Ғ. Мүсрепов. Белдерде

Ажарлы жиналган ак уйде Шеге, Сырлыбай, Эйгез, Каршыга, Бекежан... Шеге елш мактап, жолдасын мак- тап cepnin отыр. Шеге шубыртпасы токталган сон: — Кулак куршы канды гой, экеЫ, сезщшн байлауын айтпайсьщ ба? — дед1 Эйгез Сырлыбайга карап. — Акын кейде асыра склтеп те ж1беретш едк эйтсе де мен кулап отырмын, Эйгез... Tyci игщен тущлме де- гендей, TinTi, артына MiHrecTipin ж1берпм де келед1 Ж1- бек-жанды. BipaK, ел-журтымыз бар, кызыгын KepciH, той устшде амандасып калсын Ж1бекпен... (Шегеге карап). Мына ку кудан мал дегенд1 есептей алмаймыз, санай алмаймыз деп отырган жок па, оны журтка керсетпей калай каламыз? — дедп — Бар болса айдап келер, жок болса тагы осылай жайдак келер. KepciH де,— дед1 Бекежан. — Сенбес ж т т Телегендей, кур желгабаз Шеге акындай болмайды, экеы,— дейд1 Эйгез. — Шакырта бер, аттанганша осында болсын,— дед1 Сырлыбай. Кербез бен Карашаш бастаган 6ip топ кыз ат устш- де. Ж1бек соларды шыгарып салып тур. — Сэлемдеме бермейсщ бе? — дейд1 Кербез Ж1бекке. — Аманат — дед1 Ж>бек орамалын усынып. — Ж1бек-жан, тьлегешц болды, баянды болсын! — дед1 Бекежан келш, ат устшен: — Кэне, жур1ндер! — Бе­ кежан кыз-келшшектерд! бастап журш Kerri. _ Кия тастардын арасымен Телеген жогары ерлеп келе- дп Артында аттарды жетелеген Шеге. Шеге жартаска шыгып, элдекайда кадала карап калган Телегеннщ 6i- лепнен тартып: — Осы Бекежанын и м 63i? CeHeMiciH? — деп едд Те­ леген унатпай карап: — CeHeMiH: ер ж т т ! Сен де сен! — дедк — Жаксы! Телеген жогары ерлеп K erri. Жарды жагалай кабакпен келе жаткан Бекежан, Ка­ рашаш, Кербездер, жогары шыгып келе жаткан Теле- геши Kepin тура калды. — Асыгып жур екен! Суйшни десек кайтед!? — де- fli Кербез Бекежанга. Бекежан садагын онтайлап, огын KHri3in алды да: 308

— Элпнд1 6epi экелни,— деп Кербезден Ж1бектш ж1берген орамалын алды. Орамалды садактын огына байлап, садарын тартып калып ед1, ок зырлап, орамал желб1реп Телегенге карай кете барды. Карашаш ок Телегеннщ езше тиш кетер ме екен деп сескенш, «0й!» деп калды да ше кулш жгёердк бйткеш кабакка шыра бере, оныц дауысымен басын кетерген Те­ леген желб1реп келе жаткан орамалды шап 6epin устай алып едк Орамалмен 6ipre ок та колында тур... Танданран Телеген, кулш турран Бекежан, Кербез, Карашаштарды кердь Ок пен орамалды колына ала, жупрш кырга шыкты. Бекежан садарын тартып калган KyfliH эл1 езгерткен жок едк Телеген жупрш келш: — Бекежан-ара, орамал MeHiKi, ок сенш болар? — деп окты Бекежанра 6epin, Кербезге бурылып едк — Енд1 ауылга жаяулап баратын болдын!..— деп Кербез атынан туст1. Кыз-келшшектер 6api де жаяу тусш жатыр. Бекежан OFbiH кабына кайта салып жатып: — Ал, мырза, курбылык борышыучан кутылдым: ен- fli алдьщнан ypin шырар 6ip ит жок! — Дед!. т ялеген Бе- кежаннын колын алып: — Bip карызын мойнымда! —дед1 де Шегеге карап,— байла мешн атымды Бекежанра! — дед!. Шеге кынжыл- рандай кейшн эрен жасырып, Телегеннщ атын Бекежан- нын epiHiH касына байлап жатыр. — Ал жолын болсын! — дед1 де Бекежан кала бердь Кербез бен Карашаш Телегенд1 колтыктап, кыз-ке­ лшшектер айнала коршап алып, жаяулап журш Kerri. 1шп1де Шеге де кетш барады аттарды жетелеп... Аз рана тобымен ауыр ойда кала берген Бекежан Телеген сыйларан атты баска-кезге салып-салып калды. Ат шыкрырып acnaHFa семрдк.. Квл жарасында кыз-келшшектер] мен Ж1бек тур. Бэ- pi де асыга куткен, куана куткен шат калыпты. Эдетте болатын 6ip кызыкты куткендей, кэз1р Ж 1бект1 де 6ip кыспакка салатындай, жаландасып турган келшшектер Де бар. . Жалрыз Ж1бек кана ез ойынан басканы сезбейтшдей, ойы мен бойын арен билеп турран халде. Булардын кут­ кен жак бетшен Телегенд! экеле жаткан Кербез, К,ара- 309

шаш тобы келе жатыр. Ж1бек тобы да акырын басып, tarepi козгалды. Келшшектердш андыран кезеш де Телеген мен >Ki- бектщ карсы келш амандасар кез1 екен, ею жарылып 6ip жары Телегендк 6ip жары Ж1бекп устай алып, 6i- рше 6ipiH ж1бермей койды. К,ыск.а такпакпен куттыктау айта турып, Ж1бек пен Телегенд1 6ip жакындатып, 6ip алыстатып елендер1 бггкенше эурелеп барып, аярында 6ipiHe-6ipiH жуп рте экелш кабыстырып ж1берд1 де, ез- Aepi шу етш колдарын кетерт, коршап калды. Кетер1л- ген колдар, коршаган кыздар денгеленш, отау сиякты кер!недд. Колдар темен Tycin, кыздар тары да шу eTin тарап кеткенде, Ж1бек пен Телеген кушактаскан, суйпскен, уя- лыскан калыпта екен. Ак уйдщ касында кен жайылган юлемдер.... Улкен топтыц ортасында Сырлыбай, Эйгез... KapuibiFa... Жанагы кыз-келшшектер тобы ортасына Ж1бек пен ТелегещЦ алып, осы шатырдын алдына карай келе жа­ тыр. Эдеппен, курметпё'н келе жаткан жастар ая'ктарын юлемге .аггзй бергенде-ак, Шеге акын жулкына алра ш ы ры п: — Сырлы-еке, колынды жай, бер батанды...— деп басталатын елещй шубырта женелш, колын кетердг Ж1бек пен Телеген де кол устасып барып, Эйгез бен Сырлыбайдын алдына шлдк Арт жары т1зе буккен, кол кетерген кыз-бозбала... Сырлыбай мен Эйгездщ касын- данылар да колдарын кетерт, жаксылык ттегендей мулгш тур... Сырлыбай орнынан турып, колын кетере бергенде, касындагылары да турды, Сырлыбай айнала карап: — Эке-шеше бердш батамызды, тмектерщ онгарыл- сын... Тек сэн-салтанатьщмен келш, ыррап-жыргап ат- танатын болындар, балаларым... Аллауакпар! — деп бе- тш сипады. Баска журт та бетш сипап жатыр... Эйгез Ж>бек пен Телегенд1 коса кушактап, суйгп жа- тып: — Балам, енд1 айналма... Уэдел1 кунге оралып кай- татын бол, шырарым,— дедд. — Не, Телеш... Аттан...— дейд1 Ж>бек. Кыз-бозбала ат устшде eciK алдына ею жарылып ту­ ра калыпты. Ж1бек пен Телеген ею удай турран салт аттылардьщ арасымен ез аттарына карай кетш бара- ды. Олардан кейш Эйгез, Шеге, Карашаштар келедк 310

Телегенд1 шыгарып салатын кыз-келшшектер 6ip жартастын касына токтапты. — Жолын болсын, кулыным,— деп Эйгез Телеген- шн мандайынан суйдк— Кош бол, кеп кугпрме Жбектк Кыз-келшшектер жартас устше шырыпты. Бшк жар­ тастын етепнде жаркыраган кел жатыр... Ж>бек пен Те­ леген осы 6ip есте калатындай жартастын устшде кош- тасты—Жолын болсын! Квп кутш, кез!н талмас, Ж1- бепм! Кайткан каздан калмаспын! — деген сиякты коштасулар... Жвнеле берген боз жорганын аяктары гана керГне- fli... Ж1бек жартас басында узак карап кала бердк Телеген артына бурылып карап ед1, бшк жартас ба­ сында жалгыз аршадай болып турган Ж 1бекп кердп Осы бейне онын есшде Kerri... Улкен ак орда желк-желк етедк Уйден у-шу, азан- казан дауыс еспледк.. Уйдщ айналасы алыстан коршаулы, сырты салтанат- ты — бул Корен ханнын ордасы. Азан-казан осы уйдщ шшде болып жатыр. Орданын exi жагына кос-канаттап тшлген некер уй- лержен жупре шыккан карулы жтггтер хан ордасына карай жупрш келед!. Бэршщ алдында ханнын yo3ipi — Турымтай. Жупрген журт коршауга к ел т Т1релш едь Турымтай бурылып, артына карап, бар дауысымен «Ток- тандар!» деп, журтты токтатты да, 63i acbiFa аяндап ба- рып, хан ордасынын eciriH ашты. Уэз1р eciKTi ашып карап ед1, терде кальщ мамык те- сектщ устшде эл1 ки1нбеген Корен отыр екен. Уйд1 ай- нала да, келденен де салган кеп тесектщ устшде 6ip-6ip эйел: бул Кореннщ 6ip кора эйелдер1 едк Дурня да осы уйден шыкты... Элде неден басталып кеткен жанжал- дын аяп>1 жаппай твбелеске айналып, уэз1р eciKTi ашып калганда эбден кызган кез1 едк Барлык эйелдерд1 ки- ратып сойып журген Дурня сиякты. Эйелдердщ Ke6i шала ки1нген... . Катындар жак-жак, колдарына не туссе соны алып, ерсш-карсылы лактырысып, азан-казан... KiM мен KiM тебелесш жатыр, оны айыруга болар емес. KiMHiH не ай- тып, к1мге урсып, калай урсып жатканы да айырылмай- зи

ды. Yfl iiui ерсш-карсылы ушкан жастык, камшы, жу- ген, ожау, аяк, керпе-ктм, буркыраган мамык... Хан Корен ешбгрже болыспаган да, токтау да айт- паган. Немен тынар екен, кашан токталар екен деген адамша, жай карап отыр. Ерсш-карсылы ушкан нэрсе- лер ортада отырган Коренге де THin кетсе, Корен оны елен де кылмайдьг Салмакпен алып 6ip жагына бере салады. Уэз1р де ханнан 3Mip белгга бершуш кутт, Kip- ген бойы турып калды. Корен 6ipa3 уакыт еткеннен кейш гана мойнын он жагына бурып ед1 — он жактагы эйелдер1 токтады да, сол жагына бурып ед1 — сол жактагы эйелдер1 токтады. Ашулы эйелдер, шаштары буркыраган, жалан аяк, жа- лан бас, жалан тес, турган-турган жершде катып кал­ ды. Енд1 6opi де жаза куткендей ун шьтармай турып калыпты. Yfl imiHfle ушкан мамыктар Кореншн бет-ау- зын жауып кетшть Yft imi жау шапкандай... Коренн1н K63i енд1 гана Турымтайга бурылды. Зтд1 де эм1рл1 кез карас... Уэз1р курдай жоргалап к ел т KopeHHiH алдына жу- гшд1 де: — Айып менде хан-таксырым! 0 зш зге тарткан арыс- тан тауып бере ме деп ед1м! Жалгыз жортар жолбарыс тауып бере ме деп ед1м... Ж ас кой, eci Kipep деп ед1м,— деп, Дурияга карады да,— эйтпегенде Ж<бек те кет эр! емес едЛ — деп токтады. Корен «буган калай карайсындар?» дегендей eKi жа­ гына онды-солды бурылып ед1, эйелдер1 жуасып, тур- ган жерлерше шеге бастады. — Корлап кайтарган Сырлыбайдын сулу кызы Ж1- бектщ ак 6m eri аздщ мойынга оралсын да, оралмаса сынсын да! — дедь уэз1р Кореншн iuiiHe Kipe сейлеп. Корен макулдагандай белп бердк Уэзгр атып далага шыкты да: — Аттарынды аз1рлендер, аттарынды! — дед! айгай салып. Базарбай бар жылкысын 6ip тар кылтаннан етшзш, 83i санап тур. Мал ©Tin жаткан тар ауыз eKi жакпар тастын арасы сиякты да, ар жагы кен дала. Санаудан еткен жылкы сол жазыкка жайылып KeTin жатыр. Ай- гай-кикумен жылкыны Hipin-кайырып тар ауыздан epiK- 312

с!з етюзш журген малшылар... Кулан дурыд кеп жыл­ ды — опыр-топыр eTin жатыр да, 6ip тастыц устшде Ба- зарбай санап тур: — Ею мыц жеи жуз тодсан — ею мын жет1 жуз тодсан 6ip... Даусы 6ipece датты, 6ipece ады- рын iiibiFbin, мал саны есе бередп Елше жана жеткен Телеген мен Шеге Базарбайдын дасына келш, сэлем 6epin ед1, Базарбай долын артына дарай 6ip скптед! де, жылдысын санай бердк — Уш мьщ тодсан жетд уш мын тодсан ceri3... Содан KefiiH баласына 6ip жалт етш далып — туген- де малынды! — дед1 де дайта санап кегп. Телеген де амалсыз экешмен датар тура далып, санай бастады. Те­ леген де амалсыз экеЫмен датар тура далып, санай бас­ тады. Телегеннщ кез алдына 6ipece кеп жылды, 6ipece жартас басында далган Ж^бек елестейд1. ¥замай-ад Те- легенн!н жанылып далганы байдалды б1лем, Базарбай дауысын зек1ре шыгарып — уш мын 6ip жуз алпыс! — дедп Телеген тагы да санап Kerri... Шеге атын 6ip до- йып, ауылга шауып Kerri. Жылды эл1 eTin жатыр... — Кекем! — деп атынан тусе далган irtici Сансызбай агасынын мойнына асыла KeTin efli, Телеген жылдыны санай турып, 6ip долымен iHiciH душадтады. Анырап келе жатдан анасынын дауысы шыгады. Ауыл жадтан кеп журт жупрш келед!. Телеген санаудан жанылып Kerri. — Уш мын ею жуз сексен! — дед1 Базарбай, Телеген дайта санап кегп. CaFbiHFan ана: — Кулыным, дайда журдщ?..—деп баласын аймалап жатыр. Телеген санауды дойып, шеше- ciHe тугел бурылды. Журт та доршап алыпты... Сансыз­ бай шешесш жулмалап: — Енд1 кой кекемд1 душадтауды... Кекемд1 душад- тайтын адамы бар енд1... Кел!нд) болыпсым!.. Жбек! Ж1бек! — деп жупр1п экесше барып,— кел1нд! болып- сын,— деп ед1, Базарбай: — Кет, ад сайтан!— дед1 3eKipin, Сансызбай тодта- лып далды. Базарбайдын санап турган досы eTin болды да, енд! 6ip кос жадындап келедп Сол eKi арада Базарбай Те- легенге бурылып: — Не сандырад? Кыруар малды дырда матап беру- ге дыз таба алмай барам ба Жайыдда? Ойлап журген жер!м бар —Улы таудын бойында, Кызын алып, дыз

берсем, Жагалбайлы — жалпак ел, тугел болады колым- да! Желжпе!— дед!. Содан кейш, топырлап келш калган жана косты санап Kerri: Yin мын уш жуз токсан. Журттын жузшде ренжу, тандану, бата алмау бел- rLnepi... ^ Дала... Бекежан, тобы. Аттары кантарулы, шылбыр- лары колдарында. Bopi де кызу, аттары сабылган кара тер... Жур.ш келш токтагандары байкалады. Каршыга да осында. Жжптер карулы, ею дай тур. Бекежан 6ip ойга белin мыктап буган, жинакы. Кыс- ка сейлеп, кайта айттырмай, буйырып тур. — Как белшелпз! Каршыга, сен «Куз эткелден» то- сасын, мен «Косабага» орнаймын! — деде Каршыга 6ip топ ж1пттерд1 алып, шауып женеле бер- дь Бекежан жалт бурылып, тез аттанып, калган колын алып, екший жакка женелдй Каршыга тобы тауды бектерлей шауып келе жатыр ед1, карсы алдынан шыга келген 6ip лек колга соктык- ты. Лап бере шапкан лек Каршыганы коршап та алды. Бастыгы Турымтай екен, Каршыга тани кетт: — Жолы овдарылсын, ханьщнын...— дед1 жайрандай сейлеп, колын созып. — Алей болсын!— деп Турымтай да кол алысты...— жаксы кездестщ, Каршыга... Корекек-хан Сырлекенмен суйектес болам деп, Ж1бекы алып кайткалы келедь..— деп токтап, ©Tin бара жаткан улкен колды нускады.— Сэулетш олкы демес, Сырлекен, карсы тура коймас деп келем!з,— дед1 Каршыгага epiKci3 кенерсш деген niuiiH- мен карап. Корен колы карулы кол, ауыр кол, жакын- дай бердй Кол алдында Корен, касында дабыл соккан, ту устагандары... Корен буларга караган да жок. Каршыга амалсыз кенетгн, кушке багынатыи кун ту- ып турганын TyciHe калып: — Ti3riH б1зде болса, ек! айттырмас ед1к... Сырле­ кен тусшбей журе ме деп коркам... Мундай icri кел1сш отырып 6iTipreH де 6ip мерей ед1 гой! — дед1 Каршыга. Сарынын уэз1р де андап: — Кэне журе сейлесешк,— деп колдын женше ка­ рай бурылды. Каршыга epin, катарласып келедК ж1пт- Tepi кейЫрек... Уэз1р ез колымен катарласа журш келе жаткан бойы: 314

— Уэз1рд1н ойын тусшдщ рой деймш... Сен СырлЫ- 6aflFa тартсан кайтер? Б1здщ хан жаксы ниетш жаман- дыкка шаптыррысы келмейд1-ак!.. Эттен Сырлыбай кен- бесе, амал не, аздап карысып, каламыз да... CoFaH жет- к1збей, насырра шаптырмай, ауылга атпен келтгрмей, шымылдык тосып жаяу апарсавдар, б1здщ ханнын ар- маны сол! — дедк Каршыга сез аярын пайдалы б1рдемеге ^eKTiprici келш: — Мунын 6i3re тусетш салмагы да жешл емес...— дей 6epin efli, Турымтай: — Женел ендП—дед1 акырып, колын алга карай нускап. Коркып кеткен Каршыга жтттерше колын булиап ура-ак женелдк Турымтай ханнын касына келш: — Хан-ием! Сый куйеуш кутш алура кайын атасы эз1р турсын деп, Каршыраны ауылына ж1берд1м,— дедк Корен езу тартты. Самсаган найза, калын кол, ызгарлы турде кете бердк Ж1бек ез отауында, касында Карашаш. EKeyi де жу- ынып, таранран, сэскелжтей балрын калыпта... Ж^бек узын бурымынан ен узын шашын Карашаш- ка KepceTin: — Осы 6ip талын жулып aneprni,—дедк Карашаш жулып эпердн Ж1бек жэлрыз тал шашын отка тосып едк шаш шы- жылдап-ширырып жанып, от Ж1бекпн саусактарына жегп. — Шсщ Телегеннщ мурнына барсын!— дед1 Ж^бек. Сырттан кекек дауысы келедк — Тары да шакырды! — дед1 Карашаш. Санайык. Телеген неше кунде келер екен....— дейд1 Ж1бек... — Кек-кек...— Ею кыз да 6ip-6ip саусактарын басты. Кекек шакырган сайын 6ip саусактарын басып, ынта- мен тындап, сенген интимен icTen отыр. Сыртта кекек шакырган сайын Ж1бек «Гзкку», деп калады. Саусактарын баса отыра, сыртта кекек дауы- сына ере отыра Ж1бек Гэккуд1 6ip ырракка айналдырып бара жатканы байкалады. «Гэкку» деген эн туралы ке- ле жаткандай... 316

— Торыз рет шакырды, Телеген енд1 тогыз куннен калмай келедП — дед1 Карашаш куанып. Кекек шадыруын токтатса да, Ждбек Гэккуд1 эл1 кай- талап отыр. Квз алдына Телеген елестейдк Кездескен 6ip кез1, коштаскан 6ip кезк катар келе жаткан 6ip кез- дер1 елестеп кетедд.— Гэкку, Гэкку, Гэкку... — Тогыз рет шакырды. Телеген тогыз куннен кал- май келедП — деп Кербез Kipin келдь Ж1бек басын изей отырып, манадан 6epi журепнде ecin, енд1 толык турш тапкан жана эн, «Гэкку» эш epiK- ci3 Teriflin бара жаткандай, эн салып Ж1берд1. Бар ойы, куткен куанышы осы эн аркылы айтылып жаткандай. — Гэкку, Гэкку, Гэкку... Эн де аякталды, сырттан катты шапкан ат дурс!л1 де ест1лд1. — Корен, Корен! — деген, корка шыккан дауыс ке- лед1. — Корен, Корен!..— Кыздар ypnHicin калды. Жупр1п Эйгез Kipfli. Колында жалан кылышы Сыр- лыбай, оган ере Каршыга Kipfli. — Бет каратар емес. Жансауга сураныз! — дед1 Кар­ шыга Сырлыбайга. — Корыксан 63iH сура!— дед1 Сырлыбай,— Мен ба- сымды не алман! — Бас июден баска амал калган жок! Жур1Н13, кар- сы алыныз! — деп Каршыга жанталасып тур. — Коркак ит, сежмен 6ipre кор болганша, жалгыз калып елген1м жаксы да. Шык! — деп Сырлыбай Кар- шыганын желкесшен алып, есжтен шыгарып ж!берд1. Ауыл ycTi ерл1с1-карсылы шабыс. Ауылды коршап алган калын кол самаладай... Ортада шапкылыскан салт атты, карулы эскер. Азан-казан болган иттер... Касында ya3ipi мен Каршыга, некерлер1 бар Корен Ж1бекпн отауына карай келе жатыр. Корен баягы сал- макты калпында, отауга жакындап келд1 де токтады. Квз киыгы Турымтайга бурылды. — Саган сейле деп тур хан-ием! — дед1 Турымтай Каршыгага. Абыржыган Каршыга сейлеуге эз!рлендь — Сырлыбай сен...— Муны турымтай акырын айтты да Каршыгага кайтала деп ым какты. (Будан кешн ол тек epuiH жыбьгрлатады да Каршыга бар даусымен сей- лейдО. 316

КарШыРа: — Сырлыбай сен... мен келе жатканда Карсы алуга шыкпай... Ушнде калай отыра алдын?... Уйде Сырлыбай да 6ipep жауабын эз1рлеп тур екен: — HrrepiM шыкты рой алдыннан! — дедь KapmbiFa Коренге: — HrrepiM шыкты рой алдыннан дейдй.. Турымтайдын ерн! тары жыбырлайды, Каршыра тагы сейлеп кетед1: — Сен оттауды токтат ендь Корен-хан калжакты ке- термейдк.. Той жасайтын кушши айт. Болмаса Ж^бекН 6epi шыгарып ж1бер... аламын да кетемш... Бул екеующ 6ipiHe кенбесен, ауылынньщ орнында кулщ FaHa калады! Сырлыбай: — Tipi болып 6ipiHe де кенбеймш! — Не керсем де ез1м керейш... Мен сейлесейш! — деп экесше жармасып Ж1бек жур де, элде кандай ойдын устшде Карашаш тур. Сырлыбай Ж1бекп шешесше ка­ рай ысырып, 03i жалан кылышка cyfteHin a3ip тур. Сырлыбайдын жауабын Каршыга Коренге айтып жатканда уйден Карашаш шыра келдй — Хан таксыр, ci3re кереп мен бе? Баска ма?.. Мен болсам экел атынды!— дед! Карашаш:— Токтат ша- бынынды! Бул елге карайтын не бетщ калды? Кетейж тезгрек! Жоралайык! Корен 6ip жарына мойнын бурып efli, 6ip xcirfri ту- cin, атын Карашашка тоса бердо. EciKTe урейленген Ж1бек, Эйгез, Кербез тур. Корен yaaipiae карап efli, Турымтай тусше калып: — Токтат швбуылды... Шыгындар ауылдан!— дед! айгайлап. Турымтайдын айгайымен, калын кол шепне бердо. Карашаш атка Minin те Длыпты: — ЖурМз! — деп атын бурып алды, Карашаш баска 6ip айласын табар ма деп шыдап турран Ж1бек енд1 шыдай алмады. Жуг1ре шырып: — Туе, Карашаш, аттан!.. Ж1бек менмш! Хан болса каранын iciH iCTeMec деп, сынап тур ед1м манадан... Bip сурждодоз...—дед1 Коренге аярси кулш... Ж бек Коренге унагандай. Cipecin калган бетппц эр жер1 6ip козралып, кул1мдеуге айналды. — Ойынын ба ед), Акмарал! Ендеше атка езж MiH дейд1 хан-ием! —дед1 Турымтай Ж1бекке таянып, Кер­ без бен кыз-келшшектер де келш, Ж!бект1 коршап сасып тур. Ж!бек элпден repi де жайрандай сейлеп: 317

— Кырык кун удай ойыиы кайда? Кырык кун удай тойы кайда? Хан жездем|'здщ мойнына асылмаймыз ба екен? Шынтактасып отырмаймыз ба екен,— деГш мына балдыздары! Кайтешн, хан басына мш келт!рш алдын... Хандыгынды жасырмакшы ма едщ журттан? Журттын кезш суршдарсен нететж едП — дед1 екпелегендей сейлеп... Корен кабагы туйшп, кос-кабаттап устаган камшы- сымен Турымтайды мандайдан нукып-нукып калды. — Енд1 журт кулактанбасын, аттан!.. Келер айдын ая рында кел! — дед1 Ж>бек. Корен Ж^бекке ьгржия 6ip карады да, женеле бердк.. Сырлыбай жас барларан кезш жумып, Ж|бект1 кушак- тап калыпты... Бшк кабактан ofiFa кулап, ойдан кырра карай кап­ тал жаткан калын жылкы. Касында жылкышылары, Ба- зарбай акырын аянмен кабакта жур. Анда-санда элде j neHi унатпай калып, жылкышыларын кезек-кезек жум- I сап ж1бередк — Алай кайыр, былай кайыр...— дан баска сез айт- пайды да. j Жолра lUbiFyFa эзфленген Телеген мен Шеге Базар- 6aflFa келдй Ат-тон, кару-куралдары узак жолра шык- ' кандарын андатады. Телегеннщ астында боз жорра. Телеген мен Шеге келгенде Базарбай 6ip жылкы- I шысына: — Кайыр ана жылкыны, мына бетке карай...— деп тур едк Телеген экесше келш: — Эке! — деп едк Базарбай оран карамай, кетш ба­ ра жаткан жылкышыга: — Эй, токта! Мына 6ip топты ойга кулата кет.. Анау 6ip топты epi экет...— деп ез жумысымен бола бердк Телеген мен Шеге Базарбайды еш жактай келш, 6i- pi «Базеке!», 6ipi «эке!» деп, б1рнеше рет тьпдесюлер! келш ед1, Базарбай елеген жок, тары да жылкышыларын CipineH сон 6ipiH жумсап, болмашы сезш шубалта сей­ леп, mrepi кете бердк Аярында барлык жылкышыларын да жумсап болды. — Базеке, луксат болса, Телеген аттанбакшы еда...— деп Шеге жакындап ед1, Базарбай ундемедк YMiT узген Телеген калт тура калды да: 318

I — Эке, мен кегли ендП Аржаилн езщ бш1 — дедь Базарбай баласына 6ip-aK рет мойнын бурды да: — Мен айтарымды айтдамын. Ала аяк ат ушрше ко- сылмай турып мен сешмен сейлеспеймш!— дед! де жу- pin KeTTi. Шеге анырып токтап калды-.. — Кетлк!— дед1 де, Телеген кеаллп женеле бердк Калыспай катарласып Шеге де кетл... Бекежан тобы бшк жардын астына, келдщ жагасына орнапты. Алыста, бшк кияныц басында карауылы Kepi- недк Ойда шатырлар... Кантарулы аттар, суйелген най- залар. Бекежан жнтгтерш жардын басына каз-катар л- 3in койып, e3i кел жагасына таман турган жуан ту(Ярге адам сурелн салган болып жатыр. Эйтеу1р нобайы де- месе, кол олак екендш айкын-ак. — Mine, мынау кез емес пе! — дейд1 Бекежан жшт- тер1не, салган сурелнщ 6ip шекесше жудырыцтай кы- лып куйе жагып болып: — Ие, не, кез, кез! — Ал журен мына жерде болады!— дейд! суретл как TeciH каралап жатып. — Ие, ие, журен, журен! — Е, кез деген екеу болмайтын ба едП — деп калды 6ipeyi. — BipeyiHe типзсен болады! — деп Бекежан жарат- пай карады да,— мэ, ендеше екеуш де салып 6epefliH! — деп тагы 6ip кезд1 куйелей бастады. ЖШттер «калай шебер!» дегендей, тандай кагысып, бас шайкасады. Бекежан: — Осынын не кезже, не журепне KiMHiH огы кадалса, Телегеншн ала аяк аты соныкП Атын- дар! —дедй Ж тптер иыкта турган садактарын дереу колга алып, октарыи mipen, тартып-тартып калды. Зулаган октар найзагайдай жаркылдап келш, Ty6ipre 6ip-6ip кадалып erin жатыр. Суреттщ K63i мен журеине кадалган 6ip ок жок. Тагы да атысты, тагы да солай... Бекежан ашуланып, жшттерже: — Токтандар, енкей сокыр! — дедг Тагы да аткалы жаткан жтттер токтай калды. Бе­ кежан колына KeMipiH алып кездердщ келемш улкейте Tycin, куйелеп жатыр... 319

Кун уясына конуFa айналран... Айнала буалдыр тар- та бастагандай. Телеген мен Шеге зл1 агызып келедг Ойлы-кырлы кумайтты шелд1 erin келе жаткандай, ат- тары да кара тер. Карангы тусе бастады. — Кун батты, жен таба алармыз ба екен? Калай ка­ рай журмекптиз? — дед1 Шеге. Телеген калтасынан Ж<бек берген орамалын суырып алып, желге тосып едг орамал эрине ык жакка карай желб1редг Телеген орамалды найзасынын ушына бай- лап жатып: — Осы орамал калай карай желб1ресе, со- лай карай тарта берем1з! — дед!. Шеге мен Телеген орамалдьщ желб1реуше карап ко- йып, кеалтш келедг.. — Б е т п з эбден дурыс! — дейд1 Телеген. Аспан ашык, жасыл дуние жадыранкы... Бекежан жтггтер! кешеп туб!рдщ айналасында тур. Бекежан ке- шепден repi де каттырак кушп-шскен калыпта: — Осы мына баданадай кезд! кермейандер ме? Ki- ciHiH басындай мына журекке типзе алмайтын не жен- дерщ бар! Мэ, басын да жасайын! —деп суреттщ ба- сына Телегенщ басына кигеншдей 6ip нуска да жасады. Сурет канша дерет болганмен, енд! Телегеннт cypeTi екенш тануга эбден болатындай. - — Барыкдар! Атындар! — дед1 Бекежан жтггтерше. Жшттер жупрш, каз-катар тура калды да садакта- рын тартып-тартып калды. Бекежаннын тьчеген жерше бул жолы да сокпады. Енд1 Бекежан садагын ала сала, жардын басына ка­ рай ез1 жупрш кето. Жупрш келш: — 0pi турындар! — деп ж!пттерш ырыстырып 6ip жь берд1 де,— нысананын касына барындар!— деп, oflih кезеп турып калды. Осы кезде, жардын басына Телеген мен Шеге де шы- Fa келш ед1, аттарын шлт тартып, токтай калып, кел жагасындагы нысананы, ofuh кезеп турган Бекежанды кердг Телеген де жылдам садарын колына алып, Беке- жанмен косарлана тартып калды. — ТидП Тидд!— деп, жшйтер шулап Бекежанга ка­ рап ед1, Бекежан садагын тарткан куйшде, денесш та- каппар .устап, садагын темен туф ген жок екен. — Тид1 орыныз, тид1! — дегенд1 ecTin, Бекежан жай 320

I4 аяндап нысанага келди де, дадалган одты суырып алып жатып: — Осылай неге атпайсындар! — деда. Одты эрен су­ ырып алды... Жтггтер шын танданып тур, б1рад одты суырып ал- ган Бекежаннык еда бузыла бердь Бекежаннын ынгай- ымен 6ipre e3repin, жштер де 6ipiHe-6ipi тандана да- расады. — Бетен од дой! — Ие, аздщ од мундай емес сиядты едь.. Жар басынан кулю естшгенде 6api бурылып солай дарап едд Телеген мен LLIereni kepai. — Сенщ ofhh, сенщ огын! — дед1 Телеген кулш... Жардан диялай тусш, Телеген мен Шеге Бекежан- дарга дарай келе жатыр: жуздер1 жардын, сагынган дос-жарды душадтардай, дуанышты... Бекежан томсарган бойы турып далды. Од долында тур. Тек Телеген жадындаган сайын Бекежаннын Tyci де езгере-езгере, аягында дуанган адамнын езу тартда- нына айналды. — Куте-куте кез1м1з саргайды foA! Неге кенпдпн? Туе атыднан!— деп Бекежан Телегенд! атыиан Tycipin алып, душадтап, жайрандай бастады. Жтггтершде де сондай кейт бар едн — Ж1бек туешен шоши ма-ау, элде TinTi думары тар- дамай далган ба... Эйтеу1р 1зде де тап, тап та алып кел деп, елге сыйгызбады,— дед! Бекежан. Асыруын мен де асыгып ем, сонда да кенппп далдым. Аттанайыд тез!рек...— деп, Телеген атына мшуге ынгай- лана 6epin едг Бекежан устай алып: — Б1рден сау ете туссек, Ж!бектщ журеп жарылып кетсе дайтесш? Шеге бурын барып суйшнп алсын да! — дед!. Телеген Шегеге дарап: — Шап Ж1бекке, суйшнпш сен ал!..— дед!. Шеге бе- гелш, б1рдеме айтпадшы болып ед!, Телеген: — Шеге-ай, асыдпайтынын-ай, сенщ! Ушсадшы те- sipeKl — дед!. Шеге атын тебшт далып шаба женелд!... — Сендер де iarepi тарта берщдер! Б1з кэз1р атта- намыз! — деп, Бекежан жтттерше буйрыд бердн Ауыл- дыц ipreciHfle кутщдер! — дед1 ж!г!ттер! женеле берген- де. Ж тттер женел!п кетт!. 321

Бекежан Телегеннщ огын эл1 колына устал жур efli, енд1 соны Телегенге кайтарып жатып: — Анау KyHi менщ орымды сен де кайтарып 6epin едш, мэ орын! — деп окты Телегенге берд1 де,— шапшан да, мерген де екенсщ! — дедк — Сен онда садакты бос тарттын рой! Тек орамалды апарып бер деп Ж1бердщ гой огынды... Мен болсам ле- nipin келе жатып, uiipetie тартып ем. Кырдын басынан ойга карай окбултармай ушады гой оныц уст1не... Сеней мерген емеспш,—дед! Телеген Бекежанды жубата сейлеп. — Ока емес... BipiMi3re 6ipiMis сай болмасак, Дос бола аламыз ба! Кэне, >Юбек кутш калар, аттанайык! — деп, Бекежан атына мшдь Екеу! де аттарын каргыта шауып, манагы Телеген мен Шеге келген жактагы жар кабакка шыга берда... Ж1бек отауында ренжшен куйде... Касында Карашаш пен Кербез бар. Ж1бектщ кездер1 ешнэрсеш кермейтш турде 6ip жерге кадалып калыпты, жузшде элденен! ой- лап отыргандык бар.— Осы бурымы кургырды Kecin алып, тугел отка салайын ба! — дед1 Ж^бек 6ip кезде. — Кедал кетерешк те, еркем, Гэккуге салшы,— деген Кербезге жауап та кайырмады. Ж^бектщ кезше 6ipTe-6ipTe жас толып келедь.. Сырт- та шакырган кекек дауысы келед1... — Осы кекек те eTipiK айтады екен,— дейд1 Ж1бек. Кемсендеп ернш тштейдн Даладан катты шапкан Tycip ecTin, мунайып турган Кербез бен Карашаш eciKKe карай жупрдь — Шеге! Шеге к ел т калды! — деда Карашаш Ж1- бекке бурылып, Ж1бек те eciKKe карай умтылды. — Шеге! Шеге! — деп жупрген кыз-келшшектер Ж ь бекэтн отауына карай ж у п р т келеда. Отауынан Ж>бек те шыкты. Шеге агызган бойы Ждбектщ алдына келт тура калып: — Сушнцн, калкам, суйшшИ Телеген каз1р келедП — дедк Ж1бек омыраудагы алкасын, колындагы бтезж- TepiH Шегеге 6epin жатыр. Сырлыбай мен Эйгез де далага шыкты. — Аман жетпндер ме, жаным! Куйзеле жаздадык 322

Кой,— деп, Сырлыбай Шегенщ усынран колын алып, жа- тып, Ж1бекке карап: — Бара рой, балам, бара Fofi... Б1з де жетерм1з кэ- 3ip...— деда. Ж>бек экесше риза кезбен дарады да, дыздарын ер- Tin женеле берда. Телеген мен Бекежан жардабадда шырып, ызрытып женеле 6epin, Бекежан тура далды. — Элде сен осы арада a-гтын рой? — дед1 Бекежан Телеген ге. — Ие, осы туе болатын... EKeyi oflFa дарап еда, нысана айдын KepiHin тур екен. Бекежан Телегенге куле дарап: — К,ой, дарызыд далмасын мойнымда...—деп садарын долына алып, нысанара дарап келденеддеп тура далды. — Мен одан repi жадынырад атып ем, мше, мына жердей...— деп Телеген жардабадда жадындап барып тодтады. Бекежан да садарын кезеген бойы Телегенге жадындап барып, жалт 6epin кейш айналып, Телеген- Hin ту сыртына шырып: — Сенен repi ею адым болса да алысырадтан атып байдайыншы... Ал, аттым... Байдап тур!— дед1, OFbiH ке- зеп жатып. Tyci езгерген, сурланран... Телеген кезш нысанадан алмай турып далып ед1, Бе­ кежан сададты тартып та далды, од сап етш Телеген- ьщ ардасына дадалып та далды. Боз жоргада ала женелдь.. Телеген ауып барып дай­ ра тузелш, атынын мойнынан душа берда. Боз жорра элде нен1 сезгендей шырдап шырып Kerri. Бекежан «енд1 дулар» деп, ,эуел1 турып далып ед1, боз жорра узай бер- reciH дуып бердк Зытып боз жорра да кетш барады, екпектеп Беке­ жан да келедь Жазыд дала... Барынша датты шабыс... Боз жорра жетюзбей барады... Бекежан шауып келе жатдан бойы атып та келед1. Келденек дараган Kicire KHiKTeft opFbin бара жатдан боз жорра, дуламай келе жатдан Телеген, 6ipiHeH сок 6ipi зулап етш жатдан сададтык оры KepiHin далады. Телегеннщ ардасында да дал^ан од... Аттык жаясына да од дадалыпты... Осы жайда узад шабыста кете 6epicri... Баягы таные жартас. Етекте долы толдындаран Те­ рек су... Дунне тым жадыракды. Жартастык басында 323

TVpFaH Ж 1бек те шат. Кербез, Карашаш, б1рнеше кыз- дар уркердей боп ЛОбектщ касында тур да, калган кыз- келшшактер етекте, -eni жарылып алыска карап ку- Tin тур. Куанышты Ж 1бек Телеген келед1 деп, баска дуниеш умыткандай, алыска алкынып, катты толкып тур... Алыс- тан 6ip кос нокат та кергндг.. — Келе жатыр! — Жакындап калды! — Ойга TycTi... Кырга шыкты,— дескен, асыккан да- уыстар. Алыстан кер1нген кос нокат улкейе бердг Жартас- тын басында турган Ж1бек шын-ак Kepin тургандай, Те- легеннщ кару-курал, KHiMiHe дейш айтып тур... Журт асыга кутуде... ... Ак боз ат кустай ушып келед'1. Кумштей куйрык-жа- лы ез екпшмен кетершп желб1реп кетштк Телеген эл- cipen калган... бкшелеп ок жаудырып Бекежан да келе жатыр. Ж ^бектер куткен ж ар тас та KepiHe бастады . Телеген басын кетерш ал га карап ед1, ж артасты н басы нда Ж ь 6eKTi айкын кергендей болды . — Ah, Ж^бепм-ай! — дед! де аттан ушып Kerri. Боз жорга жалт бурылып, Телегешй шскелеп тура калды. Телеген киналуда. Бекежан жетш келш, атынан тусе калды да, боз жор- FaFa каргып мшш: — Жат солай! — дед1 де кетт отырды. Енд1 Теле- генн1н басында баягы Бекежанга сыйлаган ез аты тур. Ж<бек эл1 жартастын басында. Кос нокат кершбей кетт1: сайга туст1 де айналып калды... Ж>бек абыржы- гандай: — Сайга неге айналып калды? — дей 6epin едк ж_ал- гыз-ак нокат берп кабакда шыга келдк ЯОбек кайта куанып кетт1. — Гэкку, Гэкку, Гэкку... Ак нокат енд! ак боз атка айналып бэрше де кершдк KyTin турган кыздар да алга карай енсершп, колдарын кетере 6epin едк eKi жарылып турган кыз-кыркыннын .....

арасына арызган бойы боз жоррамен Бекежан да Kipin келдк Боз жорра екшшмен жартасда кгшге эрен тод- тады. Ж1бек те, журт та ан-тан. Боз жорранын жаясын- да дан... Жлбек жартастан жуг1ре тусш, эуел1 тек тан- данган типичен: — Не болды? Телеген дайда? — деп efli, Бекежан ундей алмай, темен дарады. Жанары шеказ дуаныш дайрыра айнала бастады. Бе­ кежан сырынатусше бастарандай, Ж1бек датты дадалып тары да сурап едй Бекежан кунэл1 адамдай дарады. — Бекежан журген жерщ жарык майдан, Тентек еа бар жираныа осындайдан. Боз жорга ат астындагы алдын кайдан? — дейтш елецш айтып, атты душадтай, Бекежанды жул- малай бастап едь Бекежан да болган icne бел буран мшезбен: Телегеннщ елгенш есиргп. Ж^бек Бекежанра жтркенген кезбен дарап: — Атана налет дарадшы, Кудай сеш даррасын...—деп басталатын жырын ай­ тып, болысатын дайсын барсын, сорлы Ж 1бекке? — деп айналага дарап ед1, K03i шауып кеп тодтаран Шегеге, aKeciHe TycTi. — Бекежанбысын, дордарым да сен едщ! —дед1 Сырлыбай. Бекежан дасарран далпын бузган жод... Ж1бек даррысы енд1 рана 6irri... Эр жершен даны сорралаган боз жорраны, Ж1бект!ц зарын керш турран Шеге бэрше де тусшдк Кдйрысын, кепн сезбен айтура шамасы жод, доныр 6ip унмен сарнап Kerri. Анда-санда: Боз жорга ат астындары алдын кайдан? — Беу, беу, беу, ардагер1м, Лнырап калган жан cepirin... Неш кардщ шыккыр кв31м! деп дояды. Енд1 б1рде: — Сенбеуш1 ед1м дарадшыра! — деп Бекежанра да- дала дарады да: — Не болганым, мм болраным, данын кетсе дарад- шыда! — деп садагын алып Бекежанды атып ж1беред1. Од Бекежаннык кеудес!нен дадалып, шалдая дулай бердк Бекежан дулап тускен бойы, oftFa дарай домалай- домалай, кершбей Kerri. Сырлыбай дызын душадтап:

— Кайтешн кулыным, кайтейтш... ©KcyiHfli жылау- мен басасын да... Жылаумен уйыктап, жылаумен ояна- тын болранын да, шыбыным...— дейдй Ж1бек алай-тулей кайрыда. Боз жорганы кайта-кай- та кушактайды. Erwin жылап: — Бар мунын боз жор- raFa шарады. Алдана кунше кайрылмайтындай толрана зарланып: — Эусип бас косканым Жагалбайлы, Жылкысын кегтгшен бага алмайды, ©jircui Телегеншн рас болса, Кудайым кьгз Ж1бект1 неге алмайды... деп жылайды. Алыстан жортуыл сарыны еепледй Мунайып турран кыз-келшшектер селт eTin Ж1бскке карап едк Ж1бек ез кайрысынан басканы сезуден калрандай, кайры куйш токтатпады... Калын кол жакындап калды. Желб1реген тулар, са- маладай найзалар, акырын козралран ауыр кол. Кыздар: — Корен! Корен!— деп efli, Ж 'бек селт eTin калды. Ж1бек жалт каран едк кол алдында келе жаткан Kopeaai таныды. Корен эз1решлдей кершдй — Ие, куана бер, K33ip! Ka3ip! — деп Ж1бек шатынай карап, ак боз атка MiHin жатыр. Корен колы коршап барады. Ж!бек арызып 6ip шетке карай KeTin, жалт бурылып жартастын басына карай ушып келедк «Дуния-ай» эш жанды тырнай шырады... Ж!бектщ жузжде кайры да, куаныш та жок: ойлаган icine бел байлагандык кана бар. K®3i жартастын ба- сында, ерге карай aFbin недель Кыздардын касынан ете Oepin, берк1н лактырып ж)бердь Ак боз ат жардын ба­ сына шыкты, тайынран жок, агызган бойы терен кузга каррып кеттП.. Кыздар шу eTin кала барды. Журт кезшде жартас басындагы Ж бектщ ap6ip ке- si калыпты. Bipece Телегенмен коштасып, орамалын бул- i-an турраны кез алдына келед1, 6ipece Акбоз атпен aFbi- зып келш жартастан каррыта берген бейнеа келедц енд1 б1рде касында кыз-келшшектерк булт арасынан, жорарыдан елее бередь Аярында жартастан Акбоз атты каррыта берген бей- neci рана калады. -

МА3 М¥ Н Ы Тулаган толкыцда........................ Кос ш а л к а р .............................. Талпак, танау .............................. Алгашкы адымдар . . . . Автобиографиялык аниме . Жешлген Есрафнл . . . . Этнографиялык энпме Тарландар .................................... TapFbMi кауын .............................. Сез жок сонык 1здер| . . . . Айгул кошнымын 6ip куш Ер К а п та га й ............................. Арманды ieMip коршауда (аударма) Жер уйде (аударма) . . . . Адамнын анасы . ,0Л1МД1 жецген ана....................... Ана Keci.Mi айнымайды Гакку... (киноповесть)

Мусрепов FadBT. БЕЛДЕРДЕ (Экпмелер мен повестер). Алматы, «Жазушы», 1965. 328 бет. Габит Мусрепов НА ПЕРЕВАЛЕ (Рассказы и повести) Из ХуХдРуоедждоаж.ктрнеиодкракМВт..орГСруАин.гс• Техник, редактор П.