Әбілев Д. Махаббат құдіреті

ДИК,АН ЭБШЕВ машьат ЦШРБТ1

ДИКАН ЭБ1ЛЕВ мяхаььат КУД1РЕТ1 — -— И АЛМАТЫ «ЖАЗУШЫ» 1991

ББК 84 К,аз 7—44 Э 20

ПОВЕСТЬ М А Х А Б Б А Т К, ¥ Д I Р Е Т I Bipiiiuii бел1м Б1Р1НШ 1 ТАРАУ 1928 жыл. Май айыныц аяк шен1. Керекуден Баян кдласына ок,тай гузу, таспадай тартылган, кызыл кайыршакты улкен жолды iap ат туягы тас усаткан балгадай толассыз урып, жортып елед1. YuiiHiiii тэулж болса да сыр бермей келе жаткан ттарына арбакеш дэн риза. Божысын анда-санда 6ip ка- ып, масаттанган уимен: «шу!» деп кояды окта-текте. Боз арлан бул жолмен талай жургенщгж icTen мыгым келед1. 2ида торы денен 6ipiHiui кунг1дей емес, жабыгынкы, сыл- ыр. Калайда т1зелес1нен калыспауы керек. Бишж кайары- ia кайта-кайта ушырай беруден коркады. Егер бул ею жануарга тйп б!те калеа, бурын мундай узак, нол журш кермеген, шаршап, киналып, эрен журш келе наткан сида торы денен былай дер ед1: — Бупн ymiHiui кун. Неткен мунша алые еди Баян Югеш? — Сезд1 кой!— дер ед1 оган боз тарлан.— Ерк1м1з акы |ем1зде. Ол алыссынбаган жол Макаржанын ар жагына артса да алые емее — жакын деп бLa! Торы денен:— Сен мундай жур1ске кенджкенещ. Шок- ыгынды камыт кажап агарткан аккаптал тарлансьщ. Мен олсам, жаспын. Мен... эли., осы... журмей кулап Tycin еатып алсам... тастап кетсе, кандай ракат болар ед1... э?! Боз тарлан:— вй , акылсыз! Жылдан асса да ием1здщ нне.зш туешбепещ. Жата калшы! Аузынан ак Ke6iri акпан- агы бурадай буркырап, биш1кпен шыкпыртып-шыкпыр- ,ып, жон Tepinai канталатады. Содан сон бес тал сакалы юшандап сазанды тарттырады да отырады... Егер оран м1з акпай жатып алсан: «0з обалын ез1не»,— деп басынды ecin, арбасына салады да, дененд1 жол уст1не тастап кете

барады. Бул Kici, мен айтайын саган, Minesi сондай шо[ адам. \\ Торы денен:— коркам. Боз тарлан:— К,орыксац, журдек бас аягьщды. Торы денен:— Олай болса, жарайды... Ал, журдж! TeciH кешю самалга 6epin пар ат улкен жолда, ке тауды бетке алып журш келедк. Kernip шал божы кагуына танбайды. Трашпенке корабыньщ тершде ерлкбайлы екеу. Олар дын алдынгы жагында 6ipey — окудан кайтып келе жатка: жас шэюрт. Балачдау, аккуба жйтг. : — К,айран, Баянтау! деп, Ж аяу ата тепн айтпага1 гой,— дейд1 шэмрт жкгт. ; Бул сэтте канат 6iTce, кус боп ушып, Кектаудын аспан Fa найзадай шаншылган кум к шындарынын успнен зулаг ушып, тау ipreciHfleri езж щ туган ушнщ муржасына конг калгысы келгендей сез1м билеп келедь Адамга канат кайдаг 6iTciH? Ж ас жптгтщ eKi жылдан 6epri сарынышы гой. «Bif улым мен деп ансап келе жатыр екен»,— деп Кектау кай- дан алдынан шыксын? Ол 6ip тапжылмайтын тэшр гой. — Эне, б1здщ Баянтау!— деп калды шэюрт ж т т . Атшы бетш сэл бурып: — Не деп келесщ, Айтан!— дед1. Осы 6ip биязы шэмрт ж :пт арбакешке oipiMmi керген- нен унаган болу керек. Керекуден шыгып, Ертктен паром- мен еткдмен: г.Чй ■■■>■? '1 — Атын К1м? К,айда окисьщ?— деп сураган. л , — Айтан!— деген шэшрт жкгт.— Семейде j окимын! Содан 6epi ушшил кун жол устшде келе жатып, т!л катыскандары жанагы 6ipep сез. : Булар мана, кун батар алдында, Айдарлыдан асысымен Мойылдыньщ жалпак жазыгы басталган. IHipri ай жарыпя' астында кумктей сьщгырлап, бикештей сыладдап Мойыл- ды булагы агып жатыр. «Арбадан атып тусш мелдоржен жутар ма ед1м»,— дейд1 Айтан ш ж ен. Бул сез!мш айтуга Солтан агасынан бата алмайды. Егер айта калса, ол Kici: — Сен, немене? HeTin... нетш,— деп урсып тастайды деп каймыгады. Кораптыд тершде отырган балуан денел1 Kici — Солтан. Айтаннын немере агасы. Касындагы эйел! — Нурыш жен- Солтан алты агайынды. Ага-шигершщ ш ш деп ен киян- кысы. Балач жкгт шагынан Баян каласында жумыс ктеп, одан усак саудага араласып журш, казакылау 6ip ногайдын кызына, Ka3ip касында катар отырып келе жаткан Нурыш I

женгейге уйленедь Айтан торыз жасында ен алгаш орыс мектебж е барганда, осы Солтан агасынын ушнде жатып окыган. Солтекен актардан калган кара шолак атка мплп, кеше- Keuieiii аралайды. Жалантес асуы жактагы Кебенбай жата- гына, одан Сабындыкел жакка, дек успвдеп желдшрмен басына барып кайтып журедо. Дшрмешшмен тамыр-таныс. Ат устшен: — Жашке! HeTin... Саган нетш келга турмын,— дейдь — Шаруан бар ма ед1 менде, Солт-ан! Ж ай журшсщ? — Нетш. Жай... нетш... Ал, сау бол... нетш,— деп, кара шолак атты 6ip тебшш кете береди.. Яков бул кашан узап кеткенше дшрменже мрмей: I — Ох, Солтан, Солтан! Сеш кудай солай етш жарат- I кан,—дейд1 рахаттана кулш. Айтаннын окуга ынталы екенш агасы жаксы бшеди Сонда да ымырт тусер алдында бой жазуга кешеге шыкканын керсе, карашолак аттын омырауымен тыксы- рып: — HeTin... Бул не? HeTin... уйге бар, окуынды нет! Адылдыц баласы. (Ж щ ш ке дыбысты жуан дауысты етш >Эдш» деудщ орнына, «Адыл» деп айтатын efli бул Kici). Жана гана шыктым, Солтан aFa... Сабактарымды [лбден пысыктадым. — HeTin... нет1п... нетпеймж,— деп уйге куып тыгады. Бул Kici сезге вте кедей адам. Сезшщ Ke6i осы «нетш... ! '-гш». Журт буган уйренген. Солтекеннщ «нетш... нетш- | . pi* не туралы, не айтып тур, 6api де тусше кояды. , — Сухардан басканы HeTin... нетпе...— дед1 гой маган Ц.ереку flapirepi. Сен соны нетш маган ылги HeTin отыр,— j ai корап тершде ез1мен катар отырган эйелже. | Бшем. Эрине, сейтем гой,— дед4 Нурыш женгей. Солтекен Керекуде, ауруханада жатып емделш шыккан '• Асказаны ауырыпты. Баян дэршерлер1 Керекуге емде- Iii уйгарыпты. Нурышы 6ipre барып, кунде касында 'лып журштк Солтекеннщ бул сыркатына Нурыш женгей I|ьщ езжен кем куйзелмейди Ендд MiHe, аман-есен алып йтып келе жатканына шушрлж етедй Емдеген тэж1рибел1 де, емхана бастыгы да:— Ci3re жарты жылдай ет vre, кымыз iinyre болмайды. СутЫз кара шай imini3. iapb жещз,— депти Эйелше жацагы айтканы, сол жеш Мойылды булак! Ай сэулеа астында сэул1м кыздьщ кек |ск кейлепнщ жауырынында толкыган кум1с шашпаудай

жаркырайды. Жолаушыларды карсы алып, сыландап агып жатыр. Eki ай бойы емханада жатып, туган жершщ Кектауы, кумк булагы тугш, твбе-темпеилгше дейш сагынран Сол текец: — Калай-калай нетед1-ей, Мойылды булак!— дедь Пар ат улкен жолмен журш келедь Солтан ойы енд! баска дуниеш к е зт кетть Ол осынау квк жазыктыц еткен жылгы хикаясы едь Кектаудын твсшен шыпшып, кулап аккан тас булак Мойылды кун1-тун1 арнасымен жуйткш к елт, Бестебе тусынан томен тусе бере жацагы жалпак жазыкка жамы- рай жайылады. Бул жазыкты «кызыл паек», «кара паек» атайды журт. Су жайылган кен елкеге шоп кальщ шыгады. Солтекеннщ туыскандарыньщ, мына Айтанньщ экесшщ кыстауыныц етепнде... Булардьщ бурыигы аталарыньщ конысы Жасыбай келй жагасындагы Жамбакы шьщы бауырынан 1907 жылы осы Мойылдыга Баян каласыньщ атаманы, приставы xomipinTi. Ана жер — Жамбакы кальщ агаш, ну орман, казыналык корык. «Кдзактар орт ж1берш алады. Орманды булд1редь Тау ертенедЬ> — деп уюм етшть Сондагы Kemipin орналастырган жер1 — осы Мойылды. Баянауыл тауынын шыгыс жак баурайы. Бул тещректеп бар шабындык — жанагы ек! паек кана. Мундагы он шакты уй-Кисык, Шолбай эулет1 азгана кара- курасына тау imiHeH, тас арасынан шеп шуканактайды. Ауылдын anflici — Эл1мберген айналасы жанагы «кызыл паек» пен «кара паектЬ жылда казынадан сатып алып, шеб1н шабады. Тек кана Совет ек1мет1 орнагалы сатусыз, пайдаланып келе жатыр. вткен кузде осы exi паектщ шебшен тургызган он бес icxipT шептерш, тайдай тал тусте Тэнке, Эл1мбай балалары кырык ж 1г1т, кырык арбамен к ел т тасып алып кеткел! жаткан зорлыгын корлык xopin «Алдырмаймыз»— деп ар- палыскан Мойылды жйтгтерж урып, жаралап шептерш тасып алып кетедь Солтекен бул сумдыкты ертещне естщп де, орнында отыра алмай, д1ртдеп-калшылдап, кара шолак атына мше сап ауылына келедк — Керсететн мен ол онбатандарга! Танытайын экесш, нетш, неткендй.. — Солтан айналайын, сабыр, сабыр! Копке топырак шаша аламыз ба? Коп к е ттп н ктедь вм м ет бар гой, соган жугшелж!— деп агалары, агайындары токтау салган.

Енда, мына... Кектемде сол екi паек кектеп кулпырып жатыр. Алдагы кузде бул eni паектын me6i ш мдш болмак? Тары да Танке, Эл1мбайлар тартып алып кетпек пе шабыл- ган uienTi? Солтекенд! кинаган ой осы едь — 0ткен жылы барлык елде жер бе.-iici болды гой, Солта-ага, мал басына карай емес, жан басына!— дед1 — Болды. Б1здщ елде де болды. — Сонда бул ею паек юмге тид|? KiMre берипп еда!? — Б 1здщ ауылра. 1 — Ендеше, олары Heci Тэнкелердщ? У ймет бар емес пе? — Ой-бой, Айтжан-ау, сен нетт... нетесщ... Бунда жогары жердщ эд1петш устана ма? Тэнкенщ Керекуде улкен кызметте Теребай деген баласы бар емес пе? Б1здщ Баяидагы бокырау жэрменкесжщ жылда бастыгы боп ке- ледь Аузынан жалын атады. Мундагы «нэн кызметкер» деп жургендер1мгзд1 келенкесз курлы кермейдь Егер ол нетт... улкен бастыктармен астасып алган «мыкты» болмаса, Kiiiii- ripiM кызметкермен мен де н етт т1л табам гой... н етт, нете бшем рой. Нурыш жецгей жайсыздана бастап: — К,оя турмайсыз ба? Эуел! саламаттанып алып, содан сод... — Жайына отыр, нетт, нетпей!— деп Солтекен эйелше зекipi п тастады да,— б!здщ тукымнан, Hci б1здщ ауылдан K03i ашырымыз Сейтказы екеущсщ- Сейтказы болса К,ар- каралыда сот боп icren, н е тт жур. Ауыл жайымен жумысы жок мундагы. Ал сен жаца келе жатырсын елге. Кдмсамал емессщ бе сен де?! Ендеше н е тт ,' уюметтщ он KeaiciH. HeTin... Намыс бар ма сендерде осы? Элг1 «Эдшдж!», «Эд1л- Д1к!» дегендер!нд1 б1зге келгенде ит жеп кете ме? Намысына канжар шаишылгандай ышкынып калды Ай- тан. 1ш дуниеа ерт шарпыгандай, сонын ащы тутЫ тама- гына турып калгандай булыгып, ею-уш рет ж етю р ш т де- мш эрен шыгарды. Семейде туберкулезге шалдыгып, 6ip жылга демалыска окудан босатылып кайтып келе жатканын Солтан агасына айткан жок-ты. Жудеу еж, жагынын урпиген Tyri, анда- санда тык-тык жетел1 сыр 6epin 6Lnflipin коймаса, айтпаска беюген. Булар Керекуден шыккалы тан ушшип рет атып, кун ymiHmi рет шырып, ушжии рет батса да Баян каласы эл1 алда. KyHKepici ушш каншама жансебш болганымен арба- кеш, арбаны e3i тартып келе жаткандай шаршаулы ед1 6yriH. Мурнын анда-санда 6ip тартып койып, «Шу! Шулеп!»

божы какканы болмаса бишж KeTepyi де азайган. С а жургспен журш отырып, булар Баян каласына жакын та- баурындагы Айтан ауылынын кыстауы тусына келш калга! едь Б1рл1-жарым жылтыраган жарык керше Tycin, жок 6oi кет1п, кайтадан сыгырандайды. Урген ит даусы ecriaefli — HeTin, аттарынды онга нет! Айтанды ушне rycipir кетем1з,— дед1 Солтекен. Арбакеш: — Келшмде бурылу-мурылу жок болатын! Солтекен: — Сен шал, ейтш... нетш, неткещп кой! Бур дегенсж! бур, аттарынды ауыл жакка! Арбакеш: ж — Басымды кессен де вйте алмаймын! Солтекен тулмге тускен бурмттей атшы шалдьщ букш жаурынынан катулы саусактарымен 6ypin, езже карай шалкалатып алды да: — Бурасын ба, аттарынды ауылга, жок па? HeTin, нетуж кара мунын?.. HeTin... немере iиiмдi жолга тастап кетед1 деп пе ен MeHi? Кара, HeTin, кикарын езжщ... Атшыны жактан тартып ж1беруге ьщгайланган колын Нурыш женгей устай алды. — Саган не боп кетп 03i? Атшы шал абдырап, аттарын улкен жолдан дереу ауыл жакка бурды. «Шу!» деп божы какты. Бииппн де кетерпш- тедк Жолсыз жерде арба селкьтдей бастады... Шал аттарын кип токтатып: — Айттым гой, жол жок— жер окап, арбам сынады... Др-р-р! Будан api басымды кессен де журмеймж, бищщ бе?! Жанжалды жаны суймейтж Айтан «тагы да шатак шыгып журер» деп, чемоданын ала-мала арбадан каргып TycTi. — Солтан ага! Ж аяу-ак барайын! Ауыл... б1здщ уй жакын. Бул KiciHi эурелемежз! Кеуек — аузына енд! гана мрердей бвкпелеген коцыр коян Tapi3fli тау бауырына тыгылып турган алты-же™ коныркай там уйлер. Сары адыр басынан тау жакта жортып шолып журген ею-уш HTTiH сиракты саркаскасы теменнен келе жаткан жаяу адамды керш, тыкырын ecTin, адуын жулрш, ape eTin ала тускел1 канды кезденш к'еле берд1 де: — Сарыкаска!— деген Айтаннын даусын тани Kerri. Куйрыгын буландатып, еркелеп кеп Айтаннын аягына оралды. Сагынышын айта алар эттеч тип жок. Эдетте от ойнаган тентек K03i сэтте еркелей жаутандайды. Айтаннын

«Сарыкаска!» деген даусын езш щ таныганын куаныш Kepin, жуан cinip^i алдыцгы ею аягын Айтаннын кеудесше салып, арсаландап, оны тапжылтпай турып алады. — Болды, Сарыкаска, болды ендй Уйге барайык!— деп Айтан Сарыкасканын аягын кеудеанен туард! де.ауылдын тер жагындап>1децес устшдеп ез ушне карай журдк К,о- лында агаш шамадан. Сарыкаска жанында. Айтан уй алдына келсе, какпа жабык екен. Эйнек карайын деп уй сыртына карай барса, будан бурын Сары­ каска жетш, эйнектщ какпагын табанымен кагып тумсы- гымен TypTin... ею-уш рет ypin хибердь — Сарыкаска тектен текке буйтпеуип едк Уры келд1 ме? Элде ауыл арасыньщ адамы ма? Эйтеу1р 6ipey келген болар. Турекел бэйб1ше, шам жак!— дед! эйелше Эд1л аксакал. Шам жапилды. Эдш карт корага шыгып eciK ашты. Айтанын Kepin ш еказ куанды. BipaK бетшен суймедь Ман- дайынан гана шскедк Айтан Kipin келгенде коныржай жупыны уйге 6eftiiu самалы ескендей, элем байлыгы мен бар бакыты босагасы- нан терше ерлегендей-ак шешесшде ес калмады. К,ушагы- нан босатпай, аймалап, бетшен сушп, айналып-толганып — ЖеттН Жетед1, бэйбше! Ер балага езьпгендш кер- сетпес болар, анасы,— дедд Эдекен. — Сен суйтесщ, катыгезсщ,— деп iuemeci Айтаннан кушак айырды. — Окуьщ 6irri ме?! — Алда тагы 6ip жылым бар, апа! — Жудеп капсыц гой, айналайын! Эйелшщ мунысын да жактырмаган Эдекен: — TaFbi да MycipKeyfli шыгарып турсын ба? Оку онай деп юм айтыпты... Жудесе не? Д е т сау болса... окысын. Ым-бипм алу ат сем1ртетш сулы толы астау деп пе едщ? Заман окыганд1к1. Анасыныц MefiipiMiH де, экесшщ каталдыгын да тусшед1 Айтан: «Буйтпеген ана — ана ма! Сейтпеген эке — эке ме! Экеге ер баланыц ерекше кажыр-кайратты болуы керек. Ез болмай, от басындык кана болмай ежет талпынып 0Р‘сшш ecyi керек. Эйтпегенде... мм болганы?» Кайрак- тай шымыр эке кайраттылыкка жаниды Айтанын. Узак жолдан шаршап келген Айтан шаршы туске лей]и уйыктап турды. 0з yfii. 0p6ip бурыш-бурышы, уй тебесг, едеш. EKi белмедеп ею шыны эйнек. Эйнек апдыныц келде- нен тактайындагы езшщ бала кунп м у т з сапты кезджпен

салган KepTiKTepi, бэр-бэрк-i Айтан сеэтмш нэресте кунп 6eciri боп тербетедь Рахат! Шай iuiin болтан сон ауыл улкендерше сэлем 6epin шыкты. Bapi де дурыс-ак еде Жогаргы уйдеп Эдиша женгесшен катты кысылды. Муньщ келуш кутш турган ба? Кора eciriHiH алдынан кездесе Kerri. К,олында exi жасар еркек бала. — Аман-есен келдщ бе, «тентепм!» Жур, уйге жур! Уйге Kip! Аган уйде жок. Уйге Kip! Айтан басын шайкады. — Ендеше, -гым болмаса корага Kipmi, «тентепм!» Мунын не, негып турсьщ?! Жабык, корага мрЫмен Эдиша Айтанды 6ip колымен мойнынан капсыра кушактап, бетшен сушп-суйш алды да: — Тэщр жарылкасын! Менiкi кунэ емес, сеш м — сауап. Таскандыгымнан емес, саскандыгымнан eai гой. Сорлап жургешмде бакытты еттщ. Коп жаса! Бакытты бол! Мынач карашы,— деп баласынын жузш Айтанга усынып, кул!мареп,— аумаган езщ — Атын Кепжасар койдык. Ем жарым жаста... Солай емес пе! Есептеип вз1н август айыныч ортасы eai гой онымыз... Майда туды,— туп-тура тогыз ай, тогыз кун дегенде туды. Cyftiui, шскеип! б зщ дш гой... Алшы колыча, мэ, тентепм! Айтанньщ бет1 ду ете тусш, кып-кызыл боп кегп. — Асыгыс ед1м, Эдиша женге,— деп баланы Эдиша- нын озше устата берд1 де, кет1п калды. — Келш жур! Жаксылыгынды OMipi умытраймын, «тентепм!»— деп ку^рлеп Эдиша eciriHiH алдында эл1 тур... Эл! тур. Айтан вз ушне калай жеткенш бшмей де калды, катты уялды. Сол бепмен ушне мрместен, eciriHiH алдынан жанына Саркасканы ерт!п алып, тауга беттедь Батые жактагы кудык басынан басталып Баянга тартатын салт аттылар мен жаяулар журетш жолга тусш, булакты жага- лап тау |'шше тартты. К,ос карагаш тубшен кайнап шыгып, кумш жштей тартылып мвлд1реп агып жаткан кайнар KececiHin ернеушен су жутты. «Баска кел, взен суы муньщ касында су ма». Беткейдеп биж шаткалдын кара жартас- тары бурынгы калпы... Куж-куж куш кайнар суынан 6ip жуткысы келгендей Tenin тур. Ал шаткалдын тескеш уетшен не адам, не мал, не ан журш кетсе-ак болганы усак тастары темен карап тайганап сатыр-сутыр, астан- кестен болады, темендеп кос карагашка, булакка карай домалайды. «Эл! сол калпы ма екен» деп ермелеп керш едк усак киыршак тастар Айтанды ала-мала дурмрей 10

сыргып бердь Томпандаган бала кушнде бул кайыршак тастармен 6ipre талай рет темен aFbin тускен. Ti3eci жыртылып, аладаны да канал калатын. Аз кунде онын 6api умыт болатын. Кдйтадан бастайтын. Heci бар? Bip рана Айтан ба, барлык бала сейтедк Айтан неге калыссын олардан? Сейтш, бала жаста асыр сап, ойнап ескен тау iiuiHe не жетсш! Bey mipKiH, тау iuii! Бала жанын сендей мэз- мейрам ететш дуние жок-ак шыгар! К,арга аунап турран кызыл тулкщей кызылшьщнын баурайындагы шыррайлы шокы. Шыбык шанышкан, К,ус- тумсык, Тайжеген, TeciKTac, Иректас, Текшетас, Самауыр тас, Тобылгы езек, К,ызралдад сай, Булд1рген езек — бэр- 6epici табигаттьщ тел тулектер! Айтан сез1мше сонау балалык шагындары eui6ip дауш-датершз, уайым-кайгысыз перштедей пэк кеншмен ойын кумар кундерш ыстыд- ыстык сырларын еске туЫруде. Ж алплзаяк жол устшде 6eTi рана кершш жаткан жалпак кек тастар бешш eciriHiH какпары болар ма? Неткен кеп... 6ipiHen сон 6ipi... T eri бешшке баратын адамдар кеп болатын шыгар? Юмдер екен оган баратындар? — Адал адамдар! — Адал адамдар шм? — Урлыд кылмаган, Kici адысын жемеген, eripiK айтпа- ган адамдар... — Онда, алакай, мен барады екенмш. — Барасын. Айтан, барасын! — Ол бешште де осы б1здщ таудай тау бар ма? Ойнауга ж 1бере ме? — Ж ок, шырагым Айтан, тауыцды ез1ч ала бармасан бул тау жок онда. Ойнау кайда? Бундагыдай жарыд дуние болмасда керек. Bip кфпзген адамын дайта шыгармайды. Мэдп сонда алып далады. «Bip куш дияметтщ елу мьщ жыл» дел Мэшбур Жусш тепн айтпаран... бгпдщ бе, Айтан карарым,— дед^мыс 6ip кариянын елее уж. — Keperi жод маран, ондай бежштщ. Тауымнын 03i жадсы. Сейт1п, долын 6ip-aK сштеп, журш к е т т , буйрек талдан сындырып алып, ат дып MiHin дайтдан кек талы дайда?! Кдрадат пен булд1рген, жылатдан да кулд1рген бала кунп шадтары-ай Айтанныц. K,a3ip тау imiHAe, содры уш жылдан 6epri сарынран тауы ш ш де, бала кунг1бадытты ойнад шагы кез алдына келедь Мысыр ертег1сшдей ражайып боп елес- тейд1. Уш жасынан бастап окуга соцры аттанганына дешип

асыр сап ойнап ескен, е р к т кешкен тауы Айтан сез1мше неткен ыстык каз1р! — A... ha... А!— деп айкайлап ж 1берд1 ал. — A... ha. А!— деп буки! тау-тас жангырыкты. Ержетпей-ак, сол жалан аяк, жас балтыр калпыммен, балалык бакыт сайраныммен осы тау 1шжде ж уре берер ме ед1м? Жок, жок! Олай болуым мумкж емес! бийрдщ есею заны бар емес пе? Есею, ерже’Гуаз нэрестелжте калуга бол- майды адамда! — Иэ... иэ! Дурыс айтасыц Айтан! — Дурыс айтканыммен ержету — api бакыт, api азап- ау e3i, ойлап турсак? Ержеттж екен ересектж, азаматтык жауапкерлж туады. Алуан-алуан сынактар кездеседк Анан­ дай болсам екен, мынандай болсам екен? Уйтсем екен, буйтсем екен?»— дейд1 ересектер. Кдйран балалык шак, соныц бэр! сенщ келецкене де турмайды мен ушж. Кун батып кас карайганда Faна ушне келд1 Айтан. LUeiiieci шам жагып: — Коп журш алдьщ рой, калкам! Тауынды сагынып калкансыц foh? — Иэ, апа, оныныз рас!.. TyHri аска дейж ime турсыншы кулыным деп uieiueci тез эз1рлеп ж1берген шайын Айтанныц алдына коя бергенде экес-i келдк Кецинне алганын мддртуд1 бымейтш Эдекец: — «Улкен уйге» элг! эз1рде болыстар кел1п туст1. Болыс — Еюбастуздыц кеп жылгы жумысшысы дейдь Жамантж деген Kici дейдь Барып, сэлем 6epin шык! Сейткенж жен болады. — Жарайды, ага!— Айтан орнынан тура женелдь — Дегб!разщ-ай, сешц! Шайын да жендеп шюзбе- дж! — дед! Маграж. Эке TlniH тындай, болыс отырган уй арасында уй жок Магауиянжше келш Айтан. Уйге Kipin, орталык белмеде Kiflipe калган Айтанды уй Heci б!рден кер!п, орнынан турып, жылы карсы алды. — Туу, ез1ч Айтанжан! Аман-есен келдж бе окуыннан! Мында жур, жогары белмеге! Сулекеце сэлем бер! Аузын Айтанньщ Кулагина сэл жакындатып...— ол Kici — Сулеймен деген улкен Kici. Б1здш Шщерн болысыньщ аткару комитетжж председатель Белме тер1нде K3pi арыстандай, бурыл шаш, шик1л сэры Kici eKi жастыкты косар шынтактап, бетж 6epi — еЫкке каратып кырыннан жатыр екен. Уй иесжж жанагы сездери Hii( кейб1рж кулагы шалып жаткан болу керек.

— Kipcin! KipciH!— дедь— Окудан кайткан шэшрт ба- !а болса, KipciH! Айтан шэмрттж эдеппен сыпайы басып юрген едк улкен -.ici жастыктан басын да, шынтагын да кетердк — Кел, ж т м , кел! j — Саламатсыз ба, ага!— деп Айтан председательге кол , ынды. Ол ештеме демеди Жактырганы да, жактырмаганы ta жумбак? Шенберже шепрене жш жупртшгендей жай- баракат uierip кез1 сур казынын улб1регендей сап-сары •луртына тэн ызбарсыз екен. Суйектй жалпак бетжен де \\йтан бетен ештеме ангара алмады. Айтанньщ тур-турпатына, ycTi-басына тез кез жупрт- — Отыр, бала!— дедь Шай iuilnin болган екен. Эйнек жак кабыргада жэне оган карсы бетге бес-алты адам отыр. Солардыц imiHAe* ганауы шекпршек болган жылкынын танауындай кайыс кара жас ж ш т Тузакбай: — Айтан, кел! Мунда отыр!— деп езжен томен орын .сынып едк Сулекен болыс: — 03in томен сыргы. Алыстан келген шэк1рт жогары- iac-ын!— дедк Тузакбай кызарандап, томен сыргып, Айтан- а орнын бердк Аягында кисык табан шепрен етж, бутында кок галифе шалбар, тес калталары да, жан калталары да сыртынан тек- <нелеп тЫлген курен кител-костюм Айтанды бул отырган- >ардан ерекше сипатка болейдк Айтан Kipin келгеннен-ак ' узактын коз кызганышы. iui кызганышына айналып... 6Ln- ;;ртпей KypciHin калган. Сулекен озж «ага» дегенд! Tayip керед1 екен... «Бул бала 1м?» деп сурады уй иесжен. Уй Heci Айтанга — немере aFa, юперативтщ сатушысы боп кызмет ететж. - Бул, немере агамыз бдглдщ баласы. Аты — Айтан. ;и-уш жылдан 6epi Семейде окуда болушы' едк Биыл чдаган окпе ауруына шалдыгып, 6ip жыл окуын токтата- ын болыпты. Жон! Жен! К,ашан келдщ? — Кеше тундеч aFa!— дед1 Айтан. «Сулеке» демей, «aFa» деген! суйммдо естьледк Сулекен «узше биннер-биннбес кызгылт жупрш, шиккп сары жал- ■ак 6eTi самал ж елтген торгындай, сэл толкынып барып... 1лезде езшщ бурынгы саргыш бояуына кайтадан белендк Bip жыл уакытын бар екен. Окыган жас жштке бос куру кол емес. Не ютемексщ, жю тм ?!

— Кызмет к тепм келедь Оньщ pe-ri кайдан келетЫн бшмеймш, ага!? — Менде — Болаткомда кызмет ет! Айтан наньщкырамаган кеййп биийрдк — «Жай сез» — дед! Айтанга касында отырган Тузак- бай акырмн рана. Мунын сезш Сулекен ecTireH жок. Тер агалык лауазымын танытар калыпта езш кен устап, сал- гырт отырган кез! едь — -Сулеймен ем айтпайды, кызметке алам! Ауылыц биыл жайлауга кешпейтж кержедк Ал сен кел! Кенсемд1 жуырда Найзатастан жайлауга кеппртем. ¥ктын ба, кел! Айтан бас изедк — Денсаулыгы нашар болса кызмет етуше болмайтын шыгар,— дед1 Т-узакбай кунк етш.. — Ол менщ жумысым! Жайыца отыр! Айтан уйже кайтарда Тузакбай 6ipre шыкты да: — Айтан! Болыс бесе береди, болыстыгын танытпак боп. Маган нансац орын жок болаткомде. Эуре болып бар- май-ак кой. MeHiKi достык саган. — Оньщды жаца езже неге айтпадьщ? — Не деп турсын.. Айтан? Оны айтсам жерге кагып ж1бермей ме менк.. Ол сондай адам. Эке акылына токтап ескен Айтан, тунде Сулейменнщ кызметке шакырганын, Тузактын «бос сез» дегешн танер- тенг! шай, дастаркан устжде экесзне айтып ед1. Эдекен жай- лап тындап алды да: — Жудеп KeTinciH. Б1з болсак жайлауга кешпейтш боп отырмыз. Таудыц кек шыбыныныц таукымет1н 6i3 тар- тайык. Бар! Сулеймен айтканын ютейтш адам деп жур Foft осындагы ел. Халык айтса — кате айтпайды. Шакырган екен, бар! Алда-жалда кызмет1не алмаса... жайлаудагы ел 1ш1нде кымыз imin, oipa i ceprin кайтарсын. Бар! 0 з ойы мен эке ойы б1рдей шыкты. Он шакты куннен кей1н Айтан жайлауга журш кетт1. Торшолак атка бул сапар канат 6irri ме, элде Айтаннын «кек дененнен жуйр1к кен1л1 ме» эйтеу1р 6ip гажап! Кун журд1 ме, тун журд1 ме, ту сонау Мойылдыдагы ауылынан, мойымас арманмен, тепендеп, -тер жайлауга, болатком ке- Heci орнаган Келбеттеп ауылга тез жеттк Ауылдьщ онтуст1к жанында окшау т1г1лген улкен-улкен ек1 ки13 уй — болатком Kenceci. KyHi бойгы ыстыкта ат ycTi

тершш-терлеп шашркесе де, мына ауылдьщ 6ip уйше Kipin, сусын imyre ойыспады. Шетк! 6ip коныр кшз уйдщ арбасы- на атын байлай салып, болатком кенсесше беттедь Адым баскан сайын ой толкыны сез1м дуниесш yftipin келедк «Председатель меш де энеуп сезш де умытып калса, кайт- пекпш? Жок, Айтан олай ойлама, ол Kici айтканында тура- тын адам. Алда-жалда д еген т гой... Алда-жалда... Солай бола калса кайтесщ?» Торшолагыиныи басын Мойылдына бурасын да, уйще кайтасын». Bip ойы осылайша сурак койып, 6ip ойы OFaH жауап кайтарып келе жаткан арпалыс- пен Айтан болатком кенсесше жетть Алты канат уйдщ нак тор1нде, колденен койылган кок столдын басында, энеу кун! Мойылдыда, «улкен уйде» 03i таныскан, езш «кызметке алам. Кел!» деп шакырган Сулей- мен председателыи кергенде, Семейде алгашкы жылы кыс- тай окуда боп, ауылына келгенде экеа Эдшд! кергендей сагыныш арсалацы пайда болды. — AFa!— дед! Айтан Kipin барып. Айтаннын жаркыншаксыз жайлы да эдешт уш Сулекен- fli жалт каратты. — Е... е, шэюрт. Сенбшщ! Кел! — Иэ, aFa, менмш. Айтанмын. Уэде бойынша... — Айтканым айткан! Сулеймен eKi айтпайды. Хатшы боласыц. Ал, сен, Тузакты шакырып кел,— дед1 шабар- манына. «Айтканында туратын натыз большевик екен мына председатель» деп куанды Айтан. BipaK, Тузакты шакыр- туы калай? Элде соны орнынан алмак па? Онда калай болды? Председательши аузынан шыккан aMip соз.'и Heci ет какшытып уйреткен тазыдай какшып орындагыш шабар- ман екшпп кшз уйден Т узакбайды шакырып келдк Тузак KipiciMeH Сулеймен: — IcTi тапсыр, мына Айтанга! — Оныцыз калай? — Ол солай! Тусшбей турсыи ба? Сен ол орынга жара- майсын. Хатшылыкка мына, окып келген Айтан лайык, тапсыр кагаздарды осыган! Ka3ip тапсыр! Неге турсыи? Айттым, 6irri! — Мен ше? Мен кайтем? — Сен болыстык косшы уйымына хатшы боласын- Солай шеигпм. Тузакбай ic тапсырып, Айтан алды. 1с дейтш кеп ic емес-Ti. Уезден жэне баска жогаргы орындардан келген катынас кагаздар тт л ге н папка, болаткомньщ жауап ка- 15

йырган катынастары... Ауыл кецестерше жазган буйрык кагаздар. Мал санагынын т1з1м штабы тэр1зд1 5—6 папканы Тузакбай Айтанга ылажсыз тапсырып 6epin жатып, iiuinne улып тургпн куншьп кек кушйчн сезд1рер емес. 1с тапсырып болган соц: — Орньщ кутты болсын, Айтан! Дурысында болатком- нын хатшылык кызмет1 сен сиякты окыганньщ колы гой. Жаксы келдщ. Баска 6ipey болса керер ед1м? Сен болган- сын, решш жок менде. Маган берген кызмеп де жаман емес. Bip болыс елдж косшы одагынын хатшылыгы. Сау тур! Мен косшыга кегпм! Ол Жумырткалыда гой,— деп коштасып шыккан Тузакбайдьщ сырты бутш, iuii быксыган ащы тутж едк Аягын узенпге калай салганын, атына калай мжгенж бжместей, булыга тебшш калганда iLUTeri быксык кара тутж, Айтанга деген ешпендшк epTi боп бурк eiri. «Мен унпн, мен1 хатшылыктан кудыру унпн окып келген екенс!н гой, Айтан? Тура тур. IciM ееhiмен туссш?! Ел iuii- niH анау-мынауы таусылмас. Соньщ б1ршде болмаса б1ржде какпаныма туЫрмесем, Т узак болмай кетейш?» деп атына катулы Te6iHin, кетш бара жатты Тузакбай. III — Жаксылап таные! Председательдщ осы 6ip-exi ce3i Айтанга ani еетшп тургандай. «Иэ, жаксылап таныеканым жен»,— дейд1 Т у­ зак тапсырып кеткен ктерд1— есшлеу коныр устелд!н ус- тжде жаткан папкадагы кагаздарды б1р-б|рлеп окып танысып, орнына кайта салады. К елеа 6ip папкага тагы да солай Kipicefli. Мына 6ip-eKi папканыц 6ipi ауданнан, уезден, TinTi губерниядан ягни жогаргы орындардан келген катынас кагаздар екен. Екппшсжде: соларды калай, кашан орындагандык туралы кайтарылган жауаптар. YuiiHiui папкада: ауыл кенестерше жазган эм1рл1 катынастар... Кун сэулес! шанырактан сусып суырылып шыгып бара жатканын Айтан сезбеген де болар. К,ар астынан кылтиган алгашкы кокке кадалгаи аш токтыдай кадалып, кагаздар- дан бас алмайды. Бас котертпес соншама «кагаздар» да жок-ак сиякты. Алайда, Айтан кулагына — «жаксылап та­ ные!» деген ун келш тур. «Саган ыкыласы Tycin, Тузактын орнына хатшылыкка алган ceHiMiH актай 61л, Айтан!» дейд! ез1не 03i ш ж ен. Манадан 6epi pKi-уш рет караган эр кагаз- катынастарга кайта-кайта унжедь Болатком аппаратындагы председательдщ езжен баска бес-ак кызметкер екен. Онын 6ipi кентанау, бшк KeHcipiKTi 16

Эубэшр Бэсшов. Айтанды бала жасынан б1лсе де ycTi- басын, карсы кайыркан кара шашын, таспака торы бет1-жу- з1н сипагыштап, сэнделумен, мэнденумен болды. Одан кей- iHri 6ip кызметкер мал ece6i мен алым-салык женждеп инспектор — ycTiHri epiHi ердщ арткы касындай ycTine ка­ рай кайырыла б1ткен, коцыр такиялы, егде ж1пт, Шакшан болаткомынан ауысып кызмет етед1 екен. 0убэжр epuin эрен кимылдатып, колын эрен 6epin езш ipi устап амандас- са, жанакы такиялы инспектор Айтанды 6ipiHuii кергеннен «Е... былтыр «К,азак тЫнде» кызыл эскер туралы елещч басылган Айтансыц кой. Фамилияц да солай болатын» деп жылы шырай бж/нрдк Bip болыс елдщ баскару мекемесже тункыш кызметке туркан жас ж 1пттщ сез1м куш акку мшезд1 сез1мтал да, адал, api кшэмипл келедк Айтан да тап солай едк — Айтан 0дшовпын, Сулеймен ага кел деп шакырка- сын...— деген даусын кенсе тержде отыркан Сулеймен — Kipri3! Ж1бер 6epi, ол жшттИ Кызыл мурын шабарманнын «кыл KenipiHeH» осылай арен етш Жамантыков Сулеймен болыска Kipreni Айтан- ньщ есжде калкан. Тузакбайдан алкан ic каказдарымен танысып, езше толас берген сэттержде Айтанныц eciHe осылар тусть.. Мшездерш де, бейнелерш де кез алдына келт1рдк Солардьщ пжнде шашын мршшешен кылкандарынша тж кырыктыр- ган ат жакты, сида бойлы, коцыр-курен кез! аялы да бай- салды Разай Шекенов болатком бастыкыньщ орынбаеары. Айтанныц келуше де, кызметке альшуына осы Kici тукан акасындай iui тартты. «Айтан талапты жастардын 6ipi. Адал. Ар-уяты Kipci3. Губерниялык газеттен еленж де окыкам былтыр. 0Keci 0де- кен нашар атадан шыккан кедейдщ 1шждеп туралып туссе де турасына кешетж ер адам». Сулекен бастык орынбасарыныц Айтан туралы бул мэ- лшет сездерж кунтты тьщдады. Ж узжде «кателеспеген екем» бш ндь Содан сон Разай жэне ез1 бмлетш 6ip жайды айтты. — Семейге окука кетержен 6ip жыл бурын, якни жиыр- ма ушжпл жылы тортжш! класты менен окыканында ете зерек те алкыр eni Айтан... Тузакты босатып Айтанды хат- шылыкка алуыныз болыневиктж бшпрлж,— дед1 Разай. «Болыневиктж» дегенд! эдеш, ерекшелеу унмен бердь Су- лекене бул тшт! унап кеп-i. — Ал, сен, жолдас Шекенов, бул жйзтке хатшылык

icxi жаксы журпзудг уйрет! Зирек дедщ гой, тез бш п кет — К,уп, Сулеке! Бугш ic кагаздармен таныссын... \" теднен бастайын... С ейтт, Айтан хатшы боп тагайындалды. Тузактан терд1 алды. Солардьщ аркайсысын сол куш окумен, таньк мен болып, кызмет уакыты калай б1ткенж де сезбедь — Айтан, неге отырсыц? Кдйтатын уакыт болды. Ту гел! Журелж! — Ж ок, Разай ага! Мен кешшрек кайтамын. Мына... деп алдындагы ic кагаз папкаларын керсетж.— Танысьн кырай тусейж!— дет Айтан. С ейтт, болаткомньщ баска кызметкерлер1 кайтып, Ai: тан гана калган. Разай кетержде: — Таныса тускщ келген екен. Оныц да жен! Разайдьщ акеа Шекен ер мжез Kici efli. Ал Разайды адепта, сыпаны, кайырымды болуында сыр бар. Оны жайын Айтан бала кунжен жаксы бигетш. Айтанны акесз — Эдал мен Разайдьщ э кеа Шекен де колы кыск конышы тар кедейлер болса да errepi Tipi, бастас, сырла жэне курдас жандар екен. Кектаудьщ колтыгындагы кыс. тауларыньщ TyTiHi де уйысып 6ipre ушатын 1ргелес болган Шекен он сепзжпп жылы кайтыс боп кетапта. Yftai жан— бес жет!м бауыры, meiueci — 6api жем талеп аузын ашкаь кызылшака балапан тэр1зд1 Разайга карайды. Разайдьщ ез! де кекшыбык жас efli онда. Разайдьщ сондагы ауыр куш еткен жылы Семейде окып журген кундержщ 6ipiнде Айтанньщ eciHe TycTi. Кез алды- на келтардк.. С ей тт отырып каламын колга ал ьт тсыганып еда. 0лен жолдары уйкасыпты. Арада 6ip кун еткенде педтехникумде окитын аздап эн салатын, еленкумар, так- пакшы Танатар деген жерлесже окып береда. Ол кулай унатып, жаттап алады да, хатка Tycipin елдеп туЫстарына ж 1бередь Ъ '.^мг- '-и' Bip кезде Айтан орнынан турып, кундакке кенсе кагаз- дарын карап устелде отырумен курыскан денесж жазу ушж exi колын ушар кус канатындай exi жакка cepnin желшнш алып сол елецш жатка айтып тур. Элп 6ip эз1рде кенсе кузетипа келш, уй ipreciHfle оты- рыпты. BipeyfliH кенсе ш ж д е сейлеп, елендетап турганын ecTin ес1ктен карады да: — Айтан, карагым-ау, сен бе едщ! Айтан жалт карап, кузетШш Kepin, бета ду етап, кызар- андап калган efli. Сонсон Айтан туе керш оянгандай: — Эж1бай ага!— деда. 18

Эжйбай Айтанды eid-yui жыл кермей сагынган ез бала- сындай кушактап, мандайынан сушп: — Ел аузы еру жаткан ба, Айтанжан! EcTin жатырмын. Эдш ара нысапшыл, кудай деген адам едь Сонысына карай сен ержетш... окып, мше адам боп... туу, езщ TinTi кандай жаксы жЫ т боп ескенсщ. Тфа! Тфа!— дед1, ез1 уш кадам эдеш uiermin Айтаннын тулгасына езшщ коныркай кезш тез-тез ж упргп де: А —* Кызметщ кутты болсын, айналайын!— дедк Айтан рахат сез1мде. Эж1бай барып eciK алдына койып кеткен шелепн кенсе- ге ырпзш, ши сыпыргышты ала кiрд!. «Уй тазаламак» екенш TyciHfli де, Айтан стол устшдеп ic кагаздарын жиыс- тырып, карсы iprefleri бижтеу коныр шкафка сала бастады. Эжйбай уйд! сыпырура KipicTi. Сыпырын болып уй такырына су 6ypKin, шанын баспак. Айтан отка койган даладагы атын экеп, ерттеп, камшысын алура кецсеге юрдк Эж 1бай: — Кай уйге Tycin едщ? К1мджшде жататын болып едщ, айналайын! — ЕшюмдЫне тускем жок. Жездем ушнде жатам. — Жездеч, элп Ж амжтщ Актайы емес пе? Олар Бо- раншокыда отыр. Bip кеш жер. Кун уясына енкейгенде... оны кой... EyriH б1здЫнде бол. Айтан айналайын! Жур! Суйюмдк коныркай енд>, жалбыр шашы кем1рдей кап- кара курен кез!н!н жанары ешуд1бйпмес от T3pi3fli он eKi — он уш жасар кыз бала дуниеге еркшдж уцпн жаралган булд|ршш тэр1зд1— «Ага!» деп Kipin келдь Айтанды Kepin, экесшщ кеудесше иырын суйеп тура калды. — Айтанжан!— дед1 Эж1бай — бул менщ Мерекегул1м! — дед1.— Неге келд1н? — Апам с е т шакырып кел! Асын iuiin кетс1н ертерек!— дедк — Айтан, айналайын, кун кешк1рдк К,ызметкерлердщ tiapi ауылына кайтып Kerri. Жур, £нзджше жур,— дед1 Эж1бай. Шын ыкыласымен айтты. Бару-бармасы беллсга шшшде турран Айтанга жанары Мерекегул: — Ж у р ^ з , Айтан aFa! Журндз!— деп сол жак колы- нын ушынан устап, алга карай жетеледк Журмеске Айтан- да ырык калмады. К,отаннын ен теменп шецбер шепндеп терт канат ко­ ныр уйдщ жанындагы арба донгаларына атын байлап, Эжйбаймен 6ipre уйге беттеп келедг _— Апа, деймш, Айтан аганы шакырып келд1к! Атын байлап жатыр, Kaiip xipefli,— дед1 де жалбыршаш Мереке-

кул босага жакта турган сыпыргышты тез алып, есмрщю- реген кене сырмакты тез сыпырды. Терге керпе теседь — Мунын не? Орнына кой керпень Сонша булшетш KiMeai ол Айтан? Жалгыз атты Эдищщ баласы емес пе?— деп жемрд1 liieiueci. — Ana!? Мерекегул шешесш кушактап, аймалап: — Апа, ейдемешП Bi3 де кедейм13 Foft. —«Кедейиш рой!» Нагашы журтьщ KiM? Дуан басы бабам Шортан, одан Садырбай екешн куларьща талай куй- сам да, сен кыз... — Апа... Сонда да 613 кедейм1з Fofi... — «Кедейм13 гой», «кедейм1з рой» карай квр муны, нагашыларынын KiM екен1н умытуын! — Kip, Айтан, карарым, Kip, уйге Kip!— деген экесшщ даусын естп-енде Мерекегул катал уыстан босанган балапан торгайдай еркшдж канатын жазып кул1мдеп тур. Шэмшия жецгей де элпсшен бэсецсшл. — Кел, карарым, Айтан! Туу езщ... мулде эсем жнчт болып ecin... окып... Эд1л аганьщ барына... Шешесжщ элпс1 мен eHflirici не? Мерекегулге жум- бак. 03i T9pi3fli анкылдаган 6ip мшезд1 eMeci Heci uieuieci- н1н? Teri улкен мсмердщ кыры мен сыры коп болады гой... Ержеткенде мен де сейтер ме екем? Жок! Жок! Мен... кубылмаймын. Кекем Tapi3fli 6ip мшезд1 болам. BipaK, кекем гармонь тарткан уакытында болмаса, баска кезде буйыгы, момын. «Иэ, сен олай емессщ, Мерекегул. Сен кек кауырсын балапан кушнде-ак ежетсщ, анкылдаган аккеньп булд1ршш кызсыц. 0Mipre арсаландаган ер к ш д тч кандай бакытты еркелк! Онын уст!не, суйк1мд1сщ, жатыркауды, жатсынуды бшмейсщ. Ул боп тусан, уланкайыр ел баскаратыннын 03i болар едщ!» «Жок, олай демешз. «К,ызды кор рып жараткан жаса- ганньщ» KyHi емес кой бул. Меш экем мектепке бердн мен кысты KyHi Шарбаи агадан Сагызбай нагашым уйшде жатып оку окыдым. Екшшйп бтрд1м. Мен сол Шарбан агадай акылды, ecTi болсам... Жэне оки берсем, оки берсем! Улкен каланьщ 6ipiiwe оки берсем... «Дейсщ-ау карагым, дейач-ау! Мына Кекжал шешеч ceHi сейгпре кояр ма екен? TepKiHiM пэленше аксуйек... деп кеудеамен согады емес пе осы ауылдарыларды... шешецнщ вз aKeci Сулейменнщ, онын 3Keci Шугайыптын cinipi шык- кан кедекшпмен жумысы жок. Терт атадан косылатын Са- 20

[дырбайдын ку/цретш уыт етедь.. Ал, Садырбай болса, (шешецнщ езш де, экенш де босагасынан асырып па? Жок! |Жок! j «Ек1-уш жылдан 6epi FaHa,— дейд1кекем,— Неге екенш !бшмеймш. Садырбай «Куйеу бала» деп, туе жылытатын, «акын тартатын болды. Неге? Заманык калай болса, бер- инщ солай ки». Болмаса, бурый кайда калыпты дейд>, кекем, апама! Апам баягы кекдауыл мшезр кокем/ii ундет- пей тастайды. «Саган сез не керек? Садыр агага сын тага- тын сен KiMciH?»— дейдь Экем api момын, эрг сезге жок, адам, ун-туназ орнынан турып гармонын алады да эн тартады... Алдымен «Бурют- байды» тартады... Мен гармонга косылып «Буркпбайды» айтам... Кекем екеум1здщ кеудем1зде 6ip гажап дуниелер сыр шерткендей болады. «Айналайын даусьщнан!» деп ке- кем мандайымнан сипаган сайын эндете тусем. Кекемнщ Ажмакан деген ез1не тете iHici бар, ол Kici тшН эндп. Даусы майда коныр. «Эн;п сезшщ жанымен, мэшмен айтады Ажмакан»,— дейд1 улкендер. Экелер! — менщ атам Башар — осы елдеп атакты Скакбай жырауды мацдайына б1ткен уш сиырынын 6ipiH 6epin ею жыл колына устап, осы ею бала- сына гармонь, домбыра тартуды, эн салуды уйретшть Содан экем гармоншы, оныц iHici Ажмакан энип бопты. Такыр тамды KOMip заводынын тойында бул екеуше агылшын байы шай-кант, кездеме сыйлык бершть Сенбейсщ бе? Сенбесен журттан сура! Немесе кекемнен сура. Менщ кекем тебесшен темен карай алтын куйсан да eripiK айтуды бшмейдь Ал, кекемнщ кенже iHici Нухажы Семейде партшколда окып, демалыска келген едь Ka3ip осында улкендерд1 сауаттандырып жатыр. Ауылдан окшау TirLnren анау, коныр уй соныц мектебь Мен де сонда сабак алам. «Сен сауаттысын гой. Шарбан агадан ею класс окыдым деп ен гой элгжде...» «Ол рас. BipaK оки бергеннщ артыктыгы бар ма! Кеп окыгым, кеп бшпм келед1 менщ. Апам ше? Апам деп шешемд1 айтамын. Сол апам кояр да коймай намаз сабагын, куран сездершщ жещл-желшещ уйретедн К,орык- канымнан оны да... ЖецЫз камзол Tirin 6epin, омырауыньщ 6apiHe усак KyMic кадап кипзш зорлап едь Былтыр жазда апамньщ туган жалгыз агасы Сагызбай нагашым келгенде карындасына ренжда. «Жана заман осылардЫ. Дуана етпекпю1н Мерекежанды, устьбасына KyMic тагып сыл- дыраттырып»,— дедк Соны ecTyiM мун екен тунде уй жанына урланып шыгып к егли де KyMicTepiHiH бэрщ киып тастадым. Танертен нагашым мандайымнан суйдк

Шешем оныц кезшше ештеме айта алмады. К,аба туйдь Кешке «жазамды» бердк «Сагызбай нагашым аз-маз орысша окыган. Kapai Kici. MeHi Шарбан аганьщ мектебше окыттырган да < нагашым. 0з уйше жаткызып окыттырды меш...» Мерекегул осылайша aKeci мен Айтан тер алдьп энг1мелес1п, сейлесш отырганда, он жак iprefleri эке-шеи снпч Teceri устшде, колындагы оку куралыньщ арась саусагын кыстырып койып, кезш б1рде ашык шацырак б1рде ашык ес1ктен батар куннщ сэулес1 алаканым сипаган жазгы жасыл далага карал отырып, ез1мен-> штей кенес курран едь — Мереке! Негып отырсын? Дастаркан жай. Шьп аяктарды эз1рле!— деген шешесжщ каткыл даусынан ce.j ете туст1. Дастаркан эз1рл1г1не KipicTi. Шай устшде — дастаркан басында Мерекегул ез epKiH устады. «Жумбак айтайын ба?»— дед1 де еншмн жауабын кутпестен: Зулымдыкка баспайды. Кеп езшген кедей улын, Эдшджке бастаиды,— дедь LUeiueci Мерекегулге кабак туйш, жактырмаган кез1ме( карады. Мерекегул кермеген боп, сезбеген боп, экесЫ Ti3eciHe шынтактаган калпында: — Айтан aFa, бул шмнщ елен1? — Шолпаннын... Иманбаева Шолпаннын елею pop — Иэ. Айтан ага... буны кыстыкуж мектепте Шарба> aFa уйреткен 6i3re. — Шолпан акын кайтыс боп кеткенш ecTin пе ен Мереке! — Естшем. Шарбан ага айткан. 24 жасында,— дед — Тым жастай кеткен екен байрус,— дед1 Эж1бай — Ж ас кеткеш, кеп арманы кек1рег1нде кеткен] рас BipaK Абай айткандай, «влд1 деуге бола ма ойландаршы елмейтугын артына сез калдырган» дед] де ерлнбайлы мына ек1 улкен Kicire Айтан езшщ газет-журналдар- дан окып бшген Шолпан OMipiH жайлап кана сез етш отырды. — Казак кыздарынан алгашкы жарк eTin шыккан жыр жулдызы рой Шолпан. Ажал ракымсыздыгын e rri. Эж1бай да осындай ойга кеп отыр екен. «Асыл тастан, акыл жастан» дед1 эйелше карап. 22

— Мереке, палкам,— дед1 Айтан ересектж 6inflipin,— | нд| мен «жумбак» айтсам?! — Айтыцыз, Айтан aFa?! | Айтан: — Эйт-шу, ала атым Суйежш канатым... Егшда салатын, Uleirri шабатын...—д ей 6 epin ед1, Мерекегул: — Таптым, таптым, Айтан ага. Бул, Бежмбет Майлин- нщ елецк Мыркымбай рой жацагы. Эж1бай: «Мынауьщ аумаган мен рой. Шепт1 шабатын, eriHfli галатын менщ ала атым емес пе. — К,ой api. Ала атыц болганымен... Мыркымбай... ку- 1ай сактай гор... К,ой api... не деп отырсын 03in?..— деп »йел1 тыжырына калды. Айтан мырс-мырс кулдк Мерекегул: — Апа, аты Мыркымбай болганымен... дей 6epin efli, гырттан тасыр-тусыр еткен ат туягы ееплдг EciK алдына <елж басыла калды. Сейткенше болтан жок. — Эж1бай! Bepi шыгып кет! Жамшия: — Бул KiM 031? Ед1рецдеп?.. — Тузактьщ даусы гой. Бул нерып жур? — 0з1м шыгамын!— деп Жамшия шыкты далага. Кдсында жапырайган 6ipeyi бар, узецгкш узш ж1берер- |ей iuipenin кок каска аттыц устшде кос танауынын ею :ырты eKi кезжщ алдына жетердей тартыла жиырылып <сткен Тузакбай: — CeHi шакыррам жок, байьщды шырар 6epi! — Не деп турсьщ Тузак? Жаймысыц? 0зщ ... бугш Жамшияныц булай дейтш эбден «орны бар». Ойткеш Гузакбай Жамшияныц бабалары шортан дуан басы болран 'онау заманнан бастап, мумк1н онан да эртшдег1 ата- 5абасы «иемденш» келген «кулдары» бертжде Садырбай оолыстырынан 6epi ездерж былайгы журтка «кулмыз», «кой аулымыз» деуд1 ар Kepin, «шортанбыз», «шортекецб!з» 1ейтж «кулдардыц» К,абыш дегенжщ баласы. Эж1байды «жезде» деп, Жамшияиы «апай» деп езегжен OTin, api »3iMciHin, api вз!мсжтетж. Енд1 не боп калды буран? — К,ызын Мерекегулд* ертец менщ кецсеме ж!бер! К,ос- шыда ic те коп, кагаз да кеп, кызыц соган керек!

— Мерекежаным ондайды бммейдь Жас. «Жас-мас-ты» кой, бшдщ бе! Жазуы жаксы, бмдщ бе? — в з щ ше? взщ неге жаза бермёйсщ? — Мен сендердщ «кулдарьщньщ» баласы екешмда умыттын ба «Шортан» тукцмы. — Не деп турсыц Тузакжан? Осы жакында гана емес пе едк Садырбай аганын дастарканында отырып, «мен! шзден кудай гана айырар, баска ешюм, еш хуадмет айыра алмас» дегенщ. Сол жолы сауып iiuyiMisre деп exi кулынды бие сурап алып кеткенщ кайда? Шешен кымызды болып отырганы сол exi биенщ cyTi емес пе? Тузакбай кумглжш калды да, кайта ерекпщп — Сен, ол сезд! кой... К,ызынды ж1бермейщ екенсмн, байынды косшы мушелтшен шыгарам. —Неге? — Шонжар тукымынан ceHi эйелд1кке алганы да жет1п Жамшияньщ жаны TypmiKTi. — Не деп турсын, Тузак? Сырттагы булардын свз1н ecTin Айтан шыккан ед1 уйден. — Сен осында ма едщ? Шортан шонжардьщ эулет!н эулие тутып... Жамшияньщ канатыньщ астына паналапсыц гой... «Окыган» ак журек! Айтан здетю сабырлы калпымен: — Тузакбай, сен теп «кутырган судан» жутып алган- сьщ-ау? Болмаса ж,алгыз атты Э ж йай аганын eciriiiin алдына ат ойнатып келш, есерл1к сез айтпас едщ... Тайып тур! — Не дейсщ-ей!— Атын Te6iHin умтылып кеп Айтанды урып кетпекш1 болды да тартына калды. Тартына кап: — Билим! Б1лд1м! Сен1н жайыцды Эдщщн баласы... Тура тур, тап осынынды — мойынынды киып fyceriH кы- лыш етпесем Т узак болмай кетешн! Теб!не жвнелд1. Айтан орнында турып калды. — Сол жындыны кайтесмн Айтан! Тесек салынды уйге Kip. Ж атып тынык,— дед1 Эж1бай. — Б1раз жур1п кайтайын, Эж1бай aFa! Жата 6epini3- дер! —дед1 де Айтан ауыл сыртындагы белеске карай ойлы аяндап кет1п бара жатты.

IV Ел Тер жайлаудан кеш in конды. Бул — жаз ортасы ауды деген сез. Шадертч Болаткомынын KeHceci де солай erin, Бегембай бектершдеп Жамбас кудыктагы ejl iiuiHe орнады. Бала куншен сабырлы мшезд1 Ай|ан осы Бегембай бектерше кенселер1орналаскан куншц ертеншде-ак езшен- eji мазасыздана бастады. Ертеч — куз келедь Ек1-уш жет!- де nimeH. шабу басталады. Иэ, шшен шабу басталады. Басталсын! Сонда ше? Жазгытуры Семейден — окудан кайтып келе жатка- ■нында, Баян жолыныч устшде, Мойылды Булак елкесшдеп '■eKi паек шабындык жерге ай астында кез Ж1берт... Солтан агасы че айтып ед1? Не жуктеп efli буган? Не заманнан 6epi Баянауланьщ орман-тогай мекемесшен Мойылды ауылы булар арендага сатып алып, шеб1н шауып келе жаткан осы паект1н шебш еткен жылы да Мойылды шаруалары шауып, жинап, шошактап койган жершен Танке тукымы Мойылды жнтгтерш сойылга жыгып, тасып алып кеткешн Солтан агасы жыларман боп назаланып, намыс ашуына булыгып айтканы кайда? — Б1зд1ч тукымнан, Мойылды аулынан нетш... неткен... Окыган екеу1ч... Сейтказы болса... нетш... Каркаралыда сот боп кызмет нет1п... жур. Ал, сен. Семейден окып нетш келе жатырсыч. Танке сол зорлыгын ютей бере ме? К,орлат- тырып коямысычдар 6i3fli? Кечес уюмеи жерд1 жан басына белш бергенде де бул eKi паек 6i3fliH Мойылды аулына тиген жер. Сен нетш... нетпесен... Танке тукымы биыл тагы куштиппн нет1п нетсе... колында елем... Кеп ит талаган кек ит боп елем... Сен нетш... нет... эйтпесе...» дегеш кайда? Айтан Kapi туйенщ тозган жабуындай кочыр туырлыкты Уйдач босагасынан тач сэулеа сыгаласымен атып турды. Кжмш тез кшнш, тыкырын сезд1рместен шыгып бара жа- тыр еда. ШешесЫн ipre жагында, элп эз1рден 6epi ояу жаткан жалбыршаш Мерекегул, Айтанныч сочынан жупре шыгып, куып жеип, алдын орап тура калып: — Кайда барасыз, Айтан ага! Тым ерте емес пе? Б1зд1н уйге б1рдемеге ренжщ1ч!3 бе?— дегенд1 жаутаддаган су- раулы кез1мен де, адпалактап айткан сез1мен де жетюздь — Кечседе жазатын асыгыс кагаздар бар... Кайтып келем. Айналайын. — Сейпн1з Айтан ага! Сейпч1з! Bi3 шайды ci3 келмей ihiпсймii. Апама солай ет деп айтам,— деп Мерекегул, желмен ойнап, жеке шыгып кеип барып... барып уйше 25

карай шапкылай женелген кулын-тайдай ойнактап, жупре женелдь Айтан алты канат кецсе уйге KipiciMeH, он жакта тур- FaH aFaui шкафтан кагаз алды да, тугырга конган туйгындай столы на отырып ж аза бастады: Павлодар уездйс ж ер бел1мше! ЦИдертз болысы. 10 — ауыл. Мойылды кыстауыньщ шаруаларынан... е т 1Н1Ш деп каламыиыц сиясын 6ip сшкш дэуггке суйед1. Содан сон | басын алаканына салып аялап, ой туйшдеп алды да, ушар алдында кеудесш кетере мойнын созып, каранып алып канат кагатын туйгындай cepnuiin, намыс отын ар-эдшет нурымен ер1мдеп жаза бердк жаза бердь Жазганын кон- вертке салып, адресж де жазды. Содан сон, тунде тунеген, манагы Мерекегулдщ экесжщ уйше келдк Eipep шыны аяк шай iiiiTi. Кенсеге кайта келдь Сагатына карады. Кун кетершп, ауа ыси бастаган. Сагат оннан асып барады. Сол кезде астынгы ерн1нщ ортан шеж т!л1к жарылган, узын сэры шепрткедей шабарман кел1п Kipfli. — Султекен кайда? — Такыр тамдыга Kerri. — Неге? — Ембастузда пален жыл 6ipre icTereH шахтер досы катты сыркат екен. «Бул ук1мет тапсырмасы емес.'— вз1м барып кайтам. Сен кенседе бол»— деп меж кайтарып... осында ж 1берд1. Sli' — Жаксы! Мен сеш асыга купи отыр ед1м. Мына «naKerri» Баяпга тез апар! Апар да, п'очта жзш1г1не сал. Содан сон ше-шала кайт! Жур1с1н суыт болсын! — Маган ондайды айткан жок, Сулекен. Бармаймын. — Жок, барасьщ! Кеше маган тапсырып кеткен. Мына пакегп тез женелт деп,— дед1 Айтан. 0Mipi OTipiK айтып кермеген Айтан бул жолы баска ылажы болмагансын, осындай 6ip «еНржке» де барып калганына штей элем- тапырык бола турып, шабарманга сыр бермеске бекшш, жуз1н эдеттег! калпында сактап бакканын кайтерс1н! — Сонда да... — «Сондаданы» кой. Саган айтуды умытып кеткен1-ак екен, Сулекен ага! Женел тез! Егер орындамасан, Сулекен мшезш 6LneciH, екеум1здщ де жанымызды шыгармаса да... соган таяйды. Бар! Женел! — Ендеше... кеттж! 26

[ Бегембайдан Баян каласы жуз шакырым жер. Шабар- ан еда-уш к у наз орала алмайды... Сулеймен досына барып кайтып келш калды. — Шабарман кайда? Айтан ундей коймады. К,ысылып тур. I — Типц бар ма, неге ундемейсщ? ■ М1ечпнген судан тайынбаскд енд1 Fana к е д т Айтан. — Шабарманды... Мен... Баянга... ’ — Сен... шабарманды... Менщ 3MipiMci3 Баянга ж1бере- jciH? Уйтетш сен... дамсщ? I — Эдиювшн... —Болатком агасы да Эдалов шыгар? — Жок. Эдшов емес, ci3 Жамент... — Ендеше, менсгз... шабарманды жумсауга кандай к,а- jкын бар? — PeTi солай болды. — Бет1мен кеткен... тэртш аз... К,аз1рден бастап кыз- | меттен боссын... Босаттым... эй, кайда элп... хатшы... — Мен, мундамын!— дед1 шашын кыздарша тебесшен j ек1 айырып тараган, таргак бет хатшы. Бунын манадан [ осында отырганын Сулекен енд1 гана сездк — Жаз! Буйрык жаз! Эдалов каз1рден бастап кызмет- тен босатылды деп жаз. Айтан да енд1 шепнер жер калмады. Су тиген кыл ; аркандай ширыгып: — Босаттым дейс13 бе? — Босаттым. Айттым, 6iTTiI — Жок, б1ткен жок. Осыган жалгас Айтанньщ ойына «мен емес, езщ 1зд1 босатуга буйрык 6epi4i3* flerici келш калган едк Bipax, бул ойынан тез тиылды. Шатырлап отырган нажагайды тебеме шакырып тусчргендей болмайын, дед1 де: — 8уел1 сурасанызшы, ол не кагаз екенш? Шабарман­ ды асыгыс жумсап... Баянга ж1бергешм... — Карай гор... енерш? Акыл уйретпек маган? Бурын Сулейменге карсы свз айтып кврмеген Айтан кенет жолбарыска карсы умтылган жаралы мысык тэр1здк «меш емес, азд! босату керек кызметтен»— деп калды. Сол ce3i кемешн куй/дрт, жалыны imiH ертегендей. Алай- да, тез ширап «болары болдыга» бекш алган caTi еда. — Не деп турсын, eci кеткен ит! — Т ындацыз айтайын. — Айт, кане! Айт деймш... т1лщ кыркылып калды ма? Айт деп турмын гой мен саган! — Айтам! Тьщдацыз! Bipax... Бул вз аульщньщ шаруа-

сы деп келте тусшбещз aFa!— деда Айтан нын бул жолы — тап ка sip «Ага» дегенже жалацаш табанына от басып алFaндай ыршып тулап отырран Сулеймен буркылы сэл саябырлагандай болды да, кайтадан •тусш суытып алды. — Дурыстьщ от басынан басталып, котанга жайылады, одан буки! Отанга жайылады,— дед1 Айтан. — Не деп келесщ, жумбактап? — Жумбак емес шындык. М ет кызметтен шыгарды- ныз. Олай болса ci3fli де орньщыздан босату керек. «0з ауылыцныц ececiH жоктайсын» дераз. Ci3 6ip болыс елдщ 6ipinmi басшысыз. Менщ ауылым да сдздщ кол астыцыз- дагы ауыл. 0ткен жылы жер белкпнде Мойылды елкесшде- ri eKi паек шабындык, жердей Мойылды шаруаларынын шапкан шебш Тэнке тукымы KenTiriH жасап, куштшгш керсетш, ж!гптерж урып-жырып, тасып алып кетшть Ci3 сол жолсыздыкка не ктедщ1з? Биыл тары сейтщзбес ушш уездж жер батм ш е Мойылды шаруалары атынан жэне ез атымнан арыз жаздым. Шабармандарыцызды Баянра сол арызды почтага салып ж1беру ушш ж1бергемш. Ол ушш Meni кызметтен шырару керек емес, ci3fli Сулеймен ага, ci3fli орньщыздан босату керек. Ел iminfleri зорлык-киянатка жол 6epin, мрме-нашар Мойылды шаруаларын сорлат- тырып койып отырсыз элдшерге. Сулеймен дауыл урган теректей тецселш кеткен тэр1зда боп 6ip калды да, тамыры теревде ж аткандырына ceHin ныктала тусть — 03iM шешетш ед1м гой. Уезге неге ж1бердщ?— деда Дэл осы ту ста, аттан Tycin, булар отырран кенсе уйше келе жаткан адамнын даусы естицц. — HeTin... ашз неткен... Эдшдщ баласы кайда? Болысы кайда 63i, HeTin... Неткенде. Нетш... Тэнке тукымынын былтыргы неткенш биыл тары HeTTipin коя ма? Былтыр нет1п тартып алып, тасып алып кеткен шеб1м!зд1алып бер- ciH, Тэнке тукымынын былтыргы неткенш биыл тары нет- Tipin коя ма? Былтыр HeTin тартып алып, тасып алып кеткен iue6iMi3Hi алып берсш, Тэнке тукымынан! Бул келе жаткан Солтан атасы екенш Айтан ерескел даусынан, тас тускен дтрмендей кут1рлеген сезшен таныды да. Сулейменнщ дауыл урган ерттей болып отырран устше Kipin келсе жанжалдын кекеш болып калар деп ойлады. Ж у п р т шырып, шатак мшез Солтан арасын кенсеге Kipri3- бей, opi карай алып Kerri. 28

Кундер ©Tin жатты. Бул ауданга уезден уэюлдер келшп деген хабар да ес- плдк Революциянын аз-ак алдында Садырбай болыска ата мекен жерлерш ыктиярымен бермегеш упйн кырык yitni Мамыттьщ кырык ж ш я н сойылга жыгып, «квгенге квгенде- ген» Ш щерп болысыныц «тарихы» уезден келген уэкщдер- •|щ назарын ерекше аударган болар, баска болыстардан бурын ец алдымен Шщертй болысына келдь Ен алдымен Мойылды шаруаларыньщ арызын карауга уйгарыпты. Бул хабарды ecTireH Солтекен карашолак атка MiHin, басына дэу калпак, колына кызыл кайыц таяк устап, жерге тиер- тимес узын узенгщеп агаш бакандай узын аягы салбырап, Баяннан «КоскулЭкта» отырган ауылына екшцн рет кел­ ген-дк Айтан кызметтен босагалы жацагы Коскулактапл ауыл- да, аз уйжде болатын. Кун батар алдында газет-журнал карап отыр едь.. Ауылдын батыс жак сыртынан тасырлата шауып Hrrepfli абалата дуарлетш, узын сэры шепрткедей шабарман келш, атыныц басын Айтанньщ э ке а Эдщдщ уш канат лашыгына т1рей бере: — Айтан! Айтан!— деп ат устжде турып Айтанды ша- кырып алды да: — Мэ! Мына кагаз саган. Уезден уэк1л келдь Сеш шакырып жатыр. Тэнкелерд] шакырып жатыр... мен енд1 соларга... Тэцкелерге... Шабарман жургсше тэн'Р'м шапкылауды гана жазган- дай шаба женелдк — Айтанжан!— дед> Солтан агасЫ.— Мен нетш... осы- ны бLain нет1п келш ед1м. Кане, нетin нетпей ж у р т кетейж. Сеш (нздщ ек1 паек жер1м1з туралы, швб1м1з туралы нетш шакырткан uibiFap... осы жолы нетш... Тэнкелердщ жауы- рынан жерге аунатпасам... нетш мен нетш xici болмай кетейж... «Бул Kici барса, Тэцкелерд! KepiciMeH-ак шатак шыгара- ды. Сейтш булд1ред! де, мэсележ дурыс шеигиртпейдЬ>,— деп ойлады да, Айтан: — Солтан aFa! Шаршап каларсыз. Ci3 бармай-ак койы- дыз. Мен FaHa барайын... — Не деп турсын? Сен ейтш, мен! нетш нетпе! Солтекенде де ой бар: «Айтан жацада гана окып келген, эдетч, биязы мжез жас. Бундай дау-дамайлы ел сезже араласпаган балац жнчт. Ащы айтыс-тартыска Tycin керме- ген. Ал Тэдкелер азулы ру, айтыс-тартысшыл аккаптал 29

алаяктары кеп. Аудандык милицияда ек! жйтп б1рдей милиция боп ктейдь Анау Тем1ртай дэу1 Керекудщ буки сауда icTepiH баскарады. К,оянды жерменкесше де бастык болтан. Ыспар, шешен, айлалы пэле. Айтан олармен даула- сып-айтысып есе ала алмай журер. Басы-кдсында ез1м болайын. KepiHiciM Айтанга медет болар. Егер Tim-i нетт жанжал... болып Kopcin... танытайын океан Тэцкелердщ...» Айтан алайда Солтан агасыньщ бармай-ак коюын кай- та-кайта киылып телек erri. — Жарайды, ендеше. Сен бара бер. Н е тт мен ойлап керейш... деп калган еда. «Кемшрдеп» епннп-устаныц кыс- тауындагы болатком кецсесше, уэкёлдщ Айтанды, Тэцке- лерд1 шакырткан жерше Солтекен де келш калганын Айтан «Жер соты» м э ж ш а ашылар алдында Солтан aFa- сыныц есжтен жабык KopaFa Kipin келе жатканын 6ip-aK Kepin шатак шыгарып булдарш журмесе ип еде..— дед1 iuiiHeH. Кун бултты. Жанбыр жаууы ыктимал болгасын жер дауын карайтын комиссия — сот м э ж ш а жабык корада болмак. Болатком KeHceci осы кораныц exi белмелi жер уйшде. Тацке тукымдары Каратауда отырып аркадан жем- т1к керген калыц топ каракустай каптап к е л тть Кейб1реуле- ршщ тумсыгы да каракус тумсыктас, жемтж шокуды тёлешп туркан тэр!зд1, тамсанысып кояды. Буларды квргенде Айтан журексшгендей болды бёлем. «Солтан аганыц кел- reHi де, отырганы да дурыс болды» деп ойлады. 9pi жас, spi мундай айтыс-тартыс дауга Tycin кермеген жас житгке ауыр сынак еде Тэуекел! Кецсе iuiiHeH шабарман шыга кеп: — Айтан! CeHi болатком шакырады! Сулеймен бастык терде. Бурынгы калпында — стол ба- сында. Ke3WflipiriHiH аржагында кекппл K63i жайбаракат, сур казынын улпёлдегшдей сэры мурты коюлана теплш, рахаттануда. Алдында — стол устшде газет, кагаз, калам, сия сауыт, кол коюдан баска хат танымаса да бул Kepimci кептенп эдете Сондыктан Сулекекнщ мунысына бул ел уйренген, еипам epci кермейдь «Сауатсыз болса да, болат­ ком болгансын осылай болу керек кой» дейд! эзш-шыны аралас. Айтан KipreH бетте бурынгысынша «АFa» деп те немесе «Сулеке» деп те айтпай: — Шакырткан екеназ. Келд1м,— дед! коныр унмен. — Шакырттым. Кел! Жакында! К,ызметке неге келмей журсщ? зо

— в зв д з буйрык 6epin, кызметтен шыгарып ж 1бер- геназ... j — К,айтадан алдым. К,ызмет етесщ! | — AFa! Ол рете1з гой. ! — Рет-Miperri кой, сен бала! Айттым, 6iTTi! Бугшнен Настал болаткомда, менщ кол астымда, кызмет етесщ бу- рынгыша... айттым, 6irri... Айтан кецседен шыгып, кора iiuiHe кайта келдь К,орада каптап отырган халык шшен Тэнкелер жаты: — Болыс шакырды дегенде суп-сур боп кетin ед1, кул!м- ;деп, ец1 Kipin шыкты гой Эдш баласы? I — Иэ... теп... Солтан агасы отыргандарды баса-квктеп, омыраулап барып. 1 — Йемене, нетш... Жер1м1зд1 нетш, нетш беретш болды ма... нетш шыктьщ гой... — Ж ок, Солтан ага, ол женшде емес екен. К,ызмеиме ■кайтадан алатын болды. ! Уезден келген ат жакты, агылшын муртты, караторы уэкьпдщ бутындагы кек галифе шалбары, курен гимнастер- касы, оны кынай буынган сары былгары белбеу1, Ширак жу- pici бул KiciHi аскери комиссар шыгар деп ойлатарлык екен. — Амансыздар ма, жолдастар. Уездж жер бел1ип Мойылды шаруаларынын арызын маган тапсырган едк Ka3ip сол каралады. Тиышталыцыздар. Топ жайгаскандай болгансын уэюл свзш жалгастырды: — Болыстык аткару комитетшщ жер жумыстарын карайтын комиссиясы бар. Оньщ бастыгы болотком пред­ сед ател ей орынбасары мына Швкенов Разай жолдас. Ал бастай бер, жолдас Швкенов,— дед! уэкгл. Швкенов топты аясы улкен коныр кез1мен байсалды шолып, езже журт назарын аударып алды да: — Арыз иелершен, ягни Мойылды шаруаларынан kim бар? KiMi сейлейдГ? Солтан туйедей денесiн ыргай турегеп: — HeTin... нетсе... мен...— дед1 де шауып келе жатып «арга ирелген атша лыксып токтай кап стол басындагы- ларга жакын турегеп турган Айтанга: — Эй, Адылдын баласы,— деп жуан даусымен,— сен нет1п... сен нет... бэрш нет,— дедк К,аптап к ел т отырган мына Танкелер вткен жылы б!здщ шауып, жиып койган Hie6iMi3Ai HeTin... ж1пттер!м1зд1 урып жыгып, тасып алып кеткенж нет... Неге нетш турсын... нет... свйле! Айтан 6ipfleH ута сейледь — Анау ecix жакта турган exi милиционердщ exeyi де

аудандык \"милиция бел1мшде ктейтш Тэцкелер. Швкено жолдаска сурагым бар. О здер бул екеуш де шакыртып п едщгздер? — Жок. — Ендеше неге кеп тургандарын тусшеЫздер ме? Никс лай кезшде Садырбай болвгстыц атамекен жерлерш беруг кене коймаганы ушш кырык уйл1 Мамыттыц кырык ж к т Эбайд|'лда аксакалды коса-моса кегендетердеп кара кушшн 6ip TypiH керсетпек болып келш турганы олардыц... — Жогалт кездерщдк екеущ де Ka3ip! Эйтпесе бастык тарыца «шапшац шабарман» ж 1берш, курттырам дер1цд1!— дед1 уэмл. Ана екеук — Bi3... 6i3... Жай!— деп артымен шегшш, врт iiuiHeij шыккан мысыктай зытып берди Отырган журт езара кубйрлесш: — Эдщдщ мына шшмиген окыганы бэлекет екен. — Иэ... Солай екен. Шу дегеннен жанды жерден i жарып тусет1н жолбарыс тэр1зд1сш кердщ бе? — Тэцкелердщ жалынын жацагысыныц ез1мен-ак сытып тастаган шыгар? Айтан свйлеп тур. «Эп»— дегенде 6ipece сурланып, 6ipece кызарып, т гын кайта-кайта кенепштеп уяц тур едк 1ле-1 кызынып, ашына сейледк Шонты бидш берген конысы Жасыбай кел жагасындагы Жамбакы казыналык болганнан кейш б1здщ юрме аталары- мыз таудыц шыгыс тумсыгындагы Мойылды булакка коныс аударыпты. Ол 1907 жыл. Тэцкелердщ 6ipeyi: — Тумай жатып калай бшгенсщ? — Бшем. Улкендер бшедь Мен сол жылы, жаца . тауда, жылы уй салынып б!тпей жатканда, шошала ншнде туыппын. 0TipiK деуил болса, кане айта койсын! Дауыстар: — Рас... Рас... — Рас болганда кандай! — Сол жылы шошала 1шшде туганы рас. Yuj кыздан кейш улды болган Эдыде ее калды ма. Kapi эке-шешесшщ куанганын кореец сондагы? Узки! эм1рл1 унмен журтты тэртшке шакырды. Айтан кайта сейледк — Сол 1907 жылдан бастап Мойылды булактыц екг naeriH орман-тогай мекемесГнен жылда сатып алып, Мо­ йылды булак шаруалары швб1н шапкан. Ал жер мемлекет-

Мк болралы сол exi паект1 Мойылды булак шаруалары 1емденген. 0ткен жер белгсшде жан басына жер елшен1п 5ершгенде кедей ауыл, кеп жан Мойылды шаруаларына >ер!лген! Рас па? — Рас! — Рас! — Ал былтыр,— дед1 Айтан, бетш Тэдкелерге тура '>урып,— сол Мойылдыныц карапаек, сарыпаек деген eKi иаепнен Мойылды шаруаларынын шауып жиган он бес шошак шебш Тэдкелер Мойылды шаруаларын урып-жы- гып тасып алып кеткен. К,ара сакал, ш алгы м урт, пуш пак 6opiKTi Т эд келе рдщ ед белдшершщ 6ipi: — Шеп — малдьщ ырызыгы. Малымыздын басы бар- шылык болгансын алдык та. Эдглдж сол емес пе? Мойыл- дыныц кедейлер1болмаса шеп жеген адамды кергем1з жок. Хи-хи... хи,— деп келеке етш кулдь Солтекед шыдамады буган: — Сен, Танке, ейтш, нетш 6i3fli нетпе! Аш кезщдь — Россияда уш жуз жыл патшалык курган Роман тукымыньщ тагын талкан еткен Октябрь революциясы бар- лык буржуазиянын бар байлыгын, жер-суын тугел конфес- келеп мемлекет пайдасына, халык меннипне алганын eeri- сед1з де сананыз эл1 баягы каншыл каскырды уялаткан кара кушшен кайтпаган екен?! Отыз жыл болыс болтан Садырбай туысынызга алдымен, одансын аздерге де кон- феске .кезеп алые емес болар. Кедес yxiMeTi езшдж едбек- шш адамдарды, букш букараны курметтейдк Теддж, бакыт, устемдж, жер-су енд1 солардыю екенш он жылдан 6epi квзжщ орнында кез емес тем1реткенщ орны бар адамдай ci3болмасадыз, баска журт, буксп халык тугел бшедк Кедес уюметже байлардыц мыддаган малынан ap6ip едбекш! шаруаныд жаны ардакты! Жер де, ауа да, су да енд1байлар- дыд MeHmiri емес, х а л ы к тт болмак. TyciHiKTi ме? Топ шшен: — Ап-р... мына бала... езь.. Теред екен гой... бглпр екен гой. — Из, Тэдкелердщ аузын аштырар емес кой... — Айналайын кедес умметд к1мд1 окытатынын бшеда... —деп ныкталсып койды. Шоктаса отырган уш-терт кодыр бержтшерг — Тем1ртай болса мына жас ж 1гггйд сезж де, езж де кырги боп тиш, торгайдай win тусер еда. — Из, Тем1ртай ма? Ол болса эрине...

— Онын 6ел\\, бедел1 дегенд1 сурама? Бук1п уездщ сауда-саттыгын билеп турган нэн бастык сол емес пе! Коянды жэрменкесшде кудфе-ri кандай журда... — Жэрмедке бастыгы болсан сенщ де эшрщ сондай i журер... — Мунда негып келмед1 екен? — Есту1м, вз тукымдарынын Мойылды ауылына icTe- ген былтыргы зорлыгын, керсеткен корлыгын иггж, эперба- кан, сойыл-шокпаршыл сокырлык деп катты ренжттк — Расы солай Foft. — Солай болгансын ел бетже карауга уялган гой... — Ж ок, олай емес болар... ic шыгара алмайтын болган­ сын бой керсетюсГ келмеген гой. Абырой алмайтын жумыс- тан аулак болганды жен керген болар. — Солай екен онда... Элп эз1рде uicuji.M жасап каулы алуга кенес белм есте онаша кеткен Шэкенов пен уэюл кайыра корага шыкты. Шэкенов жер соты шецлмш окып тур. ...Ш|‘дерт1 болысынын жер icrepi жежндеп комиссия- нын каулысы: 1. Мойылды булактагы карапаек пен сарыпаек Мойыл- дыдагы шаруалардым. 2. Будан былай Тэцке тукымы ол жердщ шебше кол сугатын болмасын. 3. 9ткен жылы Мойылды шаруаларыньщ шауып жиып койган он бес шошак, ягни отыз алты кел к me6i акылы ктер деп танылсын. Сол жолы Танкелердщ Мойылды Kici- лерш урып-сокканы, жаралаганы кылмыс деп танылсын. Осы ем жуйе ic Баян-аула аудандык сотына жолдансын. Болыстъщ жер жумыстары жешндегi комиссия бастыгы Р. Швкенов. Уездж уэкш Айтанга ризалык бйцнрдь — Жарайсын, ж1гтм! Арызыннын дурыстыгын дэлел- деп шыктьщ. Bi3fli боска эурелемепсщ. б зщ тйгп... дэлеД- ш1п, тапкыр, шешен екенсщ Foft! — Менде кандай шешендж болсын, агай. Мен емес, шындык кой эд!лдж тшеп сейлеп берген...' Айтан жегрс сез1м1мен далага шыгып. самалга TeciH желш п, TepiH KenTipin тур ед;, ту сыртынан кеп: — Айтан!.. HeTin... 6epi карашы нетт, мандайыкнан нетейш...— деп Солтан aFacbi дэу кушагына алып, каскай- 34

ып турып мандайы нан с уйдь Кезшен жас та шырып еткен... Онымен жумысы жок.— Айналдым, Айтаным! Ай- алдым!— дей бердк V Болатком Kewceci биыл кузден бастап бул тешректег! «ыстактардан enceci биж, терт кубыласы тугел терезел1 а г а т шатырлы коныр Kipniui уйге орнаган. Терт белменщ oipi бастыктын кабинет!. Оныц Kipe 6epic белмесжде орын- басары, хатшы, инспекторлар отырады... Бастыктын зипрш куткен шабарман да осы белмеде тумсык жылытады. К,ал- >ан ек1 белменщ 6ipi Сулейменнщ пэтер уЙ1, eKimuici — Болаткомнын Сулейменнен баска кызметкерлер! жерп- лжт1 адамдар. Бэржщ коныстары осы тау тешрегжде. Айтан, ез уш бул арадан 15 километрдей жердеп Мойыл- дыда болгансын, кенсеге урымтал Шанмандары апасыиын уйжен келш кызмет етедк Кеше кызмет аягында Сулеймен бастык: — Ертен жондагы елге журем1з. Сен ертерек кел!— дегенсш Айтан танертенп шайын шам жарырымен imin, кенсеге тарткан. Танертенг! ащы аяз сорган бетж алаканымен ыскылап *i6epin, аттан тускен кужмен Сулейменге ырдк бзшен баска ешюм жок екен. — Кешжкен жокпын ба, aFa? «Ара» жаксы сез. «Агалыкка жетмзсж балам тэжр сеж де» деп улкендер жастарга айтып отыратынын Сулеймен жас куншде талай ест1ген. Карт шахтер бола бастаган жылдарында кейжплерге e3i де соны айткан да uibiFap. Ал каз1р ше? Совет ужмет! орнагалы ен KyflipeTTi, ен жылы, ен курметт! атау — «жолдас». Сулеймен осыны унатады. Кек- гемде алгашкы кездесш сэлемдескеншде «Ара» деп айт- канын ете жылы кабалдаганы кайда? Из... ол ез алдына oip мэре... Онда Айтан окудан келген шэюрт, «шэмрттщ ел баскарушыны «aFa» деу1 — сондагы отырган журт шти- патында ел агасы урымындагы курмет»— деп жылы кабыл- даганы шыгар Сулейменнщ. Ka3ip ше? — «AFa» дёуд1 умыт! «Жолдас» де. Айтанньщ таныркай анырып турранын Kepin, Сулеймен: —Мен большевикшн, сен комсомолсын. Жолдаспыз... тусждщ бе?! — Большевйктер комсомолга ага, комсомолдар боль- шевиктерге iHi емес пе! Сулеймен ага, э?! 35

— Ей, сен, е зщ 6ip сайтан алтыр... Солай екеш солай... Бола турса да... Кенес уыметш ц адамдары 6ipiH-6ipi «ж ол­ дас» деп атауы керек. Ленин жолдас солай деп кеткен. Айттым 6iTTi, ecibwe болсын, жолдас Эдилов. Айтан ундемедь Журттын «Сулейменнщ мщез1 кейде — аяздан жарылган жалтыр муздай шатыр-шутыр ете кала- ды. Сактан!» дегенше Айтан мэн бермей келген. Оныц карауында кызмет еткенше сепз ай боп кдлды. Ондай жайсыз мшез керсеткен жок. Ол осы 6ip сапарына Айтанды е р т т шыкпагы баска ешмм жоктыктан емес, Айтан осы жешне ой ж у п р тт е з 1мен нитей сейлестк —«Жакпай калудан сактан, Айтан». —«Сэл нэрседен килт ете тусетжш умытпа бастыгьщ- нын?» —«Жокты айтпашы! Меш сонша бала керемгсщ. Ceri3 айдан 6epi бастыгымньщ мшез-кулкын, ic-эрекет кимылын Kepin сезбегенде шошка багыппын ба? Бул сагтарда бурын- гымыздан да жаксы TyciniceTiH болам ы з» деп ойлады Айтан. Шынында да солай боп шыкты ма. Жок, олай боп шыкпады. Журт алдында Айтан 63i гана уятты болтан жок. Сулейменнщ эд1лд1г1не шубэ тугызып алды. Сонда... ка-чай болтан efli сол e3i? Сол жылы 6ipim ni рет утыс карызы шыгарылган. Ш1- дерт1 болысына бел1нген утыс карызын eni жет1н1н imiiwe таратып б тр у г е Сулеймен 63i бас болып тотыз ауыл кенес- ке тотыз адам ж1беруд! лайыктатан. 0 3 i eKiHuii ауылкенес- ке, Айтанды epTin журтел1 отыр. — Мен тарататын утыс карызды алып кел!— дед1 хат- шыга. Ол 6ip буда е т т алып кеп устел уст1не, Сулейменнщ алдына койды. Онын колхат сурауга батылы жетпей кипак- тап турганын сезген Сулеймен колхат жаздырды да, ©3i алганын растап «Жамантыков» деп кол койды. Мже енд1 уш салт атты Найзатас бауырындаты болат- ком кецсес1нен солтуст1кке беттеп ж у р т келедн Шорабай бектер!ндег1 жалгыз уй — Копей. Сонда жет1п конуды уй- тарган Сулеймен акжал куренмен ок бойы алда. Шабарман мен Айтан катар ж у р т барады. Екеутде де ун жок. Шабар­ ман не ойлап келед1? Ал Айтан «осы сапарга Сулеймен болыстын 03i неге шыкты? Мына ак кар, сэры аязда мунша алыска, ауыр журшке жасы егде тартканына карамастан бу Heci?»— дейд1 iuiiHeH. Keuieri бас косуларын еске Tycipin келедн Сонда осы утыс карызын тарату жайы. энпме болтан. Тотыз ауыл кенеске утыс карызы сомасы мелшерлендь Кай ауылкен- еске к1м баруын Сулеймен 03i уйтарды. Болыстык косшы 36

иен батырактар уйымы бастыктарын, кооператив бастыгыи ia ж1беруге байлам жасалынды. Ал Сулеймен 'болыстыц ззi «2-ауылга ез1м барам, касыма Эдиювты алам» дедь )Разай: «Сулеке, кыс болса катты, Жондагы ел алые, взннз барып кайтеаз! Екшшшщ ауыл кенес! Ибат ез1-ак орындап береди Белди беделдг, ж т кимылдайтын ыспар адам. Бо- паткомнан Айтанды косып ж1берсек жетш жатыр емес пе?» — Айттым! Болды! Жамантыков exi айтпайды,— дед1 Сулеймен.— Мен ертен журем. Эдшов сен ертерек кел кен- сеге. Баскаларын каз1р, хатшыдан ауыл кенестерше белш- ген утыс карыздарын алып, 6yriH журш кетщдер! • Булар шыруга айналганда Сулеймен токтатып алып: — Сендер ондай «быксык.» ойдан тиылындар. «К,ыс. алые жер. 03int3 бармай-ак койсаныз кайтед1?» дегендерщ ; былшыл! Партия меш «Кенседе отыр. УЙ!нде жат, жанын- ды кут» деп ж!берген жок. 1с аткар, ел баскар! Партия мен уюметтщ тапсырганын орында!— деп ж1берген. Ал сендер, жанагы «аяныштарынды» ест1ртпе маган. Булар ундей алмады. BipaK, эркайсысы эр килы ойлады. Б1реулерк «Нагыз больш евик. Расында да партия: «Кецседе отыр, уйде жат, жаныцды кут!» деп ж!берш пе? Ел баскар, ic ааткар дед1 Foft. ! EKitiuii б1реулер1: ; «Бэрш 6ip 03in ште деген жок шыгар. Баскар, icTeTTip деген шыгар. Неге сейтпейд1? Б1зге сенбей ме бул бастык?.. I ■ YuiiHiiii 6ipeyi: «Ак кар, сэры аязда алые жургске жарамайсыз дегенге намыстанганы шыгар... Ж ер астынын кара тасын карша буркыраткан шахтерл1п бар емес пе! «Ак кар, сэры аязын- ды» тындагысы келмегеш болар... Т epTiumi 6ipeyi: «Кешеп шахтерл1пмд1 умытпас ушш»— деп босагасы- на ш п койг-ан эне 6ip тылтиган ecxi кем1р тонын киш шыкса аяз екен TiciH-TiciHe типзбес едь K,a3ip — болыс. Астында Айдаболдыд атагын айга кетерген Акмандай акжал курен жуйр1к. Устшде жада тон, тулю тымак... Кдрагайдай кара етж. Эрине, аязынды да, ак карынды да тыцдап не кылсын!.. Жондагы ел тупл одан да аргы елге де бара алады... Bocimui 6ipeyi: «Сен мундай бисауат сезд1 кой! Жылы ки1м кисе табан акы, маддай тершщ табысына алып киш жур. Талай бастык болган будай бурын да. Ал Сулеймен перштеден таза да, адал бастык... Нагыз большевик. Ибат ауылнай булардан баскаша ойлауда:

ишнде Тэштен баскасы eMipi кала жакка беттеп ауылынан алты шакырым узап шьтып па екен? Азгана малый бапяп, тутж тутетш TipiuLm еткен жандар. Бар «енерлер1»— аншылык. Далаяын каскыр, тулм, коян, суыр, карсак, сасык кузеж, борсыры кысы-жазы булардыкь Соларыныц TepiciH жинаушылар e3i 1здеп сатып алмаеа булар калага апармайды. Соган уэк1пдер1 де, базаршылары да осы Тэш. Ал булар Тэшке пайгамбарга сенген сахабаларша сене- fli. Тэш булардын кара тиынына киянат жасаган емес. К,а- 3ip юмде акша бары, жмде жоры, юмде кандай ан repici бары 6ap-6apici Тэштщ кек1репнде жазулы хаттай сайрап тур. Болыстыц осында кеп тускенж керген 6ip-exi житг осында екен. Тэш сол екеуж уйдьуйге жумсап лйбердк — Уй иелер1 тез жетсж. Улкен басымен болыстын ез1 келш отыр. «Утыс карызын» таратады екен. Акшаларын ала келсш. Акшасы жоктары ан терьперж экелсж. Акшала- Алдымен келген exi-yui шаруа акшасы барлар екен. Он- он бес сомнаи утыс карызын алды. Тэш бунын ушеуж де «шздер мына теменг1 уйге отыра турыныздар. Керек боп каласыздар!» деп томенп белмесже отыргызып койды. Бу- лардан кейж каскыр, тулк1, карсак TepiciH кетергендер келш xipfli. Тэш буларды теменг-i уйге отыргызып койган «акшалы» ушеуге апарып «келгспрт» акшаландырып алып, жогарры белмеге ю р п зт, утыс карызын алгыздырып жатыр едь Есжтен: — Болыс карагым, кайда!— деп успндеп eciKKe сок- тыккамдагы тонындай даусы да кангырлаган жасамыс Kici жет1-сег!з жасар кара домалак немересж бшепнен устап, жетелей xipai. Сол жак бшегшщ устже аса салFan арлан каскырдын сур Tepici жерге шубатылады. Ce3i де, жургс- турысы да бурынгы келген улкендерден мулде баска. — Осы кыстын алгашкы кар жауран KyHi соккан кас- кырымнын Tepici, болысеке... Берд1м осынымды умметке. Карыз емес. Б1ржола берд1м. Сулекен кежлже дж алып калды. — Оммет Tepi-терсек жиып журген кайыршы емес, аксакал! — Болыс-еке, мен! 6ip косе шал деп отырсын-ау. Мен «Эбет катын» атанган жес1р айелмж. Мынау жалгыз не- мерем. Экеа еткен жылы кайтыс боп кеткен. К,ыстын 6eTi кайтысымен, Белдейге апарып, элг1 Baxim етжшжщ окыган кызы Шарбаи айналайыннан сабак алдырайын деп журмж. Неменеге кулесж, Сиыр Шалж!— деп босага жактагы мырс 40

ете тускен шокша сакалды тиып тастады да,— Эйелсше- MiciH? «Эйел» деп, «катындар» деп кем1тес1ндер ме ani? Кдтын каскыр сокпай ма екен! Сокпасам мынау не? К,ыз бала — бала окыта алмай ма екен? Шарбанжан калай окытып жатыр! Акбеттау кыздарыньщ аспандагы айы боп кеше Мелике жаркыраса, 6yriH Шолпан жулдыз Шар­ банжан емей KiM? Эбет ананын «Шарбанжан» деген уж Айтаннын журек тубше нелер 6ip ыстык тамшылар боп тамып тусш жаткан- дай. Тагы, тары сол eciMfli мына Kici айта берсе екен дегендей. 0ткен жазда каршадай Мерекегул «Шарбан агалап» ынтыктырган efli Айтанды. Бугж мына Kici тары сол «Шар- банды»... Кудай-ау, кандай екен сол Шарбан? К,ашан керер екем мен оны?» деп отыр Айтан ишнен. Тэш: — Эбет ала, утыс карызын алуыцызга акша керек. Мен берейш. «Кдскырынызды» мунда алып шыгыныз! — Солай ма, Тэш карагым! — Неше сомрэ аласыз, бес пе, он ба? — Каскырым Tepici канша болса, соншага алам. Аста- пыралла, алам емес-ау ук1метке берем. Твменг1 уйден кагаз акшалар алып Сулекене кайыра — Мжекей, болыс еке! — Ci3он сомныц утыс карызын алсаныз болады,— деп Сулеймен он сомын алды да, баска акшасын Эбеттщ езше кайырып бердо Айтан бул Kicire он сомдык утыс карызын усынып едо Эбет: — Болыстын вз колынан алам! — Bnpi6ip емес пе? Алыныз!— дед1 Сулеймен. — Болысж'ан, вз колыннан! Мына кара домалак неме- рвмшн колына бершП.. Тэбэрж болсын!.. 0cin, ж ш т болган- да езщ1здей болшевой болар ма екен?! — Ci3 кетпежз. Дастаркандас больщыз!— дед! Сулей- — К,онакпен конак болуым келкиес. — Жок олай демешз. Отырыцыз. Журт 6ipineH сон 6ipi келш, утыс карызын алып 6irri. Эбет катын тары б!рдемелер айтса екен дегендей Сулеймен oFaH назар аударып: — Сейтш... Ыздер... — Болысекесьау, б1зде не энпме болсын. Жонда жат- кан ацбыз... 03iMi3 адамныц аны тэр1зд1болгансын даланын

ацына ешшз... Шздщ бул ауылды Шортан тукымы «К,у- диярлар» депзуда к е п а н т , «Таздар ауылы» этап корлаган. Айналайын, мынаТэшжан «Eeeci аздар ауылы» деп жанар- тып жур... — К,ызык екен... «Таздар» сонша кеп пе бул ауылда? — Кеп, болысеке,. кеп! Жанагы келгендердщ кудай бшеда, деп айтайын, таз eMeci жок... Мына Тэш караплмньщ 03i де таз... Т аз еместер1 тек кана Совет уммеп келген сон тугандар. Miне, караныз, нанбасаныз... мже...— деп жас немересшщ басынан такиясын сыпырып алып, кара буйра шашын керсетт1 Эбет.— BipaK, не керек, болысеке, 6ip жылы жаздай жанбыр жаумай, эуе кайнап, жер ку й т жат- ты. Сонда тасаттык 6epin жанбыр Алеуте кырык 6ip таздын атын косып дута оку керек болганда кыркыншы таз Зейнелгарап болды да, кырык 6ipiHiiii таз табылмады... Сейтш... алладан жанбыр тшей алмадык... — Кызык екен? Оны шыгарып журген мм? — МэшИур! — Иэ, сол жарыктык. — Ол уакига былай болтан еда, Сулеке!— деп Тэш энпмелеп бердк— Будан он екьон уш жыл бурын шама- сында жанагы Эбет шешей айтканындай ала жаздай 6ip тамшы жанбыр жаумады. Эуе кайнап, жер куйт, шеп курап, мал арып, сауын малдьщ cyTi кемш... журт катты састы. Сонда осы Кудиярлар МэшИур Жусшке барып: «Машеке, тасаттык беруге байладык- Он шакты кой, боз- каска эз1рледш. Дуга окып, тшек т1леп бернрз. Сейтш, аллага жалбарынсак, жанбырлы бултын ж1берер. Жарыл- кар!»— делтк Мэшекен сылк-сылк кулд! — дед1 Тэш,— мыскыл кулю екенш сезш отырмын. BipaK сыр бермед1м. — Би мен болыска, патшанын чиновниктерше беретш параларынды енд1 кудайга бермек болган екенандер! Кудайдын енепп тар. Би мен болыстын енешшдей туйеш тупмен жутатын кен жуткыншак жок кудайда! — Астапыр-алла!? :. i — Астапыр-алла!? — Апырай, мына жарыктык не дейди.. — Мунысы нес! Машекеннщ!? birqyyK .пинвг — Машекеи-ау, 6i3fliH Тулю молда, «Уа, халайык тас­ аттык 6epin, бозкаскалар шалмасац, дура окып тэдарге жал- барынбасан жанбыр жок. TampiM булт ж 1бермей отыр»,— деда емес пе? . !<1'л <.auli Машекен: — О, ку Тулю — деп тагы да сылк-сылк кулд1 де>— Молда б1ткен тулюден. де айлалы. Ал тулю молдадан да 42

айлалы. Аты тулы, esi молда «Тулы молда» он койыннын I тамагын оргызып... дуга окып, кекке колын жайып, аузын кисандатып, ернш жыбырлатып... Жанбыр т!лейд1? Етке тояды? Он койдын Tepi-TepceriH алады. Тшмд1 алсандар, шыгындалмай жай-жайына отырындар. «Он кой берсен жанбыр берем» деп саудаласкан кудай бар ма?.. Ендеше, I Kerrepinai кыс, Кудиярлар! — Астапыр... Астайыр... I — Шепт1 кел басына жиырма жерден жерошак казып, i отын-тезек уйш те койдык. Т ан бш не бумл Кудияр боп... [ К,азан-ошагымызды, боз касканы шалатын койларымызды : алып барамыз. I — Иэ, сейтуге бел байладык, Машеке! — Машекен журсш. — Иэ, Машеке, журщ1з! 0зщ 1здщ «кет эрЬ> кермейтш | «кудиярларынызбыз» гой. Сейт1шз, журщ^з! — Иэ, С1з окымаган дуга тшект! кудай-тагала кабылдай да коймас. Сураймыз, журщ1з! — Жарайды, кудайшыл Кудиярлар! Тасаттыгьща ба­ рам. Эфак мен окитын тасаттык дугасына кырык 6ip таз- дыц атын косып окуым керек. Кырык 6ip дугага кырык 6ip таздын аты керек. Жэне ол таздар букш елден емес, осы 6ip гана Кудиярлар ездерщнен табылсын. Кырык 6ip таз- дарын бар ма? — Санаган жок едж. — Таз жетки1жт1 гой бйздщ ауылда. -г Кырык 6ip тупл онан да кеп... — Кане, 6epi кел1ндер!— деп Машекен алдына жиып алды да,— кане, кайсын тазсыц. Аттарычды айт! Ешкайсы мен тазбын дей коймайды. EepiKTepiH баса KHin тукырына томен карайды. — Тэш, 6epi кел! Мэ, кагаз-карындаш! Аттарын жазып отыр таздардын. Кырык 6ipiH б1рдей жадыма сактай алмас- пын дугага аттарын косарда. Мэ, жаз! Тэшт1 Машекен ез касына отыргызады. — Ал, жаз! Кайсын тазсын. Аттарынды айт, кудайшыл Кудияр таздар!— дейд1 Машекен сылк-сылк кул!п рахат- танып. Журтта ун жок. BapiHiH K03i Тэште. Булардын сонгы 5—6жылдан 6epi ездершше «текечнп» де, «кесем!» де Тэш. «Ол не дер екен! — BipiHuii мына, м ен— Тэш таз...— деп жазды да, екшнп анау терк карап, ест1мегенс1п отырган мен1н кур- дасым Мэу] таз. Анау тетю екеу Сиыр Шэл1к пен Имам Мэл1к таз,— деп 3pi айтып, 3pi жазып отыр. Ж аца кылта- нактаган мурты бар узын мурын сурша ж1г1т «мен Курман

тазбын», мынау, ей, сен несш бурасын, бул К,асым таз, анау DiiiiM таз... Осылай да осылай таздар аталып, Тэш колындагы тарак кагаздын oipiumi 6eTi жиырма терт тазбен 6iweH екен, сол кезде. Еюнцп 6erri басталарда ана жактан екамдей басып басына жаулыгыньщ сыртынан коныр тымак, киген, еркек дауысты, дембелш е эйел келш: — Машеке, мен Обет катынмын, ез1м таз eMecniH. Куйеу балам Дуйсенбек, Жаксыбайдьщ каласын шыра Кдраеткелге кеткен. Уйде жок болса да жазуга атауга болса таздын 6ipi сол. — Болады. Ж азып кой, Тэш! Аты KiM дедщ... Дуйсен­ бек дедщ бе? Жаз! — Балам Бейсенжан да таз, ол Эбд1р байдьщ ушнде жалшы. К,ой багады... Эбд1рде мыц кой бар! — Обет апа, бос сезд1 коя турьщыз! Машекеде «бай», «койокерек емес, таздар керек... — Е, оны айттым той... ез1м бшетш таздарды айттым... Таздар Ti3iMi отыз ушке жет!п калды... Ауылдын бас кетерер улкендер! де, жас азаматтары да кысыла бастады... — Тары к1м таз едд, осы... — Апырай, кырык 6ipre толтыра алмаганымыз киын болды рой. Тасаттык бер1пмейт1н, Машекен дуга окымай- тын болды гой eHfli. — Ж ас балалар ше?.. Солардын да тазы бар емес пе efli, — Жуг1р1ндер, алып кел1ндер! — Атгарын 6Lnin келсе де болмай ма? — Болады. Терт жас бала таз екен... аттарын жаздырды: Асай, Хусай, Талтак, Тарпак... Сонда да толмай жатыр. Обет: — Несш жасырамыз, молдамыздыц ез1 де таз. Тулк1 молданы айтып отырмын. Ку Tuifli Тэш: — Олай болса молдаекенд! eKi таз етсек кайтед1.— Ж урт кул1п жатыр! — Несше кулес1ндер: «Тулк1 таз» деп 6ip, «молда таз» деп ею жазып койсак! Манадан ойлы унс!з отырган Тэшт1н rnemeci: — К,иналдыццар-ау?! Айтылмаран 6ip рана таз калды. Айттырып отырран жер1 аруакты болгансын «таз» деген аты шыкпасын деуш1 ем. К,удай жолына... Машекен атын сурап отыргансын айтпасыма болмас. Менщ ез1мшн сут кенжем... Кайтейш... ылажсыздан айткалы отырмын... Зейнелгарап

жаным да «желке таз»,— деп ауыр курсжгенде, ак жаулы- гынын омырауы жел кайыктын дауыл урган желкеншдей кетерипп басылып, кетерЫп басылады. • — Сонда бул нешишп таз,— дед1 МэшИур Тэшке. — К,ыркыншы. — Ендо б1зде, бул ауылда таз жок. Машеке! Баска жактан 6ip тазды атай салсак кайтед!? — Болмайды!— дед! МэшИур.— К,ырык 6ipiHiui таз- дарын жок екен, тасаттык дегенд!, бозкаска шалу дегенд!, дуга окытып жадбыр тьпеу дегенд! койындар! Сау болын- дар, мен KerriM, надандар!— деп сылк-сылк кул!п: Кыркыишы таздьщ аты Зейнелгарап, Кырык 6ipiHUii табылмай KeTinTi тарап. Кудайдан жанбыр сатып алмак батан, Надандык, кашан курыр ку занталак,- деп журш кетед1. Бул окиганы Сулеймен болыс бастан-аяк ыждабатты тындады да: МэшИур Ж усштщ тасаттык берг!збеске эдей! ктеген ici екешне риза болды. «Акылды адам екен!» деп ойлады. МэшИурд! Keprici келд1. Бурынгы межелеу! бойынша 6yriH белдейдег! Сагызбайра жет1п, сонда тунеп, ертен К,арашокыда болмак едк Жол айрыгына келгенде: — МэшЬурге барамыз! Калымшокыра тарт!— дед! шабарманына. Ащы озен!нен ©Tin К,алымшокыдагы МэшИур кыстауы- на бетгеп кет!п барады. Айтан ujiMipKeHin, ыдгайсыздана бастады. «Екшпп ауылга, Ибат ойлагандай, бул Kiciiiin 03i шыгуы «утыс карызын» тарату yiuin Fana емес, МэшИур Жусш-п «текСеру», камату болар ма? Ол Kici халык даналырмныц акыны да галымы екен!н Сулекен баралай бшмейтш шыгар? 0лг1 Кудиярлар: эсГресе Эбет катын мен Тэш Машекенн!н «тасаттык беру уппн кырык 6ip таздьщ атын дугара косу керек» дегендерш бекер айтты-ау? К,алай болды?» Айтан штей осылай кобалжып келе жат- канда, Сулеймен шабарманына: — МэшИур кыстауы алые па? — Жакын, Сулеке! Анау кэр!нген К,алымшокы. Соныц бауырындагы жалгыз тут1н шыгып жаткан жалрыз уй. Сулеймен к1лт токтап, атыньщ басын Kepi бурып, кейin кайтты, шабарман мен Айтан ац-тац. Сойтш Белдейдег! Сагызбай кыстауына карай, кешм аязда суыт жур1п бара жатты ушеу!.

VI Сагызбайдын улкен калаларда окып журген шэюрттей биязы М1нез1, майда сездер! Сулейменд! б1рден 1лтипатты — Осы елде сен туралы эрюмнеы эртурл1 естимш. К,ане, шынынды езщ айтшы!— деда Сулеймен оган. Сагызбай !рюлмедк — С1здердщ алдынызда «жалган сез, жанга кас»— деп, тамагын майда кырынып, eMip жайын шерттк Садырбаймен терт атадан коеылатын бул да Шортан эулет1 дегеш болмаса, бунын экесшщ акесл Шугай да ез экеа Сулеймен де дэулетдаз бопты. Садырбай шонжар буларга «Сендер «Шортанбыз» деуци болмандар. Бабам аруагына мш келт1реандер!»— деп корлайды екен. Соган намыстанып кедей Сулеймен осы Сагызбайын Баян кала- сында ек1 жыл орысша окытыпты. Сагызбай eTi Tipi, enTi азамат. Революция алдындагы жылдарда аздаган кара-куралы, бес канат yiini, балалы- шагалы бола бастапты. 1919 жыл Баянауылга Совет yKiMeTi орнаганда осы ЦПдерН болревкомнын председател1 ет1шп сайланып, 6ip жылдай кызмет icTenri. Кейнпректе кооператив^н председателе одан сон ecenujici болган... — Садырбайдын «Сен Шортанмын деудп болма» деп корлауына намыстанып, экемнщ экесшен калган шымкепе- Hi тастап, ездер1ч13 кецсе eTin отырган Найзатастагы терт белмелi уйд! уш жыл азаптанып салдырган ед1м... — Сейтш салдырткан мекешщп неге тастап Kerin, мунда б1реудщ уйшде кыстап отырсын? Элде, Болатком ол уйд1 зорлык кып кенсе eTTi ме? — Жок, Сулеке! Совет еюметшде зорлык болмак емес. Айттым гой жана, мен ез1м де ревком бастыпл болгам,— дед!. Ею себеп айтты. Сонын 6ipiHUiici — сонау Найзатастагы кыстаудан алыстагы жайлауга он-он бес рет кеипп-конып, кузде кайтып барып журу киын тидк Жалшы устамаймын. Тау бауырында Саркияк деген жерде туратын жездем бар. Аты Эж1бай... Гармонь тартканнан баскага кыры жок болганымен сол келш аздап жэрдемдесе- де Он ею жасар жиешм Мерекегул осында жатып, Сары- адырдагы мектепте улыммен 6ipre сабак окиды... Сагызбай «Мереке» деген кезде Айтан кулаил елен ете калды. «Жаздыкунп Мерекесул ме? Баска ма?» Сулеймен совет кызметкерлершщ естшж дагдысын icTen, жанагы ею баланы шайдастарканга шакыртты. 46

Сагызбайдын нагыз езшдей дене-ni болгалы турган он eki — он уш жасар алпамса денел1 ул бала уян жузбен есжтен 6ip аттап кержд1 де, шепнш кетть Оньщ ар жагы- нан кара кат кезщнщ жанары жалын аткан жалбыр шаш, денгелек бет коныркай кыз: — О Heci ей? Жур! Kipeftik! Ж ур деймш)— деп колынан устап, Lnrepi басып efli, анау шепне бердк.. Шепне бердк.. Сарызбай: — Кел, айналайын! Кел, Мерекежан!— деген кезЬе белменщ орта шенше жакындаган Мерекегул дастаркан- нын он жак шетж ала отырран Айтанды Kepin, баска ешмммен, ештемемен жумысы жок: — Айтан ага!— деп ацкылдап кеп Айтаниыц сол жак иырына алаканын басты. Айтан кайтерш бишей, не дерш бишей, кызарандап калды. — 0 з балан — уян, жиенщ туйгын екен, Сагызбай,— дед1 Сулеймен.— Отыр, шай iui!— дедк Сарызбай енд1 екппш себебш айтты. Аталасымыз Садырбай бурын «Сен шортан тукымынанмын деуш! болма!»— деп корласа, енд1 осындары кейб1р шолак бел- сендшер «Сен, Шортан тукымынансын» деп, басыр жер1мде жаланаш табанымньщ астында шок тастап жанымды куйд^редь Олар сол тау тещрепндеп ур да жык С1лтег1штер, Сулеке! Содан сон... Miне, осы алые жонды мекендеп жаткан жайым бар. Сулекен укыпты тындады. BipaK ештеме демедк Нендей туйшге келгеш эз1рше мумкш езше де машм емес тэр1здк — Утыс карызын алуьщ керек, Сагызбай!— дедк — Аламын, Сулеке! — К,анша? — Лайыктацыз! — Жиырма сомFa! Булар ертеч Кдрашокыда болмак, оран кай кыстаулар урымтал? Сулеймен сол жайын бiлгiсi келгенеш, Сагызбай: — Жиыныныздын втыз1лу жеш К,арашокы, - Болдей. Болдейде бурынгы еикип, каз1р тэп-Tayip шаруалы Бакен бар. Жайлы уй. Улкендерге де кунара кешке сабак беретш Шарбан деген аяулы бойжеткен кыз баласы бар...— деген кезде, нагашысыныц пзесше шынтагын суйеп, алаканын иепне твееп отырран жалбыршаш Мерекегул: — Шакен aFa, ертеч окытпайды, уйшде болады,— дедь — Оны кайдан бшесщ? 47

Шарбан аганыц сабагында болып, ылги 6ipre кайткым келедь Шарбан aFa, жаксы гой. Эй, ага,— дед1 Сагызбайды «8й aFa» дейд1 екен. Сагызбай Айтанды жас кушнен быетш. Енд1 окып к елт, жкгг бола бастаган шагында Болаткомде кызмет гстей бастаган жылга жуык уакытындагы Айтанга кецш толымды екен. — Айтан,— дед1 Сагызбай.— Жана менщ мына жас карлыгаш жиешм: «Шарбан ага жаксы гой» дегешн еспдщ! Бул эл1 шашы жалбыраган сэби. Сэбилер e-ripix айтуды бьпмейдь Шарбан жаксы ержетш отырган бала.— Тамагмн сэл кырынып: «Айтан, айналайын, сол Шарбан саган лайык бала. Шэрбанга ше? Сен лайыктысьщ! Айтан ештеме демедь Б1рак iui дуниес! ысып, журен жш-жш лушп согады. Сол сэттен бастап «Шарбан?! Шэр- бан?!» деп кемрепнде куб1рлеген мазасыздык не? Жаксылап салынган жайлы тесекке жатысымен Суле- кен де, Айтанмен катар жаткан шабарман да уйыктап кетть Шабарманнын iui дем1 кызгылт мурныныи узын уцпрш бойлай сыртына шыкканша туншыгып кетердей болатынын Айтан кеше КепейдЫнде конып катар жаткандарында кимылсыз тындап, унс1з кулген. Бупн онымен ici де болган жок. Кдрангы уйд!н тебесше карал, шалкасынан жатыр. Сол карангы бшктен журт мактаган Шарбан корМс берер дей ме екен? Эйтеу1р, KipniK какпайды. Айдынга конгалы ушып келе жаткан жас аккуды Keprici келгендей куштар- лык бар сез1мшде. Сол акку — Шарбан деп б!л па бар. Тун ортасы ауды. Айтан ал1 ояу.— Муныц не эурешинк? Ойлап кара, езщ. Сен 6ip жыл академиялык демалыска келген студентсщ. Сентябрьде окуын басталады Семейде... Эуел1 «Сельхозынды» 6m pin, дипломынды алып, агроном боп... Содан сон ойламайсык ба махаббатынды да, уйлену- iHfli де, а, Айтан?!» «Сол жен болар, сейтелж те!»— дейд1 «Е, койшы api, сен,— дейд1 ол ойына еклшл ойы карсы шыгып. Оны уакытында кере жатармын... Эуел1 Шэрбанды 6ip керейш де. Ар жагын кейш... Ал мына жалбыр шаш, анкылдак Мерекегул еткен жазда Шарбан туралы, кандай тамаша сез1мдерш коныр- каздьщ кек кауырсын балапанындай уыз журепмен айта бердь Шын сондай Шарбан болса, онда, иэ, онда... Керсем-ау, таныссам-ау беу mipxiH, сол Шарбанмен!» Айтан ойлана калды. Бакен ётжип деген сезден 6ip елее есше TycTi. 1919 жылы Айтаннын yfti актын эскерлер1 журетш жол уст1болгандыктан таудын солтусткшдеп К,ы-

зылтаска барып кыстаган. Айтан ол жылы он уш жаста. Азык-тулж тапшы болатын. Апаларыныц балаларына epin, Бэкен етжшшщ ушне барып, кел!сше бидай туйетш. Ол уй- дщ жалбыраган шашына «шэшу!», «шэшу!» деп бидай ша- шатын. Ол манкайып ку л т, шашына турып калган бидайды саусагымен жиып ап ездерше карай шашатын. Доцгелек 6eTi Кызыл алмадай шырайланып, аялы кез1 танадай жал- тырап, кулгешнде он жак бетшде улкеншп нокаттай гана шункыр пайда болатын. Журттын Шэрбан! Шэрбан!— деп дэрштей 6epin жургендер1 рас сол Шэрбан болса, оган он жыл... Он жыл едэу1р жыл гой. Ержетуше де, бойжетуше де сез жок. BipaK... сонда Ka3ipri Шэрбан кешеп Эбет шешейдщ, 6yriHri Сагызбайдын айтканындай api ecTi, api толкын тербеп ержеткен аккудьщ балапанындай болганы рас па екен? Эппак кардай аксакалы омырауын жапкан кариялар:—«Эйелдщ Tyci емес, imi суду болсын!» дейтш едь Айтан тагы 6ip киялга кеттк Эттен—Эттец... Мерекегул тым xfac-ay. Ержеткенжде муны OMip cepiK еткен жнггтен бакытты ж т т болмас-ак. Кутсем бе екен осы Мерекегулдщ ержетуш? 0й, не деп кетпм мен осы?! Сейтш Айтан тушмен уйыктай алмай шыкты. BipaK децбекипмедк Денбекинсем Сулекенд' оятып ж1берермш дедк Шалкасынан жаткан куйж де езгертпедь Терезеден тан сэулеа бипндк Уй iuii жарык бола бастаганда туHi бойгы ойы мен арманын «yh!» деген дем1мен сыртка шы- гарды. KeKiperi едэуip жежлейдк Шай устжде Айтан Сулейменге: «AFa» тундеп бай- ламьщыз бойынша енд1 корим кыстауга Бэкен аулына бара- тын шыгармыз... Бул мандаты елдщ адамдарын сонда шакыртып жидырып алып таратармыз утыс карызын»,— flerici келш, кипактап отырганында, тмеуж 6eprip Сулей- — Ат ерттелд1 ме?— дед1 шабарманына. — Ерттелдк Шайдан бурын ерттеп койганмын, аты- цызды! — Ал, бала, журемгз! Белдейдеп Бэкен аулына бара- мыз... Бул тешректщ адамдарын сонда жидырып аламыз. Ауыл-ауылга барып журуге уакыт жок!— дед1 бастык.

Булар юргенде Шэрбан эйнекке жакын терп жактагь тесек устшде ютап окып отыр екен. Буларды тыстан ертт| eciKTi e3i ашып KipreH Бакен: — Ш экенжан!— деп экелж унмен дыбыс бердк Ecin ашылып, адамдар мргенш онсыз да сезген Шар-1 бан бойжеткен колындары ютабын Teceri устшдеп жастык-i да койды да, уйкысы канып оянып, тансамалга кершген ак маралдай эсем шимнмен орнынан турып, торге керпе тесед! де, тана коз1 мелд1рей карады., Tapi3i амандык куткендей. Сулекен жумысшылык, эю мш ш к мшез керсетпеди Улкен- дж-экелж мей!р1ммен: j — Сэламатсьщ ба, карагым!— деп амандасты. Бэкен Сулекекнщ к тм ш uieuiimiipicin, кабыргадагы шегелерге win жатканда Айтанныц eKi K03i Шэрбанда,: катып калган муз адамдай кыбырсыз, кимылсыз турып! калган еда. Шэрбан кезж тайкытып экетп. Bipin-6ipi 6ip керуге куштар болып журген ек1 жас тардыр сол 6ip кас-кагым кездесш калган коз жанарларынан махаббат тзжршщ унс1з типмен угыныскан болар ма?! Шэрбан журе- ri де шымыр ете тускеш Heci? Кермей жатып бу не? Олай болса Шэрбан кезш неге жалт бурып экетп Айтаннан? Неге бурып экетп сол 6ip мелд1р кезд!, api ecTi, api ыстык! сез1мд1 кезда. Сулекен терде. Т ерт кабат керпе устшде. Шынтарында курен тысты кос жастык. Суыктан келген денес1 жылы уйге! енгенсш балбырап, саргыш жуз1 курещте бастапты. Айтан-, нын журеп Шэрбанга — махаббатына телм1руде. Бэкен де, эйел1 де бар ыкыласымен тамак эз1рлеу жабдыгына б1рден-ак KipicKeH-fli. Т ем енп белмеде нан иленш, шошалада от жагылып, самауыр кайнатылып жа- Сол уйдщ Tepri белмесшщ терт бурышы Айтанга дуние- Hin терт бел1гшщ ш еказ кенджшдей эсерлк T e6eci шырша- лармен жабылып, ак балшыкпен сыланган шэрын кужыра патша сарайындай коныр eciK ашылганда жабык корадан бешштщ коныр самалы ескендей. Сулекен бойы жылынып... сэл уйыктап кети. Айтан тыкырын б1лд|рмей KopaFa шыкты. Дес бергенде шошала e c in ас уй eciriHe карсы тукшрде екен. — Шэкенжан! Самауыр кайнады. Уйден шай сап, ак шэйнеки экеле Foft, айналдым!— дед1 iueuieci. Айтан балаша калтарыска тыгыла койды. Шэрбан ше- шесжщ ж анап>1айткандарын уйден алып шырып, шошалага 5°

эауырсак nicipin жаткан шешесшщ касына барды. Орын- цык тэр1зд1 берене кесжднлне отырды. Элсж-элсж eciK жакка карактайды. Неге? Жартылай ашык есжтен Айтан бэрш керш тур. «Кейт­ сем екен?» Акырын Kipin барып... О, куд1рет десенпп?! Аласурган журект!, кулагынан басып уйреткен асаудай, бас биюзш Kipin барсам ше?.. Heci бар?! Солай болса солай. — Апа!— дед1 Шэрбан. Жумабике жалт карады. Айтан келш тур. — Ci3 мен1 жас кез1мнен 6Lieci3 гой!— дед! Айтан. — Отыр, айналайын! О не дегенщ... Энеб1р шуркеге отыр! CeHi бжмегенде... Анау, элп ак пен кызылдар сапыры- лыскан жылы а зд щ уй б1здщ ауылга, К,ызылтаска кешш кеп кыстаган. Сонда жезден уйжщ балалары — жиен агаларын б1зджже кеп, б1здщ кел!ге бидай туйш экететж. Соларга epin сен келетжсж. Он уш — он терт шамасында- сын гой деймж. Шэрбанжан тулымшагы жалбыраган жет1- сепзде болатын. Жумабике казандагы бауырсагын кепюрмен баптап араластырып, Айтанга 6ip, кызына 6ip карап койып: — Семейде окуда деп естуцп едж ceHi. Азамат бопсьщ. Кдйырлы болсын. Бакытты бол, Айтан айналайын! Эдьл аганын да бар арманы сенщ осылай ескенщ ед1 гой. Б1здж Шэрбанжан да, MiHe, ержетп. Ауыл окуын тауысты. Сауат- сыздарды e3i окытып жур. Кунара кешке окытады. Агаш уйдеп мектепте. Улкен калага ж!берш, окытсак деупп едж... Шэрбан: — Апа, буньщыз не? Кермей жатып кешрепшздегжж бэрж кел -Kecip теге сап отырганыныз, Айтанга. Жумабике: — KeKiperinai ашатын мсще ашасын да... Айтанньщ б втендт боп па 6i3re! Шэрбан кул1мс1ред! де шыгып Kerri. Бул уй орта шаруалы уй. Болыска арналган дастаркан ycTi мол. Бауырсак, куырдак, сэры май, ipiMLuk, жент тэр1з- ai ел тагамдары мен 6ipre кант, конфет те бар. — Мен казанасы эзipлeй берейж, шайды Шэрбанжан сен куйып бер!— деп турып Kerri Жумабике. Сулекен бастаган улкендер алдында да Айтан ез|н бекем устав алмады. Куырдактан жесе 6ip касык кана жед( ме, жемед1ме e 3i де бжмейдь Щыны аягын тез-тез босатып Шэрбанныц колына ез колыхан берпш-ак?! Сулекеннщ шыны аягын, иесжщ колынан жем какшмган каршыгадай дастарканныц eKiHmi шетжен колын созып какшып алып, Шэрбанга эпергенж де epci кермед!. Шэрбан бэрж Kepin,