сек-кесек ойып алсан, 6ip былк етер ниет жок! Осы ак таудын астында елдщ колка тамырындай жана сал- FaH жол жатыр! Акмола мен Карталынын ит елген жер арасы. Бул Арканын куба жоны — сурапылмен алые салран кан майдан. Bipi ежелг1 атакты алып алты ай кыс, 6ipi 6i3fliH зулмат кунй козралса да 6ip жасканбай шеендей- т1н, алып ел! Элем айрак, бул алыста аясу жок, алдау, арбау, арзан айла жанасарлык жай емес! Адал курес, Kymi асканы-ак алатын. Алыптар жур кара жерге бел- уардан батысып, 6ipiH-6ipi лактырранда белден белге кетедП Аркалардан буркырап бу конып жатыр буталар- ра муз боп барып жабысып... Сарыарканын куба жоны мын жара, ойды кырра теней кеткен, ен далада ею арыстан алысып! Аркасына салран асыр баткандай, жер кайкандап, анда-санда 6ip ынк eTin калады. Тэтркш е тасбик айтып бар дуние, буталарра конран музды таебнрындай акы- рын сырт-сырт карады... Карарайлар как айрылып, ка- йын жасын тегедь Кекте булттар козгалмастан ак кар болып етек жайып, кулай кетт жол уетше жалп етш: жана рана аршылраи жол бойына тары да ак тау шеккен нардай квлденендеп жатканы... - — Алармын!— деп, алкымына Есрафилдщ кол сал- ранда б1здщ ел, 3iKip токтап, дуние тынып, урейлешп бултка буккан кун де шыра келедь BipaK, эл[ Есрафил дщ асытка тусер ойы жок! Кайсар тентек кунге карап, кур сакылдап куледь Мойындаура Teri долы кан iuiep, кежегеа кей1н тартып, отты квзден муздай суык кек ушкындар шашканда, тиген жерш карып Tycin, куш ал- рандай кайтадан! Бул кайсар жау, бул улкен дэу, куш1н асса-ак алатын! Алты ай уйген ат жал менен салран жолды кулай кушып, табандаган кар жатыр, кар астында ел д т кол ка тамырындай жана салран жол жатыр! Куш сынауда, сез таласта, сыйынарын, жупнерщ езщсщ! Мулг1п турран орман-TOFafl женк куй1н к1мге ойнар! Мын толкытып, жуз буралтып таратура элемге, жел 6iT- KeHHiH ен жуйр!г1 кврмеде тур, о да 93ip!.. Карта боран кайта-кайта ай мен кунги туткынра ал- ран кундерде, санылаусыз кердей кара долы дулей тун- дерд1 елен кылмай, 6ip тартынбай ерл1к еткен жандар 150
бар, сакылдаган сэры аязда белуардан суда турып кегнр салган осылар, акындардын жырлар жыры, осы да!^ «Кайрактынын» осы жак 6eTi Жалтыртебе, ит байла- са тургысыз 6ip ызгырык; он жак бет1 анырайран кен aHFap. Осы aHFapFa, кар астында калган жолды аршу- Fa 6ip топ адам барыпты, Есрафилд1 солар женш, жолды тартып алыпты. ТЧл жете алса, суршбесе айтар кезде болтан icTin ш ындырын, улы демей, Kiiui демей, соны айткымыз не дели. «Кайрактынык» осы тусы жалпак жаткан жапан да ла, кула дуз болып келед1. Жаздыкуш томпиган 6ip те- белер туратын едй онда олар калын карта батып Kerri де, жалтыр твбелер! кар турмайтын сырранак болып ка- лыпты: сол жалтырдан сырранаран кар мынау aHFapFa келш 6ip-an демш алады. Тоны жылы каскыр мен карсак болмаса, бул жерде ан да калмаган. Баска андардын 6opi де кыстын ын- райын кабагынан танырандай, элдекашан шубарра ка рай сыррып кеткен. Бул туста таяк тастам отыратын ел де жок. Мылкау тунек солтуепктщ бар суырын осы apaFa ай- дап зкелгендей кез аштырмай, ес жидырмай койралы табандаткан ек1 ай! Бораннын 03i де ашыккан, кершген- ге тап 6epin, карды кауып, тас тырналап, кущ-туш ули- ды. Бул жерде шуылдарлык камыс, гуЫдерлж орман да жок, аш взекке жем туспей, кур улиды, боска улиды. Жумыс барагынан ем адым шыксан, ел кай жакта, жел кай жактан, оны айыруын eKi талай-ак- Жумыска алысырак баратын адамдар колдарына аркан устап, косакталып кетедп Мундай ыкпас боран, кутырган су- рапыл суыкты euiKiM керген емес. Ana 6ip кершгенде куншн езжш 6eTi де ycin кеткен- дей боп-боз ед1, енд1 кершуд1 де койып алды. Ай леген да айында 6ip керсен куанып каласын... Жулдыз дейтш кул-курне б1ржола уркш кетсе керек. TeMip жолдын тап осы тустагы 6ip y3iriH жалгау- дын осынша cbiHFa айналганы да осыдан едк Канша топ жакын келе аламай, канша топ аяк сала алмай кайткан, IS1
MiHe, осы aHFapFa жакындап келш «жылан бауыр» трактор токтады да, пркелген узын шаналардан коп адамдар тустк ацгарды Kecin еткен ат жалдыц етепне келш, киыр-шиыр ак тауларра карап турганда, булар 6ip улкен шорыр сиякты едц ашыккан боран жутып жЕ бергендей, «э» дегенше жок болып KeTTi. — Арканнан айрылма! — Када курект1! — Уа, антурран, корбацдамай умтыла туссецнп! — деген дауыстар рана еспледк — Казанык оттан туспесш! —деп, «аспазшыра» 6ip айрайлады да, бригадир EciM ак таудын тебесше шык- ты. «Аспазшы» Касен «кайдагы казан!» деп, мынк етш калранын EciM еепген жок, оныц ойы жумысшылардын ыстык тамары унем1 03ip турсын деген едь Бул келген ерекше бригада! Ерекше болганда ойдан- кырдан тандап алган, топтан 03F3H cap кездш, сацлак- тар емес, кэдушп оннын торызы, екЫн 6ipi дегендей, катардары жол салушылар. Еншм оларды ерекше шыц- дап, айырып баптаран да емес. Бригадир EciM — аузына алгашкы туктер жана рана бшнш келе жаткан комсо мол. Сейтен — алпыстын алтауына шыккан адам, мац- дайында катар жаткан алты сызыК'Эж!мй артта калган алты кырдын белпа сиякты. «Асбасшы Касенд! — ею жарым-ак пут салмагы бар деп, жолдастары ылри кал- жындап журедк Петр Семоныч Капица — Наталия жецгейдш алдында ун шырарган адам емес деседЕ Ал, уйде мыкты Наталия, мына майданда не ктей алады!.. Миша мен Сережага келеек — экскаваторшы Лидара eKeyi б1рдей рашык бо лып, eKeyi де; — Жол бккенше уакытым жок! — деген кыска жа- уап алган жкктер... 1с уетшде б1лд1рмейтшдер1 болма- са, eneyi содан 6epi api бакас, opi кундес деуге болар- лык. Осы бригадага eKeyiHin басын коскан да сол бакас- тык болуы мумк!н. Бригаданын ерекшелш— ен эуел1 адам аздырында. Екшнн, сол аз адамныц шшде TeMip жол салу icinin ен кемшде eKi турл1 мамандырын бЕпмейтш 6ipeyi жок. Ку- рекнп шырар дегенщ— шпал тесепш, рельс салрыш, бе- кггюш деген секыш, эйтеу1р тары 6ip табанды кке ие болып шыга келедЕ Бул бэршщ бойындагы ерекше 6ip касиетП.. YiuiHiui, бул бригаданы солтуспк тубекке 152
аттандыргандай жаксы камдап, керект! куралды жетюзе берген ед], бар ерекшелж осы-ак... Булардын осындай сурапылда, осы дузакка келе коюларына туртк! болран — «Обаган» езешнщ бойында болтан 6ip кимыл едк Танертен жол бойында болран жаналыктардьщ хабарын айтканда, ойды ерекше тол- кыткан сол хабар болды. 63iMi3flin TopFafl куласа бат- пайтын «Обаган» езен!, осы жолдыц тусында улкен 6ip кэдеге жарапты: кундж жерден KepiHin туратын кешр сэлрызыпты устшен. Сол кошрд1 салган кундерде дауыл купи туйе жыккандай, аяз купи тас жаррандай екен. Ьслуардан су кешш, сыбай каккан кешриплер, уш тэу- лж боны белдершен аркандаулы турып, Kenipfli солай салып lUbiFbinTbi! Эйтпесе, сурапыл жел жулып алып, адамды канбактай айдап экететш халге жеткен екен. Мына бригада осы ерлжке ерлерше жауап беруге келдк — Ал, бала? — дед1 Сейтен карт. Еамнщ бетше бе- Titr такап турып. EciM ак тауларды нускады, ундемедь KimiripiM таудай боп, кесе-кесе, кия-кия жаткан карды арен легенде 6ip барлап алды да, колындагы арканды жулкып-жулкып калды. Бул «эз1рленщдер» деген бел- ri едк Ауыздан шыккан унд1 кемекейге кайта тырып, боран тур кутырып. Bip MypbiHFa, 6ip бетке сап аузын, аяз тур жутынып! EciMHin не айтканын журт онын кол козгалыстары- нан рана угынды. Eki кабыррага арканды керш ж1берш, он адам каз-катар тура калып, ак таура кол салды: ке- сек карлар томен сыррып, етекке карай кете бастады. Таудык ycTi уйме-жуйме, апыр-топыр алыска айнал- ды. TeMip курек кант сиякты катты карга карш-карш Ki- pin, кок етшен сандыктай Fbin ойып алып, жанар таудык тебесшен аткан тастай, ак кесекп атып жатыр acnaHFa. Боран да irniH тарта Tycin, ойдан-кырдан айдап экеп, yflin жатыр кайтадан. бшжкен жау алай-тулей, осы арата тогш жатыр бар KyuiiH.. Борай coFbin, орай алтеи кал- ганда, бip етрдщ барлык карын 6ip-aK экен тастайды. К,айта анналып, канаттарын жайганда «Марырып» пен -Машырыкка» жеткендей, сыпырранда кайдагы кар бау- рына Kipefli... Сол куй1мен опыр-топыр айдап экеп, уйш жатыр аянбай!.. ...Осы алыска ею сагат откеннен кейш, EciM жтел- ген ic пен жумсалран куптц не бергенш 6uirici келш,
шаншулы турган «кез агашка» карап ед!, айран-асыр болды: кар манарысынан 6ip метр бшктеп кетштП Бригаданын кимылы эларемегенмен, 6ipaK манагы- дай acnaHFa ушып, темен сыррып кетш жаткан кесек кар кершбейдк Бурынры катты кардын устшен ж урт еткен api жумсак, api кургак жана кар курекке аз ш н т , ка тере бергенде тарыдай сусып, кайтадан буркырап бу- рынгы орнына туседк уйлыктыра соккан боран карды I ешкайда ж1бермеске калкан... Кардын бшктеп кеткенш, кун 6ohfh алыста жешс боран жакта болрандырын «кез араштан» керсетш, EciM жолдастарына карады: — Мынаны 6ipeyi« козгап койран жок па едщдер? Жолдастары бастарын шайкады. Бул шайкауда 6ip жарынан Еамге кайтарран жауап болса, екйпш жары- нан танданрандык бар едк — Енд1 кайтем1з? — дед1 EciM тары да. Жолдастары тары бастарын шайкады... Бул кезде «аспазшы» Касеннщ хал1 TinTi ауыр едг.. Бригада Картаура кол салганда, Касен тамак жабды- fhh ойлап, ыктырма жасарысы келш, тау кардын етепн- fleri 6ip жарларра апарып KyperiH шанышкан-ды. Кай- та оралып, кшз палатканын Tipey араштарын жетшзген. Келеа жолы ас nicipeTiH, шай кайнататын, оты шал- кымайтын 6iTey кухняны да аман-есен алып келген. Bip- б1рлеп басып, азык жэшжтерш де, тас KSMip салган кап- шыктарды да, жарлаудын куысына жетшзген. Содан ке- шн, кол тисе-ак ушуга жаткандай булшлдей берген палатканы, Касен козгамап едь Акырында Касен палатканы бастырып койран кемip капшырын суйреп тастап, 6ip бурышына жармаса бер генде, жел1 куррыр да осыны андып тур екен, палатканы жулып алды да женелдк.. Палатка аркан бойы рана сырранап барады делегейленш, аспанра 6ip-aK ушты... — Кусан кайтер? — деп, Касен умтылып та калып едк палатка кершбей Kerri. Касен палатка кеткен жак- ка аз Fana карап турды да кудер уздь KeMip салган капшыкты суйрей ыктасынра карай жупрдь.— Касенд1 бул жерде де бэле андып тур екен. Ол па- латкамен эуре боп, жэшгктерд1 тасып жургенде, жора- рыдан сыргыткан кесек карлар дэл келш Касен панала- ран жарлауды жанай етш жатыр едк BipiHiH артынан 6ipi жубын жазбай келе жаткан текше карлар Касеннщ 154
жэииктерше, кухнясына келш coFa да бастады. Bip ке- сектщ Нрелш токтауы-ак мук екен, кесекке-кесек ток- тап, эдеш жиналган жуктей бшктей бастады. Боран ан- дап жумсак карды экелш, текшелердш арасын ше- гендеуге KipicTi. Eki eKneciH колына ала, суйреп келе жаткан капшыгын тастай сала, Касен жеткен кезде, шаншулы турран куректщ сабымен кухнянын мойны Fa- на кылтиып калган едк Енд! 6ip жерде консерв1 жэийпне жапсырылран ка- разда бНздщ тумсыгы FaHa кершедк eri3 туишьтып бара жаткандай кершд1 Касенге... Касен арен легенде курегш жулып алып, Нрелген кардын алдын босата бергенде жсжарыдан сыргып келе жаткан кесектер бар екшшмен кеп coFbin, Касеннщ езш урып жыгып, ала женелд1 де, элдекайда темен апарып тастады. AftFaft салуда пайда жок, куйрык тктесе келе жаткан кесектерден 6ip tw a , 6ip «wiFa жалтарып, Касен кухня манайына тары жакындады. Бул жолы жорарры карларды козрамай, жэппктердщ касынан e3i сиярдай жерд'1 ойып ж1берш, аягын нык басканнан кейш FaHa жогары карады. Не ютеу керек? Ирелш токтаган кесек кардын 6mKTiri уш метрдей, арт жагынан тары келш жатыр. Токтар ма осылай, та- гы да сыррып темен кетер ме? Калайда б1рдеме ктеу ке рек. Бригаданын азыгын бермеу керек боранра! Касен жалрыз арыстандай алысты. Алысында 6ip мш жок, айналасын астан-кестен кылып, азык жэшжтерш кар астынан босатып та алды. Эттен мылкау жау, кунгл жау, капы 1здемесе кайтетш едь Куш сынасса адал алысса ед1, кез жумып коркауланбай, эдш сынасса не- тетш едП.. Ол болтан жок, жорарыдан уздшшз арылып кеп, екшнмен соккан кесектер элдынры катарды айдай женелгенде, уш метр кар Касеннщ устшен де журш Kerri... Етбетшен тускен бойы зшдей салмактын астында Касен калды. Куректен айрылган, басы темен, аягы жогары жатыр. Астындагы кар жумсактау болса ке рек, ycTeri салмак баскан сайын, Касен де темен бата бередь EKi шынтакпен, аякпен булкынып байкайды: усте жаткан ак буралар мыктап шеккен, козралтар емес. 1~155
Каз-катар шеккен ак буралар орнынан козгалар емес... Жайлы жерд1 жана тапкандай, шудалары жел- юлдеп, уакыт еткен сайын ак иректер де есе береди. Бу- riH ri бэйгеш боран экеткесш, бригаданын алгашкы кай- раты кайта калгандай, кажыры мукалгандай, енд1 кур куйбенге туст1. Тауалы шагылып, кегил кайткандай, бригада турран жерше уйлырып калды. Боран оран куангандай, дуниедег1 бар улудын барже басып, кулаш- тай урып, карсылык болмагасын еркш ескектей, yftipe coFbin, енд1 бригаданын езш жауып тастарысы келетш сиякты. Суык аяз суйген жерш ойып алгандай. Аздан сон Сейтен шал EciMre бурылып: • — Нсрып турмыз? Кудай колын созар, боран ракым етер деп турмыз ба? — дед!, айрайлап. BoflFa куат, oflFa жен с1лтеп дауыс 6apiHe де ест1лд!. Эрк1м-ак iuiiHeH «Бэсе, мунымыз не?» дегендей, курегш карга тары да сала бастады. Жалрыз Ecim Kyperin кар- Fa салмады. Ол жолдастарына колын 6ip с1лтед1 де, тау кардын moKTbiFbiHa отыра калып, темей карай сыррып кета. Онын артынан Петр Kerri сырранап, одан кей1н барлык бригада кулай-сырранай етекке тусть EciM не ойларанын теменге тускес1н рана айтты. Та- мактанып, куш жинап алайык та! — дед!. — nicin турса, дурыс-ак! Тамакты ауызра алгасын, !ш б1ткен ули бастады... — Касен! Уа, кайдасын? Айнала тып-типыл. Касен туг1л, Касенн1н i3i де жок. Танертен экел!п TycipreH шпалдар, рельстер де керш- бейд!. Азык-тулж жэш!ктер!, кухня, о да 6ip топ болып калып едг, онын кайда жок болып кеткен! де 6eflrici3. — Касен! Касен! Касен! — дед!, барлык бас, бари тон 6ipre ун косып. Аязды т!ле, боранды есе Наталья- нын ж!н!шке дауысы да шыкты. Жок Касен кайдан жа- уап 6epciH, ешб!р ун есплген жок. — Элде б!з баска тустан туст1к пе? — Олай болмаса керек едк — Ендеше Касен кайда? «Касен кайда?» коркыта бастады. — KaHFbin кетпесе едь.. — О, кутырып па! — Енд! кайда?!. -
Бригада жубын жазбай журш Касенд1 1здедк Не от Hid, не тамак Hici мурныца келмейдь Текшелеп уйген шпалдарга рельстщ 6ipeyiH суйеп кеткендер1 есшде едк жобалап келш, Еам соны тапты: — Табылды! Табылды!.. — Не табылды? — Касенд1 калдырган орнымыз табылды... — 03i кайда? — Кершбейдь.. — Bi3 де кере алмай турмыз... Бригада тура калып сол манайдын астан-кестецш шыгарды. Ею метрдей казып тускесш, Касенд1 калдыр ган орын да табылды: бграз гана ку отын, ею ауыр жэ- шж калыпты. — 03reci кайда мунын? — Касен жолдас 6ip жакка тасып, тыккан болар ма?.. Енд1 Касеннщ атына жолдас, дегенд1 коспасан, элде кандай халге ушыраган адамнан epci болатын сиякты кершдь Дегенмен eKi жэшж кезге тускенде, карын дауы да бой бермей барады екен, 6api жэшжке кол койды. Эт- тек мундай жерге еюшш араласпай журе ме, жэшжтщ iuiiHfle балта, балга, ожау, TeMip тарелке сиякты ыдыс- тардан баска, тамак затынан еркеш туз гана табылды. — Петр Капица туздыц 6ip TyftipiH ауызга салып хмберш:— калай дэмд1 едП— деуЕак мун, екен,— солай ма екен! — деп, баскалар да тузга колды салып-салып ж1бердь Еюноп жэшжп тагы ашып, енд1 соган уймеледп кон- cepei калбырыныц устжде кекпенбек боп мелд1реп ею литр спирт жатыр екен, журт бас салды. Петр 6ip колы- мен бутылканын мойнынан кысып, еюнпй колмен Ty6i- нен ура бергенде: — Тимендер! Бул спирт!— деп, EciM бутылканы жу- лып алып, жэшжке кайта салды. — Касенд1 !здейж те! —дед1 бар дауысымен. — Ие, KaceHfli 1здеу керек...— десп 6api де. — Ал калай 1здейм1з? Кун бойы кептщ 6ipi болып, eui6ip жен алтей алма- ганына уялгандай, Еамшн бет-аузы дуылдап кеттп Бе- т!нде кара кожалак болмаган туймедей жер калса, кып- кызыл болгандай едк Сондыктан, онын дауысы Ширак, | команда сияктанып шыкты: 187
— Кар устшен !здеп те керек жок! — дед1 ол,— тап- сак кар астынан табамыз... Мына жэплктер exi метрдщ астынан табылды рой, олай болса осы терецдштен Касен де табылура тшсп... Мумкш одан да темешректен кез- десер. Bip топ адам осы арадан тура тартып ат жалра карай казайык. Енд1 6ip топ ат жалдын бойын орлей, ак таудыц етепн ала казсын. Tepenfliri eKi метр, келде- Heni 6ip жарым!.. Наталья, ci3 казран кардын теренд1- riH олшеп, Tepic кетпеу жарын бакыланыз. Жэне, спирт жэплпне ие болыныз! — дед!. Бригада eKire белМп, 6ip топ ат жалды етектей, екшпй тобы тура ат жалра бет койып, ак тауды каза бастады. Кесек-кесек кар тары да томен карай сыррып, адам купине жол бердй Ат жалра карай он метр бар- ранда 6ipiHiui табылран нэрсе тас комip салынган кап- шык болды. — Касеншн жон! KopiHflil — дед1 Петр Капица,— адам деген осылай да жасырынады екен!..—дед! тары да. — Дурыс айтасын... Азык-тул1кт! б!р-б1рлеп тасыган рой осылай карай... Осы капшыктыц аузы калай карап жатса, солай карай казуымыз керек... Эй, 6epi кел1н- дер! — деп EciM бригаданы кайта косып, колденен жат- кан ат жалра карай тура салды. — Eci бар адам баскаша icrep ме! — деп Наталья да EciMHiH евзш макулдады. Куаныш белг1с! бер1лгеннен кешн, бригада тацертен- ri кайратка кайта мшш, ак тауды талкандап, iarepi^Ka- рай тез!рек жур1п кетт1. BipaK, боранда бэсецдейт!н Typi жок. Бригаданыц канша терец рып казран жер!н, iaiHUie-aK KOMin тастап тур. Опырып-жапырып алда келе жаткан Петр Семеныч: — Наталья! — дед1 айрайлап. Бул оныц Наталья жецгейд! куантарда, не болма- са ерл1к сиякты б!рдеме ютеп салранда шыратын дауы- сы ед1. — Йемене Петя?.. — Бу да Натальяныц суйшгенде рана аузынан шыратын жылы ce3i болатын. — KyperiM т!рел1п тур! — Болды!.. Жетер мактануыц! Не таптын? — Петр Семеныч бул жерде боска мактанган жок екен: курег! 6iTey кухняныц мойнына келт т!рел!пт!. Бригада енд! осы apaFa уймелеп, кар астынан жэ- цйктерд!, кухняны суырып алды.
Сол ксзде: — Эй, кухняны киратып ала кермендер! — деп, ай- Fafl сала, кар астынан Касен де шыра келдь.. Касен кар астында 6ipa3 жаткасын жылынып, epi-бе- рщен сон турегеп те алган. Кар астында адам туншык- пайды екен. Адамнык дем1мен кар epin, бастын айнала- сы кени беред1 екен. Куртис ныгайган сайын, кар ез сал- магын ез1 кетерш, езе беруд1 де койган. BipaK, колда курек жок адам, карды канша Tecin аз FaHa эрекет ктей 6epin едк Канша эуреленгеш белпшз, aflTeyip 6ip кезде устшдеп салмак жешлейе бастаганда кар астындагы Касен де тулаган... Енд1 мше, yflipme косылды. Жолдас- тарын 6ip-6ip кушактап болгасын, Касеннщ 6ipiHmi айтканы: — Кар астында боран жок екен! — дедк Жолдаста- рынын сакылдап кулгенше карамай: — Жер уйден жылы десем иланбассындар, барактан жылы екен!не жанымды берем! — дед! тары да! — ©3iKtti аман алып калрасын мактай бер, Касен! Bi3 ceHi боран айдап кетп ме деп коркып едш... Салмарьщ- ньщ канша енет мэл1м рой...— деп жолдастары уйрен- uiiKTi эзшге айналдырды. — Касендш дурыс. Бастан талай кешкен болатын- быз,— деп, Сейтен карт Касенге косылды. Бул Kici эл- денеге назаланрандай, кун бойы аузын 6ip ашкан жок едк— Касеннщ неге айтып турранын бшесщдер ме? Тьщ- дай байкандар эуелк Содан сон кулерсщдер! — деп Ка сенге айта бер деген шшшмен карады. — Жолдастар, калжынды койып тындасандар, мен 6ip усыныс жасар ед!м,— дед1 Касен кысылынкырап. — Айт, айт! — Акыр заманды да кергем!з деген ceKuifli, кар ас- тын керш кайттым... Осы арадан ойып турып маран 6ip унп'р жасап берсендер, мен тамак1стер ед!м... Кар асты нан артык баспананы букш жол бойынан таба алмай- мыз... 0 з кара басым кар астында кыстап шыруга бар- мын! —дед1 Касен. Сейтен карт Касеннщ усынысы шалалау болды-ау деген адамша азырак кырын карап кегп де, ез ойын- дап,1сын тап бул жерде айтпады. Оньщ ойында Касен усынысынын жалгасы жатыр ед1 де, елшеп-niiuin ай- TyFa уйренген карт ол ойын тары 6ip салмактап алрысы келд!:
— Касен дурысын айтады. А к тауды к астын унпр- л еп туры п Kipyinm кер е к . Т ы ста б о р ан у ли берсш ! — де- Ai д е кой ды . Ашыккан бригада Касеннщ усынысымен ак таудын астын унпрлеп Ж1берш, ж е л а з , борансыз, суыксыз, ак сарайды к асты на юрд1 де K erri. Б1раз ун п п, ойылган карды сыртка тасып, api кен, api терек туннельмен бри г а д а т у гел т а у а сты н а Tycin K erri. С ы р т т а б о р ан эл1 у л ы п т у р . Енд1 а у зы м а тускен шы- гарсы н деп, сак -са к кулген сурапы л, бар адамнан 6ip- ж о л а айры лы п, ойды-кы рды астан-кестен копарып, ол жур таба алмай. — О сы н д а KipceH, ш ы гар м асп ы н ! — д еп , б р и га д ан ы к ак, т а у а сты н а KipreH yHripiH д е 6 h e n тас тад ы . Yflin ж а - ты р т а п >1 д а! — А лды -ар ты н д ы т у гел ор а п, ку ш а гы м н ан uibiFap- майын! — деп, кар а тун де орнады. А к тауды к асты нда Касен де кухнясына от бердк.. К а л ж ы р ага н , ж а у р ага н , аш ы ккан ж ан да р кш м дерш ше- inin, ycTi-бастары н кагы на бастады . Тыста боран мен аяз буларды !здеп, дуниедеп бар улуды к бэр1не басып, улып жур. билккен ж ау, ашын- ган д о л ы а ла й -т у л е й б орай coFbin, сол туб ектен б ер п к а р д ы н б эр ш а й д а п эк е л ш — n ip in ж а т ы р , yflin ж а т ы р ...VI IV К ы скы у з а к тун.... Б ет-аузы айрыз-айгыз кабы рга са- FaT у з а к тунд1 о к а й OTKi3rici келгенд ей б езектеи тур. Асырыс-ак согады, амалы не, ауыр тун козгалар емес. Э л д е FaHa а ш ы л г ан т е р е з е ш к а р тары д а бггеп кеттк ¥ л ы г а н б о р ан т ы ста эл1 ен е ш т е п т у р . А л ас а FaHa ж ер уй улы ган боранмен 6ipre злдекайда кеш ш бара жат- к а н д а й с е з ш е д к TeMip п еш тщ ш щ д е ceHin б а р а ж а тк ан кы зы л ш октар кезш кысып, кулге оранып, акы ры н Fana уй кы га кет1п барады . Г у р и н н щ KipniKTepi д е ж а н а с а к етс е -а к ж а б ы с а кет- кел1 от ы р . Б а р м а к т а й Fbin о р а п а лк а н у с тЬ у с т ш е сорып, будактакан кек тутш дь эдеМ кезш е карай ж1берш отыр- ган сияктанады. Ею кезш кос жудырыктап элсш-элсш у к а л а п к о я д ы . С а г а т т ы ц 6ip к ал ы п т а ш ы к ы л д ап т у р к а ны api б ейм аза, api уйкыны к ел г р ш тербетш барады. 160
Гуриннщ алдында скамейкеде кара тонга оранып отыр- ран Д и н а н ы н узы н к а р а KipniKTepi а л д а к а ш а н а й к а сы п , басы булгандай бастады. Ж ылынран д ен е а балбы рап, epiKci3 у й к ы г а э к е т ш б а р а д ы . — Д и н а, калгы м ай тура турш ы... Н е ктейм ^з? Сен ойынды айтш ы !..— дед! Гурин, акы ры н FaHa. Д и н а селк eTin к езш аш ты д а: — М ен б е?.. А йтты м рой к е р г е ш м д ь К о р ы ты н ды н ы з- д ы е з д а з ш ы г а р а 6epiHi3... М е н д е ш а м а к а л м а й б а р а д ы , туда бойым коргасындай,— дедк — Мен М аркиннщ сезш е сене алм ай отырмын. Тон- FaK б ол ат ы н efli, кв п 1здеуге ш ы д а м а й , б о с к а KenipTin кайтты ма дей берем... в з щ б ш есщ , свз арзаны аузы на онай тусе кететш ж т т кой ол,— дед! Гурин eciri аш ы к турран екшил белмеге карай. — Оныц рас шыгар! — дегендей, ол бвлмеде алд ак а ш ан у й ы к т а п к а л г а н М а р к и н KeHcipiriH ж а р а т ар ы 6ip кор етш койды. — М а р к и н жэлрыз ем ес, б р и га д и р С а р ж а н о в у ш еу - Mi3 б а р д ы к кой ? Е ш н э р с е ж ц i3iH т а б а а л м а д ы к . Bi3 ун ести алмадык— Сол алапта дэл уш сарат ж у р т трактор- дын касына келеек — майы катып калыпты. 0 з т не icreft алар ей? Т рактор к ал а барды ... 03iM i3 адаса -а д ас а каланы эрек таптык. М енщ айтарым да сол: олар боран- да жумыс ктей алган жок, калага кайтамыз деп ада- сып к етп . К алай тан атса, солай i3fleyre ш ыруымыз ке- рек...— деп, шылым тартпайты н Д и н а д а тем еж орай бастады. — Тартпа, Д ина... Б ар , уйы ктай тур,— деп Гурин I онын колындагы шылымын алды. К ара тонын суйретш , ею аярын арен басып, Д ина I uibiFbin KeTTi. | Тонды жамылран бойы, шешшбестен барып скамейка- | га к у л а й к е т к е ж с е з 1л д 1. I Гурин участкелердщ бэрш е мынадай телеграмма ж азды : «Кеше танертен «Кайракты каласына барран ерекше б р и га д а эл1 кун ге х а б а р сы з к ет ш б а р а д ы : б ар л ы г ы он ж ел а д а м е д ь 1здеп ш ы кка н а д а м д а р ы м ы з eui6ip i3re ■ уш ыраса алмай кайтты. Адасып Kerri деп ж орам алдай- I мыз. Так ата 1здеуге ш ыгамыз. Тус-тусынан ж эрдемде- | c in , i3flece к е р ^ з д е р . У час то к н а ч а л ь н и п ш ц о р ы н б а са - ры Гурин». |в1 О F. Мусрепо.
Телеграмманы ж ан -ж акка ж1берд! де, Гурин тете- фонга отырды. г — Кима! Кима!.. Кима!.. К и м а оц ай т1л к атс ы н ба! «Кудай кол асты нда» телефонмен сейлесудщ 6ip киын жер1 болса — ол осы А тбасар мен К им ада деп 6i- 1елсфондары кы здар ел in бара жатырмын десен, окай ж ауап.берм ес! 0м1рде жен сейлеп кермеген адам- дар сиякты. „ ^ ен: А тбасармысын? — дейсш , ездерж щ тэрть 6i бойынша. Ол: — Атбасар емей юм деп ен? — дейдк Бул юмнщ TapTi6i екен1н, эрине бьлмейсщ. К и м а дем ейд]', « К и м а» д ей д ц spi м уры н д ары н ан сей- л е й д 1. E n i а у ы з с в з г е к ел м ей с щ , уры сы сы п к ал а сы н . Е н к ы зы к ж ер1 — Kepice к а л с а н , сен б !летш оры сш а, тата р - ш а, к азак ш а уш т1лдш уш еуш е де бой берм ейдь Сллен- Д1 каты ры п, тукы рта ж ен ш бары п токтайды. Г у р и н ге д е осы ны icTefli: — Корин болсан кайтеш к! Б ола бер!.. Йемене, сон- ш ама. E pirin отыр екесщ! М ундагы журт бораннан кез аш а алмай отырса! — деп жерлеп алды эуель Гуриннш уйкысы ш айдай аш ылды.. 0лд!м -талды м дегенде ею жермен эрен сейлесш, еш- 6ip хабар а ла алм ай, Гурин д алага шыга келгенде боза- лан дап тан да атып келед1 екен. Эр уйден тан тауы- Fbi д а ш а к ы р а б а с т а д ы . Э л д е к а й д а б у л ю л д е п к а н а 6ip-ep ит ypin жур. Д е р е у eni Ч Т З -н ы э з 1р л е т ш ж1берш , Гури н к ал а д аг ы б а р а д а м д ы к а з б ас т ы р д ы . Б э р ш д е б р и га д ан ы 1здеу ге ш ы гарды . — Bip трактормен сен ж олды н он кабыррасын сузе отыр, мен он кабы ргасы нда боламын. Ею арам ы з атты ж ая у адам болады . Tyfticep жер1м1з «Кайракты нын» ка- ласы болсын. Т у н д е к а л ж ы р а п ж у р ге н Д и н а енд1 к у л а н д а й ойнай- ды. Kem eri талранды кты н 6api умыт болыпты. Гурин де ш ирак керш гесш , «о да дем алган екен» деп ойла- ды ол. Б у л ар к ал а д ан шыра бергенде кун сиякты б!рдеме к е з г е uiiHin к а л д ы д а ж о к б олды . Д а у ы л д ы б оран тун б ой ы д ем а л ы п , тынырып к ал р а н д а й , iuiiH к ай т а -к а й т а тар т ы п , у й т к и coFbin, к а й т а к у ты р ы н ы п кеттЬ К еп адам -
нын бет-ауызын каладан шыкпай ж аты п-ак карып экетт1 Ж айы лып !здеген кеп адам ж ол бойын сузш отырып «Кайрактынын» каласы на жеткенде кун батарды н аз-ак алды едй Кун бойы жургендер! тогы з-ак километр! Онын устш е кун бойы е и ш м ш н кез1 еш нэрсеш ш ал ган д а ж ок. — Сез1лд! ме ешнэрсе? — Ж ок. взд ер щ ше? — Ж ок... Туш скен ж ердеп сейленген сез осы -ак болды... Б а с к а с урау коп те, 6ipaK ж а у аб ы ж о к ед1 сонын... «К ай р ак ты н ы » кесш в ткен а т ж а л д ы н б ей н еш Kiuii- ripiM т а у д а й бар! Е ю к а б ы р г а с ы е ю ж а к к а ж а й ы л ы п , aHFap д а косы лы п Kerri. К е к -ан тард ы л ы к то лты рран кар, журер жолын жвндеп алрандай ерюн аккытып барады. _ — Т рактор кай ж ерде калы п efli кеш е? — Осы туста едЬ_ Кар журш кетсе керек устшен. — Осы арада калганьш а аны к кезщ ж ете ме? — Ол даусыз болу керек. в зге былай турсын, кеше кешке рана болтан трак- торды жутып ж1берген боран тандандырды. Солтустштен кара тун канатын ж айып тары келедь.. Калжы раран ж урт ак тауды н устш де тары 6ipa3 турды д а , енд1 6 e r r i ы к к а к а р а й т у зеп , ж а к ы н п о се л к аг а тартты. - Дерек боларлы к ешнэрсе жок, аз рана умгг б!рж ола уз!лгендей. Участок улкен у ятка уры нтандай, ун-тун ж о к , к а л а г а KipicTi. Г ури ш й м унд а д а 6 ip ул к ен ic KyTin тур еке н . Е ю н - uii прораб мынадай телеграм м аны усынды: «Барлык участок бастыктарына, бригадаларра! Ка- р аран д ы д ан 900 тонна K©Mip алы п ш ы к к а н эш елон А к- молада тур. Ж ол бойындагы уз!ктер жалранып, кары а рш улы турсы н. Т ертш и и м ен yuiiHiui у ч а ст о к т щ ш ек а- расы, жолдын eni басы ж алганаты н жер. А ртык куш сонда ж1бер1лсш!» — депть.. Гурен сырт кю мш эрен сыпырып тастап, пештщ куы- сына барып кулады да уйыктап кетп... ©йткен! ес1ктен Kipin кел е ж а т к а н у ч а сток басты ры н K63i ш алы п к а л г а й едк ~ Гурии, Гурин! Н е болган саган? — деп ж улкы ла- FaH б асты гы н а ж а у а п б еруге ш ам ас ы д а к ел м ед к ..
Кар астындагы алгаш кы минуттар ауыр erri. «Кар асты нда к алд ы к кой» деген ой ауыр ма, устеп кар ауыр м а, карац ры тун ауы р м а, эйтеу1р ой бегелш , кещ л то- рыра калды. К ар б ал аста арен ж асап алган y urip иыктан басып турран сиякты . Он 6ip адам тем1р кухняны ортага ала денгелене отырысты да, кепке дейш ундеспей калды. М ыс казаны мен мискелерш , консервалары н эз1рлеп, пышарын ж аландаты п Касен рана кещ лд! ж ур. У нпрдщ iiui 6ipece н арттай кы зары п, 6ipece K eruutip тартып, от сэулеамен жымындасып тур. Еркш масайрап, куле карап, кешлд1 ж анып турран от айналасында отырран адамдарра элденеш сыбырлап туррандай: — М эн гш к куштен енеге ал! Ж абы ркам а, жадыра! CeHiH с е щ и г щ д е ос ы н д а б о л ат ы н ! — дей тш дей . С ейтен к а р т Kapi к езд ер д щ куйрыры мен ж олдас- тары н 6ip ш олып етш едк каж ы ран ж андар там ак- таны п алранш а, энг1ме ты ндайтын Typi ж о к сиякты ке- рш дь Ойында журген усынысын ортара салура элденеше ынрайланса д а, дэл каз1р асырыстау болып ж урер дед! де айтпады . Сондыктан, акырын рана орнынан турып, KyperiH ко л ы на алды да у н п р д щ етеп н ен санды ктай кар д ы ойып алы п, ты ска экетт!. YHripflitt бггеле б астаган аузы н кецейтш ж!берш , кетерген карын темен карай сыррытып ж !бердк Кайтып келш тары 6ip кесекп алып кетт1. А сы кпай-саспай, еш ю м ге еш нэрсе демей, е з жу- м ы сы н ун д ем ей iCTen, о с ы л а й ж урд1 д е кой ды . К асен тамарын ысытып болранш а, Сейтен карды н ас- тын куалап, api карай кетш те калган едь — Сейтен, не ктеп журсщ? © зщ е окаш а белме ж а сап ж у р сщ бе?— дед1 П етр Капица. — Ж ок, Н аталья екеуще онаша отау жасап^жатыр- мын... С ендердей ж а с калы н ды к пен ж ас куйёудщ ка- д 1рщ м ен ен б а с к а KiM б т е д ! д е й с щ ! — д еп С ей тен тары 6ip кесек карды сы ртка карай алы п кегп . — М е н б т е м с е н щ н е iCTen ж у р г е ш ш й ! — д еп , П етр де орнынан турып, Сейтеннщ сонынан кегп. — Эй, сен не ойлап ж урсщ ! — afeai П етр, сырткы ауы зда Сейтеннщ б тегш ен устай алып. — А й тты м рой!.. 164
— Ж ок! О л емес!.. М ен ту аш й м сенш ойынды!.. — Тус1нсек колы ка куреп щ й ал! П е т р ж у п р ш к е л ш , KyperiH а л д ы . К е л е а ж о л ы eKi карт eni улкен кесекп 6ipre алып кетть Б у л а р д ы н не icTen ж ургенд ер 1 ж о л д а с т а р ы н а эл1 бел- rici3. Н е сейлесш жургендер1 де есп лм ей дк Д ауы стары 6ipece у н п рдщ тукш рш де, 6ipece ты ска ш ьтар ауызда тана кунпрлейдь Куню лдеседк куледк.. Bipin 6ipi кв- термелеп, демеп, макулдап журген сиякты. Аздасын оларга Н аталья барып косылды. — Куты ртан, ш алдар-ау, не icTen ж урсщ дер? — Ш ьта р м а уншдП IuiiH 6ijiciH !— деп П етр С ем е ныч Н атальяны к б т е г ш 6ip кысып койды. — EKi ш ал 6 ip к ы зы к к т е г е л ! ж у р г е н б о л ар ! — дед1 де Н аталья ундемедк — О т экелнй, ж ары к кылшы!.. М ы на 6ip ж аткан д ар немене екен... К урек т1релш кал д ы гой...— деп П етр Н а- тальяны отка жумсады. Н аталья шырпы тутатып ж а р к кылган кезде — Та- шанке! — деп, Сейтен 6ip Таш анкеш суырып алды. — О, сен, ж уз ж аса, Сейтен! — С а г а н м ен eKi ж узд1 д е к еп сш б ейм ш ! М анадан ш ала угынып, угынса да ш алдарды н ойын аузы нан ж ырып экете алм ай EciM кысылып отыр едь Енд1 ол д а KyperiH к о л ы н а алы п у н п р д щ т у к т р ш е барды: — Мен оя берешн, а зд е р сыртка сыргы та 6epi- ш здер! Еш й уш еуш щ квздер1 туш сш , ту сш к е калгандай. Bi- piHe 6ipi ж ы м и я к а р а п туры п кал ы п ты . — К ердш бе? — дегендей, Петр Сейтен шалды ойыгымен нукып калды . Сейтен оган да соны к тед ь — М ен д е тусш д1м. Р а х м е т , ш ал д ар ы м ! — дед1 EciM.— Енд1 к а л а й , TeMip ж о л д ы а к т а у д ы н аст ы м е н с а л а берем i3 бе? — Молодец, бригадир! Туснппсщ! — Ж т т eKencin! А ктауд ы кеулеп ж 1 б е р т р е л ь с п карды ц астымен тесей берсек кайтер?.. Тыстан алдыр- маганды ш тен алдындар деп, м м урсар екен? — дед! Сейтен. Сейтеннщ усынысы api кызык, api ж ат Kepinai ж ол д ас т ар ы н а. Б аты л д ы гы ж э н е к ан д ай ! MyMKiii бе екен бул? Кулю болып ж урмес пе? . 165
— Сендер емес, 6i3 таптык.! — дегендей ш алдар жы- мындасады. М ына ш алдарды кердщ бе! — дегендей, ж астар 6ipiHe 6 ipi карасады . А к ы р ы н д а а л м а -к е зе к niKip айты лы п , усы н ы с сал м ак - талып болрасын, ш алдарга 6api косылды. — Ж алгы з ам ал осы болса — нар тэуекел! — деп осыган сез байласты. — Отын кеп, там а к жетедП .. Тап осы ойга мен де келш еш м , м ана... М азак кы ласы ндар ма деп, айта ал- м ап ед1м...— д еп , К а се н д е к у ат т а д ы . — Ал, карды сыртка тасу жагы калай болар? — Б а р а ц п м е о с ы н д а Fofi, б а л а л а р -а у ? !. С ы р ттан арш ы ганда ол карды 6ip ж ак к а тасы мас па едщ ? — Эрине... Е н д е ш е , а т ж а л д ы н ту с-ту с ы н а н Tecin ж1берш , iujKi к а р д ы т ы с к а к а р а й с ы р и л т а б ерем !з. 1шке 6ip курек к а р т у сп е й д п Б 13 а р ш и т ы н а т ж а л д ы н у зы нды ры ж у з то ксан метр, бес куш и к к ан а ж ум ы с емес пе? — А т ж а л д ы н ycTiH 6 ip а р ш ы п а л с а к , а к т а у д ы н ас- ты кен сарайдай болады. Сонсын сала бер жолынды! — деп, Сейтен бар ойынын байлауын айтты. — Т о к т а с ы н сез! Е щ и п е р лш icTe сы налсы н! — Ж э, бэсе! Осы сездер айты луы -ак мун екен, ш алдарды н усы- н ы сы oflFa ш а к , б о й га л а й ы к гсте р д щ б1рш дей FaHa 60- л ы п к а л д ы . Э л 1 д е 6 ip a 3 ж а т ы р а к KepiHeTiHfliri ж о к емес, д ег е н м ен , к о л д а н к е л е т 1н 1 д е д а у с ы з рой. К у р к ам а л - ранш а алысып байкаган ж аксы да! А тан icren керме- reHHiH б э р 1нен ш о ш ы н а б ер с ек , а л г а б а с к а н ы н к ай ж ер- де!.. Б аста, бала! — деп Сейтен к уреп н колы на алды. А як-табарын асырып жинай салып, Касен де курепне ж арм асты . Д ем алайы к, тыньш айнк-ау деген е п т м жок, ерек- ш е бри гада ат ж а л га дей1н тура, ун п рлеп барды да, со- д а н кей1н ы к 6eTTeri 6 y flip re eKi к о р и до р ж а с а п алы п, iuiKi к а р д ы с ы р т к а к а р а й сы р гы та б ас тад ы . А к тау д ы н асты нда не болып ж аткан ы н бьпе алм ай, булк еткенд1 анды п сурапы л тур ауы зда. С ы ртка карай а ты л р а н к е с е к к а р л а р д ы к у ы п о д а женелд1 oflFa к ар а й . 1ш теплер еш1ккен итке тас аткан сиякты да, сурапыл боран 6ip еш1ккен ит, лакты рран тасты куып барып, ток-
таган карды да 6ip кауы п калы п, кейш карай кайта ж у- предк К а р а с т ы н д а г ы л а р к а й с а р к у ш к е , т а б а н TipecKeH а л ы с к а эб д ен Kipin а лр а н . А т ж а л д ы н в н бо й ы н е р л е й квп ж ерд1 а рш ы п т ас т а р а н , iiiiKi к а р д ы с ы р т к а ш ы ра- р а ты н 6ipHeme к ори дор д а ж а с а п а лр а н . — Ж о л д а с т а р , енд1 6 ip a 3 д е м а л а й ы к ! — д еп EciM бригаданы токтатканда caFar тунг! терт екен. А тжал- дын кы р аркасы нда арш ы лран ж ер д щ узындыры он ек! а тт а м , 6HiKTiri Kici б ойы , к е л д е н е ш б ес м етр д ей болы п шыкты. А к сарайды н 6ip босагасынан бурын твселген рельстщ шет1 де шыра келдь — ¥стадым ба куйрыгы ннан!— деп, Сейтен шойын ж олды курег1мен ты кылдаты п койды. — Эл1 ж у з токсан метр ж е р д 1 арш уы м ы з керек-ау, Сейтен! Онай керш ж урме м уны !— деп Петр Семеныч та келдь EKi ш ал ж оралраны н тап к а н д а й , 6ip суйем ш ойын- ра суйсш е карап, сол арата бегелш калды . Кы зыл ш октай кып-кы зы л тем1р пеш тщ туяктары турран ж ерш е батып барады . О т лебш ен ери бастаган к ар тебеден м елт-мелт етедк К ар yHripaiK кабы рралары да терши бастаган. М елд!реген тамш ылар м елт етш пеш ке к у л ай д ы д а , i3iHme 6yFa а й н а л ад ы . М уз ж а ст а н ы п , к а р тесен ген б р и г а д а у й к ы г а KeTin барады. — Есрафил деп соны айтады екен... С урапыл деген с о дан к а л с а к ер е к ,— д еп , С ей тен д е ecKi н у с к а л а р д ы н 6ipiH а як та ды .VI VI ...К е ш е п д е н Kepi 6yriH ri куннйг а л д ы т а р си я к т ы : — К а р а г а н д ы KeMipi М агн и тогорра т е т е а с к а л ы , эш е- лондар А кмолага кел1п тур! — деген хабар ж ол бойын тугел майданга шырарды. Ж олды н ен бойы кара куры к, калы ц кол мылкау ж а у а к боран м ен т а б а н а у д а р м а й а лы с ы п ж а т ы р . TeMip жол салуш ылардын ездер1нен баска, тус-тустары кол- хоздардан адам ж1бермегеш жок. Бул алы ска туспеген колхоздар езш ен-ез1 уялы п оты раты н ш а к efli бул. Эр топ, алуан куштер сынра салынып, езара ж ары ска ту- cin, ж ум салар куш ке тутаскан ун бер1лген ш ак е д 1 бул. 167 I
Осы алы ска ею кун e rri, жонын керсеткен жау да ж ок, алранын кайтарран ел де ж ок: 6ip аршып ал- FaH ж ерд1 енд1 к ай т ы п к а р к у ш а р ы н а к а й т а бермей келедк г Сурапылды н д а уыты алынып, купи кайтканга ук- сайды. А к азулар.ы эл 1 де сакы лдап турса д а, бул куш б е л п а емес, ж еш лгенш щ ызасы сиякты. Д ауы л ж ел дуниеш неш е рет ш ы рк айналса да, туп казырын тер тк е й беттен суырмай тур едь бугш батыс- к а к ар ай ж ы лы сканды ры б айкалады . Т уе кезш де кун д е 6ip KepiHin к а л д ы . Эл1 д е к у л а к т а н ы п тур, а й н аласы кы зы лды-ж асы лды ш енбердей болганмен жуз1 жылитын калпын да байкаты п калды. Егер кундепдей каш ан ба- •гып, к а й д а к ет к е н ш ж а с ы р м а й , к е ш м у я сы н а енкейген- д е TaFbi 6ip б е л п б ер е а л с а , е р т е ц п кун а ш ы к б олад ы деуге болатын. Ж ол бойындары калы н колдын ара-арасында желе- жортып кар тазалагы ш паровоз жур. Ш егенделш жат- к а н к а р д ы e cin е т к е н д е eKi е р н еу ш ен а к к е б ш б у р к -б у р к еткендей болады. Ш акпак тастай кесек карлар жакка- л а н ы п с ы н ы п , е те к к е к а р а й уш ы п Tycin ж а ты р . «К айракты ны н» алкы м ы на кар ай 6ip топ адам келш ш октарыла калды. — О сы а р а д а н б а с тай ы к ! — дед1 б у й р а 6epiKTi ж Ь riT, к а с ы н д а гы эйелге. Б у л Г у р и н е д ь Б у л а к к у б а ж1г1т е д 1, е н д 1 cipiHKe к а р а б о л ы п KeTinTi. О н ы к к а л т а с ы н д а р ы с ая си бел1мнщ cohfh бу й р ы р ы д а ж у р : « м у н д а й а п а т к а у ш ы р а т к ан Гуриннщ жумысы дереу тексертуге берш еш » деген сез- д ер есш ен 6ip ш ы кпайды онын. — Тексеруден корыкпаймын, уятты кайтермш! — дейд1 у я л а б ш е т ш Гури н ,— 03iM б ас тап келу1м к ер е к е д| де! Б ар адамды кырып алып, ж ауаптан каш амын ба? Ж а з а ш аркы н бм ем ш !.. «Кайрактынын» алкымына ж уз метрдей жер кал- ганда бул топ токтады д а m erin ж аткан Актаура кол салды. Гурин аргы беттеп бригадага рана барып кайтайын деп, бш к кы рканы н успм ен api Kerri. Ол тая-сы рганай кы рканы н он бш к шоктырына шык- ты д а алды -арты на к ез салды. К вз ж етер ж ердщ бэ- рш де д е ж о л уетш е ж абы лган адам. Ескектей сыррып, апы ры п-ж апы рып журген ж олтазарткы ш тар. Ангардын
eKi ж а г ы н а н ту ск е н т о п т а р 6 ip in e 6 ip i ж а к ы н д а п , т а я - нып келе жатыр. — Ертен осы Актаудык езЫ е де саларм ы з колды! Ж онынды т ш п турып, астан-кестенш д! ш ырарсак, те- беннен тускендей керерсщ ! Сендег1 кек аз емес! — деп Гурин ез1мен e3i cep rrecin туррандай. К ы рканы н apFH етегш де кез араш ка б айланран кы зы л ш уберекке кез1 токтады. Д эл кырканын ы к бетжде эр жерде уй ш п жаткан тау-тау кесек карларды кез1 ш алды. Сонры боран ш тен ш ыккан кесек карларды да бауы ры на басы п, кейб1р е ле у аз бейнелерд1 рана калдырран. Кызыл туды кетерген улкен 6ip топ бш к Актаудын уст1не uibiFbin б а р а д ы . Б а р д ы д а а й к а с а т у с т ь А л ды р - ман деген, шырарман деген б ш пн осы болса, алынранык- д ы K03in KepciH д еген д ей , А к тау д ы н д э л ш окты ры н а ш ы- гып алып, курегш кадады. А к еркеш тердщ астынан кыр- кы п, А к тау д ы к кой ны н а Kipe б ас тад ы . А ктау ауырсынрандай, элгш де рана куд1рейш турран шоктыры б асы л ы п , бел! к а й к а н д а й б а с т а д ы . ¥ з а м а й д ен - KHin ж а т к а н ж о та н ы н ж у а н б ел ! у з ш п , о р т ас ы к ер теш - TeHin т е к ал д ы . ■- Бул кезде кар тазалагы ш та ж акындап келш калган е д ь А л ды б ар е кш ш м е н А к т ау д ы о м ы р а у ы м е н coFbin 6ip ж !б ер д ! д е к ей ш ш егш д к Т ар ы сорылды, тары ... Осыран аландап келе ж аткан Гурин 6ip кезде ак тау- дын, астына кумп ете туей . Н е болганын д а б1ле алмай к ал д ы . К а п -к а р ан р ы , к е г1л д !р yHrip... Т а р с ы л д а т к а н , ш ыкы лдаткан дыбыстар... Кукг1рлеген адам дауы стары ... Ш пал... Рельс... Консерва nici... Т ам а к nici... — Гурин, Гурин! — деген таны с дауы стар келедь Элдеюмнщ кушары мойнына оралып та калды. — Наталья! — Сейтеке! — С ереж а, Миша! — EciM L Гурин!..— деген дауы стар б1ршен с о н 6ipi басым шыгады, Алынбай ж аткан а.тжалдык у с п арш ы лы п калган. Ж ет ш с метрдей ж е р д щ р е л ! а д е т е с е л т , енд1 т ек ш е- гелену1, б е к т л у ! рана калган екен. — Мына кар астынан жол салудык инженер! мына шал! — деп Петр К апица Сейтеш и иырынан 6ip итерш ж!берд1... 169
Гурин ан-тац . Эл1 еш нэрсе толы к уял аран ж о к ойы- на. Б ри гадан ы н он жет1 адамы н кезек-кезек куш актап, 6ipece кулш , 6ipece кезш е ж ас алады. Е р тещ н е е с Ы п А ктау, ж осы лы п ж о та ж ол бердк ж ол y3iri ж алраны п, калды е й ш ек косылып. П оезд да eTTi ен д а л а д а е р й н с а л ы п а й р а й ы н , б у д а к т а т ы п к е с ш п . Есрафил да бул алыстан тун й щ , ж ас алыптан — жана а д а м н а н ум ет Kecin, то сы лы п . Б а р а ш уы а лк ы м ы н а ты- рылып, к а л ж ы р а г а н 6 ip т у р ы п , 6 ip жырылып, Kerri к ай - ты п м уз ж ер ш е, тубегш е, кан ды i3flepi кал д ы кард а жосы лы п... _ 1939 жыл.
Э тн о гр а ф и я л ы к anriiwe (EcKi дзптерден) — Сол ауылра барып келуд! созып кегпн-ау,— деп, райком хатш ы сы м акан еш рет еск ер и п едг. Мен Бурабай орман техникумында беретш сабакта- рымнан босана алмай жургемш. Райком хатшысынын меш асыктыратын да ж еш бар. Ауданнын шет1рек 6ip ж ары нда алты-жет1 ауыл бас- тарын курастырып, колхоз курралы ж атканы на уш -терт ай болды. BipaK, сол ауы лдарды н н ак ортасы нда отыра- тын ен 6ip ш урайлы ж ердщ neci — Ж анбы рш ы ауылын колхозга алрылары келмейд1 екен. Ол ауылды н колхозга Kiprtaepi де келмейдь — 0 зд е р 1 т ы к ы р кед ей, м ш ездер1 TyciHiKci3... Р а й к о м - нык ж ауапты инструкторы еш рет барып — «алланын ж азганы болат та» деген свзден баска еш нэрсе экелген ж ок... Сен тез1рек барып, сол ауылды ц сырын ашып кел- iui,— деп, райком хатш ысы бул ж олы м аран сал м ак с а ла айтты. Ойында тыкырш у барлыры байкалады . Ж ан а Fana б асталы п кел е ж а т к а н ул к ен ic TyciHiKci3 6 ip кед ер- rire ушырап калган сияктанады. Тек кана оран бастырына, карам акпал тусш е кызы- рып, ко т ы р л ау е к е ш н е д е к а р а м а й а л г а н б еск е ш ы рары м бар едк С алт мшсен, сылан Рана жур1ш бар, арбара жексен, айналшык жегендей, айнала беретш. Соны же- rin алып, 6ip ж арынан уйрете кайту да ойда болып, мен ж урш кетт!м. К асыма техникумнын еш окушысын ал- д ы м . Уш ж а с ж 1п т, к а р а двненд1 epiKci3 ж е н ге к в нд !рш , кешке карай Ж анбырш ы ауылы деген ауылра ж еттш . Бул ауылды н ен 6ip ш урайлы ж ердщ neci екенш ма- надан керш келем1з. К алы н кара кыртысты, ат ш аш а- 171
сынан келетш калы н бозды, ж ер байлыкты айтып буса- нып ж аты р. А лыстан орагы ткан кайы нды ормандар осы ж е р д щ кун нен , ж е л д е н кор р ай ты н к о р р ан ы сиякты . К,ум- кай ран кум1с келдер кем ерж кере, кен толкып, толып ж аткан эцпм е шертетшдей сезшедк Ж азгытурры жады- рау дуниеш н барлы к сулулыгы калай бас косып, калай и еаз жатканына танданрандайсын. Ж анбы рш ы ауылы биж болранымен селд1реп кеткен а р а ш т ы к imiHfleri кы ста у ы н а н ж а ц а д а рана ж ы лж ы п узы н 6ip сай д ы н бойын ерлей конран екен. А йналасы он т а к т ы к а р а т а уйлер шырыстан баты ска карай шубала коныпты. Ауыл манында анда-санда 6ip жылкы, ею-уш си ы р, б ес е у -а л т а у д а н б е л е к -б е л е к ж у р ге н ко й -euiKi Kepi- недй Бул манайдары ен ары к малдарды осы ауыл жинап алган сияктанады , бул м ацайдагы м алы аз ауыл д а осы болу керек. Осынша бай ж ердщ neci неден ж утап отырранына кайран каласын. 0ткен кыс ете жумсак, баска елдердщ куйл1 ш ы к к а н 6 ip ж ы л ы ед1. Ш у баты ла конран ауы лды н орта децгей1нде жет1-се- ri3 еркек алка-котан отыр екен. Э р уйдщ сыртында кез- дер1н кунге сырырайта карап, аяктары мен аяктары н ка- сып турган кыз балалар кершедк Еркек балалар жок сиякты. Bi3 еркектерд1н касы на кел1п токтап, сэлем бердж. Кун жылы болса да тымактарын тастамаран бастар аз ра н а е н с ес ш кетерд1 д е, т1л к а т к а н ж о к . Ж ы р т ы к теб ел е- рш ен ж ун жулы ны п шырып турса д а ты м актарда 6ip та- каббарлы к бары андалады . Сейлес1п кайтар адамдары- мыз осы лар болар деп, мен арбадан тез1рек тусш , 6ip шет1нен бастап отыррандарра колымды усындым. — Эуел1 а н а т т д е н б ас т а, ш ы р а гы м ,— дед1 е н ш етк1 еркек, ортада отырран\"сирек бурыл сакалды, опырык ау- ыз, сэры ш алды иег1мен нускап. Кусырып алган колда- рын e3i жею нен де ты гарран жок. Мен амалсы з сэры ш алга ж акындаранымда ол басын TinTi ш а л к а л а й кетер1п алы п : — У акаляйкум -еш алям ...— дедк Басын мен-мен ке- Tepin алуы м ен аузы н mypmHTin «уакаляйкум -еш алям » д е г е н ш н а р а с ы н д а ту к ж а р а с ы м д ы л ы к ж окты ры н о л ез1 а н д а м а с а к ер е к . О п ы р ы к а у ы з д ы к epiH flepi 6ipiH 6ipi катты капсырып, ауыз какпарын кисайта жауып алды да сонымен тынып калды.
Ш алдан кейш , мен онын сол жарындары м оскалдау адам ра колы мды созып ед1м, ол колы н созбастан, cipec- кен Kyiii оты р а б ерд п О н ы н о рн ы н а элг1 е н ш етш е р ке к : — Енд1 А текем нщ он ж ары ндары адам ра кол бер,— дедк Атекес1 ж анары опы ры к ш ал екенш тусш д!м де мен онын он жарындары сакалы бар, мурты ж ок 6ipeyre ко лымды усындым. — У аралайкум эссэлэм ,— дед1 ол, м олдаларш а на- кыстай айгып. С элем д1 енд1 сон ы н к а т а р ы м е н ж а г а л а т ы п кетеш н деп ед1м, жет1 а та д ан келе ж а т к а н дэстурд! бузура бол- майды екен, манары ш етш еркек: — Енд1 элг1 Kicire кол бер,— дед!. Сон ы м ен , А тек ен ш н eKi ж а р ы н а о ты р р ан а д а м д а р д ы н у л к ен д ью ш ш ретш тауы п, айкы ш -уйкы ш кол 6epin ш ыкканш а, олар кезег1мен сэлем алуды айтып болган- ш а, 6ip ауылды Keuiipin-конды раты н у акы т Kerri. С од ан KefliH рана о р тад а р ы о п ы р ы к ш ал : — Кораш, сен эрррек ысырыл. Ж ас кон акка сол орын лайы к,— дед!. Ш алдын Кораш деген адамы кещ л- ci3 ысырылып, орын бердк К ен д ал а д а , асп ан асты нда орын талгасы п, улкендш ж асасы п отырран ж а н д а р га тек кана тан калгандай едщ! Баска елдерде, баска ауылдар- да мундай е с к ш к п мен бурынды-сонды керген емен. Б ул адамдар маран api кы зы к, api 6ip кайры керш дк — Ш ырарым, ж ол болсын,— дед!, ортада отырран шал. — Элей болсын... Слздщ ауы лда ж ум ы сы м ыз болып келш ед!к,— дед1м мен. — Элей болсын дедщ , болды сол. Аржарын кезе- ri келгенде айтар болар,— деп, ш ал меш ауыздыктап калды . Т усж де кергендей кэр: тагы лы кты н м эн-ж айы на мен енд1 TyciHe б ас тад ы м д а к атем д ! тез тузеп : — Ие... Э лей болсын...— дед1м. — Кай елдщ баласы боласын? — Керей боламын. — Кай керей? — Кызылж арга карайтын керей. — Елдерщ аман ба? — Bi3 аттанганда ам ан едк — Бугш кай жерден шыктын? 173
— Бурабайдан шыктым. — Ж ол ш етщ кай жер? — Осы а з д щ ауыл... — Ендеш е, Есенгелд!, бул б алалард ы улкен уйге а п а р ы п Tycip...— д еп , ш ал м а к у л д а у куткен дей , eKi ж а- рына кезек карады. — Атекем дурыс айтады : isдеп келген! осы ауыл бол тан сон, бул б алалард ы н ж вш улкен уй болады,— дедн ш алдын он жагында отырран сакалы каурадай, мурты ж ок адам. — Атекем дурыс айтады: !здеп келген! осы ауыл бол тан сон, бул балаларды н жен! улкен уй болады,— деп, ш алдын сол жатындары адам да сезбе-сез костады. Бул 6ip уш рейген кесе-кара екен, кез куйрыктары сушрле- Hin, eKi ш ек ес ш е к а р а й со зы л ы п KeTinTi. в з г е л е р д щ уй- рарранын аяк тап келгенде сол бекггетш сиякты. Айтты да кара тас болып катып калды. Содан кеш н рана Есенгелд! деген, манаты ен шетте отырган еркек орнынан турып: — К о н а к б а л а л а р , ул к ен у й ге ж у р щ 1з д е р ,— д ед ь К он актар орны мы здан турдык... Касы м дагы окуш ы лар жары лы п кетуге ж акын кы- пылдасып кеяе ж атыр. Мен езу тартсам болтаны, кулю- лерш ты я алар емес. Еналдымен солардын ойын бо л т , кулю лерш ыдыраткым келш: — Есеке, кун эл1 ерте... Bi3 келген жумысымыздын ж э й ш с е й л е с т и з келед1, к а л а й б о л а р екен ? — д ед 1м. — Ш ырагым, бул ауылра келген адамнын не жумы- сы б ар ы н А текем 03i су р ай д ы . ©3i с у р а г а н д а , айтасы н ,— дед1 Есенгелд!. — О л Kicire ci3 а й тс ан ы з кай те р , тез1рек сей лессек деп едш ... — Ш ырагым, бул ауылра келген адамнын не жумы- сы бары н А текем e3i сурайды . 03i сураранд а, айтасы н,— дед! Есенгелд!, ж акагы айтканын айнытпай кайталап. Б ул ж олы кулмей калуга ш ын-ак устамдылык ке- рек едь.. Енд1 т у а ю й м , бул ауы л атам зам ан н ан да api 6ip кезд е кабы лдан ран дэстурд! бузбай келед1 екен. Улкен Gipeyi а й т к а н 6ip свзд1, ул к ен о р н а т к а н 6ip дэстурд! еш- кайсысы бузбайды да езгертпейдп Ж ацары кайталаудан кейш Е сен гелдш т бет-аузы таска айналгандай сазары п, езге казакта кездеспейтш 174
такаббарлы кка кеш ть А лдакаш ан тысы оцып бозарып кеткен тымагынын тебесш деп жыртырынан суырылып ш ыккан туйенж жуш де такаббар шошаятын сиякты. Есенгелд1 опырайган улкен кара уйге кадаран кезш ау- дарм ай устаган бойы сыкыр-сыкыр, кикан-ш икан еткен п п лтерл! eciKTi аш ты д а: — М а р х ам ат! — дед1 6 i3 re. Bi3 у й г е ю р д ж . 1ш ю достыры ж о к ш ет 6 ip е л д ж е ю л д е р ж е к ер с е т ш е - т ж сырт сыпайы лы к осы сиякты болура керек. Шз iiui- м!зден кулш , кене бердж. У лкен к а р а у й д ж imi д е е р т е д е п б ай л ы к т ы ц , Ka3ipri кундеп ж утау кедейлж тж ж эш н айтып тур екен. Енал- д ы м ен , бул м ен к ерген к ш з у й б г гк е н н ж iiuiHaeri е н ж ы р - ты к-Teciri кеп уй. М ундай кеп ж ы рты кты , м ундай улкен тесж терд! мен койшынын косы нан д а керген емеспж . Койшынын эйел! мына кара курымды да ж амап койран болар едк Б ес-алты уыгы алакан д ай ж ал п ак , 6ip кезде сырлангандыры, зерленгендМ байкалады. ©зге уыктары к ы р ы к ру — 6ipi ж н и ш к е , 6 ip i HiHci3, ш а н ы р а к к а т ж тТ релш тк Т ары 6ip б ес-алты у ы к т а ж о с а н ы н i3i д е ж о к . ы сты н i3i Рана б ар . А н ы р а й га н (ргед ен 6ip т е р т -к е з к а р а л а ит Kipin кел е ж аты р. О н ж а к босагада аласа ж укаякты н устж де тем1рмен б елд еулен ген а р у а к т ы 6 ip ecKi с ан д ы к , б е т ж д е ею -уш ж е р д е рана суйектелген е р н е к т ж i3i к а л г а н ecKi кеб е ж е... К е р п е-ж а ст ы к д е г е н н ж i3i б ай к а л м а й д ы . E ni б ас ы к а- й ы ктай к а к ы р а й г а н aFaiu т е с е к т ж у с т ж д е с ы р м а к с и я к ты, курамы с керпе сиякты б1рдемелер кокып ж аты р. Тер а лд ы н д а тай , тай ы н ш а , е ш ю , л а к TepLnepi ш ию к у й ж д е тесел ген . Bip к ез д е к е к с а у ы р л а т к а н , к ум ш теткен уй рек б ас е р осы у й д ж TepiHe м ы н ж ы л буры н ш н г е н Kyfii кала бергендей, каусап тур. Таралрылары кыркылып, кумштеткен узенплер! у з ш п тускел1 тур. Bi3 Е сен гелд ж ж нускаран TepiHe к ел ж оты рды к. «У л кен уж » осындай болса, езге уйлер1 кандай екен деген ой к ел е д ь Е сенгелд! 6i3Ai к о зг а л м а й к а р а й т ы н к езд е- piMCH 6ip тугендед1 д е шырып K erri. С о д а н Keiiin рана 6i3 ерк1м!збен к у л ж , э р е к л еген де e3yiMi3fli ж и д ы к. — Бул у й д ж ж андары к а й д а ? — дед1 окуш ынын 6ipi. — О сы у й д ж Heci м ы н а к а р а л а ит б о л м асы н ... Уйге ipreneH Kipin, ipreflen шырып ж у р ге н Typi ж а м а н е кен ,— дед1 екж и й окуш ы . 175
— У ндемендер, бул ауы лды к сырын тугел керейш — д ед ш мен. г Ж ш т т е р атты агытып, ез!м!здщ тесек-орынды уйге е н п з т , астымызга техникумнын кара одеялын теседк — Осы одеял осында калсы н езп — дед! 6ipeyi. — А р ам б о л ар ! — дед! eKiHiuici. ¥ зам ай алы сырактан ш ыккан Есенгелдш щ дауысы естш дп К а р а ш а ш , ул к ен у й ге к о н а к к е л д ь А текем c i3- ге конактарды н кы зметш де болсын дел буйырады...— деп тур. Кайдагы конак, кандай конак? — деген эйел дау- сы естм едь p is кандай кутунлге душ ар болар екем1з деп, кауш - тен !п о ты р г ан ы м ы з д а Е сен гел д ! у й ге к а й т а Kipin: — Б ул ауы л ко н ак к а ат агы тты рмайды , 93i куте- Д1,— дед!. Онымыздын улкен наразы лы к тугызганын мен ангар- май калып: — О касы ж ок, отагасы , ушеум1з де ж ас ж!пттерм!з гой , e3iM i3-aK к утем !з... Р а к м е т ,— дед1м, осы ауы лды н ыигайына карай свйлеск!м келш. BipaK, Есенгелд! ж!б1ген ж ок, c eric ж ари ялауга ла- йык катал дауыспен: — Б у л ау ы л к о н а к к а а т агы т т ы р м а й д ы , e3i кутед1,— дед1 д е тагы д а шыгып K erri. Bi3 тагы д а еркш nyaicin алдык. О сы кезде ipi денел1, москыл тарткан кара-торы эйел е с ж т е н енкей !п Kipe б ер д п Bi3fliH « е с е н а з бе?» деген ам анды гым ы зга эйел калыпты к а з а к эйел!ндей ж ауап кайы рды : — Ш ую р, ш ырактары м ... Айналып кетей!ндер!м-ай. кайдагы 6ip м олага кайдан кездес!п журсщ дер? — дед! эйел, б!рден-ак 6i3fli бауы ры на т ар та сейлеп. Бул ауы л дын мэн-жайын сурап алатын адамын да осы эйел сияк- ты. Ептеп кана келген жумысымыздын у ты п ян ангар- ты п ед!к, а р ж агы н эйел e3i TyciHin, ойы мы здагым ы зга ж ауап бере сейлед!: — Б ул 6ip ертеден кырсыгы арылмаган ж адау тере- л ер д щ ауылы , там ты гы к алм ай б1ткен ауыл. Б а к ауыса- ды, ырыс ж угы сады деп, б!зден бурынгы лары да тырп етпей оты ра берген екен, 6i3 де тырп етпей отырмыз. А уыскан да, жугыскан да дэнеме жок. Отыз уй теленпт 178
болушы едь олар алдакаш ан тастап K erri. 0здер1 эп- эдеьи ауыл болып, онаш а отыр. К олхоз болып ж аткан- д ар д а с о л а р . К е ш е рана к е р ш к е л д 1М, 6 ip к ы р к а н ы н кы рты сы н айы ры п , eriH с а л ы п ж а т ы р . А л, б у л а у ы л к о л хоз тупл, эшейш ауыл болып отыра алатын да жайы ж ок. Осы ауылдын он ш акты еркегш де ез атын 03i ерт- теи MiHe а л а т ы н 6 ip e y i т а б ы л а р м а е кен ? B ip а р б а оты н экелетш 6ipeyi бар ма екен? О ндайлары на тел ен п т кы- зы — мен журем. Елу1 ж иналы п ешш соя алм айты н ел1м- тж тер, калкиы п отырран. © нкей 6ip пиракыло!.. © здерш де корерандер, ш ырактары м... Еш н мен ш ай кояйы н,— д еп, эй ел ш ырып KeTTi. Э й ел уй ге 6ip Kipin, 6ip ш ыры п ж у р ш , а у ы л д ы н ар- Fbi-6epri ж а й л а р ы н а н б 1рталай тан ы с ты р д ы . Bip кезд е торе ту кы м ы н ы н 6ipeyi кон ы п -тустен ген , 6 ip e y i т у г а н , 6i- peyi елген, ас берген, а т ш апты рран ж е р л ер ш щ б эрш де б ауы ры н а б а с а 6 epinxi бул а у ы л . BipaK, с ол ж е р л е р г е карылран жалрыз казы к та жок. Булар адам енбеп де тен ш н e iu6ip TypiH б ш ге н ем ес, эл'1 к у н ге д е й ш к аб ы л - дамайды да. Бай жер е з1 асырап келген: жер малды асыраган, м ал буларды асыраран. Атын ерттеп, кол- тырынан KOTepin а т к а Minri3y т е л е н п т т е р д т мшдет1 Солган. Ещ и олар д а тастап кеткеннен кеш н тере ауылы б1ржола тыйтыктап, куларм анга келш отыр. BipaK бая- ры пандык сакталы п калган. Эйел кайнаган самауырды уйге ш рпзд1 де: — Ш ырактары м , бул ауы лда 6ip кайнаты м ш ай ж о к . А к су im e cum ep,—- д ед и Б 1зде ш ай б ар л ы р ы н e eri- ген сон, ш эй н ек 1здеп б а с к а уйлерд1 Ke3in KeTTi. Калайымен нокталанган ш эйнекке epin, эр уйден жиналраны керш ш турран он шакты ш ыны аяктар кел- д ь К вп ж а м а л г а н , кеп Kip cinreH cipey д а с т а р к а н ж а й ы л - ды. Bi3 д астарканны н устш е ез1м1здщ орам алы м ы зды жайып, каладан алып ш ыккан нан, кант, майымызды т ек т ж . О сы к езд е эл1 д е ау ы л с ы р ты н да к а л г а н ер кек - тер д е ул к ен д ете уйге Kipfli. Атекем деген опырык ш алдыц отыратын дардылы ор- нына мен отырып калган екем. Ш ал басын какш иты п a.nFan бойы ту р а м аран к ел ш л р е л д ! д е туры п к ал д ы . Мен томен ырысып, орнын босаттым . Екшгш 6ipeyiHe тары орын берешн деп, тары да томен к ар ай ьшыса 6epin ем, Атекен аз рана сакалы н алды на карай шо- шайтып: 177
— Е н д ш ж ол к о н а к т ш , козралм а,— д едь BipaK, ж олдастары м сырги-сырри, менен алы стап кегп . Аз рана тамарымыз ауыл адамдарыныц алдында калды. Олардык ортасы нда мен рана... О п ы р ы к ш ал н ан м ен MaiiFa о б ы р д ай тиш ж аты р... T ici ж окты ры б егей м е д ес ен , ш а й н а м а й -а к кылри бе- рет1н сиякты . Bi3 6ip-6ip ш ы ны аян ш ай iiiiin улпргенш е, д астаркан у с п тып-тыйпыл болды. М енщ ею жолдасым- н ы н HaHFa к о л д а р ы д а тиген ж о к . М ы н ау а д а м д а р д ы н арасында там ак жеуге болмайтын да сиякты. Bapi де кумы га кимы лдап, епздей орып, дастаркан бетш сый- пап салды. Bip адам дыбысын шырарып, 6ip ауыз сез де айткан жок. Баранагы пандыктан да тук белп калган ж о к , н ан м ен MaflFa к а р а й 6ipiHeH 6 ip i ко л дар ы н асы ра созады . Э бден ж еп болган сон FaHa А текен ш ал байсал- дылы к тауып: — Ж еуге болаты н ж а н а май екен,— дед!. — Атекем дуры с айтады , ж еуге болатын ж ана май екен,— деп, манаты он жарындарысы костады да, онын айтканын аудармай кайталап сол жарындарысы кос тады. — — М ы на 6ip шекерд1 квкетай ы м а апары п берей1н- ни,— деп, атекен д астаркан устш де селд1реп калган аз рана кантты н eni туй!р!н суйреп экетть — Атекем дурыс айтады, мен де ш екетайыма апа рып берейш ии,— деп, сакал ы бар, мурты ж ок адам ею Tyflipfli е з!и е к а р а й та р т т ы . Б а с к а л а р ы д а соны ic re n , ci- р е у д а с т а р к а н н а н б а с к а еш н эр се к ал д ы р р ан ж о к . Енд1 олар ш ыныаякты саусактарынын уш ына рана кондырып, сы л д ы р ш ай д ы н вз1н FaHa со р ап т ап оты р. П ан д ы кт а р ы д а кай та оралган сиякты : кездер1 бул дуниен1н аржа- рындэры б1рдемеге кадалгандай; бет-ауыздарында катып к ал ган тас менменд1к к ан а бар... Б1здщ аш калганымыз- дан кысылып отырран ж алгы з эйел рана. К он ак атын бул ауылды н 63i кутед1 деген Есенгелд1 KapaHFbi in ip r e д ей ш а тт ы н м ан ай ы н а д а б ар г а н ж о к. 0 3 i с у р ай д ы д еген А текес1 б1зден эл 1 6ip а у ы з сез cypaFaH ж ок. Сыксырайран б!лте ш амнын ш алагай жарырында, элд ек1м 6ipiH e 6ipiH суйеп к еткен ки1мш ен ел1ктер сияк- таны п, 6ipeyi кыбыр етпей, ауыл иелер1 отыр. Т ан калып 6i3 оты рмы з. 0л1 ауы л тып-тыныш... А текен 6ip кезде тамагы н кырынып, аз рана енсеан кетерш алды да: 178
— Улкен уйге тускен конактарга кой сою керек,— дедк — Атекем дурыс айтады, улкен уйге тускен конак- тарга кой сою керек,— деп, он ж агы ндагы сы костады. — Атекем дурыс айтады, улкен уйге тускен конак- TapFa кой сою керек,— деп, сол ж агы ндагы сы костады. Осыны айтысты да едэу1р уакы т тагы да cipecin ка- лы сты . MeHiH кой сокж а к а р с ы л ы к бш д1рген эд е п а зд 1 - riM e c ui6ip ж а у а п к а й т к а н ж о к . ¥ я л г а н н а н у н д ем еу ге тура келдг. Ж алгы з-ак « б ^д щ к ы зм ет и зд е п » эйелдщ катты тыкыршып отырганы сезшедн Эйел эркайсысы- па 6ip карап, аз гана ш ыдап керд1 де аягы нда кесек кетт1: — Соятын болсандар, неге экелм ейандер тез!рек? Ауыздарын айтып, арттарыи кетерьлмейтш адыра кал- гырды каш ан коясы ндар осы? Ж андары к бар м а, ж ок па 03i? — д еп , ж а й д а н ж а й eciKTi т а р е е тю з ш ж а у ы п ж1бердь EciKTiH 6ip inm Tepi уш ы п к е т к е т б а й к а л а д ы . Ж аландап уйде журген терт кез ит те есжтен емес, тесжтен атып ш ыкты. B ipan, еркектер ж агы каласы н буз- FaH ж о к . Т агы б 1рталай у а к ы т е тке н н е н KefiiH ган а Атекец байламын айтты: — К араш аш дурыс айтады, соятын болсандар — сою керек,— дедк Касы ндагы лар тагы д а сезбе-сез кай талас- ты да козгалган жок. Енд1 эйел еркшдеп, жумысты тездетуге Kipicin Kerri. Bipece отын KOTepin экелш, 6ipece казан мен ошакты экеле жур1п: — Кай уйдщ койын алдырушы ендер? А лдырсандар- ш ы,— деп уйден ш ыгып кетед1 де д а л а га ш ыгып алып од аи Kepi д е к а т а л ы р а к а як та й д ы . — Есенгелд1, с эр ы э ж е н yfliHin 6ip боз кой ы болса к ер е к ед1, соны сой га н д у р ы с б о л ар . А лы п к ел н п ,— де- Д1 А текен. Э л д е к аш ан елген Ж а н б ы р ш ы т е р е ш к эулет1 тег1нде 6ipiHe 6ipi е н ш т е с си як ты KepiHin Kerri. — «Атекем дурыс айтады, сэры эж ен уш ш н 6ip боз койы болса керек eai, соны сойган дурыс болар...» — та гы д а eKi р ет к ай т а л ан д ы . Есенгелд1 с ода н кей ш г ан а о р н ы н ан ту р ы п , eciKKe к а рай беттедк Асыгысы жок, пан басып барады. Yй iiui тагы да ж ы м -ж ырт... Сы ртта аш ы ккан к ар а двн ен ган а ок ы ран ы п к о я ды . С а г а т он б1рден вт1п барады. 179
Bip кезде Есенгелд1 келш: С ары эж ен у й ш ц боз койы бугш-вртен козылайын д еп т у р е кен ... О б а л б о л ад ы рой, д е й д 1 А йш а к е л ш - Hi3,— д ед к — Айша келш дурыс айтады, боз койдын бугш-ертен козылайын деп турраны рас,— дед1 Атекен. — Атекен дурыс айтады, боз койдын бугш-ертен ко зы лайын деп турраны рас,— деп ущ рек кара мен сакалы бар, мурты ж ок адам, бул жолы кабаттаса кайталасты. T eri 6ip е т бол ы п к ал у ы н iuiTepi т ш еп оты рран а д а м д а р енд1 м анарыларынан repi шйрайын дбген сиякты. Атекен де ун-туназ калуды узакка созбай: — Е н деш е, К а н ш а а п а й yftiHiH к о н ы р козы сы н альта к ел . О л е р те туран к о зы болаты н , e n a iri coiOFa ж а р ап калды ,— дед!. Бул сездер де ею рет кайталаны п, макулданып бол- FaH с о н , Е с е н г е л д 1 тары д а ж е н е л д к М анар ы дай емес, енд! тез1рек басып барады . BipaK онын бул сапары да о н ы н а а й н а л м а п ты . Е сенгелд1 есш тен Kipe б ер е-ак : — Ж у м а куш К ан ш а апайды н ж ы лы толады екен... Соран сактап отырмын, дед1 А йжан келш дерщ ,— дедь — И е, не... А йж ан келш дуры с айтады , ж ум а куш К анш а апайды н кайтканы на 6ip ж ы л толады . CoFan сак тап отырраны рас,— дед 1 Атекен. Калы птаскан эдет бо- йынша касындагылары да осыны кайталасты. А тек ен енд1 б 1р ж о л а д ар д ар ы п к ал р а н д а й ед!, аш ы к- к а н к а р ы н тары 6ip т а м а к т а н етерд1 eciHe сал р ан екен: — енд1 сезд1 кой ы п , К э р ек е н yftiHiH к о к серкесш эке- лта сой! — деп буйырды. Б аскалары ewii буйрыкты кай- талады. Сонымен кок серке келгенде caFaT он ею ден асып ке- Tin е д ь О л 03i с ер к е емес, Hici м у т а г е н т ек е екен. Торе тукы мы ны н бул и1стен к ал а й ж еркенбейтш дерш е тан калрандайсын. Ж ок, жеркенер емес, кездерше карасан кок текеш т1рщей жуты п койгандай! Эркайсысы 6ip теке ж уткы сы келш жуты ны п отыр... TaFbi 6ip улкен кедерг1 пы ш ак !здеу айналасында кездеста калды . Атекен кай уйде кандай пышак барын да быед1 екен. О л айтып, езгелер костап, аягы нда Есен- гелд1 6ip п ы ш ак таб а алм ай кайт/гы. Текеш кургы рды н Ky.niMci Hici ту н ш ы к т ы р ы п б ар а д ы . Э бден ш ыдамы таусы лран ж олдастары м ны н 6ipi атып турып:
— Л у к с а т етс ен 1здер... м ен ...— д еп, ю ш к е н т а й р а на кары ндаш уш тайты н б э к к ш керсетть Ce3i эдепт1 сиякты болганы мен, e3i iuimeH к ай н ап ту р ган ы б ай ка- лад ы ... Т а н а т а к е к т ек е 6ip а с т а у е т б ол ы п а л д ы м ы з г а кел - д к Bipimn соны н ан 6ipi с эл ем eTin, он ш ак ты э й е л де р Kipin к елд н Bapi д е 6ip-6ip б а л а с ы н ж е тел е й к ел ш тн ¥ й - к ы д а н оя ты п а лра н ipiu к е з к ы з б а л а л а р , ж а с ы н а н -а к кет1лген TierepiH ж асы ра алм ай, есш ей ш рдК Bapi де ж у- д еу, 6api д е н а у к а с , 6api д е ш а л а ж а н б а л а л а р ... Торе ту кы м ы м эн п д е н 6epi 6ipiHiH кы зы н 6ipi а лы п , эб д ен азрындап болган, балаларда т1рш ш к б е л п а болымсыз гана сез1ледн Осынша еркек-эйел 6ip кек текеге ж абы лы п кеп кет- кенде тун уйкысын б е л т келген енбектерше турса жа- рар eni-ay, деген ой келедк Еркектер1 есесш ж1берген жок... Басты н 6ip кула- Fbin Kecin мен1н а л д ы м а т а с т а д ы д а А тек е н б асты ез алды на алы п койды. Ж ам бастан 6ip ж ап ы рак erri менщ алдыма тастады да, сакалы бар, мурты ж ок адам о да жамбасты ез алдына койды. 0згелер1 де солай, ез- д е р ш е THicTi м уш елерд1 уста п -у с т ап алы п , а л д а р ы н а ко- йып жатыр... К алган ондай-мундай туралы п 6ip ж апы рак таб ак ка тусе бергенш е 6ipeyiHin енеш ш ен eTin те кетедь Е т ж е у ы ры м ы а я к т а л ы п , с о р п а iuiLnin б олы сы м ен - а к те р е ту к ы м д ар ы 6ip-6ip cyfleKTi б а л а л а р ы н а у с таты п , тез тарасып кетп. Biare эрине, тыныш уйкы, кайырлы сапар т1леп тарасты ... Ж урт аяры басылран сон, м анаты К араш аш деген эй- елмен 6ipa3 к е н е с т те «А текенш н 03i сурауы н» куте алм ай, 6i3 де ж урш к егп к . М о лага ай н ал ган ауы лдан каш ып кетт1к. К ашанры м ен-мендкш коя алм аган , кас- кырдай обырлардан каштык. — Апырау, бул ауылдын 6ip ауыз сез айтуына канш а уакы т керек?! — деп танданады eni жолдасым- нын 6ipi. — Ал, сонша пан айты лган сездердщ болмаш ы 6ip icKe ай н а луы н а к ан ш а у а к ы т керек?! — д еп , е к ш ш ю т а н данады. М аган осылар неше заман ел билеп отырранда сол елдщ неше гасыр ем iрiн осылай боска етюзд1 екен деген ой келедь Элденеге ракымсыз ызаланрандай боласын. 181
Е ртец ж е райком хатш ысына келш менin ж асаран ба- яндамам мынау гана болды: — Ж анбырш ы ауылында он колхозра еркш жететш жер бар. Аса шурайлы жер, текке жатыр. Колхозга ала- ты н e ip - а к а д а м б ар , а ты К а р а ш а ш ,— д е д 1м. — б зге л е р ш кайтем13? — дед1 райком хатш ысы. — б зге л е р ш щ орны езге ж ерде,— дед1м мен. Райком хатш ысы ауыр ойланып калды ... 1956
Тарландар Ж ер астынын кара баркыттай ж ум сак, кою каран-. рылы ры н eKi ж а р ы н а к е з е к ы сы ры п к е л е ж а т к а н ш ах тер ш амы Kapi а дам н ы н колы нда екеш со н а д ай д ан -ак б е л г ш е д ь Ш ам кы н . кызрылт ж а р ы р ы с а р т а б а н бай ы р р ы ж у - мыскердщ аягын тез басуына карай тенселш , сонымен 6 ip re к ар тты к ты н д а х а б а р ы н б ер е Ki6ipTix к а г ы п к ел е д ь Ж ш 1ш ке тем1р ж олды н кос табаны н а ш ам ж а р ь ^ ы тускенде, не 6ip ж ы лан ирендеп бара ж аткандай, не бол- маса, найзагай ж арк еткендей болады. Сонау каран- FH а л ы е т у к ш р д е ю ш к е н е -к ш к е н е т ем 1р в а г о н д а р р а ке- Mip ти еп , у з д ш а з ы ррап тур р ан тем1р н а у а л а р д ы н « к ы р к - кы рк» деген rypciai бул м анайга 6ip бел асты ндагы тас- кын судын сарынындай рана ж етш тур. Ш ы гар ауы зга ж акы н ж ерде кут1п турран Ж энзд1л женеле берген ш ахта бастыгы Варовка карап: — Ш ал вне келе жатыр... токтай тур,— дед!. — И е, сол е кен ...— д ей берд1 д е ,— о й бой... енд1 к у тш кер...— деп Варов жур1п к ет а . Варовтык сез аягы н «ойбой» мен токтатканы на Ж э- нэд1л де ту еш е к ал д ы . Т ез тен с ел ш , Ki6ipTiK к а г ы п к ел е ж а т к а н iiiaMFa к а р а й 6 ip ж а р ы н а сы л ты н б а с к а н а д а м нын шамы жакындап барады. Алгашкы ш ам Бекен карт- 4'iKi д е, сылти б ас к ан д а у ж о к , К у н и р и х . О л ж а н а рана осы мацайдан кеткен. Неге сылтып калганы н ешю м су- рамаса да: — K api к аты н д еген 6ip ш а т а к кой... Б у г ш MiHe а к - сатып тастады ,— деп, калж ы ндап еткен. Еид» eKi ш ал 61раз ту р ы сп а й, и ы кта н 6ipa3 кагыспай айырылыспайды. Бекенд1 Обкомра алып кел деген сагат 183
таянып та калды. Eki шамнын кезек козгалысынан exi карт шахтердщ 6ipiH-6ipi иыкка кага бастаганы д а бай- калады: — Зцпм елер1 енд1 тан а басталады ,— дейд1 Ж энэд1л, 63iHe-e3i куб!рлеп ApFbi туптен 6 ip кеш TeMip кебежелерш Ti3in алып, зыркырап келе жаткан электровоздын ышкына салган айрайы шырып едк en i шам кабыргага барып турып калды. — К а п , к а л ж ы н д а р ы н эл1 б а с т а г а н д а ж о к ,— деп, Ж эн эд ш орнынан турды. Dip ж агы нан уакы т-етш бара ж а т с а , eKiHmi ж а г ы н а н б у л ш а х т а д а а с а курм еттел етш eKi ш а л д ы н к а л ж ы н д а р ы н а б ег е т ж а с а у Ж э н э д и щ щ эде- т ш д е ж о к е д ь TinTi ж и н а л ы с у с тш д е д е бул exeyi а ж у а- ласы п, булкйпдесш отыратын. Бул ш ахтада Бекенмен зам андас адам осы Никифор К у ц и р и х к а н а . Б е к е к К а р а г а н д ы к ем !р ж е он eKi ж асы н - д а кел ге н, с о д а н 6epi д э л алп ы с ж ы л eTTi. Т ал а й зам ан - д а с ы н а н а й ы р ы л г а н к а р т ш ах те р Kapi к у л ж а д а й ж а л - гыз жайылам ба деп корка бастаган кезде, бапяна к а р а й о ты з 6ipiHiui ж ы л ы Д о н б а ста н осы Н и ки ф ор К у цирих келген. Куцирих деген фамилияга б!ржола т ш келмей койган, барынш а казакы Бекен: — Э кесш щ атына т ш м келмесе де е зЫ н аты оп- оцай, М екепар,— дейтш. Бекецнш фамилиясы — Ж етш сбаев. Оны айтканда Куцирих та сатыр-куД р киратып, ж еш рш тастайтын б о л д ы . « Ж еп ш ст а ев » т а д ей д ц «Ж еп ш сп ае в » т а д е й д г Bi- р а к , Ж е т ш с б а й д ы н ус тш е к а те л ес ш б олса д а 6ip д е 6ip рет дэл тускен емес. Сондыктан, exeyi де фамилияны ай ту д ы к о й га л ы к еп з а м а н eTin е д ь Ш ы н ы н д а, exi дос 6ip-6ipiHiH ф ам и л и яс ы н ум ы ты п та кеткен б о лулары ке- рек. Бекен М екепар лесе, Никифор оны Бокан дейдк Сонымен екеуш щ де ececi тугел... — в й , тэш р алсын, тэш р алгыр. Kapi катынныц ка- сы н ан т у р а а л м а й ж а т т ы н б а? А л, 1зд1рэсти,— дед1 Бе* кен мыц да 6ip рет айты лган казакы калж ынды кай- талап. — Сен немене, ж ас катыныца асыгып кайтып бара- мысын! — деп, «М екепар» да мын да еюний рет айтыл ган калж ыцын кайталап ж ауап бердк Ж асты к ш актагы суйкеншу, муй1збен кагы су сиякты е р к е к эд е т т е р ш еск е T y cip ria ep i к ел с е д е енд1 о г ан ж а л - 184
кау тарты п болган к ар т жум ы сш ы лар иы ктан 6ip-6ip та на катысып калды да, кол алысты. — Э-эй, М екепар, М екепар, М екепар-ай... — О -ой, Бокан, Бокан, Бокан... 8 р к у н д е а м а н к е р ш к ен д ер ш е 6ip к у а н ы п к а л а т ы н ш а л д а р д ы н осы 6ip «эй , М е к еп ар -ай » , «ой, Б о к ан » д еге н д е р ш д е 6ipiHe-6ipiHiH а й та й ы н д еге н т о к с а н тогы з турл1 ж а к сы с е зд е р Ы н м агнасы ж аты р . Д о сты к лебн сезбен емес, унмен шыгып тур- Енд1 м ш е бар айтары ай- ты лып болып, кецьп б1ржола ж ай лауы н тап кан д ай eneyi де мэз-майрам, айырылыса алар емес. М андай мен коз а й н а л ас ы н т у г ел б а с к а н к а л ы н эж 1м д ер а г а р а н д а п ip- re сызыктарын керсетш кояды да, ш аммен ш агылыскан Kapi к е з д е р кы л м ы н к а г а д ы . Б у л а р тез-ай ы р ы л ы с ы п кету у и лн 6ipeyiHiH eciHe 6ip ic ту су керек. Бекец кенеттен тусш езгер тт: — М екепар, меш Обкомга глаунай секретарь ш акыр- тыпты. О л не болды екен, бйпдщ бе? — дед!. Б ет эж1мде- pi mpLnin, т угел « М е к ап ар г а » к а р а й т о л к ы п к е т п . — Обкомга?.. Катынын арыз берген ш ыгар,— деп К у и и ри х к а л ж ы н д а й б а с т а д ы д а , ш е о д а б а р э ж 1м ш nipin, мандайына ж инап ап: — CeniH а й л ы к ж о с п ар ы н а л д ы н г ы KyHi о р ы н д а л г а н жок па ед1?— дедь — Айлык туп л токсанын да енкейш кеткен. — Ендеше,— деп, Куцирих кезш кы сты д а, «онда Бо- каным, ундеме!» — деп оны иыктан кагы п-кагып койды. Ек1 ш ал д ы н «ендеш е» мен «ундем е» деул ерш д е 0 6 - ком н ы н бул ж о л г ы ш ак ы р у ы н д а т а г ы 6ip к а м к о р л ы к ж а т к а н ы а й к ы н с е з ш п т у р е д ь О н ы н а р ж а г ы eKeyiHe д е айкын сияктанып, «эй, М екепар» мен «ой Бокан»ды та ры 6ip-ep айты сып, 6ipiH-6ipi и ы кта н т а гы 6ip-ep к агы п к ал ы п , eKeyi айы ры лы сы п кетть Бекен Ж энэдьпдщ касына келгенде ол т!збектелш келген т е м ф в аго н д ар д ы н алы п кел ген KOMipiH к у л а т ы п ж а ткан тем1р куды к-бункердщ касы нда тур е дь Ш ахта- н ы к осы 6ip тусы Kimi-ripiM в о к за л б ас ы н а у к са й д ы . К в- Mip толы к еп вагон д ы Ti3in эк е л ш , б о са г ан ы н к еш н ай- д а п э к е т т , ж у й тк ш эл е к т р о во з ж у р . TeMip в а г о н д а р бун- к ерге к ел ш 6eKceciH б у р а 6 e p in т о н к а л а н а с а д ы д а , KeMipiH ау д а р ы п тас тап , m re p i ж ы л ж ы п к ет е д к Б у н к ер а сты н дагы у з д ж а з а й н а л с о к л е н т а KOMipfli т ы с к а эк е т ш жатыр. Бул ман кунд1зпдей ж арык. Сонау бурыш, туп-
к ф л ер д еп енбек куш мен енбек тундерш ш ece6i осы арада алынып ж аты р. Ж ер жузш дег! ен 6ip беймаза телефон да осы жерде. Сарат сайын он ш акты жерден тел е ф о н coFbin е се п су р ай д ы . — Орындалуы? - Артырымен! — Артьты? — Алпыс. — Сараттык? — Орындалды. — Кундш? — Ж акы н калды. Т оксан м е тр л ж ж е р астынан т ж кетерш ты ска шыра- ратын TeMip к е б еж е д е осы ар а д а . — Б е к е , а з ы р а к K euiirin к а л д ы к ,— дед1 Ж э н э д ш са- р а ты н а к а р а п , 6ipaK е ш н д е р е н ж у ж о к е д ь — Карарым-ай, М екепар антурранмен кездесш кал- расы н , б ш е с щ рой. К а сы н ы сы п , к а л ж ы н д а с ы п туры п ка- ласы н... Eneyi ж орары карай зы ркы рай кетерж ген тем ip кебе- ж е г е MiHin а л ы п , с ы р т к а ж е р б ет ш е ш ы к ты . К о н ы р сал - кын кою карадрылыктары ж ер астынан ш ыккан адам ж ары к дуниеш эрдайым сарынып ш ьтады . Бекенш н ек сарынып ш ыкканы тау-тау болып атж алданып ж аткан к ен коктырынын б и ж к ы р к а л а р ы н д а ой н ай ты н ж а зр ы с а- fhm сияктаны п, айн а л а ж огары кар а д ы . К а раган ды бей- не 6ip тау ортасындагы каладай керш едй Каланы кабат- кабат орап алып тутш детш ж аткан биж атж алдар кул- п ы р р ан с ары м м е н acnaHFa к е т е р ш п , тэнертенг1 к ег й в д р тум анга оранран тау ш аткалы на уксай калыпты. Алы- сырактары атж алдарды н етегшде жуздеген ш алкар кел бардай, кыр аркасы нда мындаган сур кеж ектер ойнак- тап жургендей, сырткы дуние тынымсыз кулпырады. — Баяры «А к ш ахты», «Кы зыл ш ахтылардын» ке- з ш д е осы « И т ж о н н ы н » ycTi к а л ы н б еш т к е у к са й т ы н efli, ос ы KyHi т а у о р т а с ы н д а к а л ы п п ы з -а у , 63i,— дед1 Б ек е н Ж энэды ге карап. — К а р ага н д ы д ар ы алп ы с ж ы л eH6eriHi3 б оска кетпе- reHi д е , Б е к е ...— дед1 Ж э н э д т . Бекен ундемей m repi ж урш к е т а . К араранды да откен алпыс жылын ескерте калсан, Бекеншн кез алдына алые к ал ган ауы р кундер1 келе ме, болм аса, осы eHttipicreri кеп ецбегш ескерте бергеш й ы ш а й сы з кере ме, эйтеу!р
ундемей калатын кашанкы эдеть Егер бугш осы алпыс жыл ауы зга алынгалы турм аса, буган Ж энэдш де сок- пайтын едк К а'кп а алды нда ж абы к, м аш инеш келденен тосып, В а ров кут1п тур екен, yuieyi О бко м га к ар а й ж у р ш K erri... К а б и н е т т щ e c iri а ш ы л а б е р г е н д е -а к О б к о м н ы к 6ipiH- uii с ек ретарь! К ы зыл ш ы р а й л ы , а ш ы к ж у з д й ж а с ж ш гг орнынан атып турып, Бекене карай карсы жур!п келш : — Сэлэм алайкум ,— дедь кэрг акы н Д оскей мен осы Бекен унйн ж аттап алган сэлемш 6epin. — Э л ж с а л а м , б а л а м ...— дед1 Б ек е н , а р а б с э л е м ш к а- закш а бузып айтып. EKeyi к ол а л ы с к а н д а , О б к о м с е к р ета р ы « м ы н а у т а с алакан неше миллион кайла урып, неше миллион ку рен KOMip с ал д ы екен » д еп о й лад ы . С е к р е т а р ь д а б а л а ж а с т а н KOMip к а з а н ы н д а к а й н а п е с к е н ж т т eni, ж ум ы с- кер халкынын кай тобында кандай мш ез басым болаты- нын ж а к с ы б1летш . Ocipece, к а р т ж у м ы с к е р л е р д щ а ры н ы кай ж ерш де екенш ж аксы б1ледь Сондыктан, эуел1 уй- imiHiH ж а й л а р ы н с урап , у з а к о р а гы т ы п о т ы р д ы . Б ек ен - HiH 6ip к о л к етер жер1 к е м ш р ш щ ж а й -к у ш б ол аты н . О нын да егж ей-тегж ейш сурасты ры п, Б екен д 1 6ipa3 бал- кытып алый: — О зге демалы с бермейд!, курортка ж!бермейд1, деп KeMnipiKi3 е кп е лей тш Kepinefli гой,— дед1 ку л ш . — Онес, сайтан катын! Оны ш мге айтып ж ур, был- тыр рана барып келгешм кайда,— деп, Бекен ыршып тус- Ti, е рнш ж и е кте й б а с к а н б уры л м урты д а е р е т у р е г е л д ь — Ж ок, Беке, кемшрщ1зд1 айы птам аны з. Бую л ж ер ж у з ш д е KOMip ж ум ы сы н а о ты з ж ы л д а н а р т ы к ш ы д а га н жумыскер ете сирек кездеседг Ci3 жер астындагы жумы- сы н ы зды к о с к а н д а , осы ш ах т а м аны нд’а а л п ы с ж ы л ец- б ек icTenci3, к ай к у р о р тк а ж а т ы п д е м а л а м д е с е ш з д е ха- кыныз бар. Варов пен Ж эн эд м ездер1 ж ас болган сон, кейде умытып кететш болса керек... — Алпыс болса кайтейш . Алынбаган акы н ш мде кет- п ей д 1. А лп ы сты н д э л к ы р кы н У ш ак о в пен а гы л ш ы н д ар - дан сурар ед1м, адрестерш биш ейм ш ,— деп, Б екец тук- сие ж аздап барып калды д а,— олар д а телед1 гой, К ара- г ан д ы га 6i3 к о ж а б ол ы п к а л д ы к ем е с п е? — д еп , к а й т а 187
жымиды. Содан кеш н,— жиы рма ж ы л ктеген жумыскер толы п ж а ты р рой,— дед1 Э н п м е н щ ж а р ы м -ж а р т ы с ы аш ы л ы п к а л г а н сон, енд1 аяктау керек болып, секретарь орнынан турып келш Бе- кене карсы отырды да: — Бул ш здщ ш ахтанын кептен кетерш журген энп- Meci едк р з г е у з а к д е м а л ы с 6 e pin, ж е р а сты н дары ж у- мыстан б1ржола босаткымыз келедь Ш ахтанын баскару жумысына ептеп кана араласы п ж урсеш з болады рой,— д е д ь Бекен ундемей калды . Алпыс жылры эдет, алпыс жыл ш ш д е б ой ы yftpeH in, cyfieriH e ciH in б о л га н ен б е к д агд ы - сынан аршып шырарралы отыр. Кай жерде сыр бердк К а й с ы н га ж а р а м а й к а л д ы . Ж е т ш с eKire келге н д е ж а н а 6 ip icKe к а л а й ж а к ы н д а с п а к . У й ш д е оты р р ан д а Kapi ж ол- дасы эйелш е — «пулан, ш трек, марык-ш одыр» деп коя- т ы н д а р ы б о л у ш ы efli, е н д 1 соны к ен сед е о ты р ы п айт- пак па? EciHe кенсе тусе калран да Бекенн1н катты ашынатын 6 ip н эрс ес : тар ы к е з а л д ы н а к е л д ь О л с тол у с тш д е Ti3i- л ш т у р а т ы н к а л а м , к ар ы н д аи !, си я с ау ы т т ар ед1. Б ек ен О бком секретарынын столына карады. Ж айнап тур. Тап о с ы н д ай с то л д ы н а р ты н а Б е к е н в з ш оты ррызы п Kepin, енд1 алд ы н дагы к а л а м , кар ы н д аш ка к ар а й б асар емес. Ж а з у былай турсын, кал ам устап отырран Бекенд1 «Ме- к е п а р » к ер с е, не д ем ек . О сы н ы о й л ар а н д а Б е к е н б 1р ж о л а к а р т а я к а л ы п ед1. Эрб1р эж1м1 н а р а з ы л ы к айты п турран- д а й , б е т -а у з ы солрын т а р т ы п KeTTi. О т ы р р а н д ар д а кы сы - лып, 6ipiHe-6ipi кар ад ы , энг1ме де токталы п калды . О б к о м н ы н сек р ет а р ь! енд1 Б екен н1н eKiHmi ж ар ы н а шырып: — Ш еш ей 6yriH к о н а к к а ш ак ы р ы п т ы дегес1н, с1зд1н алп ы с ж ы лга толган енбег1н1зге хурм ет кврсет1п, тарта- м ы з б а д ег е н а з ы н -а у л а к сыйлырымыз ед1 бул. Рет1н та- ба алм ады к,— дедк KeMnipiHiH eKi-уш куннен 6epi а л а б вт е н 6ip эз1рл1кке тусш ж урген!н Б ек е н б1лген д е, к ерген д е болаты н. — Ей, сен не б у л ж ш тай тан дап ж у р с ж осы,— деп су- раганда, уй бш ппн элдекаш ан алып болган Ж аныл ш еш ей: — Б 1лмей-ак кой, ж ум ы сы на ж у р е берсейш1,— деи с а л г а н efli. О л сы р енд1 м ы н а ж е р д е аш ы л ы п оты р . Ш р ак с ы р т т а г ы ж у р т т ы н 1ш1ндег1 ж у м ы ск а Б ек е н н е н r e p i Ж а -
ны л ш еш ей ж етчк. О л Kici кейб1р icTi к о л ы н а а л а берген- де Б е к е н KepiHe н а р а зы л ы к а й т с а д а , а я к т а п ш ы к к а н - д а — «эй , 6i3fli« кемп1р 6m efli рой, б ай г у сы н » — д еп, ылри м а к т а у 6epin т ы н ад ы . Б у л ж о л ы д а э н п м е н щ б ас т а- лу ж а р ы 6ipa3 oftFa к а л д ы р с а д а , KeMnipi к о н а к ш ак ы - рып отырранда езш щ кабарына кш егей тура калганы - наи уялып: — С е к л ет а р к ар а р ы м , ол eciMHeH ш ь т ы п к етк ен екен, кемп1р а й ты п е д К . Б !з д щ у й д е п к о ж а й ы н со л рой. К е л щ - дер, жур1ндер,— дедь абы рж ы нкы рап.— Ж арай ды , дем- алыс болса болсын. BipaK, э л п мынадай столды н касы на ж олата керм ендер мень О нда мен арам елем ,— д ед 1 аз- дан сон. Мунын аты ш алдын ш ахтадан кете алмаймын деген c.03i еке ш н оты р кан д ар д ы н 6a p i д е а н г а р д ы . Д е м а л ы с - ка баратын, одан apire кенетш емес, енд! т1зеге салсан сы н р ал ы оты р . С о н д ы к т а н , Б е к е н ш ц сокры с е з ш е н т е к ортак байлау тауып, одан арж агы кезш де керерм1зге ка- лып едь С о л KyHi к еш к е к а р а й Б е к е ц н ш eKi б е л м е а л ы к то л ы жиналган журт едь Стол басында кос тарлан, Бекен мен «М екепар» отыр. О ларра таяу облыс пен к ал а , ш ахта басшылары, картан жумыскерлер. Ресми сез 6ipaK рет сейлендк Алтынмен эш екейленген улкен кызыл ш тапты Бекене тапсы рранда FaHa О бком секретары Бекенш ц ел алдындары алпыс ж ы лды к енбе- riH ш олы п е тш , р а к м е т айты п , к о л ы н к ы сты . Б у д а н бы- лай ресми арнага карай бурыла бастагандарды еппен рана кайырып алып, сауыкты кеш тщ ш екберш ен ш ыгар- ган жок. Никифор Куцирих кызыл к1тапты ашып карап, ецал- дымен «she!» деп 6ip койды да: — Ш алым, сен куты рады екесщ ,— дедк— А са ардак- ты ш ахтер д е т ч , бул д уры с . Yin а й г а к у р о р т к а б ар а сы н , бу да дурыс. Сонда сенщ кек соккан катынын кайтер, оны ойлаймысы н?— дед1 акы ры н рана Бекенд! 6yftipre TYPTin. — Сен бар eMecniciH? — Мен бе? в з аюымды кайтермш ? Ана 6ip жалрыз а зу ы ц а кезгц т у сш пе ед1, к у д ай б !л ед i к ы л ы ш т ан е тш р ... Карт адамдар каш аннан бер! бой уйрешскен казакы калж ындары на кеш in алды д а, ж урт тараган ш а езу ж и ган жок. 189
Ж у р т тар а ган д а Бекен Обком секретары мен Ж энэ- | Д1л д 1 т ер е з ег е к а р а й о н а ш а а пар ы п: — М ен М е к а п а р д а н у я л ы п е л in оты рм ы н ... О л д а ме- н '„ екш ел е п к ел ш к ал д ы . Е кеум 1зд! 6ipre ж 1берщ дер, уш аи курорт деген екеум1зге де ж етедк ортасынан к ак бе- лш алайы к,— дедк — Ж ак ы н ар ад а ол ш алды н кезеп де келед1, асык- паны з уэде осы болсын,— дед1 Ж э н э д т . — Болды ,— дед1 д е Бекецнщ кус алаканы кол алы- суга секретарьга карай созыла бердк Куцирих езге ж урттан кеш кайтты, эрине. М анадан, м ей м ан к у т у д е ж у р ш к ен eKi кем ш рд1 eKi ж а г ы н а оты ргы- зып алып: — „MiHe, енд1 к в р ш д ер . С е н д е р д щ 6 i3 re н ар а зы л ы к айтп айты н кун дерщ б ар м а ед1? Енд1, мы наны кврщ дер- m i деп, к ы зы л ш т ап т ы тар ы а ш ты .— MiHe, м ы н а би- летпен Kapi Б окан А л м а тьта уш ады . А спанда а к иыктай Калы ктап дауы лдаты п барып конады . Содан сон курорт- ка бара ж аткан Бокан, д авай без очередь билет! Был-, кы лдаран айналы вагон... К авказ... уш ай! М ынау ак ш аш пен бурыл мурт кап-кара болып кайта тулейдь Ей, Б окан , сол кезде сеш сайтан эурелеп ж урм ес пе, т еп ? .. Eni кемш р куангандарынан кездерш е ж ас алды. ¥ зак ем1рлершде ш алдарына айткан да, айтпаран да н а р а зы л ы к т а р ы н а н б а з Kemin тэу б а р а келгенд ей, куй реп отыр. — Ал ендк менщ кезепм е баратын уакытым жакын- д а п к е л д 1. К е зе к т ен к а й т к а н ш а , сен ж у р ш к е т е а ц ,— деп, К у ц и р и х Б е к е н м е н к о ш та сы п Kerri. 0 3 fli-e3 i енд1 р а н а о н а ш а к а л г а н с о н Б е к е н м ен Ж а - ныл ш еш ей к ар т адам дарды н каш ангы эдеттер1 бойын- ш а 6 ipiH e-6ipi е н KepeKTi к а б ы р г а к ен есш б ер е б ас т ап efli, коштасып кеткен Никифор Куцирих кезепне кетш бара жатып тары келдк — Б у л а й б о л га н сон, Б о к а н , м ен с ара н б1рдеме 6epin mi6epyiM к е р е к е кен. О ны э л п , Toftip ж а р ы л к а т ы р , каты н еске салды . М ы наны ап ар д а к ал тасы н а ты к дед!,— деп, Б е к е н ш н к о й н ы н а б1рдем еш ты к ты д а Tepic а й н а лы п , тез ш ь т ы п кетт1. К и ы сп а с д о сы н ы н бул iciHe Б ек е н н щ ж уз! де бузылынкырап барып арен токтады. М екепармен сейлесетш кеп сездер бар сняктанады, оны н 6ip д е 6ipi с ей л еа л м е ген екен... А наны тапсы ру ке-
рек, мынаны тапсыру керек. Бекен ж уи ре басып далара шыкты. Куцирих узап кетсе керек, керш бедь Ж а н а Рана аты п к е л е ж а т к а н т а н б ет ш д е к а н д ы Кы зы л с ек ш л б ар с и я к т а н а д ы . К у н д !з к ы р к а с ы н д а сэрым ойнаган бш к атж алдарды н Tyci суынып, к аб а гы ту й ш п KeiinTi. А лакел ен кед ег1 сур р ы л т д у н и е д е т у к а ж а р к а л - м ар а н д а й . С о л б уМ рден сал к ы н ж е л ту р ы п ылри т у т а- нып ж ататы н атж алдарды н бар тутш ш каланы н кеш еп- не, у й л е р д щ ы ры на тырыпты. Н е л ж т е н е к е ш б е л г г а з , Б е- кецнш к ен ш жудеп калды. — Мен тустен кейiн журем, М екепар кезектен кайтка- сын... Сейлесетш сез1м б ар ,— дед! Б екен кем ш рш е. KyHnin ж ары м ы анау-м ы нау, кеш лш з туйтпектен e rri. С а м о л е т к е а п а р ат ы н м аш и н а н ы н eciK а л д ы н а к ел ш « к ы н к » е тк еш ест1лд1. - — K a3ip к ел ем . С а м о л е т к е е з!м MiHri3in ж 1берем . В а ров сол жары нан б арм ак. Ш ешей де барсын,— деп Ж эн э- д1л телеф он сокты. KeMnip-ш ал асырыс-yciric к а р а чемоданды сы тарлап жатыр едй мезгыш з радио тыкылдай бастады, уйкыда ж а т с а н 6i3 ш ан ш ы п о я т к а н д а й , о я у б о л с а н к ул ары н д ы epiKci3 тург1згендей кун дегш ш ен е рек ш е, eHTire ты к ы л д а - тады. Бекен манары кызыл штапты чемоданнын бетш е Рана салуга экеле ж атканда радио сейлеп те ж1бердр Бекен чемоданга ж акындай бере, Ж аны л шешей 6ip колымен ч ем о д анн ы н к ак п а р ы н KOTepin, 6 ip к о л ы н Б е к е н е к а р а й соза берген кушнде eneyi де каты п калды. — Кемшр, таста мынаны сандыктын тубш е,— дед! де Б ек е н шырып кетт!. Ж а н ы л ш еш ей ш ал ы н ы н н е а й т к а - нын уккан да ж ок. ¥зам ай Ж энэд!л жуг!р!п келгенде Кызыл кггап эл1 д е к е м ш р д щ т !зес!н де ж а т ы р ед!. Б ек е н eciK алд ы н д а тур р ан ш оф ерра «кете б ер» — деп колы н 6ip серм ед! д е ш а х т а г а т ар т т ы . Ж е р д !н асты -устш - д е кездескен б ар а д а м н ы к 6ipiHe-6ipiHiH б ерер сэлем !, айтар амандыры — «естщ щ бе?», «ЕстШ к кой» бола ка- лыпты. — CoFbic! Сорыс, coFbic! Капы соктыррысы келген канды жол! Ж урт аузында осы-ак- Бурын эр ж ум ы ск ердт ез жур1сше карай эр турл1 тецсслет!н ш ахтер ш ам дары 6yriH аярын к азд ан б аскан б ар ж ум ы ск е рдщ а ш у -KeriH бо й ы н а ж и н а п ап, б ар Tyri сыртына тепкен совет жумыскерш щ жинакты жур!с!не 191
карай, 6ip рана ырракпен тез козгалып барады. Бар жан- нын аяк басуы да, Tinri тыныс алуы да осы 6ip утымды жана ырракка кеше калган. Узджшз bipFan туратын тем1р науалар бул кунге де- HiH «кырк-кырк» дегендей есплсе, енд1 устьуспне «ал- пыс-алпыс», «алпыс-алпыс» — деп туррандай. Бэкен кундеп орнына келт тура калып, жакынырак турран ж1птке: — Шырарым, юшкене былайырак,— деп ед1, сол «i<iiu- кене» бес жылга созылып кетп. Сандыктын тубше тус- кен кызыл штапка бес жылдын шшде Бекеннщ K63i де тускен жок. Самолет те, курорт та Бекекд! бес жыл кутп._ Бекен шахтадан шыкпай турып-ак сырттары халдын салкын лебш сезт едк Бекен тобынын орнына кезекке келенн жумыскерлердщ жас жэрынын б1рсыпырасы кел- MenTi. Bapi де эскер бел1мше шакырылран, 6ipeyi ез ер- KiMeir майданга кеткел1 жур, б1разы шакырылыпты, ке- бМн эскерлж кагаздары тэртшке салынбаран. Бекец бригадасы да сыртка шыга 6epin «6ip кулак» каразга ушыраса кеттк Директордын кабинетшде Варов пен Жэнэдш де енд1п жайды акылдасып отырран сиякты. Бекен Kipin келгенде онын неге журмей калганына олар тандан- ран жок. BipaK, бурынры эдеттершен repi тез1рек турып, бурын- рыдан repi Бекеннщ колын каттырак кыскандай болды. — Беке, азд е кепш ш п ж астар рой. — Тугелге жакын. — 1м... м... Варов пен Жэнэдщдщ пзе nricfipe отырыстарынан 6ip ойдын усннде 6ip адамдай косылып кеткендер1 бай- калады. Бекене карастарында «ci3 не ойлайсыз?» деген сурау туррандай. Ол сурау жок та болса — Бекене солай сезьпдк KauiaHFbi карт жумыскер б1рдене ойлап табуы Бекене 6ip парыз сияктанады. «КарагандыНын кожасы мен емей KiM ед1?» деген такаббар ой келедк Ендеше ой- лану керек те... Бекен шахта басшыларымен аз сезбен рана урынысып, енд1 ез ойларынын i3iHe Tycin у й те карай жакындай бе- pin едк Куцирих куып жетп. Бурынры калжындары тап
бупн орынсыз болатындай, ол жакка екеу! де бетте- ген жок. — Бокан, сенщ халын ауырлайды-ау деймш,— дед! Никифор Куцирих, ез халы жецтденетшдей. — Ауырлау болып тур, Мекепар. — Ал, енд1 не ойлайсыц? — Бишеймш. Teri кемшрлер мен келшдер калай бо- лар деп келе жатыр ед1м. — Mine, бул акыл! Жарадык, шалым! Б1здщ кемшр- лер боска ccMipin уйде отыр... Колдан келер жумыстарын icTeciii,—деп, Куцирих тез-ак елеуреп кетть Манадан 6epi «муным калай болар екен» деп ке ле жаткам Бекец де ез ойына табан Tipen, байлам жасады. Карагандыныц тек кана кем1р казаны болудан элде- кашан аскаиына даусыз дэлел — жумыскер санынан бас ка халкыныц саны торыз рет асып жататындыры едк — Олай болса, барлык жас еркек кшджтер майданра алынса да орын басатын ез1м1зден-ак табылады емес пе? Ke6i, эрине, эйел болар,— деп Бекец езшше 6ip топшы- лап койды. Эйел деген эцпмеш Куцирихтыц калай жак- TaFaiibi Бекец ушш улкен арка суйеу болды. BipaK, Бекец ойлаганды журттыц бэр! де ойлапты. Жорарыдан темен, теменнен жогары карай тугел, барлык журт тунек тусындары ез орнын !здеген. Тайкактамай, I жасканбай 1здеген. Бекец eKi кемгард1 epTin, директор- дыц кабинетше кайта оралганда, eciK алды толган эйел екен. Epi майданра баратындар да, бармайтындар да смд1 отыра беруге yfliHe сия алмай, лек-лепмен шахтара келшть ■ — Айналайын, журт жарыктык-ай! —дед! шшен Бс- кец, кезше жас алып. Еркекшелеу кшнт, шалбарлаиып алып, аяктарын тыпыцдай баскан eKi кемшрш сол эйел- дердщ imine косты. Бекец кабинетке Kipe бергенде Варов: — Кемшрлервдзд1 ала KipiHi3,— дедь Мама журт кескшшде куацдык бар едь Енд1 ол кетш, журек орнына, жуздер калпына келт калыпты. Тацертец к1мде болса да keMip казаны олкы Tycin кала ма деген кауып бар ед1, енд1, MiHe, кун айналмай, кезек ауыспай келin калган журт куд1рет кайда екешн 63i айтып отыр. Варовтыц ойында да, отырран журттыц жузшде де осы- ныц леб1 бар едь 7 Р. Мусреп 193
Бекеннщ келуже журт эдеш жиналрандай, кабинет лык толы екен. Бекен мен Никифордын манаты ею ауыз эцпмесш ар кулак езшше ecTin, эр ауыз езшше ай- тып, кеп кулак анызга айналдырып экетштГ Буран 6ip жарынан Куцирих юналы едк Ол уйше келе жатып эйелше: — CeHi Бокан мобилизовать erri. CoFbic бйженше же- н>л жумыс ктейсщ. Кур ceMipin уйде отырранда не таба- сын, бар,—деп, кшнд1ре бастаган. Эйел1 кишш алып кетш бара жатканда Куцирих eciK алдына шырып, арылган журтка есНрте: — Бокан дурыс ieren отыр. Жастар сорыскэ кететш болрасын, кемшрлерд1 жумыска салайык дегеш эбден дурыс. Кэне, енд1 жас эйелдер уйшде отырып керсшип,— деп б1рнеше рет кайталап барып, уйше юрген. Будан ар- жэрын Бекец де, Куцирих та бкгсген жок едь Бекец ещц айналып келгенше, эцг1ме журт кенмпнде тамырланып, журт аузында жапырак жарып, гулденш алран екен. Бекец эйелдерд1 бастап шахтара TycinTi дегесш, бул шахтара карайтын жердег1 барлык эйелдер шахтара тус- кел1 келшть.. Бул хабар Kepuii шахталарга да естшп, Ka3ip буюл Карарандыда осы козгалыс. Ацыздыц шенбер1 ез бойынан анагурлым асып жат- канынан кысылып, Бекец дэлш айткысы келген ед1, енд1 оран журт кулак асар емес. бйткеш, ic Бекецнен бас- талраны да рас, каз1р буюл Караганды козгалысына ай налып болганы да рас. Енд1 муны ацыз етпей журт ке- щл1 кеннпмейтш сиякты. — Бекен тэжрибесшщ алгашкы KyuiniH кортындысын 6epini3. Орын калдырып.отырмыз,— деп газет, телефон- дар кылкылдап отыр. — Бул 03i аздш шахтада басталган козгалыс кой. Бекен 6i3re келш, 6ip-eKi ауыз сез сейлемес пе екен,— деп барлык шахта телефон coFa бастагалы сагатка айна лып барады. — Е, мыналар кутырран шьшар ездерГ Газетке сез жазып, шаршы топта сейлейтш шешендерм мен бе? — деп Бекен кысылып Никифорды туртюлейдк — Жазасын да, сейлейсщ де,— деп Никифор туксиш кояды. — ¥шкынсыз от жок, Беке, сол ушкынды ^ з таста- дыныз. Халыктын козгалысы кашан да осылай бастала-
ды. Мындардын ойын 6ipey айтпак, миллиондар коста- мак, аржагы бушл елдщ адетше айналмак. Аныз болса Heci бар? Журт ез iciH эдемыеп айтканды суйедь Онын аты аныз... Сорыстын 6ipiHLui куш Караганды топырагы- на тускен ен улкен ешйрш усынысы осы,— деп, Варов энпмеш шын бшгше шыгарып зкетп. Шахта манындары сапырылран журт б1рден емес он- нан топталып, жер астына кетш жатыр, кун ыстык па, суык па, ашык па, жабык па, оиы ешшм абайлаган жок. Ыстык пен суык журттын ез журегшде, ашык пен жабык ез кабагында сиякты. Бекен бригадасынын эйелдер! де тем!р кебежеге лык тола MiHin, темен тускел1 жатыр. Буран еркек жумыскер- лердщ он шактысы FaHa снятый едь Эйелдердщ жиыр- мадан артыры отырран сиякты. Сырткы ускынынын езшен-ак кунп KepiHin туратын, суйекп келетш еркек денелершщ орнына 6ipiHe-6ipi жум- сак кана жабыса калран эйел денелершщ купи кай же- ршде екенш Бекен бше алар емес: келшдерге сешм арт- кан Бекен енд1 айнуга да жакын сиякты. Булармен кай тЫде сейлесу керек. Келш демек пе, жолдас демек пе, элде Tinri жолдас келш демек пе, москал жумыскерлерге «алка бел», «салпы ауыз» деп жастар жарына «тас бете- ге», «кек кырри» деп уйренш кеткен Бекен эйелдердщ атына т ш келмейтшдей, коркып тур. Бэлекеттер 6ipece шу ете тусед1 де, 6ipece когадай жапырылып, уяла ка- лады. Бекен эйелдерд! жер астына Tycipin ж1берд! де, e3i Куцирихты кут1п сыртта кала турды. Куцирих Бекенд1 жещнен тартып: — Калай, шалым? Эйелдер бел1мш баскара алатын- бысыц? —дед!, култ. у- Мекепар, кулменп, ез1м де сасып турмын. Эл1 6i- peyiHe 6ip ауыз тш ката алганым жок,— деп Бекен шы- нына тартты. Булар жер астына тускенде Бекен кезегшщ эйелдер! тугел жиналып, шоктай шршп KyTin тур екен. Eni шал эйелдерд! бастап комip алынатын TyKnipre тартты. Жер астында он шакты еркек 6ipre келе жатса I аяк басулары «гурс-гурс» естшетш едь Кеп эйелдщ кеп I аяктары бытыр-бытыр, бытырай басып, Бекеннщ Kapi I кулагына кона алмай келедк.. Ундемеуше Караганда Ни- I кифор да осы ойда сиякты.
— CoFbic б1ткеншс жумыскерден кысылмайтын сен болагын,— дейд1 Куцирих Kepi жолдасын жубатып.— Эйел деген саркылмайтын куш. Ею жумада уйренш шы- гады. Куцирих баска лавада KSMip шабатын машинаныц маманы едц ол ез жумысына кета. Бекец эйелдерд! бас- тап, KeMip алатын yHripiHe келдк • Куцирихтын — «мен ориыма келд1м» деген хабарын Geprici келгендей, тем1р науалар ыргауын кушейтш, «ал- пыс-алпыс», «алпыс-алпыс» деп, екпшдетш барады. — Бурый — «кырык-кырык» едщ, 6yriH «алпыс-ал- пыска» басып турмысын? Муны айтып турган сен емес, Мекепар. Айткыза тусерм1з элц— дейд1 Бекен e3ine-e3i. Ецбекке де сын Kymepi туганда салмакка салмак косылатынын Бекен ешюмнен сурамай-ак жобалап келедь — Бурынгымызды кырык десек, ешипм1з осы алпыс- тыц мацы болар,—■деп, Карагандынын алдагы кундеп жупн де долбарлайды. Осыны ойлайды да кем1рд1 шап- шуп сала бастаган эйелдерге карайды. Бекеншн куш бойы айтканы ею-уш-ак ауыз сез бол- ды. KyperiH колына ала 6epin: «ал, шырактарым» деп 6ip айтып калды да, кепке дейш ундеген жок- Шахтага 6yriH гана тусш TypFan эйелдер еуел1 шапыр-шупыр ки- мылдап, лезде бураландай бастамаса, Бекен осыдан бас ка сез айтпайтын да едн Амал жок, анда-санда эйелдер- дщ арасына Kipin: — Kypeim былай уста, былай Keci, былай сал деуге тура келдк Жумыс аягына таман Бекен бул бурыштан кем!р экеткен вагондардын жалпы санын 6ip жобалап керш едп Алгашкы caFarrap бурынгыдан артьшырак, cohfh caFaTTap кеш кулаш кем екен. — Бул ез юном,— деп ойлады Бекен,— айту керек, тш керек, тш... — Бекенн!н осы ойына жауап айтып, осы 6ip кедерпа- Hin алдын ашып ж1берпа келгендей, K63i мен TiciHeH баскасын тугел кем1р шаны баскан домалак келшшек: — Ата, бупн ci3Ai уятка калдырган жокпыз ба? — дед1 кайтып келе жатканда. Манагыдай емес, катарла- сып келш сейлесть Осымен тш де шьшып кета. Ол «барлык куш майдан ушш» деген букш елдщ т ш едь Бекецнщ жас жолдас,
Жака адамдары да осы т1лде рана сейлесетш болды. К ун артынан кун еткен сайын сагат салмагы да тецелш кет- Ti. Eni шал курортка бес жылдан KefliH келдг.. Ол кундер 6yriH алыста калрандай. Аяншак емес жандар 0з жупн ауырларан да емес, мшдетсшген де емес. К,ияFa тары 6ip uibiFbin, бшк-п тагы 6ip Kepin, ку- реске TaFbi 6ip тускенше кецш ecin, кайта жасарран. Eni ай FaHa демалгап ею шал, сорыс салмарын кетермеген- дей кулпырады. Кун жана рана шырып Кавказ кырка- сына теккеп сэулесш енд1 етекке карай сыррытып келе- fli: Бекен мен Куцирих 6ip-6ip кездерш кысып ап, Кав- жаздын ораш б1ткен еркештерше карап отыр. Тунге карай туйшп, тунжырап кететш Кавказ кабагы Ka3ip жумсап, жадырай бастады. — Белек 6ip 6iTiM бар, э? — Keuieri адам, Кавказ кабагы тунде тушлмейдк тунге туймедг Кунд1з жадырамайды, кунге жадырайды, дед1 foh, онысы рас болар.— BipaK, Карагандыдай жер Кайда? Ею шал отырып-отырып Караганды жайына калай К0Ш1П кеткендерш ездер1 де б1лмей калады. CoFbic бп- кеннен кешн eKeyi де кем1р жумысынам б1ржола боса- тылрэн. Орындарында калган адамдар да сешмдк — Мен мундай адамды казак баласында кврген емесп1н,— деп мактайды Бекен орныиа калган казак эйелж — машина, машина емес, отарба. — Самолет деп-ак койсаншы б1ржола... Ею шал Кавказды тамашалаган болып, Карарандыра орала береди BipiHeH-6ipi урлап KypciHin койып, Кара- рандысын сарынып отыр. — Дэлш айтканда сен екеум1зд1 жумактыц терше отыррызып койса да кем1р манайындай бола коймайды. Bip куш кайтып келем!з,— дейд1 Бекен. — Машинак гуралдеп журю турмарасын, кем1рщ буркырап шь^ып жатпагасын, демалыс бола ма Kicire?.. Курортка келт уш ай жатып алуымыздын 03i уят,— деп Куцирих Бекеннщ ыцрайына кешеди — Демалып кайтуларыц мшдет демед! ме, етеп кай- тамыз да мшдет1м1зд1... Бул жерге келгенде eKeyi де кумйлжш калды. Ен ду- рыс сезд1 айтып отырмарандарын eKeyi де жаксы бтеди 197
BipaK энпмеа KypFbip езшен-ез! жалт 6epin KeMipre ауып кетед1 де, шалдар еипрлж дардыны сагынады. ©згеге т у гел кол сермеп калады. — Карагандыда рой нэрыз шуак кез... — HeciH айтасын!.. Ондай кундер осы жакта болмай- ды екен 63i... Карагандынын кысы кандай, жазы кандай, узын куйрык, айдама боран ею каланык арасында да- риядай толкып 6ip жатады-ау кысты куш... Бет-аузын аяз сорран бала-шага алмадай кызарып, домалавдап ке- ле жатканы_. — Кыскасы, журт жумыста жургенде, б!здщ буйтш шуактап отырранымыз келшпейд!, солай емес пе? Осындай энг1мелермен ею шал 6ipiH-6ipi кунде ушар- манга xeirripin кояды. «Кайтсак кайтедшЬ айтура exeyi де бата алмайды. ©йткеш бул екеуш демалыска аттан- дырранда улкен хурмет керсетш, барлык Караганды журтшылырынын атынан дурыстап демалып кайтулары мшдет етшген. Мшдет дегенге ею ман 6epin уйрен- беген адал жандар бул мшдегп бузуды да куна санай- тын едй — Мекепар! — Ие, Бокан? — Еепдщ бе? — ©зщ ше? — Эрине, ecmiM. _ — Мен де ecTin, жуг!рш келе жатыр ем. — YuiiHiiii орын, а? — Entti калай болушы едн — Кайтамыз рой, ендеше! — Кайтпаранда калай? — О-ой, Бокан, Бокан! — Э-эй, Мекепар, Мекепар! ©HHipic женшде 6ipiHe-6ipi кеуделей свйлеуд! еке- yi де унатпайтын. Тап каз1р exeyi де оны умытып ке- TinTi. Жана бесжылдыкта Казахстан ушшпп орынра шыкканы тарландардын табанын кыздыргандай, жер тарпиды. — YiuiHiiiiMi3, а? — деп тары 6ip кайталасты. — Ие ушш1шм!з!.. — Телеграмм да бермейм1з, тук те бермейм1з, тартып отырып уйден шырамыз. — Мшдет-п орындамапсындар, алаида, булан, деп калса, жетп!с беске келгенше — сен, жетшске келген- 198
ше — мен, 6ip мГндетп дурыс орында^асак, кудай ке- ийрмес деймшщ. — Мысалы, кемшр1м1зден айырыл деуге юмшн акы- еы бар? Бу да сол алпыс бес жыл 6ipre жасаскан KeMip. Eni шалды енд1 бунап турган демалыстан тез кайт- кандарына кулакка конымды дэлел табу сиякты. Eni шал ертецше Карагандыта кайтып та кегп... 1945.
Search
Read the Text Version
- 1
- 2
- 3
- 4
- 5
- 6
- 7
- 8
- 9
- 10
- 11
- 12
- 13
- 14
- 15
- 16
- 17
- 18
- 19
- 20
- 21
- 22
- 23
- 24
- 25
- 26
- 27
- 28
- 29
- 30
- 31
- 32
- 33
- 34
- 35
- 36
- 37
- 38
- 39
- 40
- 41
- 42
- 43
- 44
- 45
- 46
- 47
- 48
- 49
- 50
- 51
- 52
- 53
- 54
- 55
- 56
- 57
- 58
- 59
- 60
- 61
- 62
- 63
- 64
- 65
- 66
- 67
- 68
- 69
- 70
- 71
- 72
- 73
- 74
- 75
- 76
- 77
- 78
- 79
- 80
- 81
- 82
- 83
- 84
- 85
- 86
- 87
- 88
- 89
- 90
- 91
- 92
- 93
- 94
- 95
- 96
- 97
- 98
- 99
- 100
- 101
- 102
- 103
- 104
- 105
- 106
- 107
- 108
- 109
- 110
- 111
- 112
- 113
- 114
- 115
- 116
- 117
- 118
- 119
- 120
- 121
- 122
- 123
- 124
- 125
- 126
- 127
- 128
- 129
- 130
- 131
- 132
- 133
- 134
- 135
- 136
- 137
- 138
- 139
- 140
- 141
- 142
- 143
- 144
- 145
- 146
- 147
- 148
- 149
- 150
- 151
- 152
- 153
- 154
- 155
- 156
- 157
- 158
- 159
- 160
- 161
- 162
- 163
- 164
- 165
- 166
- 167
- 168
- 169
- 170
- 171
- 172
- 173
- 174
- 175
- 176
- 177
- 178
- 179
- 180
- 181
- 182
- 183
- 184
- 185
- 186
- 187
- 188
- 189
- 190
- 191
- 192
- 193
- 194
- 195
- 196
- 197
- 198
- 199
- 200
- 201
- 202
- 203
- 204
- 205
- 206
- 207
- 208
- 209
- 210
- 211
- 212
- 213
- 214
- 215
- 216
- 217
- 218
- 219
- 220
- 221
- 222
- 223
- 224
- 225
- 226
- 227
- 228
- 229
- 230
- 231
- 232
- 233
- 234
- 235
- 236
- 237
- 238
- 239
- 240
- 241
- 242
- 243
- 244
- 245
- 246
- 247
- 248
- 249
- 250
- 251
- 252
- 253
- 254
- 255
- 256
- 257
- 258
- 259
- 260
- 261
- 262
- 263
- 264
- 265
- 266
- 267
- 268
- 269
- 270
- 271
- 272
- 273
- 274
- 275
- 276
- 277
- 278
- 279
- 280
- 281
- 282
- 283
- 284
- 285
- 286
- 287
- 288
- 289
- 290
- 291
- 292
- 293
- 294
- 295
- 296
- 297
- 298
- 299
- 300
- 301
- 302
- 303
- 304
- 305
- 306
- 307
- 308
- 309
- 310
- 311
- 312
- 313
- 314
- 315
- 316
- 317
- 318
- 319
- 320
- 321
- 322
