а ж о к ... Мен Феликске: — О сы н д а о л ет ш б о л а р м ы з,— д е д 1м. — И с, э л а р е д ж к о й . Б 1 здщ KyniMi3 д е с а н а у л ы бо- л ар ,— дед1 ол. Феликс менщ жана тауып алган досым. О дан бурын- FU д о ст а р ы м н ы н i<e6i о с ы н д а е л ш к а л д ы . Ж а к ы н д а р а н а Д оль ф о елд н © лер тун1 ол ты ны м тап п ай сойлеп ш ык- ты . Б у л 6 ip т а н д а н а т ы н н зр с е. А узы б 1р ж о л а ж а б ы л а - ры н с езш ге н а д а м о л ер а л д ы н д а ©те к а п с е й л е й д г Д о л ь ­ фо тек кана там ак жайын сейлеп жатты. ©м1ршде кан- дай дэмд1 т ам а к жесе, соны н б эрш eciHe алды . Ол с о йл еген с ай ы н MeHin а у зы м н а н Ы лекей а гы п , м ен д е сол там актарды кез алды м а экелд1м. BipaK, Д ольф оны ток- т а т а а л м а д ы м . О л ©MipiHiH е н 6 ip б а к ы т т ы с э т т е р ш еск е алып жатты. Мен оны сол бакытты сэттерш ен ажырат- кым келмедй ©лер алды нда 6ip сот бакы тты болсын да дед1м. © йткеш , бул лагерьде будаи б аска бакы тты сэтке еш ю мге де кездеспейдк ©3i уйы ктап кеткенш е м ен оны бегемед1м, танертен оятайы н десем Д ольф о каты п к ал ­ ган екен. Коп достарымнап осылай айрылдым. Феликс осыдан кешн кездескен досым. Бул тырбиган арык, кынага боягандай сап-сары адам. М еш мен катар отыра 6epin зрен жымиды. — Безгекш н,— дедь — Мен де,— дед1м. Феликс аз сойлейтш адам екен. Ол бей-жай м аган ка- р а й д ы , м ен OFan к ар а й м ы н . О сы м ен куш м 1з о т е д ь Bip- 6ipiMi3flin к а л а й э л а р е п , к а л а й к а у с а п б а р а ж а т к а н ы - мызды корем1з. К а л а й coHin б а р а ж а т к а н ы м ы з д ы керем 1з. О сы ны б ак ы л ас ы п о ты р ган д ай , 6ipiMi3fleH 6ipiMi3 к о з а лм а й м ы з. О сы м ен тары 6ip KyHiMi3 е т е д ь Г ос п ита л ьд а т а м а к TinTi аз, ж о к д е р л ж т щ аз-а к алды ! Тундер керемет суык. Астымызга тоселген ешнэрсе жок. Арасынан суык жел гулеген бамбук тактайда жа- тамыз. Току дегеннж не екенш езщ тонбасан — бйшесек керек . BipaK, айты п б а я н д а р г а т и ж е тп ей д к О н ы тун бойы каксап шьжатын суйектерж сойлеп кетсе рана ай­ тып жетю зе алар едк . 249