Мұқағали т3

М ен б1лмейшн, Н е болады куш ертец. Не болса да, не болса да кунелтем! Екеушзд1ч журепм1з 6L\\ep тек, Сырласайык, Очашага жур, еркем, Кдлай-кдлай кубылады мына кун?! Кдлай-кдлай кубылса да шыдадым. Екеум1зд1ч журепм1з угады, Сырласайык, оцашада, ты р агам . ...М ен не он е, Сен несш е жыладыц?! Айтпай-ак, крй, Айтпасач да утамын. Белен ж ерде кулаганда куланыч, Белен ж ерде умыт калган тумарыц!.. Белен жерде... Н е туседд делелден?! Bepi д е умыт, 6api д е жок, Bepi елген... Оны сен де таба алмайсьщ елемнен, О ны мен де таба алмаймын елемнен... 2.Ш.1975. Бонде ме? Екеум1з д е елде еддк. Екеум1з де жок, нерсеге шелдедж. Агайынны ч айткднына кенбедис, Ойлап турсам... Ж асаппы з рой пенделж. Н еш керддк?! Н е 6iTipin жендедж. HeHi сездж? HeHi кердж, досым-ау?! Адсап керген арманымыз осы ма?! Елге кайтып кетеду деп шошыма, Оралмаймын 6ip жырылган крсыма!

Есщ де ме тар лашык, аласа, Едешм1з — текем ет п ен алаша. Аласа уйде — аскдр таудай тамаша, Аласуры п куанушы ек б алаша. Сонда 6 ipey екеум1зге кдраса, Тамыз едт.. Ж ылга, TOFaft. Оцаша. 1Шркш, с о л т а к , Тамаша едь тамаша! Онда — тамыз, мунда, MiHe, кдраша... 2.Ш.1975 CypiHin кетпе! CypiHin кетсец, болтаны, Д ей берпн, досым, басыца кдфсык, орнады. Адам дегеннщ аяк, астынан сорлауы. Ацдамай басып, CypiHin кетсе болтаны. Андамай кейде басамыз даты кердендеп, К улап жатамыз, Аяк,-к,олымыз ербендеп. CypiHin алып, eciMi3 кдйта келгенде, Жоталтан c e ir i 4здейм1з тэты ж ерден кеп. Таппайсьщ оны, Тартасыц азап сан жылдар. Аттай алмайсыц, Кулауыц мумкш, алдыц — жар. ...Не гстесем екен?! Н е icTeceM екен сендерге, CypiHin кетш, Булшш ж урген тагдырлар! 5.Ш.1975. 209

С езбейсщ FOft, сезбей сщ гой сен м е т... Кермейсщ гой кереметп мендеп. Тусш сещ ш сарсан болтан пендет, Тусшсещш! Ащлл-ойым кем бе едд?! Неге булай? Неге журмш кещ лаз? Жаным менщ жылап жатыр тек уназ. Калам ба деп кдйгырмаймын кемус1з, К етем б е деп кдпаланам eMipci3. Ж асы рамы н назым менен екпемдД, Бупш мдь болашак,ты, еткендй Негыламын шуагы жок, кектемдд? Курагы жок, негыламын кек белдд?! Турагы жок, негыламын арманды, Арман кутан ак, кещ л!м алданды. О я у ж урш етю зсем д е тацдарды, Артымда тек шубатылган шац кулды... Бглмейсщ гой, сезбей сщ гой м е т сен, Ойымдагыны ендд KiMMeH бем сем ? 5-6.Ш.1975. К еш е гана кектем жаца басталган, Аспан 6yriH астац-кестец, тас-талкдн. Ж е р д щ бетт кершбейд! жас курдан, Мазалап тур маза кетш аспаннан. Кеш е гана шуак, epin жамырап, TipAiK б1ткен кулып eyi жадырап. Бупн, м1не, карлы боран ацырап, Келецкеде кектем кадды куцырап. Кар жауып тур, К еш е жатыр шыланып, Баскан ж ерщ крймалжьщ 6ip быламык, Ж ац бы р карга, Кар жацбырга тур ауып, Жылауык, тун тыншымады б1рауык. 210

Kapi тарлан куш in жиып алгаилды, Ж ас ж Ыттщ жарасына жармасты. Bipi жецш, екш нпа ж ещлмей, М ы на манда, cipa, кектем болмас-ты. Бар пэлесш жасап ж атыр кдртамыш, Жатлуа ойы бар тауып алып кдлтарыс. Кдйран жаз-ай! Kerrri-ay саган ацкдмыз, Кдшан мынау битер екен арпалыс? 6.III.1975. Жаркырап шырып, Кдлтырап барып батар кун. Кдгскдрып кдлар TayAiri узак, сапардьщ. Кун баткдн жерге, Крсымды мен де апардым, Кунменен 6ipre дамылдап мен де жатармын. ©MipiM менщ, Кунменен 6ipre жылжыган! ©те бер жайлап, Н есш е саран кдшжылам. Аш ылып кунмен, Кунменен 6ipre тунжырап, Кунменен кулш, Жыласа, 6ipre тур жылап. Кун шыкддн жерде, К ун баткдн ж ерде турарым! Ю рлесе кещл, нурына соныц жуамын. Ак,тарыл, м енщ шуагым! Сенбесен; екен, Сенбесен, екен, шырагым!!! 6.III. 1975 211

Егерде айта алмасам айтарымды, Алжыдым, А к£1лымды са й та н урды. Кынына кдьлышымды салам онда, Ак, жуз1 алмасымныц кдйтарылды. Егер д е айтып кетсем айтарымды, Акдллым арнасына кдйта гардь Кдшынан КД1ЛЫШЫМДЫ алам онда, Кдгамын албастынды, сайтанынды! B in ! серт, к еп м менщ кдйтарылды! ...Ыркдща сеш ц деген кенш келдДм, Енд4 сен ерж бергш, epiK бергш! Сезден елген атамды т1р1лтпесем, К,ос меш кдтарына елж тердщ . Бер1м1здщ бабамыз сезден елген, ©нердщ кереметш сезбен ерген. М ен тынбаймын солардын, кепн алмай, Сен меш салыстырма езгелермен! К,алайда айтарымды айтып елем, Айта алмасам, жасайды кдйтш елец? TenipiM мен1 крцсы крндырмагай, TiA б 1л м ес дуанамен, шайлыменен. 6.III.1975. Ж а зы лар естелж тер мен туралы, BipeyAep жан едД дер ер тулгалы. BipeyAep тулпар едд дер де мумюн, Бупнделмей кеткен 6ip ер-турманы. Ац ы з гып айтар, мумюн, юллыгымды, Кдшлгымды унаткдн жулынуды. “ Жак,сы керген, — дер, мумюн, — жылынуды\", Эйтеу1р, кдзбас былык,-шылыгымды. 212

Ж ок, жанды K_HFaH ем ес жамандауга, (С о л уш ш ракдоет адамдарра!!!) Шлемш, efrreyip, 6ip замандарда, Журед1 ж уз ж ы л жасап жаман кдрга... Ж азылар естелжтер нешелеген, Керерм1з оньщ 6apiH пешенеден. Bfi'reyip, 6iAeTiHiM 6ip-aK, нэрсе — Кешед1 е ле ц нем есе ешедд елец ! ...Кулеры таудыц кд1зы л TyAKici дер, М омындар б1здщ уй дщ Kipniiiii дер. М ец гШ кке е з 1ммен ала кеткен, М ен щ н эзж жанымды гам тусш ер?! 22.III. 1975. МЭЦГ1Л1К ж а с т ы к , Мэцгйик жастык, М ецплж жасыл, Кекпецбек. Алакдй, б1здщ алаулы жастык, етк ен жок,! Куарран куз де, Бозарран кдлс та, мшеки, М айменен 6ipre оралды тары кектем боп. Бук1л раламныц, Ынтымацтырын байкдран, Д униеш Teric ж асы л нурымен шайкдран. Ж алганды мына, Ж а сы л нурымен жасартып, Жадырап кулш, М ай айы келдд кдйтадан. Биылры май 6ip белек, Далага шыкдон, Бацтарда енген гул де ерек. 0 cy i ушш, 0p6yi ушш Адамныц Осындай кектем, Осындай тунык, К ун керек! Б и ь ш ы кектем... Бэршен ерек тур белек! 213

Биылгы кектем Басталды биж мшбеден, Шашылды шуак, Кремль турган (ргеден, Сезш ен угып, кезш ен танып Ильичтщ Отанды кердж, ¥рпак,ты кердж гулдеген. Вершен ерек, Биылгы б1здщ ж асыл Май. Дуниеге Kerri, Ш уагы сирен басылмай. К,урлык,тарда да, Мухиттарда да тунып тур, Балам тойына партиям шашкдн шашудай. Осылай турсын! Осылай мэцп кектесш! Шан, ушып жерден, Аспаннан ызгар текпесш. М эц гш к мына курлык,тардьщ бетшен М эц п л ж жастык, — М эцплж кектем кетпесш! 1975. БАК, МЕКЕН Тын квтерген ерлерге К у г мекен, Ырыс мекен, А с ы л мекен, Ак, б идай ацтарылтан шашу ма екен?! Бабаларым ацсаган бакдгт деген Байкдсам, 6yriH м енщ кдсымда екен. Ырыс aFbin жатыр той, Ы рыс атып, Бак, мекеннен барша ж урт тыныс алып, Бак, м екенде кднша ж урт туысадьг, Достасады алдында улы ic алып. 214

С ен — ерлш тщ м екеш шынык,тырган, Ерюнддкпен, ецбекпен тынык,тырган. М андай TepiM — далацда uibiFbin турган, Шайкдлмаган бакдпым тунып турган. Т ьщ деген тыныштык,тыц тацбасы ма?! Жак,сылык, крй орнаган ж ан басыма, Тыц деген — дамылдаган дикдн баба, Миллиардын куйып ап кдмбасына. Оу, м енщ ж ом арт далам, М ырза далам! Аймагын алтынменен сыргалаган, Достык,тыц дастаркдны жайылганда, Д осы м тупл, кдсым да ы рза маган. К дсиетп Кдзак,стан! Тыц мекешм, Э лем ге атагыцды т у кетердДм. Т у кетерш, Тусы ган тыц кетерддм, Тыц — ырысым, с ет м ен 6ipre етемш. 1976. КереметТай! М ына жарык, сэуленщ ! Е зу тартып барады, ене, элдеюм, Алатау да жатыр, эне, сэнденш, А л мен болсам, Bip жаныммен эуремш. KepeMeTi-ай! М ы на жарык, сеуленщ ! Кдйта маган оралар ма эл-дем1м. Кдйда кетпц, Кдйда кетпц, д эр м етм ? Кдйда кетпц, сауык,-сайран даурешм? 20.1.1976. 215

Айтатын саган сырым бул, Ертещм м енщ будыцгыр. Э л о р е п , дымым курып жур. Адасып менен кеткен бе, Айналайын кулын-жыр. Айтатын саган сырым бул, Бастаудын, муздай суымен М ер т бола кетсем, жуындыр. ©ртенген жанды суындыр. Ерте кел1п, ерте елш, Шарамды таусып, тецкерш, К етем бе деп крркдмын, © з отыма ертегап. Булак,тыц муздай суымен Ж уы нды р MeHi, жуындыр. Кдуышып жаным жырыммен, Алайын сосы н тыным 6ip... 21.1.1976. Емхана. ЖИ1 ЕНВД1 Ж ш енедд ту а м е бурынгы ауыл, Ойнак, салып кулын-тай кдфында жур. Суттен булак, арызып сиырлы ауыл, 1рют nici келедд мурынга 6ip. Ойнамай жагасында куракденен, Жалырып е зер акддн булак, керем. М а л еркгген кдйткднда кешке карай, Жамыраран к,озы мен лак, керем. 216

К,ырык, тутш шырады кдярык, тамнан, Кдярык, торрай ушады шыбык, талдан. К^ырык, аж е кузетш отырады, Кдфык, улдьщ орынын суып кдлран. К,ыр басына к*арык, шал жиналады, Bip-6ipiHe тартуы — сый кдбары. Bip-6ipiHe отырар б асу айтып, \"К дйтесщ , — деп, — тэщ рдщ к^мар'анын\". Тауларым да турады кдлкдн болып, Соны Kepin кдлады аркдм кецш. 0лл уйк,ыдан осы лай оянамын, Оянамын кецийм талкан болып. 22.11976. XAJIKJjIM б а р д а Ш ыны менен дос жок,-ау, Д о с жок, менде. Сонда кдлай, eMipiM боскд етк ен бе?! О сылай 6ip байламра кедадм 6yriH, Кдрадым да суШ скен к,ос кептерге. М енде арамдык, жок, едд алабетен, Д оссы з OMip жалранда кдрац екен. Кдк, жарылган кдуымра кдйран журек, Кдшан рана кдцырап кдлар екен?! С э л сабыр ет, ей, досым, жасыматын, Доссызбын деп мен неге ашынамын?! Дос кеп менде, кдшаннан досым — халкдш, Кдраймын да м ен соран басыламын. Доссы збы н деп айта алман халкдш барда, Саясында хакдш бар салкдяндаура. Кдррамаса болтаны халкдш м е т , Айналмаса болтаны н арком даура... 217

Кдлт-култ етш, мейл:, мен кун кешейш, Кун кешейш, еллммен 6ipre есейш. MeHi эз:рге, ей, таБдыр, мазалама, EMiH-еркш журтыммен ттлдесешн! 23.1.1976. Н е пайда курсшгеннен, екшгеннен, Н е пайда детке куат беюнгеннен. Алайда емханада к ез жумраннан, Ж акры едд рой майданный; етш де елген. Курбан Fbin жастырымды, жас румырды, Жауымнан жасыра алмай кдстырымды. Жанымды аямаган жауларымнан, Ала жатар еддм рой жастырымды. ©кш бен, муцайман да, експмеймш, ©MipiM, осылай-ак, eniii меши, Алайда аласапыран пршШктщ, Алдында к уресе алмай тек сьлейдДм! KyHiH керш жургем жок, жеттм кулдын, Bipaipra не бтрддм, не тындырдым. Ш еп жинаган ш ш е суырдайын, ©rn eyip, TipmiAiKKe бетзм бурдым. Карасаз, кара шалрьга еленде еспм, Ж ы р жазсам, оран, журтым, елецдестщ, © л е е е ле р Мукдрали Макдтаев, ©лтзре алмас алайда елендд ешюм! 23.11976. Тун. Кала. Уйлер унс1з, кеше Ay6ip, К еш еден толассыз ун еседд кla. ©шедд кун, артынан кешедд iiyp, Кашаннан уакдптьщ ece6i бул. Тун. Кала. У йлер унс1з, кеш е дуб1р. 218

Ж алтылдайды найзагай, жарнамалар, М ы нау дукен заттарды жалдап алар. Анау вокзал алые 6ip ж олга барар, М ы н а у б 1здщ Ак, уй Foft apFa балар, Б1зден сэлем айтып тур тацра хабар. Дуб1рлецдер, дуб1рле, кешелер1м, TeciHAe еседд урпак, еседд елщ . Алмарайып асф альтщ тоза кдлса, Асфальт болып астьща теселемш, Тес1мде еседд ерщ , кешедд елдм!.. 241.1976. Ж араткдсы н адам рып: Жакрылыкдсд — жак,сылык, Жамандыкдсд — жамандык,! Адалдыкдсд — адалдык, Арамдыкдда — арамдык,! М ен езщ н ен безшдом! LLIeri бар рой т е з т н щ , HapiH урлап с е з т н щ . Нуры н ж ойдьщ кез1мнщ. О, тойы м сыз cyAiri М ен щ жастык, кез1мнщ. Жок, махаббат жалганда! 1здеп, тантып алданба. Жок, махаббат жалганда! Т ек кдялмен арманда, Ж ок, нарсеге кдрманба! 25.1.1976. Тукан ж ер сакындырды, келдд eciMe, ©3iM кеш л ендц оны к ер м еом е. Тарыдай тауда ескен тарлан еддм, Тацылдым емхананыц белмесше. KiM кепыддк бередд елмешме! 219

О, дэурен неткен гажап с у т к и ед!ц, Ж айы лган ж асыл мацда кшкгерк Отырган оцашада бшктеп, Т ацры самал жататын с у й т м е т . Ойнатып омырауда тац самалан, М ен алБаш шык&ан кундд кдрсы аламын. М эц гЫ к сол биж те кдлып крймай, Н есш е б у л TipAiKTi ацсагамын?! Кдскд булак, кдсыцнан неге к етам ?! Не деген ж ел айдаган кебелекшн. Еркшдж, еркелпсп Mice тутпай, Таскд экеп Э31мдд ез1м шегелешпн... Пай! Пай! Пай! Сагындым-ау! Сагындым-ау! Талыкрып тар тесекке тацылдым-ау! Кдпыда кдлтылдаган жаным мынау, Жараткдн, нагылдым-ау, нагылдым-ау?! 26.U 976. — Бал дэурен, бала дэурен, кдйда кдлдыц? — Баягы жылкд>1 баккдн сайда кдлдым. Крштастык, кррасында Крйбагардыц, С ен содан мен! тастап кдйда бардыц? — М ен содан жастык, деген ж елж куып, Bip кд1зык, 6ip кдгзыкден елпспрш. Тапкдн ем 6ip махаббат е лш турып, 0 Ain туры п крштастым, ж ерш турып. — М ахаббат, ак, махаббат, кдйда кдлдьщ? — Сен е зщ кррлап кеткен ойда кдлдым. BHiKTi унатушы ец, шыга алдьщ ба? Бойда — кдным, кдйтешн, ойдагы — арым!.. — IHbiFaM деп 6ip бш ктен 6ip бшкке, Кездеспм 6ip куйжтен 6ip кушкке. Сен — ак, бастау орнында туры п кдлган, Турганын тусше бер м м бткте... 220

Б1лд1м де арткд мойын бурмасымды, Таута да, таскд да урдым б у л басымды, CeHi еске алсам, келедд eMip сурпм, О т сендд. Отауым жок, Ж ы н басылды... 26.1.1976. Емхана. KYH BYTIH КУРЕЩТШ Кун бупн турып алды к ур ец тп , ЦЦркшнщ ашылмайды р ещ тук. ...Курецггкен ауылдыц сырт жатында, M eHi де отыр ма екен 6ipey кутш. К ун сияк,ты о л дата к у р е ц т п . KiM кугсш, ш ж оцтасын онда MeHi, К утетш 6ip махаббат болтан едд. К уге-к уге кудерш узге н шытар, Курецггкен мына кун сол ма, те п ?! Бул кунде жок, эж елер, аталарым, KiM кугсш, юмнен барып бата аламын. Юм сешлтсш кецглдд кдпадаты, Юмге керек дэрежем, атак, арым?! Мансап, атак, дэреже?! Кдйдан болсын. Алдакдшан жытылтан сайран косым. Арсалацдап алдымнан шытатутын, Кдярда жатыр кцмасым, кдйран досым. ...Кун б уп н к у р е ц т п туры п алды, К ец ш м кунге кдрап кубылады. Аямасац аяма! Ендд менде Алынбатан не экецнщ куны кдлды?! 26.1.1976. 221

СУЙГЕН ЕРШ... Cyftrici келе берер суйген ерш, Суй, жаным! Суйимдд 6ip куйге енемш. Журепм13 жакдяннан 6ipre сокрын, Агытшы бешпетщнщ туймелерш? Суй, жаным! С уйе бергш, ш бгледд... Bip кезде еске аларсьщ тундд, м е т . ...Ж алт eTin е те ш ы в д н баягыда, Жастык.тыц талыкрыган 6ip кун! едь ¥ялып барады етш булак, бала, Буйыгып, ун кдтпайды жылап кдна. Баланыц мацдайынан сипалаган, Ддрмдеп айдан тамган шуак, кдна. Тау-аталар тукситш кдбак,тарын, — А р аттадыц, — дегендей, — кдрак,тарым... С уйген ж урек кдлады есецпреп, Есецпреп, бш яепш з тан; аткднын. Суйген epiH cyflrici к еле берер, О, жастык,! М ахаббат тап, кегере бер! \"С уйгем ш жок, елгем ш \", — дер ед1м мен, \"С уйд щ б е? \" — деп сураса менен егер... 26.1.1976. 931МНЩ ЕСЕБ1МДЕ... 031мнщ есеб1мде, М ен биы л кьфык,тьщ д эл бесеушде. Юм бгледд... Е н д т кдлган eMip, Неше жылга жетерш, Н еш е кунге. ¥мы т болы п есеб щ де, есегщ де, ¥йк,тап кетсем болтаны тесепмде, К^фык,тыц бесе^анде. 222

А д ал ед1м, Артынан \"арам\" болдым, Адам ед1м, Акдфы \"надан\" болдым. Ж иы лы п б у л жалганныц жамандыры, Акдф ы маран крнды. Ж аман болды... Айтындар, Кдйсысын, бар ардакдаган? Таразыга тец крйып салмакдаган. Басылтан мандайыма кдррыс тацба, Кдрауга жан батпаран. Жапалак, е м е с т н м ен жалбак,таран, Кдлранмын е й к езш кдн кдптаран! Н е керек осы адамга: 6yriH бе, болашак, па?! Агдалгей кар ш к пе, бала шак, па?! К ^ын-ау е зщ жатып жерошакда, Ж ансы з тэн, ж анарсыз к ез — болашакда. Э лде eMip сурм екш сщ бугш щ м ен?! Буг1нддк TipAiK куып ж упрум ен. ©тпектсщ Крлынды 6ip-aK, сйтеп, ¥мытып болашакды тущлумен?! К ун Keuiin ж ыгылумен, сургаумен?! О, OMip! О, нерылран сикдф едщ, Кдлай-кдлай согады куйты ж елщ ?! Дщ келеп, шаршап келш жантайранда, T erri 6ip туе керсеткен уйк,ы ма е д щ ?! 27.1.1976. 223

КДЗАК.ТА МОНАСТЫРЬ ЖОК,.. Bi3AepAe монастырь жок, М ен OFaH барар еддм. Баррасын монах болып кддар еддм. Кдлдырып кдла лебш , дала ж е л т , Ж аны м а 6ip тыныштык, табар ед1м. Барлырын умытар ем, барлыгын да, Беймаза TipAiriMHiH тарлыгын да, BipeyAiH, кррлыгын да, зорлыгын да, BipeyAiH бшипн де, жарлыгын да, ¥мьггар ем ез1мнщ хандьпымда. Ы н ш турса дары жаным эрец, Эйтеу1р, табынар ем, табынар ем... Эрине, сагынар ем, зарыгар ем... BipaKja бар кунемнан арылар ем. ...KypFbip кец !л кетед! кдй-кдйдага, Тынсацшы сырынды кеп жаймай гана. Агат сойлеп барасьщ, агат сейлеп, Абайла, аузынды жап, ойбай, бала!.. 27.11976. АДАМЗАТТЬЩ YPHAFbl Дел осы кешеменен и м журедь Он жылдар, ж уз ж ы л етер, и м б1ледь Оны тек сол шак,тары кун б1ледИ Оны тек сол кездеп тун б1ледь (Булардьщ уакдлтпен 6ip ж уреп). KiM салкдшдап отырар мына бак,та? Ойын-сауык, ана жак, мына жак,та. Сонда кдлай? Осы бак, — орынында, Адамдар алма-кезек куламак, па?! 224

(Т алай тарлан жакрыдан Tipi адастым). М ен сенен мэцплнсп сурамаспын. Н е айтам сатан, табитат, адамдарта, Кдшадыц рой eMipiH 6ip аташтыц. Адам байтус ж ер бетш жасандырып, Жасамайды е зщ е асау кдллык. Тек ескертюш орнатар ездерше, Тау-тасты тыным алмай кдшап ж у р т . Талай несер теплер, болар жасын, Алапат кун, aftreyip, ж ол алмасын. М ы на нурлы eMipre TipeK болтан, Адамзатгьщ урпаты жоталмасын! 27.1.1976. KYH АУЫСЫП БАРАДЫ К ун ауысып барады тунге кдрай, Шытыста — кеш, Батыскд гарген арай. К ун ш ы в д н ж ерден эрк ез тун келедд, М аган солай, бымеймш, и м г е кдлай. Соцты шотын ceHAipin арайлатан, К ун к етп ттрш шкке кдрайлатан. А й туды, нурсы з да емес, н урлы да емес, Ш ашырап ел1 с эуле шар айнадан. Аслан да абыр-сабыр шамын жатып, К ус ж олы да теселдд сатымданып. Бар дуние туртандай дамы л батып, Тауым кдлтып, ойымда батым кдлтып. Т ун мен1 куйзелтедд жынды кдллып, Бак,ты басып жаткдндай, гулдд жулып. Кумш кднат 6ip кускд MiHin алып, К етсем бе екен артынан кунад куып. 15-901 225

Неге мен урейленем тунге кдрай, М аган солай, бммеймш , кЫ ге кдлай. Кунде — eMip, тунде — дамыл, тусшбеймш, М ойнымды бурсам екен м м ге кдрай?! 28.1.1976. ©TKiHmi ж ацбыр е р е к т п барып еткенде, Узднсге-создык, тырнаныц уш жеткенде, К ш з уйлерге кдраймын дап>1 бектерде, Ы рза боламын осы 6ip ыргын кектемге. Т а у бастарына тамаша бултгар шеккенде, ¥шырып бултты ескек ж ел алып кеткенде,. Кдраймын даил мурты ecin кдлган кектерге, Ы рза боламын ырыс акелер кектемге. Лайсан, болсын, окдгстан кейде кдр жаусын, Абырда-сабыр шаруа кдйта кдмдансын, Адамдар, мейла, алдамшы кунге тандансын, Сонда да, кектем, сонда да маган армансьщ. К ектемш ц KyHi к ец ш м м енщ тэр!здь К ектем нщ аты ектем бой, досым, жаны азп. Бурш жара алмай бусанып жаткдн жусаннан Шырылдап шыгып бозторрай эн е эн уздь.. Апырау, мынау ацсатып жеткен кектем бе?! Аспан да, ж ер де, айнала теп е кекпецбек. Толассы з caFbiM толыкрып эрып барады, Аймалап жердд, аймалап тауды бектерлеп. Б1Р КЕЛ1НШЕК Емханада бар ед1 6ip келшшек, Емделуге, аскд да 6ip келуин ек. ЕрлКзайып адамдар деп кдлатын, ЕртелКкеш екеум1з 6ipre журсек. 226

К е л е ц к е а з кециуу жаткд бурмай, С е й л ес и к асып-тасып ак,тарылмай. Эсерл1 кдрапайым эщтмем1з, Ж азы скрн рашык,тардьщ хатгарындай. Сырластык, адам жайлы, заман жайлы, ©Mip жайлы, жак,сы мен жаман жайлы. Ж асы рамы з 6ipiMi3 б1р1м1зден, Эцпмем1з apire бара алмайды. ...Heci xeAin 6ip куш алып кетн, Байкдймын, 6ip келш ш ек налып Kerri. CaybiFbin кдлгандай ем саясында, Сы р Kerri, сырмен 6ipre жарык, кетп. Айык,тыра крймады бек ер умгг, Ж азы латы н жайым жок, ж ек е журш. Т е р т буктелш тесекте жатып кдлдым, Кдным менщ кдйтадан кетерШп. 30.1.1976. K0PEMI3 T ip i ж урсек, 6i3 керем1з талайды, Ж аца жылды, жаца кундц жаца айды. Узагарак, eMip болса, жарайды, Тун де келер, тац да атар арайлы. Bi3 KepeMi3 керем ет 6ip шак,тарды, М ы ц куарып, мыц гулденген бак,тарды. Ацыр Ty6i ацылдылар уйретер, Арамтамак, азгын, акдшак,тарды. Айла елш, ce3iM м енен сана шат, Жауыздык, та жатпас, cipe, жара сап, Адамзаггы мецпбакц элдилер, Акы р Ty6i ацыл менен парасат! 227

Акикдттьщ жаца жылы туганда, Ада болар арамзалар, кулар да. Ж аннат болып жатыр м енщ жан елкем, Жаманшылык, жолай крймас б ул мацра. Ж аннат болып жатыр менщ жан елкем! Акдсу болы п ж урер менщ ак, еркем. ...К^ар басынан кдгеыл жаулык, желшрман, Тацмен турып, кунмен шьнып тацертец... СЕН С ен KepiKTi едщ... Керйспсщ! Баягы бойындагы ж елж кушщ. Не к те й м ш десен; д а га ерпепсщ, Ce6e6i KepiKTicin, керй ш сщ ! С ен акд1лды едщ... А к д 1лдысын,! Т а л бойында талмаган акд1л кушщ. Ерке мшез, есен-сау жатырмысьщ, Жатырмысьщ , жаныма жакдга кусым?! Жараткдн крлдан сокдан асыл мусш. ...Алдьща к елу кдндай киын маран! О, менщ ак, бак^ты м буйырмаган. Саусарьщныц i3iHe к езщ салшы, Шым-шытырык, шимаймен шиырлаган, О, менщ ак, бакдггым буйырмаган. С ен сушктт едщ... Суйжттсщ! CeHi Kepin тары да к у й й т iuiiM. М ен nibiFa алмас шыц едщ, шын бакдггым, Эл1 д е б ш к тс щ ? Бш ктсщ?! 30.1.1976. 228

ОРАЛЫНДАР Ауылда ескен бауырларым, кдйдасындар сендер? TyFaH жерддц топырагы, шацырады белдер. Сендерд1 ойлап курсш едг курсшедд таулар, Буйытады булацтар да, шайкдлады келдер. Шабындык,та беденелер, ш еп рткелер эн сап, Ж а сы л TOFaft жабыгуда ездер1цаД ацсап. Оралыцдар, оралындар, оралыцдар елге Б1здер уш ш неге керек атак, дацк, мансап! Шакдфады шабындык,тар, буйра шашты талдар, Ж олдарьщ а к ез тп уде кем ш рлер мен шалдар! Туган жердщ аспаны да азан салып жоцтап, Жулдыздардыц кездершен отты жасы парлар. Сендерд! ацсап жатыр, эне, жайлау менен кдфман, Сендердд ацсап эн салады тау самалы цырдан. Ата-баба зиратгары оралыцдар деп тур, Туган е лк е эр шетзнде кррган болы п турран. Азаматгар, оралыцдар, оралыцдар елге, Туган ж е р а з бакдгг та жок, бола кдлса сенбе! Кдлай рана оралмассыц, бара алмассыц сендер, К1нд1к кдныц тамып кдлган кдсиетп ж ерге! 30./.1976. Емхана. АДАСКДН ШАГАЛА Ж аным-ау, кдйдан журсщ , ак, шагала, К елсец кел, б у л елк еш жат санама. От-суы м ол осы нау байтак, алкдп, Сая болтан батырга, патшага да. К,ылша мойын жаным-ау, цылыш цанат, Кцмай мен1 келдщ бе туыс санап? Ак, ниетпен келдщ рой кдлайдары, Ш ашсам бе екен кун нурын уыстап ап. 229

Айдыным жок, тесщмен шимайлаган, Аялайды элдилеп мидай далам. Толкдшра к,онак,таган еркетотай, Толкдшсыз кдра сура к^май барам. KiM екен саган еткен зорлык, кд1сым, Адаскдн Атыраудан зарлыкдысьщ? К е л ш т м , булак,тарым — 6api саган, Адаскдн Отанынан зарлык, кусым. Крнбасынды бьлемш кдф басына, Толкдшыц жок, жаньщмен сырласуга. Bapi д е табылар-ау б ул ем!рден, Т ек Отанын, жетпес-Ti 6ip басьща... 3U.1976. ЖАРАЙСЫНДАР, Ж1Г1ТТЕР! Журсецдерпп, HeciHe кдрайсындар, Жарайсындар, жштгер, жарайсыцдар! Алы нбай тур SAi де н елер кдмал, Алдыцда бар э/и де талай сындар. Аттанайык, ж ш ттер, атганайык,! Кдрач кдлсын б1здерге такдан айып. Ары мы зга айыпты кундак,тап ап, Болашак,тыц алдына ап барайык, Heci6eMi3 бар шыгар еселеген, ©телмесе, керешк пешенеден. Дуб1рлетш етеш к б у л eMipAi, Кешелер/у крсайык, кешеменен. Кеудеде жан, бойда кдн, куат барда Куйылайык, нур болы п шуак,тарга. Тыгылайык, немесе крргасын боп Тыцдамаган б!здер,у кулак,тарга. 230

Т ек елм еш к намысты крлдан 6epin, Крлдасайык, жасайык, K,opFaH 6epiK. Ата казак, Ан асы десе/у го й Ары станньщ етш е болтан жерйс. 31.1.1976. БЭР1НЕ ЖАУАПТЫМЫН Бэрше жауаптымын. Кдшан менен кдлталы татат, тыным, n icin туртан eriHAi буршак, урса, Айтьщдар жауапты KiM? Эрине, мен. М ен отан жауаптымын. Б упнп сэт, кеш еп ататтытым, Салтырттыкден етю зген салак, кушм. Сыртылдатан боскд етсе сатат тш , Отан да жауаптымын, жауаптымын. Bipey кессе орманныц Tipi агашын, Ж ауап бермей кдлайша тура аласьщ. Кдрындасым алдыма жылап келсе, TiK туры п жауап бер ер мына басым. Бул шак,та тектт и м д ер , т е к а з гамдер, Керсокдлрлар кдншама кептт кундер. Д ос адамдар озара ж ауласса егер, О л да менщ кшэмнан деп бшцдер. К,ол сынса, бас жарылса, кднап мурын, О л да менщ c o p a iy j aFaTTbiFbiM. Ар сотынын, алдына алып барып, Алдымнан eciriH аш абак,тыныц! Ce6e6i 6epiHe мен жауаптымын! 1.11.1976. 231

EJ1IM БАРДА H e сыйлайды, не бередд келер кун?! Н е де болса, Tipi турсам, керермш. Жел1деп кулынымын мен елдщ, Кегендеп крзысымын мен елдщ. Н е сыйласын, HeciH берсш ел матан?! Турсак, екен ел1м де аман, мен де аман. Таулар — менщ таусылмайтын бакдпым, Ал ырысым — улангайыр кец далам. Н е icTeMeicniH алтын, rayhap, жакутты, Оларды 1здеп етгазбестн уакдлтты. Мен бакдггсыз бола крйман cipa да, Тутан ел1м болса екен бакдпты! Дэнеце де сыйламасын келер кун, Сый кермей-ак, суалармын, сенермш. Тутан елам тутырында турса екен, 0 p i кдрай... 0 pi кдрай керермш... 1,11.1976. KACKJW PFA О, сайтан! Алмас азу, кдндыбалак, Кднды i3i4 жосып жатыр тау, жырада. Таты да кд1лан, 6epin кутылдьщ ба? Тура тур, KepicepMi3 кднжытада. Жаткднда ойда малым, сайда малым, Еамде ем1н-ерк1н жайтатаньщ. Мен сенен беаремнщ кепн алам, Атам да, кднжытама байланамын. Тас-тасты, ойды-кдгрды ылачдатан, Кулкдптьщ кдн iuiriece тура алматан. ©лаздерге ойнаткдн ецпр таяк. Сатан да 6ip зауал шак, туар заман. 232

Тагылардыц тагысы белексщ де, Сенщ кдцкдц иттме керексщ бе? Бойыцдагы тоньщды тонап алып, ©лексецд! кдлдырам елекшшге... 03ipme журе тургын тау-жырада, K^HFa быгып жата бер маужыра да. Ой-кдярды ыладдаран кдндыбалак, Kepicepre кун жакын кднжырада... 1.а .1976. ©згеден емес, ©з1мнен крркдм, Сезем мен. Кез1мнен крркдм, Ерн1мнен крркдм кезерген. MiHepre кем к, yuiapFa канат жок, менде, Даригай-ай, пнркш! Кдлдырып берш безер ем!.. Басым 6ip шойын, аягым менщ крррасын, Mep3iMi толмай iarepi кетп он жасым. Неге сезбесш?! Сезедд, жаным, сезедД, Баягы жылдар кдйтадан ендд болмасын. Туйыкдсд келш, ТДрелт турмын 6ip туры. Кез1мнщ нуры кециимде кдлды ДркулД. Жылай да алмаймын, куле де алмаймын, О, досым! Тауып экелнп умыт кдлдырран кулкДмдД. ©з1мнен крркдм, ©лттрген ез1мдД ез1м Foft... Басымда ми жок, Тиянак, таппай кезуде ой. 0 , досым менщ! КулкДмдД тауып екелнп, CypeTiH eMip, кулетш кезДм келдД Fofi... 1. II.1976. 233

Жырлар жазам, Алайда ол KiMre керек?! Жанра шипа одеймпн, т1лге дерек. Мэжнун болып барамын куннен-кунге, Сау жандардан саякрып журген ерек. Жырлар жазам, Бьлмеймш не 6epepiH, KerepepiH бймеймш, тек елерш. Кушншпн халкдшныц, сушшшш, 0 з ушммен жырласам деген ед1М. KiMre дэр1 бар сыры кдра бастыц, ©з1м рана ез!ммен жагаластым, Кдпел1мде ой айдап, киял куып, Барса келмес canapFa араластым. Барса келмес сапарра араластым, Енд| артыма бурылып кдрамаспын. Жырлар жазам, дер1мдд деп елемш, Кдрсы алдында турсам да дар араштьщ. 1.1U976. КДЗАК.СТАН Жакратганды демессщ, суйем десем, Табынатын тэщрш, ием де сен. Адам болып кун кешу киын маран, Аркд тутып езще суйенбесем. Сен менщ cyfteriM мен кднымдасьщ, Жанымдасыц, уятым, арымдасыц. Саган деген махаббат дамылдасьш, Тек сенщ топырагыцды жамылгасын. ©зщше тусщ де ерек, iciq, де ерек, (Сырым бар саган айтар iuiiMAe кеп). Крмагай кез1мд! 6ip тойдыра алмай, Крркдмын 6api осыньщ TyciM бе деп. 234

Казахстан! Пай, пай, пай! Ардагым-ай! Сен менщ Шолпанымсьщ жанган удай, ©зщде еш р сурген кдндай бак^гг, ©лмейтш махаббатым, арманьш-ай!.. I I I . 1976. МЕНЩ АНКЕТАМ — Туган жерщ? — ¥ланымын К,арасаз деп аталатын ауылдьщ. — Туган жыльщ? — 1931. Курдасымын Шэм1лдщ. — Жынысьщ юм? — Еркекшн гой, еркекп1н! Ж ане даты тэу1рмш... — Партияда барсьщ ба? — Жокдын. Bipar, коммунисте кезкдраспен кдраймын. — Шыкдан тегщ? — Шаруамын. Бар -прмктен багалы оны санаймын. — Бшмщ ше? — Орташа гой. Алайда ез1м жогарыга балаймын. — Ана тшц? — Кдзакдга. К^1сылганда орысша да, нем1сше де тагы бар. — К,айда ютедщ? — Мынау \"Ецбек штапшамнан\" танып ал, Окдшаган, дипломсыз демесец, Bip басымнан бар мамандык, табылар. — М1ндетпсщ бе эскерге? — Мшдетпмш. Б1здщ эл1 жас кеуде. Жауынгердщ улымын гой, Жанын кнган Маскеуге. 235

— Ceric алып кердщ бе? — О л жагынан nepiurre ед1м дей алмаймын Мен мулде. Ойлы-кдгрлы бул ем1рде болады гой мулт кету, О л e3i 6ip eHmici Foft ездщ epi ердщ де... — Шетелдерде болдыц ба? — Болгамын жок, Олар маган турган да жок, к,ол булгап, К^алсам болды, олсем болды жэшммен, Осы отырран орнымда-ак, — Мекен-жайыц? — Мекен-жайым — жер менщ. Жерде журген акын деген пендемш. Кдлам, кдгаз, уакыт бер тек аздаган, Мен ешрд! жырлау ymiH келгемш! 2.111976. Несш! Несш? Несш маган кездестщ? Мундасуга, сырласарга Таппадыц ба езге ешим?! © з муцым бар, Оз сырым бар жетерлж. Е й мудды аркдлауга Ендд, жаным, тезбеспш! Там-тум гана куанышым, Тарам-тарам бар кдйгым. Сырт кергенге ойсыз, муцсыз, Салдыр-салак, жандаймын. HeciH? Несш? HeciH менен сурайсыц? Куры сезбен жубатамын, жубатамын, Алдаймын. 236

Айтыс-тартыс, аласапыран ем1рде Шекем кд.1зып журген жок, крй, Шырагым-ау, менщ де. Барлырын да болады Foft, Болады рой керуге. Кермей еткен, б1\\мей еткен Нарыз байруе, теггаде... 2.II. 1976. Еш нэрсенщ Keperi жок,! Keperi жок, шаршадым! Басымда уйып турып алды элемдеп бар сарым, ©нш-ескен топырагыма апарыцдар, Тастандар, Тауларымды, Кдра суды, Кдрасазды ацсадым. Ендд емделсем, Тутан жердщ топырагымен емделем, Ескек желмен ентзпмдд Баскднымды жен керем. Неге керек сэн-салтанат, ию-к^ю, той-думан, Таудьщ ерке тарысымын, тагысымын Мен деген. TirrreH маран Keperi жок, Keperi жок, ешненщ, BeArici3-aK, болсын, мейм, еткешм де ешкешм. О, кие/u шацырарым! Айналайын астанам, Алдыцда егер айыбым мен кунэм болса, Кеш менщ! 2.111976 Кун жылыран, жер ж1бн,ен, Кустар келген шак,тарда, Тердег1 ерген терт тулжке, Тел жамырап жаткднда, Ke3iMAi алмай кдрайтынмын ericriKKe TeAMipin, Б1рде шалкдш, Б1рде жанган, б!рде ешкен оттарра. 237

Еспгенде ca3Fa к,онган сарала кдз сацкылын, Кектем келш кдлыпты-ау деп, Табатын-ды жан тыным. Кдра несер тепл туркан кдра булт imiHeH, Ацгарушы ем айкуш-уйкыш, Алмас кдолыш жаркдллын. Содан жаз кеп, ен жайлауБа Шалкедеге кешкенде, Алдымыздан ацкушы едд Айгайтастан ескен жел. ТуБан жерш ем1рбаки умытпасын деген Foft, Айналайын Аналарым кшддг1мдд кескенде. Содан ба екен, кдлам тартсам, жыр тумайды жёрйжзз, Мен сеземш, кутш жатыр, Кутш жатыр тек yHci3. Туран жердщ топырагын суйе алмасам мацгшк, Онда мен1 кдлды децдер кем уаз де кебшшз... 2.П.1976. ЫЛАЙСАНДА Кеше лайсац, Кун туман. Агаштар тур арса-арса, Мен 6ipeyre умтылам, Bipey м е т кдрсы алса. Кен; кешенщ шетснде, Жолы, м1не, жаяудьщ. Сол 6ipeyre жетуге, Енд1 FaHa таяндым. Терезеде кек перде, Терезеде кек жарык, Неде болса еткенге, TaFbi да 6ip кер барып. Крцырауды баскднда, Bipey ашты eciriH. Пэледен де бас cayFa, Сурап турмын KemipiM. 238

©MipiMAe кермеген, EciK ашты 6ip курбы. Крйсацшы бул влмеген, EcKi эдет! куртырды. Жастык, етпей турмайды, К,ашан оньщ анты оцран?! Орамалын булгайды, Есю таныс балконнан... 2.11.1976. К.УАНЫШ KepiMcaa менщ кец елкем, Жетемш саган мен ертец. Аймалап м е т кдрсы алар, Ж елпуш самал, ж ел еркем, Саялы, салкдш келецкем. ByAFaca жаулык, тауларьщ, Таранса шашын талдарьщ, Тербелсе ойда орманьщ, Оранса гулге жан-жагым, Одан жок, баскд арманым. Ж урепм менщ, алып уш, Барады ертеп сатыныш. Кдйнардыц тастай суынан, Кдшанша, жаным, кднып iiu. Жетемш ертец ауылга, Атайын, TyFaH, бауырга. Тутан жер болар кустесек, Аспаныц — керпе, жамыл Дамылда, жаным, дамылда, Бацытты сол 6ip шагында. 2.1U976.

БИБ1ГУЛГЕ Кдрлыгаш кемей курбым-ау, Bip бурау емес, мьщ бурау. Кдй кун1, кдндай Анадан, BaFUHa елдщ тудыц-ау?! 1зетпм api келбетпм, Кдсында журш кермептн. Bip кезде шарлап жер-KeKTi, Шарык,тап ушып сен кеттщ. ©Mipin сенщ жаз бугш, Ойлама eMip аздыгын. EciTep кулак, болса егер, Банде журер назды унщ. Есптлер сенщ осы унщ, Ашкднда урпак, eciriH. Уьлдеп жаткдн сэбидщ, Тербетер aAi бестн ! Айналса болар тшцнен, Тшцнен api унщнен. Айырма, тэщр, осы уннен, Айырма Биб1гу/имнен! 2.11.1976. О Л ШАК.ТЫ КДЙТЕМ... Келшнсге, б1здщ 1ргеде, Бакдныц хоры басталган. Кунде де, айлы тунде де, CopFaAan нур тур аспаннан. Крцыр уй. Тозран. К,азакы- Болмайтын онда терезе. Тозбайтын едд гажабы, Шацырак, уык, кереге. 240

(Ол шак,ты кдйтем мак,тап кур), Ши устаушы еднс есжке. Жамырап келш аппак, нур, Жармасар едд тесжке. Сандаган сырыр сэуледен, Панамыз турар жарык, боп. YMincep болып эрнеден, Маужыраушы еддк кдрык, боп. Алацсыз, бейкдм ecin ек, Бакдлар хоры тербетш. 0м1рдщ содан кешше, Lvecin кетпк ержетш... 3.111976. Емхана. САЯХАТ Сал-сал да кундер, сал кундер, Балалык, атты бал кундер, Барайык, баяры ауьглра, Жок, шмдер я бар римдер. Барайын бастау, жылрага, K^ipFa да, кызыл кумга да, Бал кунш крыл кете алмай, Ж ур ме екен ойнап 6ip бала. Мынау 6ip шарын крл едд, Кыздардыц журер жер1 едк Б1здердщ мынау жагамыз, Кыздырран кунге денет. Bapi орнында, KerepciH. Bipi жок, кд1здыц, улдыц да. Амальщ кднша, не дерсщ, Уакыт деген куррырра. 241

Н е дерсщ уакдлт куррырра, BipeyAep кеткен жантайып, Оралмас мэцп курдымра, BipeyAep калган кдртайып, Аттандым аз кун турдым да. 3.111976. КДРА КДМБА Эл1 менщ ес1мде кара кдмба, Кдрньщ тойып кдлатын Караганда. Ж епйзе алмай турса да эр адамга, ЭбЪкауйан болатын балаларра. Шурк^фасып сабак,тан тараранда, ImiMi3,ai аш тазы жалаганда, 0кпем1зд1 крлра алып жетунн едж, Ашык, турса ацкдйып кара камба. Ж аца келген мугедек кдмбашы aFa, Бастырынан жарлык,ты алмаса да, Кдлтамызды apnaFa толтыратын, К,абымызра шелектеп салмаса да. К,арып гурран кднтардьщ суьпында, Тоюшы едж кдйнак, су, куырымга, К,осымыз тузелгендей кершетш, Кисайып пэс-пэс калган жьпылура. К,арык, к^лмай турса да кара нанра, Кара камба кут едд балаларра. Экеш з т1р1лгендей куанушы ек, Аузы ашылып турса егер кара камба. 3.11.1976. 242

БАРЛЫРЫ ДА СЕНДЕРД1К1 Сендердш — eMip, кргам, заман да, Сен тузеген кдлан, менен далан, да. Барлыры да мура болмак, эманда, Болашак, деп аталатын Адамга. Кдбылдацдар кдзынаны 6i3 берген, К^ындыкды кермесендер 6i3 керген. Бул ем1рде сак,тау упин сендердр Бабаларьщ уйде туып, тузде елген. Сендер даты ездерщше куресш, ©здерщше сендер де eMip суресщ. Болашак,ты жалгау ушш Болашак, Бола жатар сендердщ де улесщ. Барлыры да сендердш, барлыры — Табыстаймыз жансыз бенен жандыны. Армысындар, Ата урпакдъщ тардыры! Армысындар, жаца аткдн тац нуры! З.Ш.1976. ТОКАРЬДЬЩ СОВДЫ C03I Тесектес Kepmi, Бажайып жанды керддм мен, Кдтыгез сыркдт крс жанарын да сенд1рген. Жауынгер жорык, басталыпты да Шырыстан, Аяк,талыпты Батыста жаткдн Берлиннен. 0 1 1К^шалып жатыр, м рд кньт кете алмай, KepiK кеудеа кетер1ледд от алмай! Bip тушр ет жок, Аяк, пен крлы сом суйек, Станогында ©3i ечдеген металдай. 243

\"К,аншама металл крлымнан етп, баптадым, Агыздым нелер ак, болаттьщ да ак, кднын. Мшеки, енлд ажалдыц суп-сур TOKapi Кдрашы, — дейдд, — М е т кеп жонып жаткднын\". Bip жутым сусын — 6ip тэулж бойгы к,ореп, Ауа жетпейдТау, кеудесш сипай бередь Дем1 таусылып, елстреп бара жаткднда, Сыбырлап эзер тазиз жан былай деп ед1: \"KiM урлап кетп, мм урлап кетп ауамды?\" ...Бардым да жумдым ашылып калган жанарын. Мен де айтып турмын ел 6epin кеткен сауалды, КДм алып кета жацага Tipi Адамды? 3.11.1976. Кдй KyHi менщ Тэмамдалады дастаным? Бггпесе екен, Жацадан рана бастадым. Бшктей берсш, бижтей берсш, ©кшбен, Мунартып турран шындарым менен аскдрым. CanapFa сапар Жалгана берсе екен деп, Жалынам кунде, Жазмышкд тэрзым етем кеп. Адасу болар, Таласу болар ем1рде, Журсем болтаны Ата жер1мдД мекендеп. Атак,-дацк,тьщ Keperi маран шамалы. Кдлады, досым, Кдлады, 6epi кдлады... Кдй KyHi менщ темамдалады дастаным? Уакыт eTin, Уакь1т eTin барады. 3.11.1976. 244

КАРТА ОЙЫНЫНДА ЧЕМПИОН ЖОК, Чемпион боп кермед! еш кш картадан, BipAe кдрык, Б1рде журдай кдлтадан. Суп-сур ецшец кумарпаздар сурланып, Bipi утылып, Bipi утып таркдган. ...Мше, кдртым, Мынау менщ K63ipiM, Байкдрайсыц, нагыз туздьщ 63iMiH. ¥рып калган жерш тапсац урымтал, Жетер болса, Кдлтац менен тезшщ. ¥рып калган, Сынап кдлган барыцды, Сейлеп ж1бер, Сейлеп ж1бер, Сындырмаймын саганды. ....Барады тон ещ-тусщ бузылып, Оу, батырым, Ок, тидд ме, нерылды?! Болды, жэрар, К,ой, кой, бала, крй, бала, Вас Tiricin etciHuii рет ойнама! Карта ойнында чемпион ж о к Болмайды! Есек даме утсам деген ой гана. 4.И.1976. ©л1мнен коркам, Кете жаздаймын жынданып. ©Mip бар жерде ©л1м деген 6ip жур Kayin. Ажалды койшы, Байкатпай coFap урланып, Алдына оныц журм1з рой кунде мыц барып. 245

©лДмнен еткен акркдт, cipa, болтан ба? Татынан келш крнганда, Жалтартпас соты болтанда, Жазалаушы да, Жолай алмайды ол мацта, Жак,таушы TiirreH жолай алмайды О л мацта. YKiMi оныц арызданута жатпайды, М эцп кулпыда, Мэцплж моpin гяктайды. Дэу1рлердщ де, тасырлардыц да — бэршщ, Акцкдт ел1м белшен eip-ак, аттайды. Ажалды крйшы, алдына оныц мыц барып, Мыц кетш журм1з суранып, кейде урланып. ©ллмнен крркдм, кезеп 6ip кун келер деп, Асыкрай, саспай, Алдымды менщ тур батып... 7Л .1976. ЖУРЕК АРЫЗЫ — Оу, нем менщ, ©зщнен бурын жаралтам. Алдымен менм1н, Сонан соц сенсщ жаралтан. Басыц мен миыц, акртлыц, есщ, крмылыц, Аяк, пен крлыц — Барлыты менен нэр алтан. Балтын шатында eMipre жаца атгантан, Батыца бастар адамдык, жолта ап бартам. Ke3iM де болды кдйтыртан api шаттантан, Кезщ де болды, кдйтейш, матан дак, салган. Келедд сенщ кей-кейде м е т муз еткщ, BapiHe кенддм, Кдтелшцдд тузетпм. Тесек тарткдлзып, тенгенде кдтер басыца, Айнымай сок,тым, аялап ceHi кузетпм. 246

Жалындым саган жакдшы бол деп баршаньщ, Ж ан нем, сенщ жак,сылыгьщды ацсадым. Зтюздом ceHi кдншама кдуш-кдтерден, Ал ендд маган демалыс берпи, шаршадым!.. — ...Кдкдщ жок, сенщ дем алута да сокдауга, Кдрсы барамыз ок,тарга, eAi orrapFa. Кдкдш жок, менщ демалыс саран беруге, Кдкдщ жок, сенщ кдлдырып MeHi ток,тауга!!! 7.II.1976. АРМАН К.УЫП Айтпашы, Айтпасан, да бЬ\\ем, быем, Б1лемш де кулемш, ренж1мен. 03ipre KS3iM ашык, кецшм де ашык, Жыланды ажыратам жылы ецддден. Мумкщ, кдкдщ бар шыгар мак,тануга, Алайда асып-тасып, ак,тарылма. Кщдер болып, ал шмдер болмай жатыр, Аумалы да текпел1 шак,та мына. Бакдпты бол, жулдызыц жанган шыгар, Кез емес крй 6ipaK, та арман тынар. Bip арманньщ белше мшгейщмен, Bip арманьщ булацдап алдан шыгар. Адам, cipa, бакдпын Mice еткен бе, Армандайык, армансыз Kici еткен бе? Байламы жок, бакдггкд кулдык, урмай, Н е жетон арман куып, ic еткенге. Кецшм1зд1 бакдгтпен алдандырып, Арман куып келем1з, арман куып. Арман барда, арманга ток,тау бар ма? Ж ан бар ма екен арманга салган курык,?! 7.и .1976. 247

А У Л Ы Н Д Б1Р КЕЛГЕНДЕ... Ойыц, кырыц, Отаныц турленгенде, Жан-жаганды жакуттай гул кемгенде, Ж ар салмайсыц, неге сен кдрсы алмайсыц?! Анда-санда аулына 6ip келгенде. Сыймай кетем кей-кейде жер кекке мен, С е т 1здеймш сонда мен, Сен деп келем. Bip емделсем сакдйып кдламын гой, Екеум1зге белгш ермекпенен. Сен1менен, ардацтым, жуздескенде, ©ткен такты ем!рден 1здескенде, Кекешмнен кетпейдД 6ip ой менщ, Тузде туып, не ж етст тузде ескенге. Л рш ш кпен Tipecin жургенде сен, Кеншшейдд кецшм 6ip кермесем. Бар eMipiM болады боскд еткендей, Анда-санда аулыца 6ip келмесем. Сауытып кдлар ма екен сарсач жаным, Сейиим бойымдагы бар салматым. Аулыца анда-санда 6ip келгенде, Алдымнан жар сал, жаным, кдрсы ал, жаным. 8.II. 1976. ФЕВРАЛЬ TYHI Сырт ылайсац, BipAe жацбыр, 6ipAe кдр. Кез болтан ба, Жацбыр мен кдр 6ipre aFap?! Мен отырмын, куткендеюн алыстан, Bip белгшз адрестен бер хабар. 248

М ен отырмын, Турткен ойдан тук те енбей. Агаштар да 6ip нэрсеш куткендей. Кешелер де, керип уйлер де тым-тырыс, Бар дуние iiiiKe сырын буккендей. Ж ам ы з аяк, батаналар 'гурды тж, Бук1л дуние 6ip нэрсеш тур Kyrin. TypTin кдлсам телеграф сымдарын Азан салып кетер ме екен тгл б т п ? ! Кулакдшнын турш таулар-алыптар, Аквариумда тыц тындайды балык,тар. Тынып налган бадырайып кездерй Кешедеп нызыл-жасыл жарык,тар. Есплмейдд трамвайлар салдыры, Сырт ылайсац. Кдр аралас жацбыры. Дуниеш дДр етгазбей багып тур, Элдекдйда, Элдеюмнщ жарлыты... 8.11.1976. Кдлы тагдыр кдрсы аддымда турганда, Мен шоркдкдын махаббатты жырлаута. ©ленде емес, ©шр1мде ат i3iH, Амал кднша, салгамын жок, бул мацра. Он сепзге, жиырмага толганда, Отау Tirin, ойнагам жок, ол манда Шын махаббат кермеддм мен, Болганда, Даяр еддм Отанымдай KppFayFa. Махаббатым ез1мде деп ескерткем, Кез болтан жок, кулай сушп, ес кеткен. Юм бжедд сырт айналып кегп ме?! Босана алмай жургешмде бвстектен. 249

КдпеМмде арты — екшпи, алды — муц, Кдламаймын махаббаттын, кдлдыгын. Содан болар... Содан болар, им б1лсш, Махаббаткэ шоркдк, менщ жан жырым. Махаббаткд шоркдк, менщ елещм, TeAiceM де, тели алмай келемш. Неге керек ез1мд1 ез1м демеу1м, К м ге керек ceHi суйем дегешм?! ■8.U.1976. СЫР Курсшш кешрепм, жылайды шпм, ©сем бе, ешемш бе, кудай 6iAciH. К,анды дапын журектщ кдлдырайын, Кдласа 6ipey-Mipey сурай журсш. Керсш де журепмнщ акддн кднын, Ак, кдгазда жол-жол боп жаткдн дагын. Байкдп dip кдрасын да (здегендер, Жаудырсын мак,тауларын, датгауларын. Еркелеп мен eMipAi кеипп журем, Шаттыгым, муцым да бар, Несш бугем. Кей-кейде cypinaiM де, туцйуум де, Алайда жогалтпадым eciMAi мен. Жакдадым жауыздыкден акдд кдра, Жатсынып жапкдным жок, жаткд нала. Гаваньга кулап тускен ак, шагала — Жырымды TipiATeM деп эуреленд1м, Мастанёай акдш деген аткд гана. О, Муза! Тагдырыма иемшщ?! KypciHin KGKiperiM, куйед1 шпм. М ен ceHi жацартам деп келгешм жок, Сен м е т жаралгансыц суйеу уппн. 8.11.1976. 250

К0КТЕМДЕ Мына келген кектем бе?! Сушсуде кептерлер. Кез ушында кек белде, Туйшуде кек пен жер. Тулап, тасыр арналар, Несер куйып кеткесш. Кдлздырынып тау кдлар, Жалацаштап кек тесш. Тау бектерлеп биледд, Тамашалап ак, сагам. Бектер жак,тыц y m epi — Сарайындай патшаныц. Кызыл, жасыл, сэры ала, Аспа кешр шутила. Ею жаган кддатан, Ею таудыц шьщына. Аспан асты, жер yen, Ойхой, неткен кекпецбек! Кецейтп той epicri, Кептен куткен кектем кеп. MiHin алып кур аткд, Ж ш т кектем шертш тур. Bip келшшек шуак,та, Есшейдд елтш кур... 8.11.1976. КДЙРАН КДРАСАЗЫМ-АЙ! Тамаша ед1 жазты орман: Кустар сайрап мэз болтан. Келшжтерде, суларда, Уйрек ушып, кдз крнтан. 251

Шыбын-ипркей K^Fa ма, Шоршып судан ак, шабак,?! Таз тырна отыр жагада, Сьщар аяк, ак, кдбак, Елж ертш лагын, Ецкейедд суаткд. Елецдетш кулагын, Тыншымайды 6ipaK,Ta. Кеккутандар келбецдеп, Кетер1\\е алмайды. Жалгыз-жалрыз ербендеп, Квк кряндар заулайды. Муздай суын атк^ьлап, Ак, бастаулар кдйнаган. Тана-торпак, шапкдглап, Окдфалап, ойнаган. ...Тамаша едд жазры орман: Тамашалап мэз болтам, Крйран Кдрасазым-ай! Уйрек ушып, кдз крнран!.. 8.II. 1976. АРЫ З Ж АЗЫП КЕТЕЙ1Н Бугш мешд TyFaH кутм. Ой, бэле-ай! Мына адамдар неге жатыр тойламай?! Банкет жасап берер ед1м ез1м-ак, Тэщрдщ 6ip жарытпай-ак, крйтаны-ай. Мына дуние неге жатыр ундемей, Алаулатып тойдыц uioflih урлемей? Кушак,-кушак, гул шок,тарын лак,тырып, \"Мынау — шапан, Мынау — атьщ, мш!'\\ — демей. 252

Мына журткд жакдады ма элденем?! Бекер einip cypreMiH бе элде мен? Халкдш, Сенщ кдсиетпу^ б1лем деп, Боскд eMipiM erri ме екен эуремен?! Айтамын деп куанышыц, муцьщды, Баска арнага бурдым ба элде жырымды?! Мен, 6api6ip, езщменен 6ip болам, ©зегше тепсец дары ульщды. ...Тойланбаса тойланбасын, Н е етешн. Той кермей-ак, сый кермей-ак, ететн. Кдламымды 6epiui маран, бэйбнне, Болашакдд арыз жазып кетешн... 9,11.№ 6. Ей, Бауырым! Неге сонша саррайдыц? Кдпалансам, менщ дары бар кдйрым. Мен журтыма муцымды емес, Жырымды, Куанышым, шаттыгымды арнаймын. К,айры-муцы неге керек 6ip бастьщ, Ел1м барда, есецпреп турмаспын. Кундер маран келецкесш rycipce, Халкдша кеп сырымды айтып муцдастым. Кайтер дейсщ кара бастыц толгагы, ©тер-кетер, Шаруа Foft крлдагы. Абдырасац, арка Tipep айбыньщ, Аскдр тауын, курсшбесе болтаны. Ей, Бауырым! Неге сонша муцайдьщ? Мен муцайсам, сенен бетер жылаймын. Кеп ойланып, аз курсшген халкдша, Кдраймын да, Кдйраттанам, шыдаймын. 253

EpiKTi елшз, булшбеген кррраны, (BapiMi3re белгш Foft ол жары). Кайтер дейсщ кара бастын, толрэры, Тек журтымыз курсшбесе болтаны. 9.11.1976. HECIHE 0 M IP СУРГЕНСЩ? \"Сураушыныц суйген асын KiM берер\", BapFa — ырза, Жок^а — сабыр, кун керер. ©KiHeMiH, emireMiH несше, Tipi журсем, маран кезек 6ip келер. Осылай деп ойламаган басында, М ез болыппын 6ipey шашкдн mauiyFa. Кдшан керем кермегендд жасымда?! ©Mip деген осы екен-ау, расында. TipuiiaiKTe не жетедд кергенге, Тек eMipiM етпесе екен шерменде. Не жыны бар?! Бакдгг мен1 кергенде, Кете,лд ypKin, ендд жете бергенде. Тусшбеймш не пэлемнщ барлыгын, Кдйран басым, кащыдыц-ау, кдцрыдьщ! Менщ де 6ip болар шаллм болды Foft, К,айда eKeTin барасыц сен, тагдырым?! \"Сураушыныц суйген асын KiM берсш\", Барга — ырза, Жокдсд — сабыр, кун кореш. ...Ей, бауырым! © з дэрежец болмаса, Бул жалганда несше ©Mip сургенсщ?! 9.11.1976. 254

ТУЙС1К - 3 Киген ки1м, аскд ырза кундеп цпкен, Жалык,тым-ау осы 6ip кун Kepiстен. У м т м де узш п бара жатыр, Мына курплр мандымай журген icTeH. Не боп барам осы мен куннен-кунге?! TipmiAiKTiH, м аш а кун керу ме?! ¥йк,тап кетсем маужырап, кдйтер ед!м, Мандыта алмай ештеце жургешмде?! ©Mip етш барады ертецменен, Кдйтем оны Жанбаган, ертенбеген. 0з1мнен ез1м бугш жеркенемгн, 0м1рде еш нэрседен жеркенбеп ем. Кдраймын жеткешме, еткешме, ©MipiM осылайша кеткеш ме?! Алдыма ак, кдгазды жайып крйып, Пышырап куры отырмын текке, MiHe. Жырым да, сырым менщ гамге керек? Болмады куткешмнен 6ip де дерек. Ж ан таппай жарык, 1здеп тунге кдрай, Мен даты откд тускен 6ip кебелек... 9.И.1976. АТТАНРАНДА \"Крш!\" — деп, кднат кдгады кустар маган. \"К,ош!\" — деп, мен1 кушак,тап, кушкдн далам. Аманаттап 6ipeyre жатыр мет: Аманат, — деп, — уямнан ушкдн балам. Гулдер дагы крпггасып, киылып тур, К,ош айтады талдар да иwin 6ip. Неге 6epi к,оштасты мешменен, Кдндай тагдыр алдымда буйырып тур?! 255

Неге келдер крштасып шайкдлады? К,ош, крш деген жацгырык, кдйталады. Салбыраган таулардьщ кдбагынан Bip кейспк, бьлмеймш, байкдлады. Барлыгы да крштасып epiKTi алар, (Крйшы, 6api еншешн желж болар...) Телеграф сымдары ызындайды, Жаткдндайын суык, 6ip 6epin хабар. Кррсы алдымнан кдра жол кдрсы агады, Буюл елке крштасып жар салады. Аттанып кет1п барам элдекдйда, Кдндай тагдыр, бьлмеймш, Кдрсы алады?! 9.П.1976. KYH УЯЛАП... Кун — кезше уялап кек келдердщ, Тамшысында дихандар теккен тердщ. Бар тзршшк бойына кдн ж1берш, © з мшдетт кдлткысыз еткерген кун. Кун кезшен теплш, тамган нурдан, Буюл TipAiK оянып, арман кутан. Куннщ шипа шуары сипап етсе, Kapi еменд! куартан жандандырган. Кектемеде кдрсы алып шуак, кундд, Кек пен жерге керемет куат юрдд. Жасыл шапан жамылып мауытыдан, EcKi тонын ер елкем лак,тырды. Оятуда барлытын кун шуага, Ойга тустз, K>ip асты, тыншымады. Кузден берп уйкуатан кек епннщ, Kin-юшкентай кулатыи шымшылады. 256

Шагылысып бастаудьщ туныгымен, Б1рде ойнайды кулынныц тулымымен. Жасанткдлы жайлауды бара жатыр, Bipre i/iecin жылкднпы курыгымен. 10.11,1976. ХАЛ MYIUKDI, КАЛКДМ Керемет кезде тусак, та, Керемет шак,та турсак, та, Биуурмей iurreH тынсак, та, Б1здщ хал мушюл бул шак,та. Зауык, жок, сауык,-сайранFa, К,она алмай журм1з жайлаута. Бэйгеш бермес кек кдскд, Бул кут, кдлкдм, байлауда. Ой менен кдфра ап кдшкдн, Шок, шайнап журш, от баскдн. Бейгеш бермес кек кдскд, Б1збенен бупн крпггаскдн. ©тюзген кундер дурмекпен, ©ткен шак,тармен 6ip кеткен. Не таптык, арзан курметтен, Арзан сауык,ты гулеткен? Хал мушюл, кдлкдм, бул шак,та, ©ткенге мойын бурсак, та. Барсак, деп айла кдглсак, та, Жетшзбес ендд кусак, та... 10.П.1976. СЭЛЕМДЕМЕ Менен селем айткдйсыц cypapaHFa, Сурагайсыц уй iiui дш аман ба. ©Mip кешш жатыр де ол да езшше, TipAiK керек, эрине, Tipi адамга. 257