Ғ. Мүсрепов. Белдерде

— Кашкыны 'neci, 6i3 енд1 каламыц адамы болдык. Тем1ржол Б1ржанра бэтер беретш болыпты. Енд1 баягы ит тегш ecKi ауылга баррымыз келмейд!,— дейдк Шеше кешлше булар 6ip елден куылран сияктанып жатыр. — Балшык уй эл1 cyFa толып тур... Кудай косса бур- гелер1 кырылран шырар... Кузге карай кайта тузетш ал- масак, телбосага кулайын деп тур... Ендш куларан да uibiFap... Елде биыл ойын-той кеп болатын сиякты... — Жок, апа, сен де б1збен 6ipre калада боласын!.. — Моншасы демесен, калада маран не кызык бар? Юммен сейлесш отырам? — Шеше ананы айтып, мына- ны айтып эйтеу1р ауылра тартып жатыр. Кора тебссшде калган азгана шептщ устшде Б1ржан мен 1лияс та тац атканша сейлесумен шыкты. Онбас топ усакка yiiip, Оспан мен Итемген 1лиястын уйшде болран OTipiK пплдехананы да бшптк Б1ржан мен Шэйзаныта- ныстырраны ушш 1лиястын жалрыз атын тартып экет- кен. Ашынран 1лияс Костанайга сонын KyfliriMeH келген екен. Ka3ip ол куйш басылып, Матвей шалдын адамгер- шшгш айтып жатыр: - — Бул 63i баярыдан казаруар болатын... Келген бе- тшде сенщ уй iiuiHfli тещздег1 балыкшылар ауылына алып барды. Асырайсындар, дедь Ол ауыл сендерд1 кер- геи екен, кынк еткен жок- Шэйзаньщ шешесш уйше алып к ел т отырраны мынау... Осылай, eni жерде еш-екщен, эр шм ез мунын айты- сып жатканда барзал жактан тарс-турс мылтык атыл- ды. Б1ржан орнынан атып турды да KHiHe бастады. — Сен уйге Kip! — дед1 жолдасына. Б1ржан тем1ржол жумысына юргел1 6ip-aK ай eTin едг Зердел1 жас ол уакытты бос етшзбеген екен. Ана- ны-мынаны ангарып, тез взгертер, тез ширатар кезенге кездескен ж тгг тез езгершп. Bipre журген жумыскер- лермен дос болып алран... BipTe-6ipTe жумыскерлерде 6ip жасырын сыр барын байкаган. Анда-санда 6ip кара былгары киген келш кететш. Б1ржан оны тем1ржол торе- лерш ц 6ipeyi деп ойлайтын... Кейде он, он бес адамнын басын косып, кенесш отырады, узак кенеседь.. Ой- найды, куледг.. Б1ржан кепке дейш онын касына барма- ды: таныс жумыскерлер1мен рана отырран тере мен бар­ сам жекш, куып ж!бере ме деп бой тартты... ¥замады, 6ip KyHi элг1 «кара киiм» Б1ржаннын касына да келш, 50

шатпактап казакшылап жакыпдасты... Б1ржанныц ко- лын кысып, a p saF a KaFbm, кун сайын кеб1рек энг1меле- cin, yflip болып алды, кун сайын жакындай Tyeri... Bip- жаннын кайдан келгенш, тенфжол жумысына калай KiprcHiH б1лген сон, TinTi ш ке тартып экетть Анда-санда болатын эцг1мелерше шакырды. CoHFbi 6ip жет1ге дешн осыдан баска жаналык косылган жок- Керек десен, Bip- жан онын атыи да бммейдь Саша ма, Алексей ме? Бас­ ка жумыскерлер оны осылай eKi турде атайды. Ол eKeyi- нщ кайсысы дурыс екешн бммей-ак, Б1ржан да осыран yflpeHin Kerri. Ол ылри Колчактын ушметш cere сейлей- TiH. Ел демей «енбекнп ел» дейтш. Б!ржаннын атын жеке атамай «Жолдас Б!ржан!» дейтш. Осыдан 6ip жет1 бурын Саша тагы келе калды. Кеш- тет1п келди Жумыскерлер жумыстарын 6iTipin кайтайын деп жатыр едг Алкынып терлеген, туймелерш агытып ж1берш: «Мен сендерге жаналык экелд1м» дедг Жумыс­ керлер анталап шоктарыла калды... Ортага Kipin алып, Саша сейледк Демдерш штерше тартып, жумыскерлер тындап калды... — Жаналык бар, жолдастар, кызыл майдан алга басуда. Оралдан 6epi асып, тез шгершеп келед1. Кула- шын кен жайып, актарды ысырып келед1. Актар ылри женшп, 6epi карай кашуда. Bi3 де карап жата алмасак керек. Жакын арада каланы колра алура мшдетт!м!з. Бул арадагы актардын куш санаулы... Енд1 ездерш сак уйыктандар... EKi-уш кунде Костанай тебесшде кызыл ту желб1рейдь Б1здщ куш корланып келедй Селебе, К,ы- зылжар да эз1рленуде. Торрай туы жырылрэн жок! Ка- лада кузет кушейе бастаранын байкаран шишарсындар!.. Бейсауат журген адам, яки жиылып, сейлесш турран адамдар катерге ушырайды. Мен сендерге будан былай сирек келемш... Ocipece сендерд1 мыктап кузетер... Та- нертен ерте, яки кешке келш-кетт журермш... Кай куш керек боласындар, эз1р турындар. Тунге карай бытыра- май, 6ip жерде болындар. Б1ржан, сен, 6 i3re жан аяспас жолдас болдын- Барлык сырымызды бшдш— Баска адамга аузыннан шырарып алушы болма... Bi3 сендей ксдейлер, жумыскерлер ушш кан тегт'сорысамыз. Бу- рынгы патша ушмет1 де, мына Калчак ушмет1 де бай- лардш!.. Б13 оларды куып, Кенес ешметш орнатпак- пыз. 0зщ неге тырылып журсщ? Осы актардын ушметь вздерщнщ Алаш ордаларын 6aftFa болыскасыи тырылып S1

журген жоксын ба? Б1зд!н кызылдар келгесш, сен сешл- Д> кедейлер байдын кеудесше мшедк.. Байларды куры- тамыз. Сен алран кызынмен елще барып турасын. Анык. бостандык сонда рана болады. Талап экеткен малдарын- ды кайтып аласын. Осы куш елще барсац актар сети алран кызынды да ана бай казакка тартып эпередк.. Каладан кетпе! Жолдастар, сендерге осыны эдеш ай- тайын деп келд1м. Енд1 бурынгыдай бейгам болмандар... Кун демей, тун демей, атыс ееплсе-ак барзалга ушын- дар! — деген. Bip>«aHFa элденелер елестеп Kerri... Кызылдар бай- ларра шын кас па екен? Bi3 елге барып тыныш отырар ма екем13? Оспаннан тецдш алатын заман да туар ма екен?.. Сурау устше сурау жабырлап, кейде куанып, кей- де болмашы киялдын сэулесше рана елжтегендей болды. Ойы алыска бара алмайды... BipaK, адам жаксылык жа- рын баса ойлайды, келетш кызылдар байларра кас, ке- дейге дос екен деп, иманын бекптч. Б1ржан осыган уяла- ды. Кайтып келш тунде Шэйзага айтты... __ X II Содан 6epi айпаласы 6ip жума еткен жок, кала ты- нысы тарыла бастады. Кеше бойлап шапкылаган эскер кебейдк Дамыл жок шапкыларан солдат... Кез келгегад тексе- ре бастайды. Завод, вокзал бойларында Kici атылу жш- лендк ArraFaH адымынды кате бассан, камшы жейтш болдын. Кун-тун кешеден солдат арылмайды. Кысым кун сайын кушейе туседк.. Елдщ сем1з айрыр, ту бие, жаксы аттарын айдап экелетш шыкты. Ат-айрырынын сонынан ]здеп келген казактар, астына мшгендершен айрылып жаяу кайтатын болды. Каланын тынысы тарыла бердь Сенб! куш тыныш секши едь apaFa тускен жексенб1 элденеш езгертш ж1- бергендей, каланын iuii тары катандана туст1... Кун-тун сатырлап шауып журген солдат, кун батса кешеге карай да алмайсын... Камшы жейсщ, болмаса жабылып кала- сьщ... Сауда сату мулде токтап, эрк!м ез барын корек е т т ортак дуниеден кол жазып калды. Каланын эр ке- uieci тугш, эр уйшщ eMipi ез алдына болып Kerri... Кем- nip-шал, бала-шага болмаса, езге адам араласа алмгь 52

ды... Анда-мында т!нту кебейдп Кешеде кездесш, eni ауыз сез сейлескен адам атылып кала 6epyi оп-онай болды... Кун санап жаны алкымына тырылып, актар ша- кырайып, ыскырынып Kerri. блетш сонадай кез келгещи такты, взшщ тынысы тарылианын e3i бшд1рдп ЕНржан жупрш кешеге шыкканда так атып келе жа- тыр екен... Улаган-шулаган, куты кашып, езшен-ез1 урейленген кала халкы ерсш-карсылы агылып жур. То- был езеш тасып кетш, содан саскандай... Сол агылыс все бердк.. Кала шулап кайнай бердп.. Ык-жвн жок эй- Teyip 6ip карбалас... Айгай-уйгай, сарт-сурт... Шапкыла- FaH солдат... Бейне жаудан кашып, тунде кешш жаткан ауылра усайды... BipaK мещреген сиыр, урген ит, жш-шу 1здеген айшай жок... Адам толкыны каланык тус-тусына карай тугел бет алган. Эскер мен турган журт араласып кеткен. Тексеру, пропуск сурау деген кебешп ед1, каз1р сенде emKiMHin жумысы жок. Не бэр! кашып бара жат- кандай, не 6api куып бара жаткандай жанталас та кар­ балас... . Келе жаткан кызылдардын шмге кас, юмге дос екеи- Д1г1н Б1ржан кез1мен icepin келедк Байларды куртып, ке- дейлерге тимейтппне будан артык не дэлел керек? Кала тыиысында 6ip аптыгыс барын Б1ржан кептен сезетш. ByriH сол аптыгыс алкымнан алган сиякты. Эшейшде есерлене-мактана дуб1рлете шабатын эскери адамдар буг!н дурлшт1ре шауып жур. Кысыл-таяндык бар, шошып оянгандай шала уйкылык бар. Тас уйлердщ, улкен магазиндердщ тустарынан пар- пар ат жеплген повозкалар каладан шырып барады. Асыккаи да артынган арбалар... «Игшк банкасынын» тусынан 6ip атка жайдак MiHin уш-терт атты жетекке алган казак ж1пттер1 Тобыл езе- Hinen ат суаруга кетш барады. «Игшк банкасынын» касында eai кабат конак уй бар. Казак байлары ылри сонда туседг Дау кугандар, саудагерлер, тенге талас- кандар — 6api сол манайды ториды. Кала тынысы канша тарылса, кырдаи келген жтттер ауылдагы бейгам кал- пында кет1п барады. А сырыс келе жаткан Б1ржан: — Эй, кайда кашып бара жатырсын? — деген дауыс- тан абыржып, жалт карады. Итемгеннш ку аягы Омар екен. Эсем ак-кек атты жайдак Minin, eni торыны же­ текке алып, бул да езенге карай кетш барады

— Бэлем, кезге Cip тустщ бе! Епд! кайда кашып ку- тылар екесю? — дед1 Омар. — Э, кайсымыз кашарымызды кудай бьчет те... Ку- шлдемеЙ тура тур... — Жок, ceHi байлап экететш болармыз... — Жэ, окете рой байлап! — Жур, ер сонымнан! Болыстын алдына айдап апа- райын! — Мен ерем бе саган? — Ермесец, ез сорыц, мелитса айдап экеледк — Е, керерм1з сонда! Омар канша кожандайын десе де Б!ржан ырыспады. Кол салысура келсе, Бфжан езш аттан жулып алып ит- ше тепюлеп кететш Typi бар. Ауылдагы айбын адыра ка- лып тур. — Бэлем токтай тур... экецнщ аузын... турью, бай- латып алмасам ит болайын!— деп, Омар езенге карай шокыта женелдь — Эй, езщнщ де эке-шешек барын умытпассыд! — дед! Б1ржан. Квптен кеюлде ж'уретш туйсж ашылып калды. Со- нына жарык алып тускен Оспан болыс уяластарын ертш калага келген! де. Жанарынын «байлатып экетем!» деп турраны жай деймшц! Актын терелер1 ондайдан тайын- раны бар ма! Байлап беретш рас. Бакыртып турып дуре соратыны да рас. ©3iM жокта Шэйзаны алып кетер ме екен, уйге кайтып, сактандырсам ба екен деп ойлады Б1ржан. Bipan, вокзал жактан мылтык дауысы шыкса тез же- тешвдер деген тапсырыс жецдь Б!ржан артына бурыл- FaH жок. Б1ржан жупрш вокзалга жеткенде, Саша муны тосып туррандай карсы алды. Касында тары уш-терт адам бар. Кол cepMecin, тез-тез, ектнд1 сейлесш тур. Саша Bip- жанды таныстырранда касындагылары уепрт амандас- ты да бурынры энг!мелерше ойысып Kerri. Б1ржанра жузтаные тем1ржолшылардын Ke6i келш калыпты. Keyiin жаткандар TinTi кеп. Жуздеген адамдар мылтык асынып, кылыш байлап алыпты, элдекайдан ка­ ру арткан арбалар келю жатыр. Б1ржан енд1 ангарды—вокзалдын алдында жана кел- гендерге кару 6epin жатыр екен. Саша бастаран топ сол жумысты да баскарып тур. - 54

— Анда бар, кару ал! — деп, Саша солай карая нускады. Бул кунге дейш тйлектестж б!лд!р!тт, кейде TinTi юж1- нш журсе де шын мэншде куреске юргешн Б1ржан осы арада угынды. Ортадары топтан кару улеепрш жаткан жерге дейш неше адым болса, Б!ржаннын шын куреске карай жасаган алгашкы адымдары да сол едк Ол ку- pecTi« мэш неде екенш Б!ржан e3i TyciHin турса да кару тапсырып TypFan таныс тем1ржолшы тары 6ip кай- талады: — Мынаны мойнына !лin ал!—дедi ол, сояудай узын кылышты усынып турып — Байлардын басын «есуге ен колайлы болат. Мынаны колыннан TycipMe, актарды атасын, байларды атасын! Мылтык!.. Ж1г1т болсан, атты 63iH тауып ал! — Жаксы...— деп, Б1ржан кейш бурылды да Саша Бораздиннщ касына келш айналактап калды. — Ие, каруланып алдын ба? — Атты e3iMi3 тауып алу керек екен... — Эрине... Б1зде кайдан ат болсын... — Уш-терт Kici берсен1з, елу адамга ат тауып эке- лер ед1м... Бораздин азраиа Kiflipfli де 6ip топ карулы жумыс- керлерге— Барыкдар... Б!ржан Елеманов жолдаска ер1кдер! Ат тауып экелщдер! — деди Игш к казакта 6ipiHmi болып банк ашкан Kici. Казак байларынык басын курап, Костанайда ашкан банкасы базар сайын калык елд! 6ip тонап калады. «Бекс1л» бе- pin, акша алып, келер базарда еамш етей ал май зар каратын кыр казары Иг1л1к банкасына аркандалып кой- рандан, 6api6ip бул маннан кете алмайды. Банканын касында eKi кабат конак уй бар. Онда сау- дегерлср мен байлар, алып-сатарлар мен карташылар туседн Кашанры эдет1 бойынша Оспан болыс, сонына ерген уяластарымен 6ipre бул жолы да осында тускен едн Жана рана 1ш дэрет!и алура куманды ыцгайлай бер- генде ат cyapyFa кеткен ж1г1ттер катты дуб1рлетш кел1п KopaFa Kipe бастады.’ Алдымен келе жаткан @3iHiH ат- шысы Аяп екен. Жайшылыкта да есерлеу Аяп жана рана суарылран аттарды eiiTiKTipin ancainTi. Оспанныц тап 6ip унатпан- тын М1иезп1 icTercu. 55

— Уа, не бар? Неменеге асыктын, аттарды сонша ал- кындырып? Экецшц асына шакыра келш пе ен? — дед1 Оспан, барынша зэрл1 дауыспен. — Болысеке, сабыр епшз, шмшн axed екенш каз1р естиаз,— деп, Аяп аттан cexipin туей де, суарудан бурын эз1рлеп кеткен сулы дорбаларын аттардын басына toe салып ОспаиFa келд!. Ол exi арада Оспан оны exi рет боктап жгёердь Bip жолы экесш, хелер жолы жет1 ата- сынан 6epi... Ат суаруга хетхен баска ж тттер де катты журш келе жатыр. — Уа, не болды? — деп Оспан TaFH aftFaitoan халды. — Каланы большевихтер алып жатыр,— дед1 Аяп. — Teri аман аттана алсак жарар едй— дед! эл1 аты- нам туспеген Омар. Журесшен отырып, он колымен жез куманнан сол алаканына куйган судын сыр-шыр етш жерге теплш жатканын Оспан а дегенде байкай алмай халды. Алака- ны эл1 толмагандай кум'анды тонкайта берген xyfli эл1 отыр. Ол Ttore келш, eciH жиранта конах уйге тускен ел байларынын 6api де xopaFa шырып улпрдь Каланын жайына да тусшше калып: — Жепндер аттарды! — Тез! Жылдам! — десш у-шу болды. Куманды кылжита салып, ах дамбалдын ауын уыстай б урт Оспан орнынаи турранда уры итше eTipix жылми- ран Итемген касына хелдь — Элп Б1ржан xymix кызыл болып кеткен екен Fofi. Омар xepinTi. Ол Meni ондырмайды... Мен енд1 аттана- мын...— дедк Баскалар ез алдына, Оспан болыс Б1ржанды устатып турмеге жаптырмак болып келген. ¥ры да кары, бузыл- ран да большевик деп ойларына келген жаманаттын бэ- piH жауып, оязрэ акты жасап тапсырран. Колчак койран Ояз бастьты Б!ржанды узатпай колра алура уэде берген едь Оспан тобы калада осымен токталып жатыр. Бар- лык болыс-бидш байырры эдет!нше, елге эскер алып ке- лш, кеж1р1 кеп, xecipi кеп кедей ауылдарды тары 6ip кызыл жон етпек едг Итемгенн!н арбасына Шэйзаны да оп-онай салып экетпек-дк Енд! мше, жол кырсьта баста- ран сиякты. — Апырау, оязга шапсандаршы! — дед1 Оспан. — Оязы курысын, елге жетешк, мына мылтык жай атылып жаткан жок. -

Осы кезде корага мылтыктарын келденен устарей алты адам келш юрдь TycTepi суык,-ак. Мылтык,тары да кулагы кайырулы, тек кездеп калуды кутш тур- рандай. — Аттарды алып шыгыцдар! — дедк дудардай ша- шы жел калай карай сокса солай уйткййн кеспелтек кара торы жЫт Б|ржан. 03i касына 6 ip адамды алып какпаныц аузында калды. Кару асынып алран тем1ржолшылар тшге де келген жок. Аттарды жетелеп алып сыртка шырарып байлайды да кайта оралады. Тары да ушеу-тертеуден алып кетедк TaFbi оралады, тары алып нетель.. Ак-кек атты онашарак байлап, ер-турманын касына апарып, ерттеуге эз!рленгеп Омарды мылтыктын уш жа- рымем кейш iueriHflipin, сакал-мурты К1ря1дей текиржол- шы ак-кек атты шеше бастады. — Ол атка тиме! — дед1 Б1ржан. — Бауырым-ай, осы жаксылырьщды умытпаспын! — деп Омар Б1ржанра карай жупрш келедь — Токта! Ертте эдемшеп! — Е, ертте, ертте...—деп, Итемген де косарлана Kerri. Кора толы аттарды тугел тыска шырарып болтан сои, Б1ржан ак-кек атты e3i uieiuin алды да шыдамсызданып, тыпыршып турран жарау атка каргып мшш алып жене- ле бердь Ол манадан 6epi элденет Kepin, кабары катулы бол- са да K63i кул1мдеп туррандай едь Енд1 соны imiHe сый- рыза алмапты. Какпага таяп келш ак-кек аттын басын тартып артыиа карады да: — Болысеке, дамбалыдыздык бауын байлайтын уакыт болтан шыгар!— дед1 де шауып женелдь — Бэрекелд1-ай, эл1 байлаган жок па едщ1з...— дед1 Итемген.— Мазактап кегп-ау... Б1ржанды большевик деп акты жасап, кол койыскан банлар каталаспаран екен, онын алгашкы шедгел1 дэл тнд1, ездерше тиль Bip кора болыс-билер жаяу калды. — Эй, мынауыд аямас! — Таныс уйлерге тырылып жан сактамасак, кайта оралса кан кылар! «Тыратата... Татата... Та... Та...» ест1лдь.. Корадары- лар ypniiicin калды. Узамады, бырт-бырт ет л д ь.. CoFbic кой!.. Жай мылтыктын дауысы жететш жерге келш 57

калыпты Fofi!.. Бырт та бырт, бейне б!р жун сабаган тулак дауысы секмдк 1ле копарылган сурапыл, гуркчде- ген гурия каланын успн тугел жауып кеттй Эрюм вз под- валынын астына Tycin, 6ipi актын тмеуш, енд1 6ipi кы- зылдыц тйлеуш Т1'леген кун туды. Кеше-кешеш кыдырып ок суылдайды. Кеше-кешеш копарып зенб1рек октары ту- седи Кеше-кешемен бытырай кашып казак байлары зы- тып барады... — А, кудай, Б1ржаннын бетш аулак кыл!.. XIII Костанай большевиктершш бул жолгы кетершш же- шспен аякталса да баянды бола алмады. Актарды он.ай айдап тастап едк каланы калай баскарура келгенде ырын-жырын, алауыздык Ke6eiiin Kerri. Актардын кек желкесшен бурк ете тускен котершс Ci6ipfli тугел би- леп турран Колчактын езш де катты састырып ед1, эттец узак жасаран жок. ©з iuii дурдиараз, оз iuri api-copi ке- терШс Орынбордан взыскан актар келш калганда ка­ ланы онай босатып бердк Каланы актардан босатып аларда кетершс басшылары 6ip ауызды ед1, каланы KoppayFa келгенде кетершс басшылары еш айрылып Kerri. - - Неше жнналыстар еткен, неше сарат сездер сейлен- ген, 6yriH тары да Kepicin жатыр. BipiHe TyciHin, 6ipiHe тусшбейтш Б1ржан айтыс сырын тугел yFa алган жок- Орта бойлы, мелд!р кара-кек кездк мандайынын как ортасынан тш п тускен терен эж!мд1, кебшесе сол ко- лын сермей сейлейтш Таран бул кетершстщ мэш ул- кен екенш, Костанайды колдан шырармау KepeKTiriH дэ- лелдеп едк OFan Желяев деген адам карсы шыкты: _ — Сен кетершсп жалгыз жасаран адамша сейлей- ciK-ayl Bi3 де бар шырармыз. М етц жет1 жуз адамым болмаса, сен басынды да квтере алмайтын едщ! Мешн адамдарым ceniH Костанайынды кузетуге келген жок. Мен оларга жумыс тауып берем... Калацды езщ коргап ал! — дедн ¥замады, 6ipiHe-6ipi: — Анархист! — Синдикалист! — Эсер! — десш калды. 58

Бороздин uibiFbin Таранды жактай сейлеп efli, Жсля- ев оган да шабаланды. Касында 6ip топ кызыл-кен1рдс- п бар Желяев, ыскырып-айгайлап, жиналысты тастап Осыдан KefliH бастыктар кездесш, кел1ст1 ме, оны Б1ржан бшмейдк та\"ц ала сэуледе Бороздин эскадроны- мен каланын Тройск жак бетшен орын алды. — Бас эскадрондар б1здщ сол жарымызда. Желяев он колымызда. Узамай шабуылра кешем1з! — деп ед1 Бо­ роздин. Куч кетершгенше eui6ip шабуыл болган жок. Ак эскерлер кепке дейш 6ip ок атпай калара жакын- дай бердк Enai 6ip кезде Бороздиннщ e3i элдекайда шауып кетт1. — Булар эл1 келше алмаран рой! — Костанайдан айрылмаран нем1з калды? — деп те- м1ржолшылар куйзеле бастады. — Керерсшдер, согыспай жатып елем!з элП Bipait, булар согыспай калган жок. Шабуылга уш рет барып, уш рет шыгындап кайтты. Туе ауа ен ауыр куйге ушырасты. Мылтыкта ок жок, мылтык ундемейдк Ок жок, пулемет ундемейдк Жау колы арыл-тепл. Ко- мандирлер ундемейдг Желяев шегшш кетшп деген хабар тарады. Таран жараланып калган деген хабар жеткенде Бороздиннщ он колынан ок rain, ол жараланып калды. Актар кала тебесшен зенб1рекпен урып жатыр. Таранный жаяу эске- pi meriHin кеткен. Жау пулемет! Бороздин эскадронын аткылай бастады. Каланын солтустщ жагынан ак эскерлер Kipe баста­ ды деген хабар келдк Узамады, Бороздин Тобыл езешнщ apFbi бетше етуге буйрык бердь 03i шауып тайн 6ip жакка кетш едк эс­ кадроны Тобыл KenipiHe жеткенде кайта келш косылды. — Жолдастар, бет алысымыз TopFaft... Актебе май- данына барып косыламыз. Енд! Костанайга оралмай- мыз. Оны 61лin аттанындар,— дедк Сол-ак мун екен, жумыскер эскадроны шу ете тусти — Онда ушм1зге барып коштасып аттанамыз! Лук- сат ет, командир! Мумкш кейб1реулер келмей калар... BipaK, epiKTi ас­ кер табанын тап баса алмагандардан тазарраны дурыс та. Бороздин карсы болган жок. 59

Сол калага кайта оралгандардын 1шжде Б1ржан да кете барды. Бороздиншц касында азтана топ калды. Б1ржан корага Kipin келгенде Шэйза андып турган- дай тез шыга келдй Кезшде коркыныш та бар, куаныш та бар. Б1ржан Омардын атын тартып алталы Шэйзага 6ip куш б!ткендей, кецш кетерщш журетш. Ок канта суылдаса да сотые каушнен каперпз адамдай, ашык, жузбен келш ак-кек аттын шылбырынан устай бердк Ол ок бш<ендгкызылдар атып жатыр деп ойлайтын. Кала­ ны актар алып койганынан да хабарсыз едн Б1ржан осы жайды айтканда Шэйза катты сурланып Kerri: — Апырау, ешй кайда барамыз? Б1ржан e3iHin кайда баратынын айтты. — Мен ше? MaFaH кайда кал дейст? — Кал депм келш тур деймюн, жаным! — Кал демесен. ат ала келмес пе едщ! — Ат окай Fofl... — Элде кызылдар эйелге луксат етпей ме? — CypaFaH жокпын... BipaK куанып карсы алатын снякты... Орыс эйелдер1 толып жур imiMi3fle. Кешенщ apFbi басынан салдыр-кулд1р, тарсыл-тур- сыл, ак эскер Kipin келедк Кеше бойлап зуылдаган ок- тар солардш екенш Шэйза енд1 урынды. Келденек кешеш ерлеп 6ip топ ак эскер шауып етш барады. Уйге Kipin коштасар да уакыт жок—Уйден Шэйзанын memeci шьтып: — Шай nicin тур. Юрждер тез1рек!..— дедк Матвей шал eciKTen басын KepceTin: — Ест1мей турмысын? Каланы актар алып болды емес пе? Не кылып турсын? —деда. Б1ржан солжак узекпсж Шэйзара тосып, аттын ба­ сын бура 6epin едь шып-ширак каршыгадай онтайлы кыз ак-кек аттын аркасына конып та калды. Ак-кек ат атылып корадан шыкты да Kenipre карай кулаштай женелда. — Жолдарын болсын, жана жолрэ шыккан жана ti- лектег1 жас урпак!- Бурабай. IX. 1927 г. 60

«Тулаган толкында» — менщ ен 6ipiHiui жазган эк пмем ед1 (1927 ж). Будан кырык жылдай бурын жазыл FaH нэрсен1 копара екдеуд1 лайыксыз кердш. 1 ек oi| окушыдан уялар жерлерш кест1м: Босандыры да, балан дыры да жеткшкт1 екен. Аяры бурын женцстен кеижг Б1ржан мен Шэйзанын бакытка жеткеншен биетш. Со нын езш тым олак жасаган екем1н, бул жолы oFaH жет шбей, бостандык. курение аттануларымен аяктауды ду рыс керд1м. „w

Кос ш алнар Mine, 6i3 eKi шалкардьщ арасында турмыз. Коныр куйкалы, кунарлы шиыр. Адырсыз, жотасыз жазьщ алап. Кермген кен такта. Куан тарткан кальщ кау. Батые жагын капталдай ескен кальщ жал, кек жиек- Ti кемш, кен жазылган кереге тэр1зденш ишп келш eni келге т1реле токтаган. «Кос шалкар» кос 6ocaFaFa орнат- кан кум1с барана Topi3fli ею кел. Кешю тымыкка тынып, жадырап жаткан жазык су акырын гана жарасына со- рып д1р1лдейдг Ышкынбайды, ттркенбейдг.. Акырын соккан самал шалкар келдщ акта бетш ай- малап суйгендей болады. Суйген жершде ирек i3 кала- ды. Шалкар miMipirin ышкынрандай болады. Кешпел1 кек булт келенкесш келге Tycipin, afluaFa карап сыланады. Кешю кун ею келге кезек шомылып, жарк-журк етедь Bi3 таза ауаны тойганша жутып, кол­ хоз ericiHin ортасында турмыз... Бул Косымнын «Кос шалкары». Кара кас бэйбшегс ас бергепде кара каска аттын бэйгесше Канжей деген жепм бержген. Сондык- тан, «Кашкей шалкары» деп те аталады. - «Телпектердщ», «Ит аяктардын» терлжтей мэйегш Косымнын кальщ жылкысы «уйтт» жатканда, ит аяк- тар «Кос шалкардан» атын да суара алмайтын. Бул ез1м1здщ куйгелек Тэпел кузетш журетш «Ко­ сымнын Кос шалкары да...» Мен «Кос шалкарды» ем!р1мде уш-ак рет кердш. BipiHfle, он шакты бала жидек теруге келдж. Белшем1з- ден шыкка батып ала сэуледе агашка юрдж. KipyiH урланып KipceK те, кешлд! кекке кетерш, кылп еткен сыбдырра жанрырырып турран нуга KipreciH, айкайла-

маска дэт!м1з шыдасын ба! KepeKci3 жерде-ак сакылдап кулш, карга адым жердей айгайлап сейлеспк. Жидек 6i3Ai суйрей бердк Жидек™ куып узаскан сайын айкайымыз басымдап, Топел1 «кургыр» ecTin калыпты той. Осындай тана ка- сымызта келш акырып кеп калганда талайымыздыц-ак кабык шелекшем1з «кайып боп» Kerri. ©3i узындау, e3i бейгамдау Эбзи деген 6ip жолдасымыз ацырып каша ал- май калып едк куалай жоныиа шыбырткы шып-шып eTin калды. Камшыдан кайкалактагап Эбзидщ арык ка- быртасы ыржын-ыржын eTin, eni колымен аркасын ука- лай «акатайлаган» дауысы тым ащы шыкты. Сонда да каша алмады. 0 згем1з зытып отырдык. Bip-6ip шелек жидек Tepin алып, «Кос шалкардыц» 6ipiHe шомылып кайтпакшымыз да. Ол болмады: «Ауыл- та дешн кумас па екен» деген адамша артымызга ка- рай-карай ауылта тарттык. MiHe бул «Кос шалкарды» 6ipiHiui кергешм... «Кос шалкарды» екшнп кергешмде эуе айналтан ыс- тык нплде едь Алдынан санаганда он жетшни, артынан санатанда жиырма екпнш впз арбасында ед!м. Байтус кара епз, кезше шыбын уймелеп, аузынан алекеш шу- бырып, MHTiH-MHTiH аяндап келедк Ею донталакты ка­ зак арба дагдылы ойбайын салып о да келедь ¥зын кораптын шшде мешменен терт адам. Менен баска- лары шеп шабатын жуздшнплер. Мен епзд1 алып кай- туга келем. Баска арбадагылар да сондай. Арба б1ткен- Hi« артында жалт-жалт еткен ак орактар. Тумсыкта- ры салбырап, кек майсата TiCTepiH кайрап келе жат- кандай. . «Кос шалкарга» женелсш деген хабар келгесш, жа- ца тана барган жайлаудын кызыгын тастап, жтттер жуздшке женелген. Булар Косым байдан эр кезде eciM- ге алтан уш сом акша, ею шана шеп, биешн су™, аттыц майы деген сиякты борыштарын етеуге келе жатыр. Бэ- piiiin де imi ауырган адамдай кабактары катынкы, ке- Hia/iepi юрбжть YMiTci3 еюшш барлыгы тустершен-ак 6iaiHin келедй Жана тана барган жайлаудын кызыгы артта калганы жтттерге катты батып недель Жым- жырт. Насыбай сурасканда болмаса, туе жарып жады- распайды. Жуздшнплерд1 бастап келе жаткан Жантык тарантас арбата ат жеккен сонадай алдымызда отырады. Тура 63

калган ж ерде Косымнын жабдыгын свз кылады. Косым- ды иемдене сейлейдн «Кос ш алкардан» cni мын ки- дырсам , «Кыз кеткеннен» 6 ip мын кидырсам деп бас- тайды . «Керенаулы к кы лып, ж анбы рга тид1рш жастай ж и н ап ж у р м ен д ер ! 0 з 1м к ерм ей ш о ш а к к а тар тп ан - дар!.. Уйтсендер екпелемендер!» — дейдн Н е керек, езш е ти ген у ю м д ! icTen, ж узд1киллерд1 б и леп к елед ь — О сы и т -а к Ty6iMi3re ж е т е р ,— д еп ж т т т е р е за р а куню лдеседк Косыммен косактап Ж анты кты д а сыбап а лы с ад ы , cyflTin, « ж а р т ы п атш а» Ж а н т ы к т ы н ую м ш д е т э у л ж к е т а р т а ж у р ш к е л е м 1з. Ертенш де ш аршы туе табанында «Кос ш алкарга> ж етп к. Ы стыктан каталаган впздер, тьлдерш кере ку- л а ш ш ы га р ы п , со л ы к т а п тур. Ж а н т ы к ж ш т т ер д 1 Hipin алы п ауыл ауы лга белдк Айналасы ат шаптырым алап- ты н ортасы на 6ip ж ан ту ар м едн Алапты айналды ра ту- cipfli. «К ос ш алкарды н» ж агасы н а д а жакындатпады . «А уы з cyFa то м а р су д а ж а р а й д ы » деп е н ш м н щ ай тка- нына мойымады. Ж п т т е р амалсы з бытырап-бытырап кетт1. Кос-косты н арасы атпен каты насаты ндай алш ак- танды . Ж ак ы н туссе кы дырыс кебейед1 деп, эдеш осы- лай ктедь — Б1здщ кос ceri3 адам болып 6ip ж ерге туеп . Ш ал- шыкты томарш адан сасы к сэры су экелш шай кайнат- ты к. Кул1мЫ сасы к ш айды iuiin алып, оракш ы лар катар- катар жол тарта ж енелдк Сары бас араласкан калын каудьщ ж олдары жыбырлай бастады. Рахмет шындаган а к о р а к т а р кун ге ш агы л ы сы п ж а р к -ж у р к e r r i. Куш эт 6i- лектер м андайдан м онш актаган ащы тер, отты керштен ш ыккан ак орактар, Косымнын ырысын к е ц т п , калын кауды карш -курш кулатты. Keuixi салкынмен епзн п лер кайтты к. Ж узджнплер ж а у т а н д а с ы п к а л а б е р д к © зге емес, б 1з д щ к ай тк а н ы м ы з баткандай, ананы-мынаны айтып арбага 6ipa3 ш рш еш турды. К ы сылганда алган ж уздж акш асы, сонын салда- рына сонау ж айлаудан келш ш ыж ыган ийлдеде шеп ша- уы п ж а т к а н д а р ы , Ж а н т ы к т ы н а й н а л а aMip етш ж у р ге ш , 6i3flin к ай ты п б а р а ж а т к а н ы м ы з 6a p i ко сы л ы п ж т т т е р - дщ жанын жеп туррандьжы кейштершен б ш н ш тур. Р а х м е т м а р к у м 6ip м ш е з е д к « К е т ш ап ш ан , м ы на- л а р д ы к ы н ж ы л т п а й ... б 1з д ж к ат ы н г а айт, к о л ы м а бия- л а й , 6ip-eKi с а б а к т а р а м ы с 6epin ж 1б ерсж . Е н дн -i астан кал д ы рм ай ал а кел!..» дедн - 64

К азак арба ынырсып барып айкайын тузеп журе бер- д 1. К е н а л а п к а а й н а л а т ш с ш ж а т к а н ж у з д ш н й л е р г е к а - р а й -к а р а й 6i3 д е к ет е б а р д ы к . К е ш и т ы м ы к т а з у -з у ет- кен о р ак дауысынан узай бердж . Косым мен Ж анты кты н осы нш а uTTirinin м а ш а н е е ке н ш а ж ы р а т а а л м а д ы к . «Кос ш алкарта» тары да ш омыла алм ады к. Котыр бас- кан тец б м денете тупы к ш алкар тары буйырмады. M ine бул «Кос ш алкарды » еюний кергеш м... Б у г ш « К о с ш а л к а р д ы » у ш ш н й р е т Kepin турм ы н . А стымда ат, касы мда Кусен мен Б олж ы к бар. М ана ерте к ел ш кеп ж ерд1 а р а л а д ы к . Арэштын ш ш д е ерю м 1зш е ж урдж . Косымнын ырысы болран «Кос ш алкарды н» кой- нау-куысын калды рмастан аралад ы к. K iiui ш ал кар р а бе- леш п турып шомылдык. . Б аяты керген Т эпел д е ж о к , Ж а н т ы к та ж о к . EciMe тускеш болмаса, 6ipi де уш ы раран ж о к . К у ар -ау , саб ар - ау деп те ойлаганы м жок,— К уз... Кэду1лг1 к ар б а л ас ж абд ы кты ц каб ы н даган yaFbi. К ун э л 1 ерте. К о р а н ы н б а у р а й ы н а кун ж а ц а тусе б ас тад ы . К о л е н ке д е еск ен к а л ы н ш еп т щ шыры, 6yFa ай- н ал ы п i3iH б1лд1рмей жорэлып б а р а д ы . С а р р ы л т т а р т к а и с ал ан кед е ж ы лы кунге кеудесш тосы п, Tyuri ы зрарды тебендеп uibiFapa б ас тар а н с эск е л ж . Ж а н а и ана б ш е к кы зы п , т ер м о н ш а кт а п ж у м ы с е н е б ас т ад ы . 1стеген с а- йын кимылын басымдап, урран кулаш ы на езщ де кы- зыгатын мезгж... Кусен колын сермеп, айнала керсетш : — Анау калын ж алдан, сонау кызыл байларан дщ- гекке дейш ... мына ж агы м ы з, калы ннын арры етегш дег1 кара жолдан «Кыз кетеенге» дейш , «Кос ш алкарды» 1ш ш е а л а ... б 1з д щ ж е р...— дед!. Кусен ж аркылдап кудель Кусен еюленш сейлейдь «Кос ш алкарды » айтканда кезш ен ж асы домалап ке- тедк _ — Ертен елеем арманым ж ок,— дейдь К уаны ш ы н а й ту га т ш ж е тп ей д ь Т о ттан р а н Kepi ж у - periHe ж а с , к ы зы л к а н ж о р р а л аг а н ы н б о д р е д ь «К ос ш ал к ар м е н » б ай л ан ы с ты энг1м енщ 6epiH а й та ж е н е л е д ь Баяры ж уздж ннлердщ талайынын ш ш д е болганын, Ж а н т ы к пен К осы м н ы н т а л а й к ы л ы к т а р ы н т 1збек теп арытады. Bipan шымбайына баткан батпан кылыктарды канш а толы к айта алса да, «Кос ш алкар» тнгеннен ке- flinri куаныш ын айтып ж етю зе алмайды .

— « К о с ш а л к а р д ы н » 6i3r e ти ген ш е т ан ы м б ар , т а ­ к и м бар...— дей береди Э нпм елесш келем1з. — Неш е уйсщ дер? — О н 6ip уйм1з. К е л ем !з д еге н д е р тол ы п ж а ты р . К а- л а й бол ы п ш ы г а д ы д еп а л м а й ж урм 1з. ©3iMi3 биы л Fa- на коллектив болтан сон, аяр'ы кайты п кетед1 деп жу- peKciHeMi3... — Неше ауылдан жиналдындар? — TinT i н еш е а у ы л д ей тга ем ес, т о л ы п ж а т ы р . 1ипм13- д е 6ip HOFaft, 6ip « б эл еб а й » Meiuepi д е б ар . М аш и н а ж а - г ы н д а ж у р е т ш М е к а й л а д еге н о р ы с б а р . Bi3fli ж у р т к о л ­ лектив ауы лы дейдп Б астаб ы н да epci Kepin ж урдж , осы к уш ж ур тты н 6ap i д е «К оллектив ауы лы » болгы сы келе- TiH к е р ш е д п Bi3 к о л л ек т и в а у ы л ы б о л ы п оты р р ан ы м ы зр а к у а н ы п к о я м ы з . Ж эзры а у ы л т у п л , к ы ск ы к ы ст а у д ы д а 6ip r e с а л д ы к . К о л л е к т и в б о л га л ы жылрэ ж а к ы н д ад ы . Эл1 6ip урсы п квргем1з ж о к . А на жылры коллективтер ж а н ж ал д а са 6epin, аяры нда бы ты рап кетш едп (О нда ж а л р ы з О р д а б а й р а н а б ай ы п ш ы к т ы рой.) B i3 6ip re ту- р а н д а й м ы з. В1лри к е д е й м 1з рой, ш ы р ы ш б у за т ы н 6ip ж а л к а у б ар едп 8 p i-6epi ту зел ер деп к ар а д ы к та, болма- расын ш ыгарып яибердйс. — — Коллектив боларда Косымнын балалары талай л о б л ы т т ы -а у ! С о н ы н к е а р ш е н к е п кед е й Kipe а л м а й к а л - д ы . К о м м у н и с б о л ы п к ет е с щ д е р , « т у б ш д е к а з н а г а б эр in алад ы » деп, ж а м а н азрырды... — О сы кун1 ш аруал ары н кан дай ? М аш ине сайманда- рыц бар ма? — О й б а й , к а р а р ы м -а й , н е ш а р у а с урай сы н - BapiMi3 д е тупм 1з ж о к кедей eMecni3 бе! Бэр1м1зде 7 -ак бузаулы с и ы р , 6- а к ж ы л к ы , 1 3 -ак к о й б а р е д п K a 3ip б ай ы п ал- д ы к : к азн ад а н он е п з , алты ат, бес 6ipiniKe, ек! т1лд! уш сока бердп Венке, Сенке, Реске деген машиналарымыз ж эне толып ж атыр. Б эрж де кейш етерсш дер деп, тени 6epin ж аты р. А уылнай мен болыс хабар береди Bi3 ба- рып алы п келем1з. © 3reci не керек, ж азры туры м жуз- с ек с е н п у т т у к ы м берд1 Foft. О т ы з ж е р eriH с а л д ы к . Bip- б ’ф 1нен ж уз п у т т у се т ш !.. Э л п а й т ы л р ан ж а л к а у , Б эй к ен деген ж ш т : Косы мны н баласы н а exi ж е р д ж тукы мы н бе- p in ж 1б ер ш , а р т ы н а н к о й м а й ж у р ш , к ай ы р ы п а л д ы к . 0 з 1н д е ж е р г е тырып ж 1б ер е ж а з д а д ы к - Ж ы л д а e riii д е г е щ и KiM с ал ы п к ер ге н . Б и ы л уй б а- с ы н а eKi ж у з , у ш ж у з п у т eriH а л а й ы к д еп о ты р м ы з! ¥ й - 66

басы елу путтан KopFa ш ырарам ы з деп сейлесш койды к. Туттай ж аланаш ед1к, кооперативке бидай беруге уэде- лесш, жакын арада кшнш алдык. — Ш епт1 канш а алдындар? — С у р а м а , ш ы рагы м . М ы нау ала п тан KocbiMFa eid м ы н ш ел ш ау ы п берет1нб1з рой. Осы а л а п 6i3r e т и г ес ш ш епЫ з б о л а р м ы з б а! К а з н а д а н а л г а н eKi м а ш и н д 1 с а л ы п ж 1б ер ш е д ж , 6ip а й д а у ш ж ы л рэ ж е т е т ш ш еп т у а р д ь А л д а к а ш а н уйпп а л д ы к . Е ш й eriH re к о л к о й д ы к . K a3 ip кересщ . — Газет, ж урнал окисындар ма? — О к ы г а н д а 6i3 о к и ы к (6ipaK к ей д е газет!м 1з ж о - ралы п к ете д к О сы н ы т у з е м е й -а к к о й д ы н д а р . KiTan а л а алмаймыз. Ауылнайра айтып едж , неге эпермей журге- HiH б ж м е й м ш ). К е ш к е т а м а н ж у м ы с т а н к е л г е с ш 6i3fliH уй ге ж и н ал ы п а л а м ы з д а , С е м б е к о к и д ы , 6i3 т ы к д а й - м ы з. Ke6iMi3 х а т б ьлм ейьпз foA. К ы с ты гу ш о к у ymiH, Б о л ж ы к т ы к 6ip б е л м е с ш у л к е ш р е к е тш с а л д ы к . Ж а з д ы - ryHi а у ы л н а й , к о м с о м о л д а р к е л г е н д е д а л а г а ж и н ал у ш ы едж. К ы сты гуш элг1 б ел м ег е ж и н а л а м ы з Foft д ей ь п з. 03iMi3 ко о п ер а тивке м уш ем1з. BipaK к о о п ер а ти в б а- сындагылар ж ам ан-ау, ж аман... М ата келсе алды мен ез- flepi алады . Ж ак ы н дар ы на береди К ейде к у р кал ам ы з. К осш ы га, е... М О П Р-ра мушем1з. М ы на еш белг1 6ipeyi Л енин рой. BipeyiH e3iM д е б ш м ей м ш . Ш ем б ер л и н н щ ж а у а б ы д ей м е, KopFay д еген б 1 р д е м е а б а р м а, эйтеу1р сондай б1рдеме... тары п алган ы м . К ам зал ы м д ы тунде б ас ы м а ж а ста м а й м ы н . Л е н и н к а д а г а н eitipiH у с тш е к а - ратып басыма ш п коям... Осы кенесумен отырып Kimi ш алкарра ж азд ай салы н- ран кыстаура да келш калды к. Кусекем сезге жарытты. Болжы к та косарланып кояды. * Бул кыстау езге кыстаулардан анарурлым езгеш е, ор- тасы н ан к еш е к а л д ы р а с а л г а н он 6ip б а л ш ы к у й . Е сж , терезес1 орнаты лы п, im i-сырты м айланран. С ы нгырап тур. К азак кедейлершщ кы стауында кос терезелк так- тай еден д1 уйдд ем1р1мде 6ipiHiui KepyiM. Ш о ш а й р ан шо- ш ала н ы ем ге !зд есен д е ж о к . Bip-6ip «сам ан н ы й » а з б а р . Кеше де, уйдщ айналасы да тап-таза. 0p6ip уйдщ ка- сында санды ктап уйЬпген сэры м ая. Б о л ж ы к ты к уйш е ш ргенде: — Мына тактайга енд! туш ре берерм1з бе? — дед! Кусекен. —

Уйлерден етш моншара келдж. К э д у т п каланьщ моншасы. Сынгырлап тур. Барлык Keperi даяр. К усен монш аны 6ipa3 ж ы р кылды: — О сы м о н ш а б1з ге м е ш т н н е н а р ты к KepiHin тур. Б1р тайы нш а ш ырарып, керек-ж арары н алд ы к та, сыр- ты н 03iMi3 с а л д ы к . Э л г 1 М е к а й л а б э р ш 6Lnefli екен. IrniH сол ж ендедь Енд1 nip дегенпиз м аны мы зга ж олар ма е ке н ? Енд1 6i3 KipAi к а з а к б о л а р м ы з б а е ке н ? Ж у м а са- йын тусш турамыз. М онш адан eTin кы стауды ц д ш тш деп кы рманра кел­ дж . Д али ган кен кырман. А йналдыра уш лген erin, ал- ты н м е н к а п т а п к о й га и д а й ж а л т -ж у л т е те д ь Е н бин< маянын тебесш де кызыл ж алау. Болмаш ы желге ж елбь реп, «Кел мунда!» лап тур. Алтын м аяларды ц арасы кы - быр-кыбыр ж ан. Куйымшарынан майы ш ыккан ег!здер, ж егуге эз!рленген аттар. Элещ бдей ж аланган ж1гптер. К е й л е г ш ы ш к ы р л ы р ы н а к ы сты ры п а л г а н эй е л д е р . BipiH- де айы р, б1ршде тырнауыш, бэрйпн де e3yi куларында. Э р у й д е epHiH с ы л п ы л д а т ы п о т ы р ат ы н эй е л д е р , м ш екей eriH coFbicbin ж а т ы р !.. . Кун ш агырмактанып кетерш е бастады. Айналмара аттар ж егш п , узын шыбырткы ш арт ете тусть Анадай ж ердеп жалрыз денгелек зыркырай женелдк Эжемшц уршырындай емес, кез шест1рмейдк Тынып ж аткан ш ан аспанра будактады . М аш ина гур-гур e rri. Таудан кула- ран судай гурш дедн Алтын бауларды кылкып жутып, Кызыл марж анды кап-кап арытылдырды. Енбек куш, екб ек буы жет1 кы рра ж етть К ара ж ер солкы лдап биге басты. А слан косы ла гурш дедь.. B ip ж а р ы н а н т а с ы л ы п ж а т ы р . B ip ж а р ы н а н сорылып ж а ты р . К ы рм ан басы улы дуб1р той!.. Гур-гур-гур!.. Гу- рш деген сайын мандайдан ш ыккан ащы тер, кызыл мар- ж ан болып капш ы кка куйылады. Буы буркыраган енбек куш аспанга ерлейдй Ж ер мен аспан косыла билейдь А сп анд агы алл а н ы н асты солкы лдайды ... n epiurre б1ткен зы м -зы я, басын кай д а тырарын бш мейдь.. Туе ауа енбек ерлер1 дем алды . Д абы рласкан бойы- м ы з б е н а у ы л р а к е л д ж . Торыз к а р а ш а у й . Ш ет ж а р ы н д а eKi к у р к е б а р . М а н а й д а к а р а - к у р а ж о к к а ж а к ы н Tisin- ген кы зы лды-жасы лды маш иналар. Ауылдын барлык KepKi д е , с а л т а н а т ы д а с о л а р . Б а с к а а у ы л д ы н с ы рты ж е - льлеген к у л ы н , уй 1рлеген ж ы л к ы , Ti3in т а с т а г а н к а з а к а р б а болса, бул а у ы л д ш оран уйлеспейдь ©з алды на 6ip

к е р ш к , 6ip салтаиат. Ата мурасы казак арбалар, жудеп- жадап кеткен, эр жерде 6ipeyi шойырылып жатыр. Онын орнына: «он 6eciH 6ip ширепме турмайсын» дегендей абажадай квк арбалар тур. Жалма-жан TycKi тамактарын iiiiTi. Самауыры жок- тары барына жупрш барды. Тэжжелесш отырып дема- лысты. Кайтадан кырманта женелдк Таты да гур-гур. Маши­ на «коллектив» куйше басты. (Этан «коллектив» мушеле- pi косылды. Кос босатадаты «Кос шалкар» косылды. Ка- рауыткан калын жер толкынданып билейдк Уйшде отырып осыны еспген Косымнын баласы: «Кос шалкар!», «Кос шалкар!» болды... батшатар, осы- ныц арты не болып кетер екен!..— дед!. Бул сурауынын uiemyi алые емесигш сезе алмады.

Та лпа ц танау С ары атан ойлай алса, эрине, атан ш а ойланар едь.. Д аланы н баяу гасырларымен 6ipre баяу аяндасам да баска тулж терден кейш калган кез!м ж ок дер едк Д эм- дес болтан елш щ ен сулуына «Ботагвз» деген ен жуй- p iriH e « б о т а TipceK» д еге н а т б ер е а л г а н ж а н у а р д ы к м ак - т ан ар ы д а а з емес кой... «Б о з inreH» куш сонш а кен ж ай л ау д ы ар ал ап шыгып, эл д ек а й да алы ска, к ещ л ж етпесе кез ж етпейтш 6ip бе- лестердеи асып барып ж огаларда тындаушылар: — Ж а р ы к т ы к ecTi м а л рой! — д ес п ей т ш бе ед1? К а р а г а н д ы н ы н KOMipiH д е т ас ы д ы о л . Турксиб™ д е салы сты ол. А уы лга 6ipiHiiii тракторды с у й р е с т те эке- л к т ь Ш влейтте, кумда суРа шыдап бакты ол. С ары атан , 6ipaK, ойлай алм айды . Tanipici берген тэ- каббар басын какш итып ж огары кетерш алып, баяпл- сындай баяу аяндап, ауылга жакындап келедь Кашанпл эдетш ш е бул жолы да б1рталай ж ук экеле жатыр. Кен к ораб ты узы н а р бан ы н бел1 кайы сы п келедк С а р ы а т а н н ы н а р б а с ы н д а !р ш л д еп ж а т к а н eKi ул к ен ш ошка да тук ойламастан келе жатыр. Бауырындагы жет1 торайы , анасы ны н б олж ы раган боз емш ектерш ко- м агайлана туртю леуден баска ешнэрседен хабары жок. К е зд е р ! ю л б и г е н , а к KipniK б а л а п а н д а р д а ж а л п а к ту м - сыктарымен анасы и керуден баска ой барльты байкал- майды. Селекеттеу де колбан, надан жаратылган жан- уарлар сеш лдг А нда-санда талп ак танаулардан ж алпы турде ж абы ла 6ip корсы лдап койып, бурынпл дуспан елш е тэуекел етш , тарты п келедь.. 70

Буры н орыс пен к а за к тебелесе калса: — Туйесщ, бакы рауы к!.. — Ш ош касы н, тон мойын!..— деп, 6ipiH-6ipi ен жаны суймеген ж ануарга тенесетш. Туйе секйвд тарихи орын алар ма, ж ок па, ол арасы ездерш е к а р а т ы , ш ош калар «Ж ан а ж ол» колхозына ке- л т Kipfli. А р б а д ан TycefliH д еп е д п к о л х о з муш елер1 оскырып ж акындай коймады. А рбага да жакы ндам ай, тосыркаган шпинмен алы сырак шршд1 до турды. Ш ошканы алып келген колхоз бастыгы Сэден: — Кэне, ж1г1ттер, муны енд! ар б ад ан нет!с1ндер... не­ о н е о с кы р а сы н д а р , б у д а м а л рой...— д ед ! а з р а н а е зу тартып. Д ауы сы аса сешмд1 ш ыкпады, эрине. — М у м к ш , м ал uibiFap... — О ры стар м ал деп асы райды рой, эйтеу!р... — Т анауы т ал п а к екен... — Аузы м алга усай д а берер ме екен езш щ ?.. — Ж ок, туяры айыр, койра усайды... — Тек, койра тенеменп кэтр д ь.. Бауыры толган каз- к а т а р е м ш ек , к а й ж е р ! кой б о л у ш ы ед1? — Сэден, осыны м ал деп турсын-ау?.. — М ал емес деп юм айтты? — М ум кш , мал mbiFap... барып керм еген м алы мы з... «Ж ана ж ол» колхозынын мушелер1 осы секшд1 кер- т ар т п а , с ы к а к сек1лд1 с у р а у л а р м е н Сэденд1 к а м а л а д ы да, ш ош каларды Tycipicyre жуымады... — Э-э, экелем деп кеткенщ осылар м а едИ.. Б эрекел- fli...— десш , uieriniHKipecin Kerri. Бул кобалж уды Сэден ж аксы бшед1, езш де де бол- FaH. С ов хоздан беркпген м а л д а р г а косы п , eKi ш о ш к а а лу - г а уэделескел1 ei<i а й б о л са д а , эк е т у ге к ел ге н д е т а л а й тайып шыга беретш. — Сэден, ш ош калары нды алы п кетсейнн,— деп ф ер­ ма бастыгы талай ескерткенде: — Ж уре турсын... к ел ео жолы аларм ын...— деп, ыл- fh тастап кететш . Айни-айни, кобалж и-кобалж и бупн эрен келщ тур. Ш ошканын жонына карал кызыкса да, аузы салтак- салтак, бауы ры толган кул-плдеген емш ек... Тумсыры 6 ip турл1 03iHiH... К у л а г ы анау ... BipaK , эй т е у 1р ту я гы айыр... — Эй, а р а м uibiFapcbiH -ay, а нту р р ан ...—д е й т ш iuim eH. К,аз1р ол к о б ал ж у д ы С эден ж е н д 1 « А р ам » д еген не? 71

М олдаларды н кыртылы! Орыс жы лкы етш жемейдд ка­ з а к ш о ш к а eTiH ж ем ей дП .. B a p i м о л д а н ы н , д ш н щ ж ум ы - сы. Оран тек надан ел рана сенуге тш стк М эдениегп елдщ 6api де ж ейдь Кекес уймет!, керек болса, шошка с о вх о зд ар ы и к у р ы п ж а т ы р . Б !з д щ ж а н а fliniM i3 — кек ес YKiMeTi н еге б а с т а с а сол! Bi3 о с ы га н р а н а ceiiyiMi3 керек! А л, eHfli м эд ен и етт! елд1н ш о ш к а л а р ы м о н ш а га тусед!, торайы н а к ш уберекке орап алад ы , дейд!... С эден осы дан ар ты к дэл ел таб а алм ады , i3flerici де к ел м ед к У йткеш осы д элелд ер! ж е т к ш к п сею лд! керш- д ь «О сы ойымды 03 С0з1ммен айты п берсем, колхозым- д ы с е н д ф е а л а м , о д ан е з г е ш н д э л Ka3ip Keperi д е ш ам а- лы » , д ед !. С у й г п д е , б1лект! Typin ж !бер!п , тэу е к ел деп ш ошкаларып алды да келдь -- Ж иналрапдар алыстай бермесе ж акындам ай тур. С эденд! м азак еты лер! де келед1. BipaK, С эден eni6ip ж ум ы сты о й л ам ай , биш ей !стемейдк Б ул оны к эдет! се- к!лд1 нэрсе. К олхозды н бастыры екенш былай койганда, к ар а басыны к беделш е куйе ж аруга болмайды. Ол урыс- п айды , акы рм ай д ы . 1сте деген!н штетпей ж эне коймай- д ы . К ,аш ан д а ©3i б а с б о л ы п !стей б а с т а г а н со н, б ас к а- л а р epiKci3 е кп ш д е п , ж у м ы сты KOTepin экетед !. Ж ум ы сты 6iTipin болтан сон аз рана езуш ж ы ры п жы м ияды да: — К э н е 6iT neren? К о л х о з Ti3ecin б асы п ж1берсеи 6iT- п ей т ш ic б ол м а й д ы ! — д еп к о л х о зш ы л ар р а 6ip к ар а й д ы . Осы карауы кайта каруландыррандай, колхозш ылар е к ш п п icKe т а г ы д а е ш л е н ш к!р !с ед i. С э д е н к а з !р д е соны icTeftiH д еп т у р . У ндемей ш ош ка- л ар д ы айналы п ж урген!, е зш щ уйренш!кт! эдш ш тары колданады деген сез. Ш ош каны экелген екен, оны мал eTin ш ы га р у ы н д а д а у ж о к - О л к т е й д ь У йткеш , 6eTi булк етпейд!, сеш мд!. . С эден ш ош каларды куш актай устап, аяктарын шеше бастады. Ж ан торсыкш а бултиран ак торайларды ку­ ш а к т а й KOTepin, с а р а й г а тас ы п ж у р . Ж у р т т ы н кез!н уй- ретейш деген адам ш а, торайларды б!р-б1рлеп тасиды. B ip e y in к у ш а к т а п KOTepin а л а д ы д а , а р к а с ы н сипап, тум сы ры н у с та п , к о л т ы гы н а кы сы п а п а р ы п с а р а й г а Kip- ri3efli. Енес!нен аж ы раран а к торай б аж -б у ж ш ынгырып ед!, колхозш ы лар каркы лдасып калды . Мундай шынрырыска кулактары уйренбеген ауыл Hrrepi де азан-казан болып арбаиы корш ай бастады. Сэден оны елеген ж о к и , 72

— Боска жамандайды, туге... 03i таза мал екен...— дед1 ceniMfli дауыспен. — Мал болса болар, 6ipaK таза болмас... — Багып кермеген малымыз... — Мария келш бар рой... багар..... Жиналган топ езуше ipKuireH кулкМ еркш босата да алмай тур. Сездер1 ыгешектк Сэден онымен жумысы да жок адамдай, шыркырап бакырран торайларды 6ip- 6ipaen тасып, capaflFa камап болды. Торайлар бакыр- ранда эл1 арбадан тус1р1лмеген ана шошка да ашулы турде тулап, корсылдап KeTTi. «Осыиывды коя турсац да болар едьау»,— деп ой- лады Сэден. BipaK, мундай icTe шошкалар кайдан одак- таса 6|лсш( — Ymne болайын жануардын! — деп 6ipey мырс ете тусш едк соны сылтауратып бэр! каркылдасып, кулк1 ть реген алкымдарын журт тары 6ip босатысып алды. — Yin жаман болатыны — мойыны кыска... — Kencipiri де Kenicin турран жок... Yh кекс1рп<тен келед1 рой... — Бул e3i жорары карамайтын жануар дейин... — Жулдыз санататын ба едщ оран? Сэден ана шошканы жонынан сипап турып: — Куле турындар, жолдастар... Ky3fliryni эркайсысы бес путтан май берет1н отыз шакты мал болып uibiFa келгенде керерсщдер1 — дед!. — Майды канша сурасан да берер... 6ipaK малдын майын бермес... — Мал болмас, шошка болар... — Малдан не айырмасы бар? — Жок, эшейш... Foil — сиыр деген секшд! мунык аты шошка болады дегешм!з рой... — Ал, eiifli таза болады дегенще илаиу киын.., — Таза устасац таза болады! Сиыр ез корасын 03i тазалай ма? Сэден, шошка анык мал, шошканьщ майы кеп, таза мал, тез есед! деген ойларын устемелей айтып Kerri. Му- нысына баскалар таласпайтын да сек1лд1. BipaK шошка мал емес деген ecKi урыныстан uibiFa алмай, тэуекел мен кертартпанын арасында тур. Шршка сек1лд! момын жан- yapFa малдыц атарына кешуд1ц S3i 6ip тецд1к болатын- дай болып тур. 0 зген1 былай койганда Сэденнщ туран 73

iniei Эпен де жакыпдамайды. Эпен Ефимшц низы Ма- рияны алганда, замандастары: — Енд1, оздщ уйден корсылдактын кулагын жсй- м!з рой... — Мария келш ол жануарсыз тура алмас...— деп ма- зактаган болатын. Бугаи eni жыл болып барады. — Айткандары келдБау антуррандардьщ...— деп, Эпен де кысылуда. Колында европалыктар уинн «Казак тш » дегсн кп'ап бар, кешт сабактам Мария кайтып келе жатыр. >Kypin келе жаткан бойы: — Мин-бардим... син-бардин... ол-ди... б1з-дик... Ыз- диыныз... алар — тоже, ди...— деп, окып келед1. Мария казак элтпесш ет т , енд1 ютапты ез безмен oieyFa бет алган. Diрак жай сейлегенде кшрмей кед1р- будырсыз сейлесе де, ютаптан окыганда курмеле бередй 0 cipece септеу мен жжтеулер кинап жур. Мария кайнагасынын касына келш: — Дядя Сэден!.. Шошка экелгенсш бе? Мыналар коркып тур рой, cipa...— деп, куана кулш, бакырып жат- кап торайларга карай жуг1р т KeTTi. Дереу 6ipeyin кушактап алып шырып: — Козыдан кай жер1 кем?.. Эпен, сен де кашып тур- мысыц? — дед! куйеу1не. Эпен ундемедк Колхозра келген шошкалардын кай- дан opaFbiTbm келш, Эпеннщ атына байланысып турра- нына ол катты кысылып тур. Баскалары Марияга: — Эрине, сен ушш кем жер1 жок, Эпен де бекер шс- гшедн'онын рас...— деп 6ip кул1сш алды. Сэден арбанын ycTine шырып алып: — Кел, Авария, туарсйш! — дегенде, Мария колын- дагы торайды кенеттен Эпенге устата салып, cenipin ар­ банын ycTiHe шыкты. Эпен кусатын адамша, не кулуге, не жылаура айналгандай, бет-аузын тыржитып, торай­ ды денесшен аулак 6e3ine устаган Kyfli турып калды, лактырып ж 1бере де алмады. Шошкалар, жиналып кулш туррандарра екпелеген- дей, ашуланып, корсылдап кояды. Осы мшезш коя тур- са, еншм ештене деместей кершед1 Сэденге. Сонда да жиналып туррандарды осы арада 6ip кенд1рш алмаса энг1ме созылатынын еске алып: — Кэне, ж1г1ттер, кетер1ндер! — дед1 Сэден салмак- ты дауыспен. Бул кэдушп, Aerenin ктетпей коймайтын 74

дауысы онык. Бул ашу да емес, 3Mip де смсс, ic штетер- де шьтатын дауыс. Ж тттер б1р-б1рлеп, сырткы кшмдерш тастап, бшек- терш TypiHin, колдарынын ушымен FaHa жэрдем етпекип болып ap6aFa жакындады. Bipeyi куларынын ушынан, 6ipeyi аягынан, 6ipeyi аркасынан суйемелеп карап ед1, ауыр кабан булк етпедк Сипалактап журш, Сэден «эуп!» дегенде, жтттер амалсыз кушактап алып, кабан- ды жерге туспрдь Мегежш шошканы котеру, бастапкы- дан онайырак болды. — Эй, арам антурран рой!..— деп, ж1г!ттер тары 6ip каркылдасып алды. Моп-момын, жуп-жуас, майынан баска айыбы жок, тон мойын, надандау жануарлар колбакдап, кабырралы- нан козралып, мурындарын 6ip-6ip тартып койды. Тусе сала жат жерд1 6ip нукып ж1берш, томен караган боны сарайра шрдй Бул жердщ аспаны кандай екен деп жога- ры караскап жок- Тебшпдей кулактары мен салактаран емшектерше карап жиналрандар жеркенед1 де, жонына карап «бес- бармакты» еске туаредь.. Кайткеимен 33-жылы, майдын enici куш «Жана жол» колхозына 6ip тулж шошка малы келш юрдь.. Келер куш шошкаларды калай куту, калан 6aFy эн- пмесше тутас 6ip жиналыс болып Kerri. ¥сак сыкакка казенен кандай шебер, жиналыста шошка манайына соз коп уймеледь Ешшм карсы емес сешлдй Bipaic, кер- тартпа, мгешек создер аяк аттатпайды. — Таза мал депт1 рой осында... Ен 6ip таза ушм1зд1 берем1з де... — BaFbin кормеген малымыз, бшетшдер багат та... — Тек балалауы жш екен... — Eiiini жш балаламай ма? — Одан бул жшрек кершедь.. — бзш не деп кайырады екен?.. Шоге-шоге дей- Mis бе?.. — Е, казакша кайдан бшсш... Жана келш тур Fofi, жануар... «Но!» дейтш шьтармыз... — Мария келшнен баска Kici баруын бшед! дейсщ бе?..— деген сешлд1 сыкакка тандык, KiiFaui создер копке дешн созылды. Мария тура келд1 де: — Мен-ак багайын; 6ipaK, мен епнде ею Kicinin жу- мысын icTen журмш,— дедй

EuiKiM шошка баккысы келмейдк Марияны епннен босату да киын. Ол icTereH жумыстыц етек-жещ Typi- лш cbipFbin отырады. Онын шшде кершбейтш 6ip езге- шел1к бар сешлдк Баска эйелдер дс одан калыспай, кей- де артык !стегенмен Мариянын колы тиген жумыс тиянакты, api ешмдк api cemMfli (Ятедь Сондыктан шош- каларды 6aFy Есен деген шалга тапсырылды, кушпен кендаркгп. ^ Есен же-ri торайын шубыртып, ею шошканы копалы келге арен айдап экелед1 де, коя бередь 03i баска 6ip жумыспен журген адамша шеттеп, алыстан рана бакы- лап журедь Болмаса баска 6ip жумыс icTen жатады. Шошка бакканына б1рталай арланады да. Шошкаларын танертен ел турмай, ерте айдап экетед1 де, кешке ел opbiHFa отыррасын айдап кайтып, кезге кеп туспейдк.. Кешке ушне келгенде, таярын, шекпенш сыртта калды- рып, ушне жуынып шредь Сэденнен баскамен шошка жайын энг1мелеспейдь Баска малшыларга да жакындас- пайды. Жастар шошка жайын сез кыла бастаса, Есен ол арадан кетт калады. Сондыктан, оны ешюм эуреле- мейдк Bipep айдан кейш шошканы сыкактау сиреп аяксуга айналды. «Жана жол» шошкага кез1 уйренгендей, кул- мей сейлесетш болды. Bip жиналыста отардагы астык- тан азык та белдь Есен кешке карай шошкасын шубыр­ тып келе жатканда: — Есеке, шошкаларын эбден-ак сем1рген екен... — 03i шын тез кебейетш мал екен, жарыктык... — Ана 6ip торайдын 6yfiipi не Fbin жараланган? — десетш болды... Bip Kyui, ертемен шошкаларын айдап Есен келге ке- Tin бара жатыр едк артынан 6ipey келш: — Багар кебейсш, шалым!— дедк — Айтсын! Караса, Касен молданын баласы Эбен екен. Кэдушг1 малшыларша Есен «айтсын!» — деп жалт караса, Эбен мазак кылрандай, куле айтып тур екен. — Е, шалым, енд1 шошка бактын ба!..— дед1 Эбен аяушылык еткен шшшмен. Бул жолы мазактап турганы Есенге TinTi айкын кершдк — Шырагым, 6i3fliH ш1м!здщ 6api epci рой, сендерге. Аулагырак журсен кайтер екен! — дед! Есен. Таягынын

шокпарлау келген жары кышына бастарандай жерд! туртш-туртш койды. Есенн1н ынрэйын тани калган Эбен де енд1 турактай алмай, атын тез-тез Te6iHin журш K erri. ¥зай 6epin, ecKi эндердщ 6ipiHe салып: «шошка баккан, корсылдаткан...» деп бара жатканы есллдь Сол куш кешке кабырра га­ зели шыгарушыларра келш Есен де Эбенге карсы елен шырартып алды. блецшц ею сезшщ 6ipi шошка болып шыкса да енд1 Есен ылри сол елегш рана айтып журе- д|. 9cipece, касына 6ipey жакындай берсе соны айта же- неледг Атан жайында талай эдем1 елендер айтылганы рас, шошка жайында жайылган елец 33ip жок- Уйткеш, ол бесшнл тулж болып беки койган жок a3ip. Сонда да, бул жендег1 6ipiHini еленд1 «Жана жол» колхозы айтып салды: „ Бес тулж малымыз бар: 6ipi шошка, Белем|3 табын-табын етш коска, Аластап арамыздан айдап шыккап. Болып па сенен арам б|'зд1ц шошка. Сын тарып шошкамызга келдененнен, Арам сез Kexepirm Эбен деген, Экенд: Касен молда бшетш ек, Kipreume елж керге сонына ерген... Аркалап олж — кшм-кебшдерш, Есжде журетшщ бар ма сети? Шошкамыз оpi жайлы, эрi майлы, Карыс май кабыррадан козралмайды. Сендердж i3 андыган сыкарына, Шошкамныц жалрыз Tyri кисаймайды!.. Тулжтщ шошка жатар тазасына. Нанбасац жаксы барып, таза асыра. Туйендей тесегше тышпайды бул, Симейд1 сиырындай жамбасына!.. Егер де соя калсак 6ip ылагын, Эбенге беретш боп 6ip кулагын. «Мелит терт кез нтше кезш сатып, Кузетш отырар ен жер ошарым!..» Bip жылда «Жана жол» колхозынын шошкасы жи- ырма сепз болды. Картац баскан ата шошканы келер жылы уитш турып сатып еда, ею бузаулы сиыр болып тура келдк Шошкалары ceim. К,ымыз куятын мес сеюл- Д1 оылк-былк етедй 77

Кешпел1 елдщ шанырагын аркаламаганмен, мал ша- руасында тарихи орын алатындарына талпак. танаулар да ceHiMfli турде корсылдайды... — Достым, мен сендерд1 де экел1епм... Менвд орным эл1 де олкы болмайды! — дсгендей, сэры атан да тэкаб- бар куйш куйсеп жатыр...

А лга ш ц ы ад ы м д ар ЭР ¥ЙДЕ Жантыктын терт баласы терт бурышка отырып алып- ты. TepTeyi терт ауылнайдын тер агасындай-ак 6ipine- 6ipi багынбайтын, куяирейккен шиинде. Жер уйдщ терт бурышына шегеленш калгандай, калт етш козгалар смес. Bipimn Kynici, 6ipiHiH тоны, 6ipiHin шекпеш Tyri шырып тукарейт туррандай, булардык онсыз да суык кесюндерш туксите туседк Сырт бейнесш тутас алганда 6ipine-6ipi уйлес суррылт 6errepi сазарып алыпты, коз- ралмайды. Кальщ oHFa, ауыр бейнетке, катты ашуиа ерт- тсп Minin алрандай, TepTeyi де тас-туйш. К,ысык кездер1 бурынрыдан да кысылып aFbi мен карасы тутас кошкыл туске айналып алганда, не ойлап отыррандарын болжат- пайды. Кунге, суыкка соктырып карайган кабактары кос кабаттасып, (йрдьекш бмеуленген мандай кыртысы кас пен кабактын айкаспасынан кулап келш, мурнынын шу- ftipiHfliciHe дешн жогары тартып экеткен. Езудщ жыми- масы да биеуленген, бултиган б1рдемеге айналып ба- рып, калт токтап, катып калган... Bip Караганда булардык арасымда ойды тенкерш, акылды кажыткандай 6ip мэселе бар секкпдь BipaK, мэ- селе ку, булардык ызрарынан ырысып, ортага тусуге бата алмай, тайсалып, кориалап, 6ipeyiHiH койнында бу- рып отыррандай... Егер ол ку, кылак eTin ортага тусе калса, TepTeyi терт жактан тепелеп, Kepin тастагандай, KayinTi халде... Eiifli 6ip Караганда булар ездЬез1 ажырайысуга да эз1р отыр. TepTeyi терт бурыштык тебе бишдей-ак куж!- 79

peiiicin, иык TeHCCTipin отыр деуге жарарлык. TepTeyi- HiH де тунерген Tycrepi, кимылсыз беттерк жымырып алган калын epinnepi жуыр манда козгалып, жайдары калыпка келер дел умптенерлш емес. Не кажырсыздык- ка, не кайратсыздыкка, не орасан апатка екшгендей тым-тырыс. Елеуреген эл аз шам, буалдыр келеккеге opaFaH уйдщ обадан nepHeci, томсарган ашуды кушейте туседк — Kapi шеше терт улына кезек жаутандап, 6ipeyi жары- лып кетпесе ед1 дегендей ipi эб1герлште. Колындагы бар етш асып, жылы жумсагын осыларга тосып, тунерген ашуды 6ip таркатып ж1беруге бэйек болып жур, 6ipaK... кебежеа кургырда eTi кургырдын eTeri ашылып жатыр... Эйтсе де тертеушщ жарылып кетпеуше, бадырайысып калмауына Kepi шеше езш eflayip дэнекер кередь Бул эбшерлжтщ тук дэнекерл!г1 болмаса да, кемшр байгус coFaH с е ти артып, кылт еткенд1 боска ж1бермей, андып отыр. Ею келш курдай жоргалап, мысыктай жымып аяк- тарын урлап басып, дыбыссыз козгалады...— Белшде балтасы, колында Kyperi, сакалына каугадай кар каткан, есжтен Жантыктын e3i Kipin келд1. Долы тентектж, ызгарлы ызанын жайдарылыкка кешетш бел асары Жантыкпен Giprc келгемдей, уйдегшер кезш Жан- тыкка Tipefli. Б1рдеме ум1ттенгендей, 6api де орындары- нан 6ip-6ip жылжып койды. BipaK, Жантыктын кунде белшде келетш балтасы, кунде куректей муз катып ке­ летш сакал-мурты ein6ip жаналыктын белпсш бермедк Кундег! ызбарлык, салкындык... Белг1 де кайдан болсын-ау? Жантык ала кыстай арык жылкыга тамак 6epin, кармен алысады. Онын KepeTiHi де, сейлесетий де жылкы FaHa. Жылкы не айтушы едк ке­ ше тоймаран арык-турак бугш де тойган жок. Бар ша- бынды жендеп шаптырмаган, бар шабынды жендеп шап- naFaH, шапкан uienTi далада ийр1ткен колхоз баскармасы мен колхоз жалкауларын каргагандай болып,^ кабак- тары салынкы тунжырайды да турады. К,ыс бойы соны керш келе жаткан Жантыктын ойлайтыны да осы. Kaeip Жантыкта да «арык жылкынын FaHa Tuieri бар» деуге жарайды. Эйтсе де Жантык мукалгаи акылдан барлыгын жепп «осындай халге кайдан ушырадык?» деген сураудын жауабын 1здеул1 едк Жокты 6apFa, азды кепке айналды-

ратын енбектщ неше аскарын керген iopi тенге, ез кол- хозынын ерескел бассыздьтынан 6ipHeme корытынды- лар uibiFapFaH да болатын. Дэл осы кезде ол коры- тындылары ыкшамдалып, ортага салура да жарайтын калыпта едк KayFa сакалдьщ катпар музын сындыра- мындыра сыпырып тастады да, калын кабактын асты- мен терт улын 6ip шолып erri. Балаларынын кажып отырран калыптарын керд1 де: — Балалар... бул не... жаурап отыррандарын?—дедк байсалды коныр дауыспен. Балалары Tic жарып сез катпаганмен жумыстан ез- дершен сон кайткан xapi экелершен каймыккандай бо- лып, 6ipi басын, 6ipi желкесш насып, 6ipi басын кетерш, 6ipi жетелш, кайткенмен уназдж ceTineft бастады. Ша­ лы келген сон кемшр байрустын да аркасы кещп сала бердк Еркшдей басып, ycTi-басына котыр шынкандай кулге аунаган тенбш бет нанымен, мурынсыз самауы- рын экел1п, саршалап шайын агыза бастады... — Балалар,— дед1 Жантык уртын толтыра шайды урттап алып: — Балалар, кабантарын салбырамасын, Онжуррала- рын туспесш. Уйде отырып боска тунжыраганмен шаны- рантан шапан жаумайды... Неге осындай куйге ушыра- дыи, б^естдер ме ездерщ? —1дед! кайтадан шыныаякна йен суйей 6epin. Жантык осыны айтты да, калт токтай калды. YflTKeHi ол ез ойын балаларына элденеше рет айткан болатын. Балалары турсын, cohfh жиналыста да сейлеген. Тур- мыста 6ip калыпты, 6ip барытты адамдардын ой epici де 6ip мезплде, 6ip келемде nicefli рой, оныц ойы да колхоз- дын e3i катарлы мушелер1мен узенплес шыккан. Ол ойы балаларына белгш болрасын, кайталауды орынсыз кордн Ак-су шай тез-ак сорапталып болды. Шунак шынаяк- тар шылдыр карып KiciHecTi де, пушык самауырра epin ауыз уйге шырып Kerri. Уйдеплердщ ажарына женд! ез- rep ic KipMefli, 6api де кундеп орындарына кепле кетштк Булардык жабыркау ойлары, жер уйдщ сокыр тушне косылып, карангылана туей. Манагы мэселе ну булар- ды жеке-жеке айналдырды... «Жана жол» колхозынын кай уйшде болса да, осы- дан артык хал жок едк.. -

„БА С КА РМ А » Тун ауралы кашан... Жиналыс жана рана жабылды. Кара темекшщ кошкыл тутш «кызыл бурыштыд» irnin ajii кернеп тур. Тутшге араласкан ащы тер, Tepi тонный Hici эл1 мудкш тур. Уйд1 басына дотерт кершдескен катты дауыстар, ед ед т жырткан катты айкайлар эл! кулакта, «кызыл бурыштыд» бурыш-бурышына эл1 сщш болмаган секшдк.. Мурнын тарта Tycin Нэж1м эл! кунге протоколын жа- зып 6iTipe алмай отыр. Б1реудщ сезш 6ipeyre жазып кой- дым ба деп, жазрандарын кайта-кайта окиды. Нэж1м- HiK жазатын каулысы колхоз мушелершщ сейлеген ce3i рой, сондыктан, тарап кеткен журттыд орындарына ка- райды да, эршмнщ не сойлегешн, кай жерде калай оты- рып сейлегенш ecine тушредп «Ш эрт анау терезенщ алдында турып сейледк Сей- лей-сейлей орнынан козралып сезш 6iTipyre жакында- ранда, жылжи-жылжи устелге делin, устелд1 6ip-ei<i рет жудырыктап ж1бердк.. Иэ, Ш эрт сейлегенде он жа- FbiHflaFbi KapiM мен сол жарындары Ракима косыла свйледь.. Алдыдры катардарылар эуел1 жапырылып ар- тына — Ш эртке карады... Отыррандардыд кез1 Шэрт калай козралса, солай козралып, Ш эрт ентелеп устелге келгенде, артына бурылган журт Шэршпен 6ipre буры- ла-бурыла 6i3re карап калды... Иэ, Шэршт1 жиналыс 6ip ауыздан жактады! Ракымжан, KopiM, 0тем1с, Ра- кималар да соны айтты, 6ipaK, булар жеде алмады. Ду- рыстык неге жедбейд1 осы?.. Ескендер ше? Олар?.. Олар- дын не айтканы белгш... 0 й, олар жиналыска неге де­ ле беред1?.. Келгеш келген, сонша кершдесш сейлеген- nepi Heci? Оларга KiM сез 6epfli? Э-эй, Рамазан-ай!.. Ка- йыр мен Тем1ржан жада адамдар, булар танымайды...» Нэж!мшд коз алдына жиналыс кайтадан жиналып бара жаткандай, кызыл бурыш кайтадан толып бара жаткандай болады. Уйдш irni жалпылдаган жед, yci- ген-карайран бет, жаман куш, жалба тымакка кайтадан толып бара жаткандай, манаты жиналыс cypeTi кайта елестейдк Нэж1м epiKci3 eciKKe карайды: келе жаткан ешк1м де жок. _ Bip колы мандайында, 6ip колы белбеушде Кайыр жоралган б1рдемесш таба алмай жургендей томен карап тукырып алып, 6ip токтамастан шарк урып жур. Кызыл 82

бурыштын бурыш-бурышына элденеше рет барып орал- ды. Ерн1н жымкырып, кезш сэл кысып алгаи. Алдада- шаннан алынбаран аз рана сакалы тшрешп, жалбыр ба- сын анда-санда шайкап дояды. Ею дастын арасын ысды- лап, желкесш касып, шырайын бузады. Элдедандай 6ip Icypay айналасын орап алганда ineuiyi долга тусе доймай журген сеюлдь.. Тарап кеткен дуние кеп... BipaK, не центнер, не килограмм, не пут есеб1мен жа- зылмаган. Адша жагына келсен, онын шатагы да езшше: алын- FaH адша ма, бершген адша ма, дайдан келген, юмге 6epiareH, ол дагаз бетше туспеген. «Жана асу» колхозы- ■ ныц адша ece6i» деген ютапда «пэлен сом» деп Т131ле I берген 6ip узын есеп. Егер бул алатын адша болса jI «Жана асу» колхозы жиырма трактор алура шамасы келедц егер бул берешек адша болса, «Жана асу» кол- | хозын сабадты инесше дейш сатсан да, етелетш нэрсе емес. Егер бул api алашад, api берешек, api алынран, api бермген адшаныд бэршн жина'ры'болса, Тешржан муны шынында айырып ала аларлыд емес... «Жана асу» колхозынын енбеккун ece6i деген 6ip Ki- | тап жэне бар. Ол TinTi «эдемЬ жазылран: ayeai колхоз мушелершщ бэрше де жылдын уш жуз алпыс Kyui му- рыннан Tiatain 6ip жазылыпты. Буран Караганда колхоз басдармасы, «барлыд муше жыл бойы жумыс icTey ке- рек» деп ойлаган болу керек. Содан кейш ол цифр eiuipiain, апрельдщ он eKici куш б1рсыпыра адамга 6ip-6ip таяд дойылыпты. Осы далып- пен апрельдщ жиырма торызына дейшб1р-б1р таяд ал- FaH адам елу болып келед1 де, таяд улест1ру тодтайды, Одан api карай екшцп TapTin басталады: «Маканный орнына Адан баратын болады», «Самраттыц орнына Киналран барады», «Едшешц орнына Ескещцр мен Жумаш журедЬ, деп 6ipHeiue адамды жумыстан босат- дан да, басдалар баягы таядтарын устап турып калган. Июльд1ц бесшен бастап уипний TapTin юрпзшгвн. Муныц Typi мынадай: 1. Карш Шораулы шоп шапты, 1,11 енбеккун, 5 июль. 2. Адын Жантыдулы шеп жиды, 1,13 енбеккун, 5 июль. 3. Ракила Адан датыны ас nicipfli, 0,7 енбеккун, К НШ.П1.

4. Жамила Акан карындасы ас nicipfli, 0,8 ецбеккун. 5 июль. Осыдан opi карай дыр асып тусш жаткан узак Ti3iM узара береди Осы тэртш июльдщ бесшде басталып, жиырма же- Tici куш токтатылыпты. «Хатшы бала Нуркан OKyFa кетт калгандыктан, будан былай муны жазып отыратын KiciMi3 жок деп каулы кыламыз» деп аягына Рамазан, Исакмет, Жацгали ym eyi кол койыпты. Ал, енд: «екбек телеу» деген 6ip штапта мынадай Ti3iM бар: 1. Акан Жантыкулы. 2. Ракила Акан эйелп 3. Жамила Акан карындасы. 4. Шардабай Ботанулы. 5. Назила Шардабай келшшеп. Барлыгы 151 колхоз мушеси Колдагы астык мыц жарым пут. Соны б1рдей кылып белш берд1к. Рамазан, Исакмет, Ж ацгали. 18 октябрь 31-жыл. Mine, Тем1ржанды 6ip жума айналдырып, енд! бол- маса миын айналдыруга жакындаткан цифрлар осы- лар ед1... Тем1ржан мен Кайыр келгел1 ек1 жиналыс erri. Те- м1ржан жиналыска цифрларды олай да салып, былай да салып карады. Б1рак, ешк1м ашып бере алмады. Цифрды атаган сайын колхоз мушелер1 ереу1лдеп, ушып тура кел1п, баскарманы тутш ж1берпс1 келед1... Баскарманын жанын сактап турган да, дифрлардын араласып кеткенд1п ед1. Цифр шатагы калай аныкталса, солай кул1 кекке ушатынын баскарма да сезетш. Сон- дыктан: — Ол цифрды агроном жазган. — Ана цифрды жазган былтыргы хатшы. — Мына цифрды жазган энеуп хатшы. — Ана кол одан бурынгы хатшын1ш болу керек. — Мына 6ipeyiH 6i3 TinTi б1лмейм1з... — Мына жазу алдыцгы жылд1к1 шыгар...— деп ылги «алмисакка карай» сштеп келген, _ 84

Б1ркушак кагазды асты-устше келирш Тем1ржан отыр. Тем1ржаннык 6ip жумадан 6epi аярына жете ал- май жургеш— осы б1ркушак кагаз. Караздыц iuii 6ipiHe 6ipi кайшы келш жаткан киян-кеск1 цифр. Цифрдыц iuii толFaп бидай, сулы, тары, арпа, жылкы, сиыр, кой, еш- Ki, бузау-торпак. Булардыц саны караздыц 6ip бетшде 6ipTypjii болса, екшип бетшде Tiirri езгеше. Кеп жершде оуел1 кара карындашпен жазылып, устшен кызыл ка- рындашпен тузеген, бузылран. Dip аздасын ол цифрлар кайта кеипршп жазылран, кеплршгенде тары езгерген. 9iiTeyip киян-кесю. Караздыц бас жарына карасац мал- дын да, астыктыц да саны мол. Каразды аударган сайын азайып, соцры беттерге келгенде кардыц келецкесшдей кулдырап барып, араласып кетедк Нак кай цифрмен токтайтынын Тем1ржан эл! тапкан жок. Цифрдыц соцы- на Tycin тексере берсен, колхозда б!руакытта кеп жыл­ кы, кеп сиыр, кеп астык болган. BipaK сол кеп жылкы Te6icin-Te6icin елгеш елш, елмегеш 6ip жакка ауып кет- кен секшдь Кеп сиыр cy3icin, 6ipiH-6ipi муШздеп, жа- рып, калганы уркш кеткен секкгсдь Ал ендц кой, euiKire келсец, булардыц 1зьтузш адам айыра алар емес. Булар, не 6ip жауында ырып кеткеи де, не болмаса уялы кас- кыр ушырасып, б!ржола айдап экеткен. Кой, ешкшщ кардагы i3iH айыру кандай киын болса, «Жака асу» колхозындары i3i де сондай киын. Астык жайы TinTi кызык. Октябрьдщ оны Kyuri цифрда «жинары 2 мыц центнер» деп 6ip жазылран; турге белгенде — алты жуз центнер бидай, 4 жуз центнер сулы, терт жуз арпа...» делшген. Ал, енд1 октябрьдщ 27 сшдеп цифрра карасац, «центнер» калып, «пут» юрген. Турге белшу калып, «жинагы он 6ip мыц пут» деген де, аярына Рамазан, Исакмет, Жацрали yuieyi кол койган. Ноябрьдщ он 6ipi xyuri цифрга карасац: «Науканга бершгеннен калганы алты жуз килограмм тары, 90 килограмм арпа, 17 килограмм кунбарыс, 90 ки­ лограмм кукуруза» деп элп yuieyi тагы кол койган. Сонымен килограмра келед1 де, i3iH жоралтады. Ту- кымга uibiFapFan астык — жуз елу галык бидай, 50 га- лык сулы, 70 галык тары, 40 гага арпа деген тары 6ip жазу бар. Жиналыс болса, «баскармалар» бурынырак жиылып кетет!н. Кайыр мен Тем!ржан кун де !зденш баскарманы тауып алса, «бэлен кагаз бэленде едц туген кагаз уйде калыпты, соларды жинап экелешк» деп та-

гы тайып KeTeTiii. Уйлерше баратын да, «ауырып» кала- тын. Сонымен Кайыр мен Тем1ржан келгел1 еткен он бес кун, осы шатакпен етш бара жаткан. Жанагы тараган жиналыс та, шатакты auiyFa арналран жиналыс едк — MyFaaiM! — дед! К.айыр кенеттен тура калып. Нэж1м K03iH ккбитш Кдйырра карады да, тутшге туншырып TypFan шамды аздап кетеpin койды. Кайыр тары журш кетт1. Нэж1ммен ешнэрсе сурамады да, айт- пады да, терезеге барып 6ip аз yniain турды да: — Элг1лер тары да уйлерше кете барды-ау, э! — дей салды. — Олар ылри суйтетш эдет! емес пе...— дед1 Нэж1м жазуын токтатпастан, Кайырдыц сурайын дегеш бул eMecTirin, хатта не су- райтынын да, ол сураудын жауабын да Нэж1м жаксы бш п отыр едк Уйткеш ол сурауды колхоз мушелер1 жанары жиналыста да айтып, шешш беруге де жакын- даткан. ~ BipaK,, сураудын Tyci сондай суык. Уйткеш бул бугш- ri ем1рдщ сурауы. Ен болмаранда буюл колхозды 6ip алкш д1рш, актап-аластап алмай шенйлетш тур! де ке- ршбейтш едк Оиын уст1не бул сурау... жылдын аярында кобы- лып келедк 30-жылдын аярында койылранда: — Тэжрибеазд1ктен болды рой 6api де... — Бшмедш, ескере алмадык кой... — Кезшде ойлаппыз ба?.. — Ол кезде бшпшз бе?.. — Колхоз болдык, 6iTTi дедш кой... — Калай ктейтшд! KiM бЬпген... — Erin де шыкпады гой... — Мал да еле берд1 foh...- — Кыдыру да кеп болды рой... — EriH шырэ калса ма!.. — Енд1 6epiK болайык— — Иэ, онг1ме алдагы кунде рой... деген енкей 6ip мардымсыз жауаптармен, коныркай бейбкнйлж болган. Ал енд1, биыл ше? Сураудын кабагы салынкы, Tyci суык, тиген жерпш карып Ж1бергендей. Аузын барып атай да алмайтындай. Соидыктан аз куннщ шшде бол- ран жиналыста эрец дегенде бас-аяры жиналып отыр. Кундег1 елбрдщ шет пушпарынан куралып, казгр тута- сып бет1не каратпай тур: -

— Д у р ы с -а к , 6ipiKKen к у н т н ici д е , б е р е к е а д е , ж е - Mici д е к е р н е к п к е л е д к М ун ы к ер н й к о л х о з « Б а л г а — о р актан » Kepin оты рмы з. Б уран д ау жок- Ал, eiifli б1зде, б !з д 1Ц « Ж а н а а с у д а » о л а й б о л ы п ш ы к п а й д ы ,— д еген , сезЫ ц аярында О разбек колхозш ы. — А тты 6ipiKTipfliK, с ай м а н д ы 6ipiKTipfliK, к у н т 6i- piKTipfliK. Б у р ы н у й б ас ы н а 6 ip г е к т а р д а н с а л а а л м а с а к , биыл муше басына бес ж ары м гектардан айналды . Сол erin кайда к ета ? Он жер1лйз 6ip ж ер гату р м ад ы м а? С ез шырын кы луды к Keperi ж ок, ж а й KepiHin тур...— деген Сандыбайдын Ж анузагы. — Ж аны м-ау, вткен кузге карсы терт ж уз кой, уш ж уз ipi кара бар едн Н е ж а у ш апты бул малды ? К азн а- га берген1м1з 58 кой, кы ры к т ер т сиыр екен, езгесш ж ер ж утты ма? Топай сокты ма? Уш ж узден арты к кой, eni ж узден арты к ipi караньщ орны кайда? — деген бак- таш ы Касым, устелд1 тепелеп турып. — EriH eKTiK, м ал е ш р д ж , ен б е к с Ы р д п с. Б а р кун й- Mi3fli б !р л е с п р д ж . К о л х о зд ы н ж ы л д ы к Kipici к а й д а ? М у ­ ше басына шаршы орамалдан келмеген бул не деген сумдыктарын? — деген 6ip топ адам. — Ал ж аздай сиыр саудык, картоп ектж . Ала кыс- тай б у зау к у т ак . Бет1м нпрю н, С алпы epiH-ay, не бе- TiKMen б ер е тш TyriMi3 ж о к д ей с щ ? С е н д е р д т к а т ы н д а- ры н ту к icTeMece д е , у л д е м ен б у л д е г е о р а н ы п , ш к е ш шай, жегеш май, а к майды алаканы нан агызып отырган- д а , (Из с ен д ерд щ саты п а л г а н к у н д е р т б е е д ж , к у л а к - KecTi к у л д а р ы н б а е д ж ? — деп ш у л а г а н 6 ip топ эй ел , «Рамазан баскармага» тен т. - Колхоз баскармасынын баяндамасын тындаганнан кейш, осындай сураулар карш а борагап. Колхоздын осы у-шуын ecTiren, сол «баскарм а» мен ку ш а ктас ы п а л га н Е с т б а й м ен Cyrip м о л д а л а р к у р д ай ж о р г а л а п ж у р ш , к еп уйге Kipin т е ш ы к к а н : — Tiafli алм асандар, алм андар, тек айтканы м ы з кел- renin кездерщ мен керсендер болганы... Кит етсе бай- сын, молдасын, тап дуспанымызсын деп ж азгы ра бас- т ай ты н д ар ы н б ар гой б1здк MiHe, KiM к ас , KiM до с еке н ш айырдыцдар ма? Колхоз деген кара пэле эКеледк Туыр- лыкты токымга алады, ш аныракты отынга алады. К ала болды н, м ола б ол ды ц д еп едп<. О сы н ы м ы з келмед1 ме? Капе, ю м д т касты к екен? — деп улы Tierepin суккы- лаган. - 87

Баскарма баяндамасынан кенл1 кайткан колхозшы- лар Еплбайдын сезше ерген де болатын. Bipa3 адам колхоздан шыгып, 6ipa3 колхоздын атын MiHin алып, баска жакка да тайып кеткен. Колхоздын Kenuiuiiri, тоскауыл тоскан жаудын yri-ri екенше TyciHin, Еалбай мен Cyrip молданы сэлдесшен бастап иманына дейш сыпыра боктап, ушне де 6ip куып тыккан. Bip-eKi рет желкебай да 6epin ж1берген. Оларра косып Рамазанды жундемекнй болранда, уя хатшысы Кайыр мен ауыл кенес арасы Тем!ржан эрен дегенде токтаткан. Неше жиналыстар шакырып, баскарманы кердей кысканда, «баскармалар» басы бутш 6ip жауап бере ал- маган: — Кайтешк... Солайырак болып шыкканы рас... Не болып кеткенше 63iMi3 де танбыз, эйтеу!р б1рдеме болды. Епншц орташалау шыкканы да рас, кузге карай малы- мыздын кеп болганы да eTipiK емес... Bipa3 жылкы аягы- нан кета.., Б1разы елдк.. Оран не дауа бар?.. Б1рл!-жа- рымды караны союга луксат ет дедщдер... EriHHiHб1разы nicneft калды. Б1разы тасылмай калды. Б1разы согылмай калып едк оны мал жеп койыпты... Bi3 кайтейж, колы- мыздан келгенше штедж... Енд1 ездерщ нетпесендер...— деген «баскармалар». Колхоз мушелер1 сураран сайын, баскарма бастыры жауап берген сайын, cypayFa косылып, усакка узак жа- малып ipuieHin, сурау бггкен торысып, дэл осы кезде 6i- леуленш болтам кез1 едь Колхозды тутас алганда сурау бггкенд! жинап, 6ip жерге койып, 6ip ауыз сезбен атай алмай, эр сураудын 03i алатаудын ангарындай KepiHin, етектенш алган едь — Б!реулер: «Барлык бэле — eriH сала бжмейкйз» деп, б!реулер: «Кеп 6ipirin жумыс icreyuii ме ед1» деп, 6ipey- лер: «Барлык кылмыс баскармада» деп, б1реулер: «Бар­ лык пэле колхозда» деп, б1реулер: «Колхозымыз кулады» деп, е в д б1реулер: «Баскармага косып Еалбай мен Суг!рд1 жойсак, сонда кез1м1з ашылар едН» деп, aftieyip мэселе шиелешсш, колхозшылардын онжуррасы туан- Kipen, колхоз жумысы бурынрысынан да жеНмарей ту- cin турган кез1 еда. Жанары жиналыс ете кызу eiri. Колхоз мушелер1 сурау б!ткенд1 суырып салып, жундей туги. Баскарма- нын бес MymeciH тулактай сш ктк —

— Баскарма мен деп бешкедей гушдеп ала жаздай шабуылдаганша малды кырып, епнд1 урлап жатканда, соны неге токтатпадын? 03iH керсен бурылып кетш, 6i3 айтсак кулак салмадын. Эуел1 малды б!рлест1руден ка- шып кырды. Артынан б1рлеспк деп жаздырып койды да, ездер1 соя бердь Сумдар, мал сойран уйге конак болумен журдщдер... EriH сокканда кап-кап урлап жатады, онын ycTiHe сендер жэне улеспресщдер. Осындай баскарма бола ма екен? Бул Есьлбай мен Супрдщ баскармасы емей немене? — дед1 Шэрш. — Колхозда сексен еркек, елу эйел жумыс адамы бар. Кушнде ен кеп болганда алпыс адам жумыска шы- гып отырыпты. EuiKiMHiH ецбеккуш дурыс жазылмапты. Эуел1 6ip-6ip таяк койып журдк Одан кейш, езгеа жеть cin сонысы калгандай, 6ip шатак окуды шыгарды: eKi он же™, он tofh3 жуздж деген бэлешц аты не? Мына кара­ ты, aHeyri хатшынын маган жазып берген кагазын: «KapiMHin eriH еккендег1 ецбеккуш он же™, он б!р жуз- док. EriH тырмалагандагысы — тогыз, же™ ондык- Шеп шапкандагысы— жиырма 6ip, он eKi жуздж. Шеп та- сырандагысы — бес, сексен, 6ip жуздж. К,атыны Заги- панын бакша еккендег1 ецбеккуш он 6ip, торыз жуздж. Бакша суарганда — он же™, он уш жуздж. EriH opFaH- да — алты, eKi ондык... Мшекей, мына караздын бе-л толран осындай киян-кеск1 6ip цифр. Жаным, мынала- рыцды тусшдарш берщдер, деп кагазды Рамазанга кер- сетсем: — «Жумыс ютемеген адам жок. Бэрщ де б1рдейсщ- дер. Колхоз болгасын айырма болмайды. Барды-жокты б1рдей кересщдер!» — дейдь KapiM колындагы кагазын желшлдетш-желшлдетш жиналыска 6ip корсет™ де, «президиумге» лактырып либердь Рамазан жерден алып, сузеген текеше 6ip тук- cipeflfli де, Кайырра бердк — Ол-ол болсын, тукымга алып калган астырымыз кайда? Былтыррыдан еш есе артык егем1з деп, куздщ кара басынан-ак тукым алып калмадык па ед!? Бидай- дыц орнына тары, сулыныц орнына жугер1 мен арпа кай- дан келш тур? Кузджуш тукымга деп шер™п журш алып калган тукымымыздыц квкше болып шыкканы калай?— деген Б1ржан бригадир, eKi колын ербелендетш турып: — Ат кайда десендершН Ат-ат, ат! Жаздыгуш eKi жуздей ат бар ед1, Ka3ip жузге жетпей калыпты. Калган- 89

ныц как жартысы кара каптал, жауыр мен котыр. «Бас- карманыц» аты деген 6ip yiiip аттан 6ip-aK ат калыпты. EriHre деп куткен 6ip ат жок. Колдагыдан тебшдеп жылкынын peHKi Tayip. Орыста, казакта, б1зден бас- када осыны кергендерщ бар ма? — деген жылкышы Макан. Жиналыс бастыгы неше реп сезд1 токтатайык десе де, батпаидап Kipren зар, мыскалдап шыгып болмай, iujTericiH айтып болмай колхоз Mymeci токтай алмайтын- дыгын б1лд!рген. Туншн алдакашан ауып кеткснше, жиналыстыц кэду1лпдей жарияланып жабылганына ка- рамай, колхозшылар топ-топ боп гушдеп, шыгып барып Канта келш, кайта nipin, кайта свйлеп, тагы келш, тагы свйлеп, тагы айкайлап арен дегенде уйлерше та- раскан. Кайыр, Тем1ржан, Нэж1м ymeyi осы жиналыстын етек-женш жинап отыр едк.. ч ОЛАРДА Тун ауталы кашан... БкшнН 6ip жиналыс жана гана басталды. Пештщ кыр аркасына Minin алган беспк шам, вз айналасына гана жарыгын Tycipin, уйде отыргандар- дын 6eTiH керсете алмай тур. Шамнын осылай туруынын e3i 6ip керек жумыстай, ешшм шамды орнынан козга- майды да. Жарыкка ушлмейдк кайта кабыргага карай кабыса туседь Eiri ел1 кырау баскан терезеден ушлген адамга, буалдыр буып, кара квленкеге кемшген уйдщ iuiinfle он шакты адам бар сеюлденедк Дурысында да бул жиналыстын адамы OHFa тол- мады: бес-алты еркек, 6ip-eKi кексе эйел бар. Сыртка шыгып турган б елпа болмаганмен, жиналыс вте шат. Аспанныц асты ак отау, жердщ 6eri жасыл кшем, ездер1 сол отаудын шшде, сол юлемнщ устшде, сэры казысын тЫп, сэры кымызын сапырып отыргандай куанышты... BipiHe-6ipi шулгысып келш epiH тиескенде, кушлерше дейш булюл кагып куледь — Иэ,— дейд1 «казды аяк» кара KeMnip кезш ашып- жумып: — Иэ, деймш-ау, Жумаштын кшдш эжеск мына Ток,- пакпан шалдын imiHe не сиып жатпайды екен десей- mi... Лины KOTeci жок, айтканныц 6api келш турган жок

па? Сы-p-pa-FbiM, бетен бала емессщ, асыкпа эль кысты* гун! керсм1з деп, талай айтатын Foft атам атты Салпы epinre; сол айтканнан келмей калганы бар ма? Bip ай болды, «колхоздын» iuii ойран ботка болып жатыр емес пе? Малдан мал, жаннан жан калса менщ атымды «Жолды аяк» койындар деп едь Болмаган нес! калды?.. Отыррандар улкен эулиенщ касиетш кездер!мен тары 6ip кергендей, ол эулие езгеден емес, acipece колхоздан емес, ез арасынан шыкканына тебелер! кекке eni-ак ел1 тимей отыр. BipiHeH 6ipi асыра сейлеп, енд!г! кун тугел ездерше тигендей, аркалары кешгендей, такымдары бу- рау алынрандай, eHfli ол бурауды колхозра салура айнал- гандай куанады. — MeHi aFaflbiHFa кастык ойлайды деп кудайдан без- ген, аруакты аттаган-ак адам айтар. Ана б1рдемеш ктесе сал, мына б1рдемеш кайырыса сал, MeHiKiH ез1щй- кшдей кер. Азрана «Азнабай» желще жарамасам, ыгыка паналармын. Агайын, тэгп бол, тэту бол. BipiH бас, 6i- piH мойын. Кус канатымен ушады, куйрыгымен конады. Кулдай кыл, бидай iui. «Береген колым алаган» дегеннен баска арайынра не жазырым бар efli? Колхоз деген кара пэле экеледь Экет баладан, аганы Ш1ден, арайынды бауырдан айырады дед!м бе? Туырлыкты токымра ала- ды, шаныракты отынрэ алады. Кала болдын, мола бол- дын. Жабыдан жасауыл—тырнадан карауыл. Жылкыны жылан жайлайды, сиырды кылан жайлайды. Еккент картоп, жегенщ картоп, актылы койдан, алалы сиыр- дан айрыласын,— дед1м. Осымда Menin не кастык бар? «Азнабайды» тастап, «Жана жол» деп efli, жана жолымен де журш болтан шырарсындар, деЙ1м... Эл1 де кермегендерщ алдарында. Еш уйге 6ip тауык, бес уйге 6ip ешю калганда «Есеке!» деп алдыма келмесендер, мен Азнабайдан тумай-ак ке- тейш! —дед1 Естбай, шарта жупнш алып. Отыррандар flip калтырап кеткендей, ез ойларындагы акыр заманнын жетпей турран жерш Еалбай жалгап ж!бергендей ауызын ашып, кезш жумды. Отырран эйел- дер, кэдутп алмисактан келе жаткап эде™ бойынша, ауыздарын тары 6ip сылп етюздк TaFbi да ездьез1 шул- рысып келт туржындаеканда, жер уйд|'ц бурыш-бурышы тугел кунюлдедр — Бул куданыц буйрырынан езгеше болады дегенд1 кулакка алманыздар! — дед1 жантайып жаткан Cyrip 91

молда басын кетерш алып. Алдакашан тырып тастаган сэры таспырын женше тырып ала келген екен, сырт-сырт етюзга 6ip-eKi рет кагып та хйбердь ©3i де котыр енш- дей жыртиран екен, кезед1 келш калганда, тары 6ip тепсевдеп калайын деген адамша, гаеЫмен жорралап бэрГнщ алдына шыкты: — Пайгамбардын кадысы, энбиелердщ уасыяты, за- ман акырдын белплерш куданын ен сушки кулдары мусылман кауымына алдакашан-ак б1лд1рген... Е-э-ей, KyflipeTi куши кудайым! Осы бэленд1 ж1бергешне шу- юрлж... Осыны Kepin отырран арайын, енд1 де колхоздай кетпесе...— деп жыртиран бетш койнына тыкты... Cyrip молда жылады ма, кулда ме, болмаса злшздшш ез cepiKTepineH де жасырды ма, ол белпаз едь Отырран- дар езара тары шулрысып K erri. EHTirin Ескенд1р, Жумаш келдь Отыррандар бушл денелер1мен бурылып eciKKe карады. — Сейлей берщдер! — дед! Есшбай, тун бойы кутш отыррандарын бишзш. Ескенд1р насыбайды epiHre кагып ж1берд1 де, тымак- ты алып урып, кетерщш дауыспен: — Не сейлейтЫ бар? Колхоз да жок, «Жана жол» да жок. Азнакемшн аруагы жана 6ip аунап тускен шы- Fap, дейм!н... Ертениен бастап «Азиабай» ауылы кайта атанбаса, экпел колынды! Колхоз у да шу: мал тау- сылды, тамак жок. Биыл 6ip Tyftip eriH сала алатын емес. Мал ел1м1 былай турсын, жан efliMi сез болып жа- тыр. Сейлемеген адам жок- Bspi де «6irriK, таусылдык» дегеннен баска сез айткан жок. Жатпай-турмай жарым кун 6ip кимылдап жгёерсек — колхоздьщ кул1 кекте ойнаганын керерсщдер! — дед1 екшенш. — Иса мен Эм1релер 6yriH тунде-ак бес-алты атпен жок болып шыкпас па екен? — дед1 Жумаш. — Байрустар, сиырларын кайтед1? — дед1, жулып алгандай кара кемшр. — Кайтушы ед1? Сойып экетедк Сиыр жанынан ка- дырлы ма? Колхоз куртпай жатыр ма? Ертен^казнага деп алып кететш сиыр емес пе? Tic тисе — буйырраны. Одан артыкты шм -плел отыр осы кунП — дед1 Ескеншр, уй шйндеплерге тугел жауап бергендей болып. — Баскармалар 83ip шатаскан жок па? — дед1 Есш- бай баласына. 92

— Е, жок-е. Сырдан сынар аяк еткен Рамазан шата- са ма, KoonepaTHBTiH туйесш туймедей жутатын Жанга- ли шатаса ма? Анасын кергешм1з жок, мынасын бшгень Mi3 жок, олай емес, былай uibiFap, хатшынын былыкты- рып кеткеш шьюар деп, булталактап, эл! 6ip сезден устаткан жок. ЦНркш, ж!гггтер-ак кой! — дед! Ескешир. — Ассалаумалнкем,— деп уры тышканра усап, бет- аузы тутас жымиып, аузы-басы ыржиып, езше-еш ырза болтан iiiiuini бар, есштеп «Рамазан баскарма» Ki- pin келдь — Ап-бэре-кел-де-е, э! —дед! Еалбай. — Осы кунге дейш бузылмай, кудайдан коркып, аруакты сыйлап журетш балалар — осылар-ак—Сендер аман болсандар Азнабайдьщ аруары аунакшымас... Тек беттер!ннен жарылрасын,— деп квзш тебеге, колын кек- ке кетергенде, Cyrip молда да шулрып коя бердк.. Уйдщ ioii манарыдан Kepi де рухтанып, ж!герленш, булк-булк KaFbin сала бердк Элденеге таласып, элденеш Tencepin, элденеменен! жоспарлап жатты... АН БО ЗА Т Тун ауралы кашан... Енд! 6ipep сагаттан так да атады... Киналран мен Акан колхоз iuiiwieri exi момыны, eKi «аксары», eKi «сокыры», eKi «жаманы». Киналран мен Акан колхоз imiHfleri жумсай бшсен ютей беретш, ынк деп тш катпайтын, ездер1 онша ойлап таппайтын, тапсырраннан 6eri кайтпайтын, орысша «ноны» бшмей- тш, казакша кара танымайтын, жумыстан куш сарык- пайтын, айтканга кене беретш, жоспарды артырымен орындайтын, Kaflyinri «дурыс келген ырыскелдЬ. Кушиз булар шеп тасып экелдк Шаршап келт бакайшактары- на дейш терлеп-тетшп 6ip самауыр шайды тауысты. Екеушщ катыны да кайбф пысык сункарларым, жен- деп куте де алмады. Екеушщ арасы да Kaft6ip елгезек- it-piM, Киналран мен Аканра арка суйеп, туыскандык канауын icTen калгандар емес пе? Жылкы кузететш ке- зек eKeyiHiKi екен, 6ipeyi: — Осы 6ip шаншуым устап отыреаны... Акан, кузетке сен бара койшы... Ертен мен нетейш...— дед!, коздайын деп отыррандай MeKipeHin. B ipeyi:

— Киналган, кузетке сен бара койшы... Meiiin 6ip TepiM устап отырганы. Келеаде мен нетермж...— де;и ку­ т еж е орана Tycin. Акан да, Киналган да кузетке баррылары келмей, ундей коймап ещ, екеушщ катыны да аяк астынан оюм- джке кандай тап берме: — Неге ундемей калдыц... Сенен баска адам жумыс icTeMen пе екен? Шаршап кермеп пе екен?.. Кабагын салбырап Kerri foA!— деп жеппелетш, Акан мен К,и- налганды бастырып, састырып тастады. Жок жерден жендем бола калып, Аканнык аузын ашырмады. Акан кешген дауыспен eTiriHiH су болып калгандырын айтып келе жатыр едк катыны Сакып eciK жакта жаткан 6ip eTiKTi экелш, Аканнын алдына алып урды. Ен мыкты дэ- лел1 коруыш болура жарай алмагасын, Акан oyeai 6ip тон, онын сыртыиан 6ip Kyni, онык сыртынан 6ip шекпен KHin, бэржщ тебесшен сенсен тымакпен 6ip бастырып, белш кайыс белбеумен cipecTipin турып тартты да, кор- бандап кузетке женелдь Бул куйшде Аканга, етек Ci6ip тугш, орта Ci6ip, арры Ci6ip, одан да apFH Ci6ipAiH бэ- piHiH суыгы жабылса да, муртын кисайта алатын емес едк Тек, жалгыз 6ip юшкене Kayin, жазатайым болып, Акан тайып жьтылса, ез безмен орнынан туруы eni та- лай едь.. _ Киналган да осы турде KHiHin, осы турде буынып, осы турде ренжт, осы турде катынына екпелеп, осы турде корбандап кузетке женелдк Онын катыны да 6ip вкшелегенде жешре екшелейтж рой: — Танертен кайтканында 6ip жатым отын усактай сал. Саликанын ушндег1 кол дермети ала кайт. Муз экелетш 6ip ат ала кел. Шай iuiKeciH 6ip шана муз эке­ лш, сосын б!ржола уйыктарсын... Ержаннын суймен!н ала кел! — деп Киналганнын ycTiHe уйе салган... Акан мен Киналган кузетке 6ip мезгжде келдк Eneyi де 6ipin-6ip сонадайдан танып: — Аканбысык? — Киналганбысын? — десть Осыдан баска тш ка- тыспастан жылкы корасынын аузын ашып, iuime шрдь Уэделесш койгандай eKeyi де б1рдей барып, eKi кушак шеп экелш, какпага жакын жерге тесед1 де, коржиып отыра i<erri. Суйтш бул кунг1 кузетте Акан мен Кинал­ ган болды... Жылкы корасынын жайы жаксы емес-ть Тв- беден uibiFapFaH терт «жел согардан» кыс бойы тускен.

кар, жш-жМшке болып сорайып тебеге жакындаран. Сондыктаи оны «жылкы корасынын ак кшмдшерЬ дей- ин. Жшшкерёк 6ipeyiH кызрэ усатып «Марастык рашык жары» деп те айтатын. Уйткеш жылкынын астын таза- лаганда ылри соган барып шумектетш туратын. Онын устше кора тазалайтындар кандай ершшек, ол карды куреместен «жылкы жеуге жаксы болады» деп, айнала- сын комактап тастайтын. Суйте-суйте «ак кшмдшердщ» айиаласы бгиктеп кеткеи. Мацайына жылкы симей тура ма, айналасы opi тайпак, api тайрак болатыи. Кар жей- MiH деп, мойнын созып, тйпн жылтындатып, ерши жы- бырлатып тенш келген жылкы тайып 6ip жырылатын да, ауыз тие алмай кейш кететш. Коранын e3i суык- Iuii жаксы тазаланбаран, тайгак. Арык жылкы шепке таласып тебккенде, тырандап жы- рылады да калады. Жылкынын туярына тиген кумалак, шерткен асыктай шымырлап сонадай жерге кетед1... Акан мен Киналран кузетке келш, 6ip-6ip кушак шеп экелш астарына тесеп, катындарына екпелеп кор- биысып отырраи туш де коранын жайы осындай едь Булар ашуын басып азрана отырды да, коранын жай- сыздыры жамбастарына батып, eKeyi де тура келдк Жыл­ кынын iuiiH аралады, шебш аударыстырды. Bip-eKi тай кагажу керш шетте калган екен, оларды ауызра карай экелш, онашалап шеп салды. Корадары жузге жакын жылкы туярынан бос журетш рой. Дамыл-дамыл Te6icin, TicTecin, тайганап кулап, кузетшшерге дамыл бермедк Онсыз да ез жумысына тыянакты «еш ырыскелдЬ кора­ нын iuiiH ылри аралап, кагажу керген жылкыны белек- теп, тун бойы KipniK каккан жок. Екеуара сейлесулер1 де кебейдй BipaK, кебшесе eKeyi eKi жерде тебшкен, жанжалдаскан жылкылармен кеб1рек сейлестк Солар- дын арасына б|туана айтудын 63i жеткшкп болды. Тан каранрысы — жылкы жусаура айналды. Истес, Te6ic сиреп, коранын imi тыйшыра бастады. Кузетшшер шеп тесепнщ ycTine келш жантайысып отырды да: ур- кердщ алдакашан етекке тускенш, шшкенедесш шолпан туатынын, тан аткасын жылкыра кететшдерд! оятып уй- лерше кайтатындарын,- Keuieri шеп экелгендерш, сокыр KeKTin куштшгш, бастырык болмай арканмен танган шананыц aya бергешйгш, жуген табылмай ei<i ат шепке «жаланбас» барып кслrenin, колхоздын курал-сайманы курып бара жаткаидырып, жылкыны бос койман, байлап 95

кою перекипи, жылкы басына белек-белек орын керек- 1 TiriH, ана терт «ак кшмдшЬ алып тастау керектгш, тун- | ге карай коранык iuiiHe шам жарып койса кандай бола- ■ тындыгын, кузетке де унекп белгшенген адамдар ке- peKTiriH, «баскарма Рамазанды» жет1 атасынан 6epi j карай 6ip сыпырып боктап тусть Онашада eKeyi де еш- 1 шмнеи имешп керген ленде емес кой, сол барытпен бас- j карманын зацынан иттей 1шм1ржпестен, баскарманы | тугел1меи сыбап алды. EKeyi де колхоздьщ жет1м бузау, ; котыр ыларына дейш ен-танба, туа-тугш тугел бшетш рой, бармакпен санап отырып, кеп малдын жок бо- \\ лып кеткенш айтысты. 0 p i-6 ep i ежелесш болгасын eHfliri жиналыста жок малды бармакпен санап беруге каулы жасасып, енд1 «катын иттердщ» кылырына ырза болмай, соларра кеше берш едк кеше жактан: — Уй-е о-по-о! — деп, жылкы юсшедь — Дэуде болса элг1 шолак белсснд!лерд1ц 6ipeyiHi« м!нген аты рой, канрырып журген,— дед! Киналган. — Солард1ю емей, юмдш дейс1к!—деп Акан К,и- налганды костады. EKeyi де турып, какпаны ашып да- лага шыкса, 6ip ак боз какпага келш тур екен. — Айттым рой, элг1 mipiKTep жайдак MiHin журген Далабайдьщ ак боз аты рой! Ей, жануарым-ай! Элде кай жерден кайтып келд!ц екен? Ит-куска, уры-карыга шалдыкпай аман келген1н айтсайшы! — деп кузетшшер кабаттаса сейлеп атка жакындай берд1. — Уст!нде жабуы бар ма, немене? —дед1 Киналган карангыда толык айыра алмай. Жетектеп корapa Kipri3yre Акан аттыц мойынынан устай бергенде, ак боз ат басын тоса бердг Акан аттын басынан устай бергенде, аттын басы узшп колына келд!. — Ойбай,— деп Акан шалкасынан TycTi. Басы жок ак боз ат бурылып кешеге туеп де, акырын жортып кета. Киналган да кулап калды. Лезден «ей1н Киналган eciH жинал, Аканнын касына келсе, Акан жылкынын 6ip ку басын кушактап жатыр екен... ТУЛЫП Тун аугалы кашан... Шепке тойсын-тоймасын кора толы сиыр ынырана Tycin ата кэдес1 бырт-бырт куйс1н быртылдатып жатыр. Кора тып-тыныш... 96

Мал деп, цпрюн, сиырды айтсайшы. Мал болып, мал болганда сиыр болып, жарыктык кут1м «керек» еткен 5е? Mine3i кандай казакка жайлы. Cyri кандай? Майын айтпасац да болады емес пе? О ан койдан калган да ас, жылкыдан калган да ас. Керек болса жылкынын тезег1 де ас. Тунде кандай гиыш. Бузаулайтын кезде болмаса, кузетшМц уйкысын белгеж бар ма? Щмге болса да жарыктык 6ip колайлы мал foh, эйтеу1р... Жуиыс пен Шашбай шалдын бшмейтш жер астында гой. 5i3 «снырдык тунг1 кузетш аламыз!» деп, куздш кара басынан-ак зар карып журш, акыр осы жумыска шыккан. Содан 6epi булардык TyHri уйкысы тунемелше уйып, 6ip бузылып керген емес. Какпаны тас бектп плып, menTi тосеп ж1берш уйктайды да жатады. Булар- дын шеп тесектер1 калындай-калындай каз1р бш-бшк болыпты. ... Кесер басынан баска денесш шептщ арасына кемш ж1берш, булар бугш де «Эз1рет элшщ» уйкысына басып жатыр едк.. Кенеттен ту ала сиыр тура келдк Тура салып арткы aaFHH сатыр-сутыр ciaiKTi де, жанында жаткан кара cnupFa суйкене-муйкене, ала торпакты 6eKceciHen аттай етш, ала буканын касына барды. Ала бука уйкысын буз- Faiwbi унаткан ба: — «У!» деп, жаткан куш жайкап Ж1- бердк Ала сиыр элгщен Kepi де сипаландай басып, ка­ ра eri3, таррыл тайыншаларра coFbin тукшрде жаткан каска букага барып паналады. Каска бука кай 6ip ел- гезег1м: — Tofiip алрыр, немене, куйлеген байталша сумандап жургешк... У! — дед1 барлык пэрмешмен. Эшейшде алатаудай пана Kepin журетш ала бука мен каска бука мынадай мшез кврсеткесш, бурыла салып кораныц екппш кабыррасына карай женелдк Арт жары- пан б1рдеме iaecin калмай, жур!сш жылдамдаткан са- йын езше жакындай тускесш, ала сиыр жуг1ре женел- дк Жуг1рген сайын куйрыктары пэле жер тырнап, сырылдап, кейде такымына да ауыз салгандай болды. Ьнд; ала сиыр турсын ба? Кораиьщ iuiiH шырык айнала жупрдь Жаткан сиырдын бэрш оятып, ала сиырдьщ куйрырындары ала бэлеш сиырдын 6api де сездк Сол- сол-ак екен, ала бука тура салып eKipin ж1бердк Кора- ньщ дындай аксакалы ала бука ешргесш, баска сиырра

не жок, екфкже eKipic жалгап, коранын iuii жау тнген- дей азан-казан болды. Жуныс пен Шэюбай да шеп тесектершен сырранай Tycin afipafiFa басты. Булардын айгайы да шуды кетере TycTi. Екеу! сиырдын eKipyiH токтатпакшы болып кор- бандап карап едь дурлжкен сиыр екеуш ею жерге до- малатып Kerri. Ею шал арен дегенде, шеп тесектерше ермелеп шырып алып: «каскыр, каскыр!» деп айкайлау- дан баска ешнэрсе icieft алмады. бпздер екештеп, бу- калар буркыратып, eKipicTi acnaHFa шыгарды. Элдене заманда Шэюбайга ес Kipin, жалма-жан коранын как- пасын ашты. Дурлжкен сиырдын кулаудан аманы 6i- piH-6ipi мушздей, 6ipiH-6ipi итермелей, юн Tipecin дала- Fa шыкты. Кен дала кешеге шырып алрасын eKipic манарыдан да ерюндеп, женюлген, еюрген сиыр, кеше-кешен! бойлап, букш каланы басына кетерд!. Уй-уйден жупре шыккан колхозшылар, тус-тусынан камалап, арен дегенде си- ырды корасына камады. Он 6ip тайынша MepTirin, терт сиыр жарылып, он шакты сиыр аксап калган екен. Уш торпакты дурлжкен сиыр шек-карнына дей1н актары- лып, жарылып KeTinTi. Колхозшылар баскарманын ypiM- бутак, зэр-затынан 6epi карай сыпыра боктап жур1п, коранын iuiiH карап шыкты. Сиырдын жалпы саны ту- гел, еюрудщ неден басталганы белпшз. Ke3i сынга- сын сабан тырып койган терезелер болатын ед1, солар- дын кеше жактагы 6ipeyi жерге Tycin мулде кирап калыпты. Баска 6ip белп жок. Каскыр туссе онын MiHe3i белг1л!, 6ipeyin капсырмай калар ма? ¥ры туссе, OFaH сиыр еюре ме? Колхозшылар TeKcepin-TeKcepin келш: — Осы корбандаган шалдардын ездер1 б1рдеме рып у р к тп алран foA. Эйтпесе не кел1п калды дейсш? — дест1. Осынша апатты ездершн корбандауларына алгы- сы келмеген ею шал: — Жок, жок... Bi3 63iMi3, сиырдын ек1рген1нен оян- дык.. — деп кысылраннан тун бойы уйктайтындарын да айтып койды. Жарылран терт сиыр мен уш тайыншаны бауыздап, мертжкендерш баска жерге шырарып, колхозшылар уй- nepiHe тарады. Жуныс пен Шэюбай шал да шала-шарпы MepTirin калган екен, оларды босатып, орнына 6ip-eKi адам калды. Ешб1р is, ein6ip белп жок... Жалрыз-ак Y«i- не жакындай бергенде Амантай 6ip каткан, кыржиган

тулып тауып алды. Уйше экелш караса, ак буйрек кара бузаудын Tepid. 1шшде ж э зры боздан ты рылрэн 6ip аз- рана шеп бар. TepiniH бауыздауында мыктап турып бай- ланран племдей ала жш... Ертеюне ту ала сиырдын куй- рыгында да жарты метрдей ала жштщ y3iri журдк.. МОЛАДА Тун ауралы кашан... Шолпан иыкка асылып, тан да аберлей бастады. KapiM, Дайыр, Дэйкеш, Шардамбай TepTeyi ceri3 атпен шепке кетш барады. Колхоз баскар- масынын кылыры карангы болса, icTiH бэр! шек-карын- дай актарылып жататын эдет1 рой. «Жана жол» колхозы да сондай, колхоз екеу болса — 6ipi де, 6ipey болса,— сонын 03i болатын. Кара жерде шебш тасып алмай, егшш жинап алмай, былыгатын да жататын. Шепт! кыс бойы тасып жеумен келе жаткан. Шепиллер «Тэабектж» алдымен, «Кара емендЬ ба- сып, Калкаман-Мулкаманнын ecKi корасынын етег1мен вте бердЕ Он жакта ecKi кыстаудык орны ynipeflin: ^Bi3 енд1 елдш... 1Шркш, Есеней аксакалдын дэуЬ pi, келш-келш, жардан кулагандай 6ip-an курс ете тусе- TiH»,— деп ынырсып жаткандай болды. Сол жакта ЩМРцгкя кярайчипаймп Р!ярмп| жянтая кетке1ГЕсенёид1н ecKi меш1тЕ_Онын айналасы Есенейдщ. akcci Естемес, Естеместщ окес1 Сеит, сол Сеиттен 6epri елген елжтщ калын моласы, кара карганыц уясындай жыбыр-жыбыр етедЕ Моланын тубшде жол eKi айырылып барып, моладан еткесш кайта косылатын. Шешшлердщ эркайсысы ем шананы баскарып, арасы уздж-уздж келе жатыр едЕ Бэ- piHiH алдында KapiM, оран таяу он аркан бойы Шардам­ бай, Дайыр мен Дэйкеш eKeyi жарты шакырымдай кейш келе жаткан. KapiM моланын денше шыкты да, арттарыларды то- сып алу ушш атын токтатты. Bip-eKi минут шшде Шар­ дамбай куып жеттЕ Eneyi косылып кейшгЕперд1 тосып алмакшы болып едЕ 6ipaK олар екжил жолга Tycin, мо­ ланын apFbi безмен кёттЕ Олардын apFH жолмен кетке- Hin бЕпгесш Кэр1мдер де ж урт кеттЕ Калын молага эб- ден кабырраласып келгенде жан дауысы шырып шын- рырран 6ip дауыс естшдЕ.. Аттар ypKin, жолдан шырып