0 6im ^ аз ^ КЕК1ЛБАЕВ
06im Кекш баев J W I km Роман жэне хикаят Алматы «Раритет» 2005
ББК 84Кдз7-44 К28 Казахстан Республикасы Мэдениет, акпарат жэне спорт министрл1Г1 багларламасы бойынша шыгарылды Серия 2002 жылдан бастап шыгарылып келед! Зейнолла СЕР1ККАЛИУЛЫНЫН «АЛТЫН КОР» ютапханасы Керкем безецшрмеа непзш салган Александр Тленшиев Кеюлбаев Э. К28 Махаббат мунарасы: Роман жэне хикаят —Алматы: Раритет, 2005. —288 бет. — «Алтын к,ор» ютапханасы. ISBN 9965-663-80-7 Кез1нде жорналдык алгашкы нускасы «Махаббат мунарасы» деген атпен жарияланган, керемет ойшылдыктын кемел саты- сына кетер1лген бул романда адам жанынын алуан HipiMaepi, терен психологиясы, iuiKi драмалык коллизиясы аркылы автор- дын корксмдiк -философиялык тужырымдамасы барынша толык таны лады. Кггапка, сондай-ак. каламгердщ «Куй» аталатын хикаяты Гзагмдисоргдн I 1 орь1^л ь'КТАнЛ ы ры лга н I К1ТАПХАНА ЖУЙЕС1 ББК 84Кдз7-44 ISBN 9965-663-80-7
ДАЛА БАЛЛАДАЛАРЫ Осыдан жиырма жшдай бурым, казак эдебиетшщ улы коште б/раз дацгаза-дабырмен жамырай келт косылган 6ip топ та- лантты замандастар ортасынан буйра бас, кураторы ецд! ecnipiM жшт б:рден журттыц назарын аударган edi. Асыкпай, айшыктап шешен свйлейтш, барынша бЫмдар жмттщ биязы мшезi мен дэлелд1 пшрлер'те эркш-ак ден коятын. Кейб/р врекпше туреылыстарымыз взгет тыцдаудан eepi взшщ Ш не сыймай журген ойларын жариялауга асыгып жар салып жатса, бул ерекше байсалды мшезбен бурым 613 ecmin- бымеген Keu6ip Kimanmap мен авторларды алдымызга квлденец Iпарта бастаушы edi, сонда б/здщ арамыздагы He6ip даукес- 6uieiuimepiMi3 де бэсецст колотым. Оныц устте, бул жшттщ сонау алые myKnipdeei, турммен даласымен шектес жаткам ша- гын ауылдан, Маццыстау тубегшен келгендШ де 6i3 ушш 6ipa3 кызгылыкты жагдайдай квршетт. Ол казак жертщ взге аймактарына уксай коймайтын осы тубектегi OMip, mipfliK, салт-сана туралы, ежелг/' ацыз- эцг1мелер, ата-бабалар тагдыры жайында, даланыц кым-куыт бояулары тец1рег1нде кызыга, кызына эцг1мелейт1н, сол сэтте б/зге ол туган жертщ шежгрешю ceKuidi квршетт-di. Ол кез- де Эбштщ баспадан алгашкы влецдер жинагы шыгып, баспасвзде алгашкы макалалары жарияланып жатса да, муны биепиндер келешекте эдебиетте ол взте muiemi евзш айтады гой деп се- нер edi. Шынында да, д б ш КекЫбаев осы жылдар iiumde тынымсыз, табанды ецбек emin, талантын эр кырынан таныта 6indi. влец дер жинагынан баска, повесть, эцг'шелердщ, сыни ецбектер\\нщ бпрнеше каповым шыгарды, «Ацыздыц акыры», «Уркер» атала- тын романдар жазды. Г.Мопассанныц «вм1р», «Пьер мен Жан» - 5-
романдарын, Л. Толстойдыц «Согыс жэне бейбтшшк» романы- ныц тарауларын, шет ел авторларыныц элденеше пьесаларын, эцг'шелерш казак, тише аудирды. Муныц бэр/, эрине, аз ецбек емес. EipiiK, мен Эб/иитц цаламын оншалык, жылдам деп айтпас edito. Ол багзыдан сыр шертетш квне квз шеж/'решиер секидi асыцпай, баппен жазады, бэлкш, циналып та жазатын болар. Ец жацсысы — оныц цаламынан шыццан дуниелер окушыны да, сыншыларды да немцурайды цалдырган емес, оныц творчество- лык, isdeiiicmepi эрдайым ден цойдырып, кейде эртурлi талас тк/рлер де тудырып жур. Ол шыгармалардыц орыс, немк, вен- гер, болгар, чех, эстон тидерше аударылуы да кездейсок, цубы- д б т Кекибаевтыц шэк/ртт/к уйрену dayipi пэлендей узацца созылган жок,. Озшщ алгашцы влецдер/, мацалалары, эцг/мелер1 арцылы ол творчестволык, мумкшдшнен хабар берсе, кешнгi жылдары жазган шагын квлемдi noeecmepi автордыц жазушы- лык, карымын, взше тэн цолтацбасын, цалыптасцан стили айцын танытты. «Eip швк/м булт», «Дала балладалары», «Eip уыс топырак,» ктаптарына енген прозалык, шыгармалар оныц творчестволык; мурат-мацсаттарыныц ауцымын аныцтап, оныц стилтдегi эпиктерге тэн байсалды баяндау, философия- лык,, психологиялык, терецд1ктерге бару, кец тынысты, бейнелi, uipiMdiK тид/'к цуралдарды пайдалану секид/ ерекшел/ктерт байцатты. Кекибаевтыц творчестволык, жолы цазак, эдебиетшиерi вз халцыныц вткен/ мен тарихтыц комескi беттерт жапа-тар- магай жаза бастаган тусца сэйкес келд/. ГТрозашы Эбни Кекибаев, б/здщше, тарихца басцадай жол- мен барды. «Куй», «Ханша-дария хикаясы», «Шыцырау», «Бэсе- ке» атты повестертде автор ежелгi ацыз-эцг/мелерд/ шебер пайдалана отырып, вткен куниц жаркын да цаИарлы бейнест, моральдык, бейнест жасайды, бугшгi кунн1ц квкейтестi мэселелерт цозгайды. Москваныц «Молодая гвардия» баспасы- нан шыццан Э.Кекибаевтыц «Дала балладалары» ( 1975) ютабына жазган алгы свзшде дбд!жэмы Нурпейков былай дейдг. «Ол взМц шыгармаларында атацты тарихи тулгалар есшш саудага салмайды. Ол вз халцыныц вткен турмысын эспеттеу, эйтпесе мансук, ету секид/ мтезден де аулак,. Адам вм/рмщ элеуметтш сыр-сипаттарын философиялыц, психологиялык, тургыдан терец Kopcemyi бул повестердщ шыншылдык, цасиетш ерекше квтере тускен». - 6- 1I
д.Кекибаевтыц квркемды палитрасыныц куаты мен касиет/ де осында — ол ежелг/ ацыз-эцг!мелердi 6yemei куннщ елегтен eniKivn, тарихи-философиялык тургыдан екшеп отырады, сол ацыз-эцг/мелерден кулл1 адам баласына ортак, адамшылыц та- мырларды тауып отырады. вткен кундер шындыгына 6yeimi куннщ жарык, сэулесш mycipedi. Кектбаевтыц суреткерpemmdeei ерекшелимщ 6ip парасын осы твщректен 1здеу1М13 керек. Де- мек, сыншыларымыздыц оныц «тарих пен бугтгi куннщ мацыз- ды мзселелерт» (Ш.Айтматов) утырлы козгап, «элеуметтш ipi идеяларды взек ететтт» (д.Нурпешсов); «адам баласыныц болмысы мен оныц ic-эрекеттщ себеп-салдарын 1здеп, «унемi ой толгайтынын» (А.Руденко-Десняк) атап кврсетух шындыкка эбден сай келедЧ. Алгашцы noeecmepindeei квркемдЧк-эстетикалык, элеу- метты-философиялык цасиеттер «Ацыздыц ацыры» атты курделЧ романда dpi карай жалгасып, дами mycmi. д .К ек ы баевтыц тарихи балладалар циклЧ, бЧздЧцше, осы романда взЧнЧц толык квркемдЧк шешЧмЧн тапцан. Бул шыгармалар, свз жок, суреткердЧц творчестволык осу жолындагы мацызды белес бо лып калмак,... «Ацыздыц ацыры» романында автор тагы да взЧнЧц бурынгы калыптаскан байсалды, цазып айтатын баяндау тэсШне epiK 6epedi, мунда жалпы сюжет, оциганыц жотасы анык, кврЧнгенмен, бЧрЧншЧ кезекте адам жаныныц алуан шрЧмдерЧ, терец психологиясы, пейЧл-мурат, мЧнез-кулык, iшы драмалык, коллизия, сырт квзге онша Байкала бермейтЧн, 6ipaK iuime цай- нап жатцан ой-сезЧм, свз бен эрекеттЧц арбасуы тэптЧштелед/'. Тарихта болван дерек пен творчестволык; цикл, фольклор бас- тау мен реалисты баяндау осы шыгармада ерекше жымдасып Kemedi де, халыцтыц эрцилы ацыз-эцгЧмелерЧн взЧнше кызгы- лыцты тусЧндЧретЧн автордыц квркемдЧк философиялык кон- цепциясы барынша толык,, барынша айцын танылады. Шыцгыс Айтматовтыц осы арада фольклорды игеру жвнЧндегi ойлары мацызды KepiHedi, ол эртурлЧ мифологиялык, желЧлердЧ бугтгi кун талаптарына лайык, пайдаланудыц артыцшылыгын атай отырып: «Талантты казак, прозаuei дбЧш Кекыбаев мифология лык системалар мен структураларды игеру аркылы вткен мен бугЧнгЧнЧц мацызды мэселелерЧн козгай бЧлген. Бул кЧтап — ой- шылдыктыц жогаргы сатысынан Караганда да, ацыз-эцгЧмелер мен бугтгi куннщ, вткен мен бугтгi кундер тэжЧрибесЧнЧц корыт- пасы, осы компоненттердщ барлыгы (эрине, муныц ЧшЧнде - 7-
прозаиктщ таланты да бар) цосыла келе, бпдщ nixipiMhuie, бул шыгармалардыц мазмунын гана байытып поймай, онын, квркемдт цасиетт де арттыра тускен», — деген nixipi аса цисынды xepmedi. Э.Кекибаевтыц noeecmepi жешнде осы айтылган nixipdin «Ацыздыц ацыры» романына да тугелдей цатысы бар. Нем/'с сыншысы З.Кляйнмихель Э.Кекибаевтыц тарихи шыгармала- рыныц негЫн цурайтын ацыз-эцг1'мелер мазмунын 6ipep свзбен айтып беруге болатынын орынды ecxepmedi. «Ацыздыц ах,ыры» романынын оцигасы да Самарцан шаИарыныц жолбасшылары туристерге кунде айтып берт журген, Телйрланныц cyuixmi mo- цалы Биб/ханым салдырган атацты гимарат жвнтдегi хикаяга нег'\\зделген cexMi. ...Улы dMipiui алые жортуылга аттанып кеткен. Ерш са- гынган жас эйел цосагы цайтып оралганша гажайып хумбезд/ квк мунара салгызуды ойлайды. Осы мунараны салушы жас ше- бер сулу ханшага влердей гашык, болады да, егер ттнен бал татцызбаса, мунараныц кумбез/ api царай цаланбайтынын шарт emin кояды. Буган ашуланган ханша цицар шеберге озйи'ц еп сымбатты куцт сыйлыцца усынады. Б/рак, анау цасарысып конбейдБул кезде dMipiui де жауын жецт, атыныц басын Kepi бурган екен deUdi. dMipiui астана журтына келмес бурын, жас ханша жас шебердщ тЫегт орындауга ыцгай танытады. ddeni салдырган гажайып мунарага SMipuiici бек риза болады, 61'рак; ханшаныц бетше тускен ыстык, тацбаны Kepin, цаНар шаша- ды. Ханша «цылмысын» мойындайды, шебер дарга асылады... Бул ацыздыц эртурлi вариациялары бар, б/'рац oapiitin туйкетт жер1 осындай. Жазушы ecKi ацызды цайта жацгыр- тып, цайта баяндап цоймайды, оган терец философиялыц мэн- магына цосады, ацыздыц элеуметтш сыр-сипаттарын ашады, eui6ip заманда взгеруд1 бымейтт адамгершШк мэселелерд! цоз- гайды, адам тагдырыныц цым-цуыт жолдарын Kepcemedi. Ро- манныц бас Keiiinxepi — улы dMipwi «Куй» noeecmdeei Жвнейт- пен, «Ханша-дария хикаясы» noeecindeei Шыцгыспен штей де, сырттай да 6ipa3 ундест жатады, 6ipax, бул шыгармада шекса бшик пен бшикцумарлыцтыц адамшылыц философиямен эсте сыйыспайтындыгы айцынырац, терещрек суреттеледi. dMipiuwiK атац-абыройга, шеказ билЫке целы 6ipden жетпеген. dMip эскершщ квп сардарыныц oipi бола журт, бул да жасында та лой кугын-cypeiHdi, K,ayin-K,amepdi басынан вткерген, куштшщ цысымын кврген, тумсыгы тасца тиген. Eipan табигат буган - 8-
бала жастан цайсар мшез, зор дарын, асцан вз1миплдш пен 6ip6emicewiiKmi сыйлапты. Ол бала жасынан взшщ атагын шы- гарып, елдщ естде цалуды ойлайды. Осы мацсатына жету ушш мына алдамшы дуниеде dip-ац жолдыц — билш пен мансап жо- лыныц бар екенше ерше квзг жетед!. Квздеген жер/не твтелеп бару ушш, дмфш! взшщ бар куш-жиерш, амал-айласын аямай жумсайды. Айналасындагы багынышты адамдарыныц iuii-сыр- тын, пендешшк осалдыцтарын тугел зерттеп бшген dMipmi халцына да цырын царайды, халцын умт пен урейдщ арасында устаса гана пара тобырды цабарлы цалыц цолга айналдыруга болады деп ойлайды. Басцарудыц эртурл! айла-тэсшн, саясат- тыц сан mypni шиырларын мецгерген dMipuii пара басыныц муддест цоргау ушш арам, адалды айырып жатпайды, ацыр- сында ол ацылды да квреген, 6ipaK, цайырымдылыц дегенд/ бтмейтш пара журек цаныпезерге айналады. Жарты элемге билиш жург1зген dMipmi endi взшщ ep6ip жорыгы, ep6ip эре- кет-цимылы, аузынан шыццан ap6ip свз! ацызга айналып, досын куантса екен, цасыныц зареет ушырса екен деп циялдайды. Кыруар efldi тШреткен айбынымен, ацылымен, батырлыгымен mip.iieinde a.ieMdi аузына царатса, келешек урпацтар оныц атын дацпырт- тап экетуш цалайды. Ершщ ерлт цурмет/не жас тоцал сал- дырган, квкке мойнын созван xeeudip мунара муныц атагын ке- лер нэсидерге айгацтап жетк!зед1 деп сенген. Рас, ол кезтде халыцтардыц басында эцг/р таягын ойнатцан, пни ай алтын тацтардыц талцанын шыгарып талабы асцан взшщ туа бткен турашылдыгы, даралыгы, даналыгы жвншде твщрегше нелер epmeewiepdi таратып ж 1берткен. Айдарынан жел ескен айбарлы dMipuii туралы осы ертегыердщ мэцгi жасайтындыгына да оньщ квцШ эбден сенул1edi. dйmкeнмeн, махаббат мунарасы туралы ацыз осы ертегыер дщ бэршщ белшен eip-ац сызып, 6ip адамныц атагын асыру ушш Курбан болган бейшаралардыц тагдыр-тарихын б/'здщ заманы- мызга дешн жетшд1. Автор бас кешпкерше басы жок,, аягы жок, пара бояуды бат- тастырып жага бермейдг, оныц ic-эрекеттерш твтелеп дат- тай да бермейд!, автор адамшылык, цасиетпи, адамныц жеке басын аяцца таптайтын зорлык, пен зулымдыцтыц, билш- цумарлыцтыц unpin философиясын эшкерелеуге назар аударады. Каншалык, цаИарлы, цайратты болганмен, dMipminщ ез/ де, шынтуайтца келгенде, кврсоцыр, цатыгез догманыц кесш цулак, пулы, ол вз ниетте 63i Kipinmap болган 6ipey. Ол взгелерЫ цай- - 9-
гы-кааретке ушыратумен 6ipee, вз/ де шектеуаз билЫтщ чурба ны болады. dMipuiim'H Kyupeyi романныц соцында зацды цубылыстай эсер emedi. вйткеш ол взтщ бойындагы барша цайрат-жкерт, ацыл- парасатын, эуре-сарсацга толы тынымсыз OMipiii тугелдей взиншыдбс пен вркок/рекпикке, взгеден артык, туысын дэлелде- уге жумсайды. Автор осы куйреудщ философиялык, элеуметтЫ, адамшылык, нег/здерш жан-жакты, нанымды cypemmeiidi... взге замандас жазушылары ceKUtdi, дбйи Кекибаев та вз халкынын ежелг/ эдет-гурып, дэстур-тагылымдарын егжей- т егж ейлкейд е цызыга суреттеуге цумбыл, ол квшпендшер OMipmin K,a3ip умытыла бастаган этнография,!ык, детальдары- на ерекше мэн береЫ, 6ipan арзанцол экзотика жетегшде Kemneudi, сол деталъдардыц элеуметтЫ, философиялык мэн- магынасына уцшп, халык, OMipm, адам жаныныц iuiKi uipiMdepm ашуга тырысады. д.Кекыбаевтын, прозасы, жалпы алганда, омip кубылыста- рына байсалды ой-парасат квзшен царауга шацырып, вткен мен бугшнщ ажырамас, диалектикалык б1рлшн терещрек тустуге квмектесед/. Бул проза казак, тшнщ ауызша, жазбаша озык, внегелерте арка cyueUdi, содан да ол философиялык интеллек- туалдык магыналарга бай болып келедй Герольд БЕЛЬГЕР 1982
РОМАН МАХАББАТ М YHAPACbl Б /piнал 6eniM КЫЗЫЛ АЛМА I Ат туягынан кум сауырын ойып тускен донгелек шункыр лезде кайта толады. Алдындагы о к бойы озы к еншен куда ат мшген кузет сарбаздарынан тау-тау ша- гылдын беткешнде шашырап калып жаткан кеп i3 козд1 ашып-жумганша-ак гайып болады. Сусыма кум баянсыз- дыктьщ тылсым KyflipciiH таныткысы келгендей, ку п -к у жузше жолап кеткен сэл танбаны жалмап жутып жатыр. 0Mipmi улы шолге келгел1 6epi оппа кум ны ц осы 6ip обыр мшезшен назарын канша алып кашса да, кутыла алмай-ак койды. Сары ала к уйм енщ 1ш1нде сусы лдак кумакка шашасын каптырып, малтыга жоргалап келе жаткан коп атгьщ туншыга ш ыккан жапа-тармагай д уарш тындай-тындай мез1 боп кетш , тусындагы селд1р nepaeni ысырып, сыртка карады-ак — козше ылги сол туседь Ш ацылтак кектем. К,ыста кар к о р т жарымаган жабыр- канкы шел кез1цд1 кажытады. Ж узген мен ceKceyui ол1 бур жармапты, сояу калпы. TonipeK тугел м у л п п тур. Денкиген шагылдар да, гырбык кум буталары да гумыры кыбыр-кимыл кормегендей, жер тютеп жатып алыпты. Тасбаканьщ дауылынын басылганы таяуда тана емес пе eai. Бес кун бойы карсы алдынан тандырдьщ дем1ндей бет шарпыган кызыл жел урган да турган. Элдекандай - 11 -
долы дулей кара жерд1 тас-талканын шыгарып, кул кып уатып, сосын dip алапат табакка салып ап, елеп, кебепн желшп ушырып жаткандай, жер мен кек тугел шанга ай- налып кеткен-дй К,ара курым кальщ кол 6ipiH-6ipi коре алмай, кеуделершен томпештей ургылап, Kepi итерш бак- кан кызыл желд1 бетке устап шбиен де отырган. Кулл1 дуние тулен тигендей тулап шыга келген-дй Аслан кай- да, жер кайда — ешюм ажырата алмастай... К,улак сарсы- тып улып турган жел... Kynni KenicriKTi 6ip 03i ием дент, асыр салып ойнактап журген шац-тозан... Енд1 дуние кайта орнына келместей... Сол 6ip ш ан-тозанга айналган калпы б!ржола кул1 кокке ушатындай. Эумесер жел бул мшш келе жаткан сэры куйм еш де жер бетшен жулып ап, тобеанде бед1рейш жатып алган суп-сур кещстжтщ элдеб1р тунгиыгына ж т р ш xci6eprici келгендей, еюлене жулкы- лайды. Аттар эбден титыктап болдырды; журт коздерше кум куйылып, желге карай журе алмай, ит зыкылары шыкты. Сонда да шеруд1 кйшртпеген-дй Токтаганда да, кара курым кальщ кол тырдай жаланаш тулдыр шолде ыктасын таба ала ма? К,айта тентек жел куймелер мен жуктерд1 кула тузге бет-бетше куып экету1 де мумкш . Ш елдщ ecipiK дауылы талай-талай керуендерд1 кум астына кемш те кеткен. Бурын тасбаканьщ дауылы мен казанны ц Kipicimie жолга шыкпаушы едй Осы ж олы елге калайда коктем ба- сында оралам деп амалсыз урынып отыр. BipaK элдеюмнщ карсылыгын керсе, бурынгысынан бе- тер карысып багатын эдетше басып, эбден -пстенш алды. Ду- ниеш кектемде 6ip дурлиспретш жел куштз ме, жок, каласа жарык жалганньщ астын устше кел-преттн бул к у и т ме? Дегенмен, найзана ш кпейтш , кылышын кеспейтш мына жел деген пэленщ осынша жын ойнагына зыгырда- ны кайнап та келедй Сонда да, токтаймыз ба, кайтеМ13 дегендей, сары куймеш айналсоктап, кайта-кайта келе берген колбасыларына еш шырай танытпаган-ды. Сырттагы ыш кы на улып турган желд1 кормеген- еспмеген Kiciuie суп-сур боп каткан да калган. Бесконактьщ бес KyHi откен сон, дуние жынынан ай- рылган баксьшай жым-жырт бола калды. Жер 6eTi айгыз- айгыз жарылып кетштй Жарыктын арасынан шыкса ке- - 12-
рек, мына жерде де, ана жерде де, тенкиш -тенкшп тас- бакалар жатыр. Кейб1реулерш жел аударып тастапты, терт аягы кектен кеп уйелеп капты. Дауыл басылган к у ш 6eciH ауа кумга ш к к е н -д ь Асты- нан елдеюм алып дэулердщ суйегш казып алгандай, шагылдардын бушрлер1 опырайып-опырайып коршедг Сусылдак суп-сур кумга малтыгумен келе жаткандарына да элденеше кун erri. Кеше желден шаршаса, ешн мше мелшиген мещреу тыныштык кажытып келедг Мынау кимыл-кыбы рсыз, сыбыс-сыбдырсыз кен1ст1кте м ен де токтап калармын деп корыккандай кеуде тусында жуды- рыктай б1рдене емю-емю булкынады. Жолдарына денкиш-донкшп кес-кестей кулаган жал- жал шагылдардын кай-кайсысына да жеткенше асыккан- мен, кара каткактьщ сынайы эл1 бiлiнбeйдi. К ез жетер жердщ 6opi — эж1м-эж1м кум. Жаяу борасыннан сакина-сакина боп шимайланып к ал ган улпа кумактагы элдеб1р сикыр жазып кеткен жумбак дугалыктай кеп шиыр, канш а телм1ргенщ мен, ой серптердей ны шан танытпайды. К айта к е ц ш ц е TipnimiK дегешн 03i де кум бетзндеп осы 6ip м эн-магынасы з кур шимайдай мынау улан-асыр суркай кещ спктеп бупн бар, ертен жогалып кететш encimiii бедер гана емес пе екен деген куддк кашыргандай. К у ш кеш е гана асырды салып- салып, акырында мысы курып, оз-езшен тыныш тапкан кектеменщ эумесер дауылындай о да канша алас урып бакканмен, уакыт дейтш сусыма кум 6epi6ip i3-Ty3iH кал- дыртпай, туп-тугел eiuipin ж1берет1ндей. Терт жыл бойы жорыкта журдг Ж уз мын атгын туягы- нын баспаган жер1 жок. Сонда кундердщ куш нде соньщ 6epiH де дел мынандай кып, жел ym pin, кум жутып коя ма? Адам деген неменщ гумыры уйткып-уйткып басыла калатын кырдын желшдей кур эншейш еткшип нэрсе гана болса, тусында сонын ep6ip усак-туйепн ж ш ке тт зт тгркеп багатын адамнын жады да мына сусыма кумдай турлаусыз бфдене екен гой. Сонда анау аспан мен мынау жердщ ара- сында баянсыздыктан баска ештененщ болмаганы да. Бас- касынын 6epi —еткнлш, тек баянсыздык кана м энгш к пе? KiM б ш п т , солай болса солай да шыгар. Баягыда е з т щ кормеген корлыгы бар ма едг.. TinTi осы улан-асыр туздщ ез!нде катын-баласын жетектеп, кашып-пысып журмеп пе - 13-
еда... Мше, сары ала куйменщ шпнде отырып, кез салга- нынын ез1нде жанарын пышактай кескшеп келе жаткан Kecip кум мунын талай борбайын оскылап, табанын куйдармеп пе едь Ен болмаса, тубшен колымен тырма- лап, -сыз шыгаратын бута екеш бута да табылмай epiHi кезергенде, кеш н куырып, каталатып бара жаткан каскей шелден eMip-баки кутылмайтындай, касык кара су тан- дайын шылайтын кун вида айналып келмейтшдей кертупл ед1 гой. Ал каз1р соны KiM бйюда? TinTi 63i екеш e3i де осындай шуде 6ip кайьштан тайып ойына туспесе, есше алып жарымайды емес пе? Баягы корлыкты бупнп мэрте- бе, баягы азапты 6yriHri бакыт умыттырмады ма! Сонда кешегщей 6yriH де умытыла ма? Ендеше, журггьщ ертен деп кекш жургендершщ не болганы? Жолындагыньщ 6opiH жапырып, б э р т курдымга жiбepep эулек! куртушы ма, элде элемдеп бар атаулыньщ баршасынын мунк1р-нэн- Kipi — баянсыздыктын кольшдагы аяу бишес алмас кылыш па? Не? Ертен кылыш болса, твбесшен аузын арандай ашып тажал т е н т турган бупннщ не кажетт бар? BipaK 6yriH мэнплж болса, ажалсыз болса, кешеплер кайда? Кеше бунымен теке Tipecin арыстандай арпалысып жургендерд1н коздерше калай кум куйылды? Оларды омакастырган тек буньщ аяу б1лмес алмас кылышы гана ма? Жок- Е н алды- мен 03flepi, оздер1н1ц anci3fliri. Кеше деген эл ш зд ттщ екшш1 аты. Б упн элс1рей-элс1рей кешеге айналады. Ал, бет каратпас алапат куш б у п н т у г ш ертеннщ ез1мен белдесед1. К уш плиспн шын аты — Мэцпл1к... Мэнпл1к- пен сол бет каратпас алапат куш кана тш табыса алады. Элжуаздьщ ажалы бугшнен, ек1 ортадагы дурегейдщ са- зайы — ертеннен, ал атасын танымас алып кушт1н М энпл ж тщ дел ез1ндей ажалы жок- Б у п н деген — коркыныш пен ум птщ eKi удай аралы- гы. Пенде бпкенн1н калтылдак кайык м1нгендей калты- рап кун кешеттн бар аясы — тек сол гана. Олар тек сонда гана мыктылардын устап тутынганына кенед1. Ал мыкты тегеурш аз енш ен элжуаз тук те б т р е алмайды. Bip колына коркынышты, екшнп колына yMirri мыктап устап, кал- гандарды eKi ортада epi-cepi кылып коя алатын TereyipiH гана элжуаз эл азд ж п куш ке айналдыра алады; онын колына тускен бупнш н 03i — ертенмен егесеттн кару... - 14 -
Онын кай сардарынын да кулагына куйып багатыны — «басына кандай киын ic туссе де, айда таптырмас тыгы- рыктан каш; afrreyip Ty6i 6ip сытылып шыгар амалды ал- дын ала карастырып кой... Элсвддк те — тыгырык... Одан да кашып кутылар айла-амалынньщ кеп болтаны дурыс». Ш аригаттын 031нде де бар емес пе? Баягыда сунгыла Сулейменге 6ip куш кум ы рска кеп: «Саган жараткан нем желд1 неге багындырып бергенш бшесщ бе?» — деп сурапты. Сулеймен капел1мде жауап таба алмай муд!рш калыпты. «Ол сенщ патшалыгьщнын акыр Ty6i желге ушатынына мензеген1», — депт1 кум ы рс ка. Сулейменнщ буны еспгенде е щ ауып KeTinTi. Э л п кумырска: «Алланын OMipiH улыларга к ш пл ер д щ ce3i жетюзеш деген осы болады», —деп тайып турыпты. Сулей меннщ де басынан ауган бак ю мнщ басынан аумайды дейсщ. BipaK Сулейменнщ басынан б ак ауганмен, д ан к ауды ма? Соган карап-ак, б а к — аз гана к у н -прш1л1ктщ ырызыгы да, ал д анк — улан-асыр мэнг1лпст1н Heci6eci екен1н б1ле беруге болмай ма? Багзы С улейменнщ д анкы н каз1рге жетюзген де элг1 жарлы дихан мен курдым кумырска емес пе? Улыларга Алланын пигылын жетк1зет1н к1ш1лер олардьщ атын да тым алыска шыгандатып шыгармай ма? У лкендер icTereH улкен ic к1шкентайлардьщ к1шкене кез1не тым алапат боп кершбей ме? Ал, шын ересен ic ютесен, олар ceHi куд1ретпн вз1нен кем коре ме? Данктьщ астындагы дулдул1 — дакпырт. Парасатгы- нын аузындагы керенау ак и к ат к аш ан узенг4ге аягын салганша, даракынын аузындагы даланбай дакпы рт eKi етек боп елден бурын жетпей ме? Дакпырт тарататын даракы тек дабырайганды Kepefli. Дабыралап ic кылмаган данктьщ жылы-жумсагынан дамеTin, кур бекерге тамагын icipMece де болады. Клшкентай коздерд1 не к тесен де ipi icTen тангалтасьщ. Тангалган KiciHiH жаксы мен жаманды таразылап жатар шамасы кайсы? MiHeKeft, алдында кун батыстын талай елш щ казынасында жаткан алтын мен асылды тендеп ап, тау-тау шагылдардьщ жып-жылмагай Ko6eciH омыра опы- рып, балп-балп басып бара жаткан т л д ! алгаш керген адам, «бул жаксы хайуан ба, жаман хайуан ба» деп бас катырып жата ма? Онын ересен улкен денесше де, орынсыз шуба- - 15-
лып жаткан огаш тумсытына да тук шошынбай да, жи- ренбей де, б1рден тантала карап, тавдайын какпай ма? Кдшкентай коздерге жаксылык юте мейлщ, жамандык, icTe мейлщ, жанарынын шарасына сыймайтывдай алапат кып юте. Эйтпесе, аз жаксылыгьща 6opi6ip Mice тутпай- ды, ал сэл тана жамандыгынды кэрсе — жерден алып, жерден салып жазтыра женеледк Bipeyain тумсытын канат- сан, бар пэлеш басына уйш -тепп багатын немелер кен элемд1 белшеден канта малып койсац: «Бул не ютегенщ», — деп нэлет айтпайды. «Апырай, калай ютедщ?» — деп кай- ран калады. Тек Tipbme манайындатылардьщ берш тащ алтумен от. 0ле-елгенш е тангалып еткендер сатан елген сон да тан- галады. Олардыц аузындаты лакапты ecTin, сеш керме- гендер де тангалады. Тек оларга э л п езгеден ecTireH ест1м1штер1не «е, бэсе» деп койгызатындай кып, эр жер- эр жерге 03 куд1ретщнен ж урнак калдырып отырсан бол таны. Ол кез келген пенденщ колынан келмегенмен, бар казынаны астьща басып, бар каруды манайьща Hipin устап отырган сен1н ко л ы ннан келедк Тек кажып калма... Токмейшсш калма... вй тсен болды, куйеуш щ кезш е шеп салмай журе алмайтын жады катыннын койнынан ерген бетен еркектей мына опасыз дуниенщ тэты 6ip пушпа- гынан взщ нен repi мыктырак баска б1реудщ сыпан eTin шыта келу1 оп-онай... в з щ де осынша кудыретке журтгын капысын тауып жетпеп пе ен, ендеше езщ де журтка капынды таптыртпа... К,апывды К,удай таппаса, адам тап- пасын... К,удай таппаса... И э, бул бурын ол ж орыктан жещспен оралтанда дэл осы жолгыдай кайдагы-жайдатынын бэрш ойлап, миын аш ы туш ы ма едо. Буны н 6opi ту сонау ж урепнщ тубшде жасырулы жататын ед1 гой. Журтка корсетпек ту гш , кайта-кайта колына алып карай берсе, колденен кезге колды кылып алармын деп коркып, эйтеу1р, с е н й ш жерде турганын б!л!п, ш т е й т о к боп, e3i де к еп суктана бермейтш кымбат буйымындай осы 6ip уры туйш шек туп ниетш TinTi ез ойынан да 6ipep кабат калтарыс устаушы ед1 гой... Енда неге бупн кеп, оз жы- нын e3i кайта шайнап, куйю кайтарган коспак туйедей элдекашан 6yre-mireciHe д е й т ойлап, эбден Kecin-nimin -1 6 -
койган, Tiplae еш ю мге аузы нан ш ы кпайты н сырларын кайыра толгап, кай та ойлап отырганы Heci? 1ш ecenTi де тутынгасын, алмас карудай 6epiK тутынган ж он. Орынсыз шошандата берсен, о да кольщнан шыгып кетедк жауга буйырса — ез каруындай о да ез мойынынды кыркады. Сондыктан ол 03i 6ip тутынган ineiuiMAi к ы р ы к кайта- ра Kecin-niinin жатпайтын-ды. Б у гш псш е тусш е алмай келедг Бурынгы жорыктарында канша шаршаса да тап мынандай ойы ойран болмайтын. Элде 6ip апта бойы улы кумны н липиде кыс п ен коктем нщ е л 1арасы — Бесконак- тьщ дауылына тап боп, эбден титыктап кажыганынан ба... Эйтпесе, бу жолы да багындырган ел!, кираткан тагы аз емес. Ж ол-жонекейп усак патшалыктарды былай койган- да, ез1мен коптен устасып, сырттай теке Tipecin журген eKi бэсекелесш щ к езш куртып келе жатыр. Бурын аягыньщ астына домалап тускен ботен тажды корген сайын, 6ip айдынданып калуш ы едр бул ж олы селт етпей койды. Элде бул канша бел бермеуге тырысканмен ipreHe конып алып, эрльберл1 журит турганьщ ньщ бэрш е де и\"пн косып жаткан каской Kopmi кэрш ш тен бе екен? Ол немен1 калы ц кол epTin барып ш ауып алуга да бол- майды, айла-тэс!лмен алдын орап кайтарып ж1беретш ан- гал жау да емес. Самсаган сэры колмен кок ж елкене кeлiп шатыр Tirin жатып алган ата душпандай б1рден к о л сал- маса да, кун откен сайын тобе-куйканды шымырлатып, сешмщда сетшете туседг Енд1, мше жылдап-жылдап ж урш кайтатын алые жо- рыктардын да будан былай ауырга тусетш ш мыктап ce3flipin келедй Соны ойлаганда журепнщ басын аяз карып алгандай, шым ете калды. Так буйырып, таж KHin, езш басынган жауды 6ip-6ipnen алдына жыга бастаганда-ак, OMipiHiH алтын тактьщ уетшде емес, ат уетшде ететшш анык ангарган-ды. Сол бёпмен э л 1келедг Талай едщ багындырды. Ат туягы жетер жерде буньщ кол астына карамаган ж алгыз-ак ел бар. К,ара кумырскадай каптаган немелер к о п т т н е сене ме, озгелердей айбына коймайды. TinTi ау ы к-ауы к буган я а б е р т туратын селд1р сакал, кысы к ко з елш ш ерш щ Q3i бфде елгплдеп аягына жыгылып, 6i ^ М1_ наурай ттл катып, мардамси каладь: ▼АЛДЫКОРРАН Ч М '& С -1 7 - 1 КАЛАЛЫК 7 ОРТАЛЫК МГАПХАНА
TiciH кептен кайрап жургенмен, оларга кезек ещи кел- ген сиякты. К,алган уш тарапты аузына каратып, к,айта турмастай eTin Ti3ecine басты. Енш одан баска аландары да жок- K,a3ip талай жаудын ж урепн шайлыктырган ecKepi де нагыз «сен шап, мен атайын» боп бабында тур. Онын ойы — эскерщ щ осындай тас туйш калпын жогалтып алмай, 6ipep ай гана тыныс кып, алые ж орыкка аттанып кетпек. Соган бола, осы жорыгында ертен тагы бас KOTepin, карудын куш1мен устап турмас уш ш кай елд1 алганда да, эскер- лерщен журнак калдырмай тугел кыргызды. Жол-жонекей бурын конген аймактардан да кол косып алып келедк Мьщ сан туяк кум шагылды карш-карш асап, мын-мьщ кок найза кунге шагылысып, шагыл-шагылдын ара-арасынан шубырып шыгып жаткан соцындагы кара курым кол алые жорыктан елше кайтып келе жаткан эскерден ropi елшен жорыкка ещп аттанып бара жаткан эскерге коб1рек уксайды. Жауынгерлер1 кы з койнынан ергендей куп-кунак. Тулар мен кезге тускен онбасы, жуз- басылардын кыл куйрык нысана найзалары да шашакта- ры н желге сылап ж елк-ж елк етедк Ж орыктан кайтып келе жаткандарын сезд1ретш казы- на арткан керуендер мен колдарына KiceH салулы коп кул, коп кун; гана. Ол не болса да Байтак шаЬарынын 03ine осы сэры масадай самсаган кальщ колымен KipMeK. Yin тарапты табанына таптап келе жаткан эм1рпплерш халык ез кез1мен керш , 6ip айбынып калсын... Кенет, aMipiui алдындагы ак ш агылдын успне шаншы- лы п ш ыга келген 6ip ж в д ш ке сыры кты кез1 шалды. Коктемг1 шайдай ашьпс, кок ш л аспанньщ озшен де кекпен- бек сол Tin-TiK сырык кум тасасынан сол-пэл мунартып кершет1н кок жиекке инедей кадалып турып апты. Буны олденеге аян берген нышан ба деп, касына ceftrrepiH iH 6ipiH шакырып сурагысы келд1 де, онын бар- ган сайын тым кара KOKTeHin, айкындала тускешн бай- кап, sninTiH артын бакты. У лы шагылдар таусылып, майса кумактар басталды. 1„К еп у.замай каткыл-жолыгатын сьщай танылды. Эуел1 тыр ^ а л а н а ш кумнын эр жер-эр жергнен кылагытып кана
кершген бута баскан буйрат шагылдардын барган сайын катарлары ж ш лей Tycri. Шагылдардан аскасын, бурынгы а?гынын астына кеп жатып калган к екж иек те бауырын KOTepin, ту-ту алыска жылыстай бастады. Мынау каракурым кальщ колдардан сескенгендей алыс-алыс буйраттарга карай мысык табандап шепне тус- кен к ектем п култш дек кекж иекпен 6ipre э л п 6ip сикыр сырык та алыстай бердь Булар жузген, сексеуш, шагыр уйлыга ескен ойдым- ойдым тулейлерш орагытып етш, к ум ак жалдарга кетер1дш. Кеп узамай каткак кара жонга да шыкты. Сонау ту-ту алыс- тан сагым кетерген ала т е ц б т таулар буланытты. Тагы да 6ipa3 журщщ регенде, алабас таулардан кеп бер1ректе сагым ш алып жаткан к ен койнауда к еп карай- гандар KepiHfli. Э л п 6ip елден ерек сереш п керш ген к ек сырык та 6ipTe-6ipTe селд1р мунарга еще туей. Кек койнаудагы кеп карайган айкындала бастады. Карсы алдарынан кара курым калын кол кес-кестеп тура калгандай зоул1м мунаралары к е к мунарда к алкы п, бай- так mahap шыга келд1. К,ак терде е л п 6ip аспанмен бой таласкан кек сырык, ещп байкады — мунара. Оны бурын бул шаЬардан кермеген сиякты efli. К е к масаты кейлек киген елдеб1р арудын алыстан арып-аш ып келе жаткан жарына сагына к ол булгап, к екке кетерген б1лепндей жуп- жумыр, сымбатты мунара жакындаган сайын жалт-жулт ойнап жаркырай TycTi. К,альщ кол жылмиган жазык кец койнауга тускенде, жер реHi кенет кызгылт тартты. Эр ж ер-эр жерде жыбыр- жыбыр кыбырлап к1шкене-к1шкене карайгандар жур. Кектем шайарды шырк айнала коршап жаткан кен ой- патгын астын уетше шыгарыпты. Атка жеккен, епзге жек- кен, жаяу суйреткен коп сока ещп-ещп бозкылшыктана бастаган тактай TericTiKTiH сауыры н таспадай T in in , жещепен оралган сапардын салтанатты uiepyiHe турды. К,ак алдында адырналарын mipene тартып садакшылар, одан кей1н суп-суы к кек алмастарын к екке кетерген кылы ш - керлер мен найзагерлер турды. Олардын екшес1н баса, кюендеул1 кулдар мен олжалар артылган узын-ш убак ке- РУен журед1. К еруеннщ артын ала — ер килы халыктан тандап алынган туткын кыздар етед1. • - 19-
Солардан сон барып, он мьщ некердщ ортасында кумб1рлеп хан отырган шатыр коршедг Кос канаттагы жер кайыскан калын кол мен тоскауыл аскер сансыздьщ сонынан uiahap какпасына дешн 6ipre барады. Жолдын eKi бетзндеп жуз1мд1кке, кауын-карбыз егетш бакш алыкка, мактага айдалган аныз жер б1раздан сон бау- бакшага уласты. Жемю агаштары енш-еши бурлей бастап- ты. TonipeK кок-ала шыт койлек кигендей. Сол селд1р кок шабдар алаптын астынан шым дуалдар коршаган аула-аула- ньщ арасымен кошелер басталды. К ошенщ eKi бетшдеп кен жаймаларда кытайы Ж1бек, кунге шагылыскан ор алу- ан асыл тас, алтын, куш е, былгары мен шуга, ан тер1лер1, шар тараптьщ саудагерлер1 экелген ipuii-усак буйымдар ыбырсып жатыр, жылы самсанын, кепкен мешздщ, буы буркыраган ыссы палаудьщ, сексеушдщ шогына шыжгыр- ган кэуаптын ию-кию Hici мурын жарады. К о к желек жамылган бау-бакша ю лт азайып, ыгы-жыгы адам мен иш -прескен коныркай дуалдар кобейе тусп. Лай ш алш ы кка 6ip бушрден к елш косылтан а к тутек агындай боп, шерудщ алды mahapFa ене 6epin efli, шайардын как ортасындагы би^к донестеп шырк айнала су толы тоган- дармен коршалган бш к корганньщ iuii кернейлетш коя бердь Сол-ак екен, шашакты найза мен кыл жалаулары жалбыраган калын колдын да бар керней, бар дауылпазы дабылдата женелдь Мын-сан туяктьщ саздауыт жерд1 шегелеп баскан куатты д ycipi мен дангырлаган дабылдан Байтак шаИардын барша к ок кумбездер1 мен кок мунара- лары да байлаудагы тулпардай аркасы козып жер тарпып тургандай, кулл1 дуние т т р е п Kerri. ILIahap тургындары капел1мде enaepi кату кок найза- лардан коркып кеткендей дуалга асылып, санылаулардан сыгалап, шерулетш ©Tin бара жаткан коп эскерден коз алмай карап калыпты. Алмас ханньщ бар назары uiahap ycrinaeri шалкар ас- панга аскактай бой котерген жана мунарада... II 0Mipmi жорыктын жещепен аякталганына той етюздк Той eKi айга созылды. Ол откен аш ы к алан тагы да канырап бос калды. EKi ай бойы той тойлаган байтак шаЬар - 20 -
кайтадан уйренци кп -ripmuiirme кошт1. Эбден капысыз сайрандап, кумарларынан шыккан журттын 6api кунак. Тек eMipmiHiH гана шаршаганы тарамаган. Ол той еткен куннщ ертещне шаЬардьщ ш ыга 6epic сыртындагы онаша сарайга к о ш т алган-ды. Ол шине кун туспейтш калын бактьщ к а к ортасындагы бипс тобенщ басында-ды. С алта- наты озге сарайлардьщ ешкайсысынан кем болмаса да, онда eufKiMfli кабылдамайтын. Сарай турган тобенщ жан- жагындагы бак та тау койнауларындагы табиги тогайдай ез б езм ен оскен-ди Оньщ шйндеп елнстер мен тотылар да, озге бактардагыдай колга уйретшмеген, жабайы; адам коршсе анадайдан каша женеледг Мунда келгенде aMipini озге сарайлардагыдай какы ра- йып такта отырмайды. Кобше-коп сарайды ш ырк айнала коршаган тоган судан кеш р м ен ©Tin, ку ш бойы бак шин аралайды. К,асына жолдас та ертпейш. Бул б акка уй-ипшен баска сарай адамдарынан ешкзм ж1бер1лмейд1. BipaK олар да мунда тек оз руксатымен гана аттайды. Ол кобще-коп к!шкене немерелерш осында ш акырып ап, куш бойы 6ipre кьщыратын да, кешкурым куймеге отыргызып, бейбииесше кайыратын-ды. Бул жолы мунда немерелерщ де алдыртпады. Жолыга- тын шаруа бар efli деп, бэйбипеЫ адам ж1берген екен, кешшрек сойлесерм1з деп кабылдамай койды. ¥ з а к жо- рык, одан кейш п той-томалактын ырду-дырдуы эбден калжыраткан. K,a3ip е ш к т ш Koprici келмейш. Сая бактьщ онаша тукшрше барып, сылдырап агып жаткан булак басындагы койтастарга отырады да кояды. Мынау жарык жалганда тек осы 6ip аядай тума булак- тьщ басында гана ол езш билеунп сезшбейдг Сылдыр- сылдыр агып жаткан M0лдip б улакка да, ж асы л-ж елек арасында Miripci3 ш ы кы лы ктаган сансыз кустарга да, су устшен шыр айналып шыкпай койган кок канат инелжке де оньщ ешкандай ©Mipi ж урмейдь Бул арада одан еште- не шыкпайды. Тек калын нудын шпнен шыга кеп, буны коргенде дурюреп кейш карай зыта жонелетш уркек елпстер гана сескенедн BipaK, олар да будан атакты билеуип екен деп емес, коп eKi аякты ларды н 6ipi екен деп коркады. Ол булакка беттегенде точ1ректеп сакшылар мен са рай кызметкерлер1 де кезге кершбей жымып береди - 21-
0Mipmi оцаша TYMa булак басында узак отырады. Та- лай-талай алые жорыктарга тэуекелд1 осы арада буган- ды. Талай-талай таж кигендердщ тагдыры да осы 6ip пейшлей ракат маужыраган онаша аланкайда, сылк-сылк кулген сылкым булак басында шешшген-дй Мунда келгенде кеюрегшде де эрдайым мынау жер койнынан жылымшылап шыгып ж аткан тунба судай тау- сылмас, тартылмас ойлар коздайтын. BipaK булак суы 6ip калыпты шыга беред!, 6ip арнамен ага береди Ал, OMipmiHiH кещ лш де енд] тулеп жаткан турлнш ек ойлар кайта-кайта арнасынан адасып, эр сакка 6ip жупрш кетеда. MiHe, бупн де ол кеп узамай тагы да атка конатын кел еа жорыгы туралы ойлангалы келш efli, eciHe кайдагы 6ip алма сап ете калды. Сол 6ip б1лшер-б1л4нбес ж т -ж вд ш к е пышак даты тус- кен нарт кызыл алма кеше буньщ алдынан кайткан-ды, жана тамак уствде кызметин эйел алтын табакка салып тэты екелтти Ол езге алмалар жетпегендей, тап соны устай апты. Арасын аш ы п кар ап efli — бу л ацд ап к у р т ш ы кты. K,ызмeтшiлepiнщ алдында мшез шакырып жатпайтын; бай- каматан боп табакка коя салды. К,ызметш1 эйел кайта алып Keiri. Ол катуланып отыр- са да, кызметш1н!н бул ататтытын кеш!рген болды, лык- сып келе калган ашуын жасыртан болды. BipaK мунын киырдан шалып отыратын кыраты кез! кызметш1 эйелдщ жука ернш жымкыра тютеп алганьшан баска, жузшен не журю-турысынан ешкандай кысылтан- кымтырылтан MiHe3 байкамады. К,ызметш1 эйелдердщ иба сактатан боп, ер1ндер1н -петел, жымия к ул1п журетшдер1 кашанты эдеггер1 емес пе! Сонда кызме-nni эйел 9MipmiHiH алдында элгвдей ынгайсыз жатдайта ушыратанына тук кысылмаганы ма? Элде дастаркан уетше езге татамдар мен ыдыс-аяктарды койып, куйбендеп журш, кермей калды ма екен? К,ызметци т у г ш уэз!рлер де, колбасылары да, Timi ез балалары да алдына келгенде бауырларын жаза алмай, бугежектеп турмай ма? Ендеше, бейшара эйелге не жорык; ол Tim i 9MipmiHiH жуз1не карауга, не ic-геп не койганын андып отыруга журег1 дауалайды дейсщ бе; елгшдей-елпндейд1 TinTi байкамайтын д а болар. - 22-
0MipuiiHiH кейде карауындагылардын оп-онай нэрсеге кайттп акылдары жетпейтшш е кайран калатыны бар. Ар- тынан 93i байыптап ойлап-ойлап, онысынын бекер екенше KG3i жетедг 03i болса, 6ipeyre жага ма, ж акпай кал а ма деп кипактамайды, ал карауындагылар мунын кас-каба- гын багып кипактап турганда, шатаспастан ш атасып кету1 эбден ыктимал. Ол багыныштылармен онаша сырласканда мэжшстесш узак сейлетш , e3i ун-тунсп тындайды да отырады. Эбден айтатынын айтып болганша сезш белмейдк Устаз алдын- дагы бала ш эиртгей кыбыр етпей, аузына карап катады да калады. Tim i, «иэ, дурыс, айта бер» деп макулдап ба- сын да иземешц. Эйтсе де, кейб1реулердщ «тап осы багы- тымнан ауып кетсем, жакпай калармын» деп ынгайга аунап, кеп сырын пике бупп калуы м у м к т гой. Оган ез багыныштысынын йпше култа сактамаганы, не ойлап, не койганын тук калдырмай тугел айтып бергеш керек. Ойткеш бунын OMipiHiH астындаты елде йнше сыр бупп, култа сактауга тек оны н e3iHin гана хакысы бар. Ал бы- лайты журт бунын жолынан жаны мен канын аямаганда, сырын аяп кайтедш. Бул езш е батынышты жердей эр пенденщ не ойлап, не коятынын тугел бшш отыруга тиюп. ЭЫресе ез тещ репндегш ердщ кою репндесш эбден аки- таки бэрш б ш п алмай турып, к е ц ш кенш ш ейш . Адам- нын сырын бшмейтш атка мшбейпш сиякты, не ойлап, не коятынын, ересш щ кайда жетш, кай жерден суршетшш бшмейтш Kicinepfli де манайына жолатпаганы жон. Онын устше, эр адамньщ сыры кекеш нде жатканда гана 03iHiH каруы да, аузьшан шыгып кеткен сон еспген кюшщ каруы емес пе? Бул оз манайындагыларга ш ш е култа сактатпауга тырысады. К,ай-кайсысыньщ да бар сырын бш ш ап, оз сегамен езш матап кояды. Сондыктан да багыныштыларын ештенеден секем ал- дырмай, ерк1н сейлетш багады. Bipeyni ты вдап отырып, co3iH тузеткенд1 ит етш ен жек кередБ К,айта б ш ей н нэрсесш бшмеген боп, on-OTipiK ангал сурактар кояды. Сонда жер тубш депш бшед1 дейтш сунгыла эмйрппнш кайдагы 6ip карапайым нэрселерден де бейхабар екенш корген мэж1лгстесшш манатыдан 6epi кемейше ipxin, ашып айтпай, манайлап кайтып журген тш деп тиеп ез-езшен агытылып коя бередь - 23-
Сейтш syeni багыныштысына шшщеп кырындысына дейш айткыздырып алады да, езш щ анау ойлап отырган- дай анкау е м е с ттн артынан барып ангартады, ар жак-бер жагывды айткызбай б ш п отыртан керш кел KiciHiH кал- пын танытады. Сонда эл п саулап отырган «сабазын» б1рден жым- болады. Будан кейш ол да 6ip, мурындыгы тесшген тайлак та 6ip — айтканьща журш , айдауына кенбеске амалы кайсы... 0Mipmi атаулыньвд былайты журтган бшк туратын жер! де — 031 KiMHiH сырын 6mrici келсе де, сурап б ш п ап, езге еиш м ге сыр айтпайтындытында емес пе? Аргы-бергще э\\пршщен сыр сурауга журеп дауалатан адам бар ма, Tempi... 0Mipmi аузына кандай 6epiK болса, кулагын да ерюмнщ аузына тесеп отыра алмайды, оган 6ipeyfliH есепн тывда- ганнан repi басындагы алтын тажды жулып ап, сасык ауыз oceKniiHin алдына тую ргш кып койтаны элдекайда дурью. Ол 6ipey туралы шагым айтып келген KiciHi ит етшен жек Kopefli. Ал e3i туралы озгелер не айтып жатканын веек кып жетюзгендердд 6ip-eKi рет дар астынан кайтарганы да бар. Содан 6epi бутан euiKiM елпндей буралкы энпмемен манайламайтын болды. Ye3ipnepi мен балалары e3i тап- сырма бермесе, ешюм жешнде ештене айтпайды. Бул 6inyre raicTi тетенше окигаларды ханньщ уй-iuii не са- райдын аса жотары дережел1 улыктары бул бал аштыра- тын ceftirrepre айтады. Олар бутан ездер1 ест1ген жайсыз хабарды нысаналап 51лд1ред1. Бул олардын елпндей ны- саналарыньщ ар жагында не жатканын аки-таки 6inrici келсе тана шакырып ап, влг1 e3i байкаган нысананы жо- рытады. Сонда ceftirrep оган ездер1 еспген колайсыз ла- капты ашып айтпай, ел п нысананын жоруы кып туспал- дап жетк1зед1, оны калай туеш у бунын ез ерюнде. 0 л п туспал ецпмеге карап, кандай корытынды шыгарарын, жазыктыга кандай жаза колданарын тек e3i тана бшедй 0p6ip кулагы еспген унамсыз жагдайды ешкерелеп оты- ру, жазалап отыру падишанын 63iHe де онай тимейдт Ал б1реуден елг1ндей кылмыстьщ анык-каныгын еепп бшш отырып, отан лайыкты жаза колданбаса, о да халык ал- дындагы аскар таудай абыройына дак салар efli. «К,айда да айла таппас тыгырыктан каш» деген ез каги- дасын берж тутынатын ол бул меселеде де ез колына e3i бегеу салгысы келмейш. Онын уетше шагым мен есек -2 4 -
жекелеген юсш ер устш ен айтылады. К,ара н е т р эскерд1 кан касап кы п кырып тастауга бар SMipuii ep6ip жеке пенденщ ic-ерекетш багалаганда, acipece, жазалаганда, киянат, едш етаздж жзберуге к а п ы каймыгады. б й т к е ж согыста жазыксыз жауынгерлердк ерш м ш ц элпештеп acipreH ар!мдей улдарын канш а к еп кырсан, сонш алы к- ты атагын асса, жай ем1рде жай энш еш н кею репнде ж аны бар жалба тонды кайыршыга icTereH сэл эд1летс13д1пн абы- ройынды айрандай тегед1. Ал aMipiui басьщмен карапайым 6ipeyre кайырым ж асасан, канш ама боздакты кырган кан imep атагын жойылып, караш ыга кайыры м дылык жаса- ган, кара кылды как жарган эд1летт1 атагын жайылады. Оган да баягыда кунгей ж орыгынын тусында эбден Ke3i жеткен. П элен ай бойы удере тартып келе жаткан ауыр кол акыры жау астанасына да жакындады. Алдарынан аркы- рай MOHKireH тау езен1 жолы кты. Аргы бетте екшелер1 жалтыраган кара сирак дихандар ман-ман басып дэн ceyin жур. Кен койнауды шырк айнала коршаган тага таудын баурайынын 6opi буйра-буйра ну жыныс, улп1лдек ак жолак, акшыл жолак, саргыш жолак, кызгылт жолак, жасыл ж олак — тенб1л-тенб1л. Е ртенп niceTiH ш ы рын жем4стерд1н дэмш сезд1рет1ндей 6ip турл1 кум1лж! T erri Hie KiciHi eflirripin, баска шабатындай. Сол 6ip пей1штей керкем койнауга быжынап к еп ш а- тыр конды. Барлык кернейлер тартылып, барлык дауыл- паз дабыл какты. Э лп тунып турган тыныш койнау мен манаурап жаткан маргау тауларга жан бггкендей, жан-жак- тан дуб1р мен flycip кебейе бастады. Буйра жыныстардын арасындагы бугылар мен елжтер сытылып шыгып, езенн1н аргы бет1ндег1 улан-асыр к ен ж азыкка карай лап койды. Ж ан-жактан тартылган сур жебе онсыз да журектер1 ушып 6e3in бара жаткан ж уйрж хайуандардын сонынан суыл- дап куып 6epfli. Талайы омакаса кулап, опаттапты. К,алын колга онай ет табылды. 0зенн1н аргы бет1ндег1 кара сирак дихандар да кара жолак айгыз-айгыз аныз басына колдарындагы сокалары мен кетпендер1н, тукым толы дорбаларын тастай-тастай каша женелдг BipaK олардын соны нан о к жауган жок. Тау баурайындагы сыбдыр кушеймесе басылар емес. Олар, шамасы, калы н-калы нньщ арасымен аргы Kayinci3 - 25-
баурайга жылысып бара жаткан жымыскы жырткыш ан- дардын flycipi болса керек. Жауынгерлер агаш Kecin, шокы-шокынын басына отын уйда. Кешкурым кеншен орагытып жаткан тары таулар- дын басынан катар-катар пзше жагылган кеп алау лау- лап коя берда. Жазгы аспанньщ быжынаган кеп жулдызы жер бетше кеш ш конгандай. Тунп кекжиек туп-тугел ерт кушагында. Ертецше де ол тырп етпей сол к ек койнауда жатып алды. Тагы да кеш туеп. Тары да жер мен к е к и отка то- РЫГГЫ. Астана тещрегшдег1 калын елд1н мынадай жулдыздан кеп эскерге д ет кылып жатар шыдамдары eKi-ак кунге жетп. YmiHmi кун1 танертен жан-жактан буларга ерк1мен мойын усынган боскындар лек-лек агыла бастады. Ол боскындарды эскер жайгаскан алкапка жолатпай, 6ip жары — акар-ш акар тау, eKiHmi жары —догаша т пт, орагытып агып жаткан жойкын езеннщ ортасындары тыгы- ры к тар тубекке nipin камай туруга eMip берд1. Осынау жер кайыскан жау нес!лд1 ертен пш устшен от жаудырып шыгатын жау ес к е р тщ алдынан салмакшы. Туе ауа боскындарды барып керш кел деп улкен улын жумсап ед1, к еп узамай кайтып келд1. ©Hi суп-сур. К,альщ KipniKTepi жаппай кетер1л1п, бадырак ала кез1ндег1 бар урейд1 жаркыратып жайып салыпты. Ес1ктен аттамай жатып: — Боскындардын саны жуз мьщга ж етп, — дед1. — Бесшге дей1н 6i3fliH эскерд1ц санынан асып KeTyi мумк1н, — деда эм1рлердщ 6ipi. Буны есигенде сары ала шатырдын eKi ж ак ipreciH тол- тырып, каз-катар Ti3inin отырган ескербасылар 6ip-6ipiHe карасты. Олардьщ кен1л1не ойда жоктан конактай калган кобалжуды бул айткызбай-ак танып отыр. Бунын он жагында сыртын тай жаргакпен каптаган калын куранды карсы алдындагы кумю таганнын успне койып таспиык тартып отырган ак сур хаз1рет енпмеге араласты. — Уа, таксыр, кара шыбындай быжынап, мынау жа- ры к жалганды кайдагы 6ip ыбылыс-ластыкка жайлатып бара жаткан Kenip тукымды калай кырсаныз да, канша кырсаныз да сауап. Мен ез1м ол найсаптарды оны н оз - 26-
колымен бауыздауга эзйршн. Оларды осы каз1р к ы лы ш - тын астына алмасаныз, алдымызды тунге айналдырсак, капы калуымыз ыктимал, — дедк — Хаз1рет ж ен айтты. — Иэ, капы калуымыз мумкш. У лкен улы мен бас уэз1р онын сезш косарлана к ос- тады. Б е с т ауа калын ескер боскындар иipiлyлi турган ту- бекке беттедг Олар эуел1 булардын не максатпен келе жатканына тусшбей, айкайлап куанды. Кектщ жузш кеш ш келе жаткан шепрткедей жебе кап- тап кеткешн кергенде барып, жан дауыстары шыгып ба- кыра бастады. Жуз мын адамньщ еюрген, бакырган, шынгырган эжеп- таркы дауысынын жангырыгынан жан-жактагы шокы- шокылар ел кошкен журтта калган буралкы иттердей жапа-тармагай улып коя бердг Ж ойкын езеннщ сэры ала суы бурынгысынан бетер женкше агып жаткандай. Садакшылар жаудыраган кеп жебеден боскындар 6ipiHiH устше 6ipi кулап, жайрап калды. К.алгандары каптап келе жаткан калын эскерден кастарында сулап-сулап жаткан елжтерд1 6ipiHiH устш е 6ipiH калап, тебе-тебе к а л к а жа- сап, жан-дэрмен корганып бакты. Ешп юке найзагерлер KipicTi. К е к сущ тге ifliHrenaep акыргы рет аспанды 6ip Kepin калайынш ы дегендей, ба- сын энтек шошан; етк1зш, ш алкая 6ip карайды да, сосын мойындары сылк кулап, найза ушында кан сасып жаткан кара жерге тес1ле карап турып калады. ©лжтерден калаган тоскауыл опыр-топыр кулаганда кылыштар к екк е ойнап шыга келдг 0м ф 1нде кой да ба- уыздап кермеген xa3iperriH e3i колы на кы лы ш алды. Боскындар карусыз болса да, арыстандай арпалысты. К,олына тускен жауынгерд1н кен1рдепн орып, кулагы н шайнап жатканы кайсы, ок тиш жерде кулап жатып, eTin бара жаткан жауынгердщ аягына жабысып, тш ерсепн кыркып, кадалып айрылмай жатканы кайсы — манаты еюрген, бакырганнын 6opiH койып айкасып бакты. К,арш- карш Tic ш ыкыры мен дурс-дурс тиген ж удырык дыбысы кылыш суылына, акыргы рет ыш кынган жан тэс1л1мге араласып, ию-кию; суга атылып бас саугаламак болган боскындар кызыл тутек агын мен садак огына жем болды. -2 7 -
К у н еюншге таянганда тыгырык тубекте жауынгерлер жулыктарынан кан кешш, елнетерда тебе-тебе кып уйш жатты. Кара шыбындай кеп деп айбынып келген журтты оп- онай жусатып тастагандарына эбден ejlipin алды. Ол куш туш бойы аспанды шырактай маздатып е л ж ертеген алау- лардын айыр т ш шарпып шыкты. Тунп аспан кушрснс елпстердщ май-май куйесше батып калган тажал казаны- нын тубшдей кап-кара боп, бауырын алауга аймалатып, тас тебеден те ц к ер ш п тенш де турды. Ертешне тан намазын окып болтан сон, хаз1ретке куран аштырды. А к сур молда калын куранды алдына алып жая салды да, ашылтан беттеп cypeHi кущ ренш оки женелдк «Шынына келеек, мундаты OMip неге уксайды? Ол аспан- нан жер бетше адам мен барша жан-жануар атаулы азык кылатын алуан турл1 eciMfliK онс1н деп жауатын нурдын суына уксайды. Жерд1н 6eTi кызыл-жасыл кулпырып, гул- гул жайнап шыга келгенде, пенделер оны бундай коз той- дырар KopiKKe белеп журген 83iMi3 гой деп ойлайды, ал сол арага 6ip кун1 не 6ip туш мына б1здвд тетенше 9MipiMi3 тап болса, ол OMipi ешкашан элпндей гулдеп, кулпырып кермегендей, тук атаулы тып-типыл боп тугел жайпалып, кулазып шыга келер еда». А к сур хаз1рет куранды кайта жапты. Сосын жай еуен- ге кошее, куран окыган макамын умытып калатын Kicime ыныранып сейлей бастады: —Таксыр, элп ашылган суре мынау кек найзаныздын астына кеп, ажалын тосып турган кеп кешрдщ басына KepiHeTiH болжал. 1ншалла, 6yriH олар да орылган каудай жайпалып калады екен. Енд! Алла-тагала Ыздщ езвдздщ б уп н п газауат урысынызга кандай нышан б1лдфер екен, соны керейж , — деп т1зес1нде жаткан куранды колына кайта алды. Бу жолы: «Алла ci3fli ештенеге билпт журмейтш кулак кесп кунсыз кул менен оны курбандыкка шалмай тура алмайтын асыл касиет, абзал сипат 6epin ез тэн1м1зден едей! жараткан сушкт1 улымызбен салыстырып керуге мензейдЬ деген суре шыкты. Хаз1рет оны: «Бул жерде жараткан нем к э т р мен мусыл- ман жайлы мисалды айтып отыр. Bipeyi — алтынга саты- латын к улак KecTi к ул, кор; еюнипЫ — ез ырзыгын Алла- - 28-
нын шарафатынан алган, не icTen, не к оям десе де epKi бар азат адам; ол eiceyi ешкдшан 6ip-6ipiMeH тен болмай- ды деп, сш е й сайыпкыраннын кылышынан олгендердщ сураусыз екендйтне мегзейдЬ>, — деп ту си ш р д т Сосын басталгалы туртан урыстын кэтрстанды пайтамбардьщ ак туынын астына жыгуын тзлеп бата кылды. Ол эскерш алдарындагы асау арнанын аргы бетше шыгарды. 03i атына MiHin, эскердщ он канаты мен сол канатын, мандайы мен ортасын, тоскауылды сапка тургы- зып, орын-орындарына жайгастырды. О н канатка улкен улы мен кенже улын жэне терт эм 1рд1, сол канатка eKi ортаншы улы мен торт OMipfli, алдынгы ш епке бас к ол - басшыны, 6ip улын ж эне торт 8Mipfli койды. Ортадагы эскерд1 e3i баскаратын бодцы. Жау жагында жиырма мын атгы эскер, отыз мын жаяу эскер, жуз жиырма пш урыска Kipicyre сакадай сай тур. Жуз жиырма nuifli 6ip-6ipiHe тумсыктарынан -пркеп койып ты. Аркаларына узын-ш уак ашамай ертгелш, оган эркай- сысына алты-алтьщан садак ататын мергендер отырьшты, п1лдершн ара-арасына алма к езек тесп р т тас аткыштар мен ауыздарынан от шашатын зенб1ректер койылыпты. Мынау денкиген-денкиген тау-тау п1лдерд1н касында муньщ атка мшген acKepi жаяу адамдай тым ж упыны, тым жатаган Kepinai. Оны анау дэу м1нгендер каз1р-ак жайпап етердей. К еш е к ур кол боскындарды кыруга ек1лен1п к1р1скендер бу жолы сасайын дед!. O cipece, молдалар, жулдыз карайтын сэуегейлер, казына устайтындарда он калмады. Бул: «Сотые тусында сендер кайда боласындар?» —деп сурап efli, олар: «Б1з анау катын-балалар коркар, солар- дын касында кара боп турсак кайтед1?» —деп шу ете калды. 0Mipmi кул1п ж!бердт Алкаптын eKi бет1нен жер кайыскан кал ы н кол ман- ман басып 6ip-6ipiHe жакындап келед1. EKi жактьщ к ак алдарындагы шолгыншы эскерлер! ешй-еш н мандай туйютзрерде ол оз эскерш щ к а к ортасындагы уй1к оба- нын басына шытып жайнамазын жайып, кубылага карап, намазта жыгылды. Намаз окып турып майдан даласына K03i Tycin efli, ал- дынты шеп ауыр П1лдер мен карш а боратан кара таска кайрат кыла алмай мысык табандап meriHin келед! екен. - 29-
Ол жайнамазын шугыл жиып, ортадагы эскерден ею канатка косымша эскер яйберш. С ол-ак екен, жау acKepi буларды мандайдан тыксыртып, iniKe 6ipa3 eHin кеткен кезде, exi канаттьщ тоскдуыл acKepi кос бушрден кап- тагайлап дурсе коя бердт Барлык куштерш мавдайга сал- ган жау acKepi капталдарынан мундай тосын к и л тстт кутпеп efli, капелшде саскалактап калды. Соны сезген мунын ту сыртындагы тоскауыл эскер де как айрылып кос канатка карай умтылды. Булардын мандай алды KymTepi жаудын тыдерш ез совдарына салып, теренге шепне бердь К,ос канаттан тап берген мол эскерден токтай кап корганган жау 9CKepi шлдершен кара узш алыстап кал ды. Соны пайдаланган булардын алдынгы me6i жуз жиыр- ма п и щ арттарынан орагытып коршауга алды. Ею сакинаньщ ортасында 6ip-6ipiHeH ажырап калган жау канша жанталаса урысса да, 6ipTe-6ipTe элЫрей бердь Ашамай усттдеп мергендерд1 булардын жан-жактан жауган ж ебеа баудай жайпады. Коп узамай ер журек ж т тте р кылыштарын жалавдатып пинге карсы шапты. Bip- 6ipme тумсьпынан байлаулы хайуандар бYйipлepiнeн юрш- юрш KipreH кылыш пен найзага кайрат кыла алмай 6ipiHe- 6ipi соктыгып, уйлыгып калды. Алпамса хайуандарга да жан керек екенш б ы т алган сарбаздар онан сайын екыене тусп. Пыдердщ ара-арасындагы тас аткыштарды колга Tycipin ап, алып хайуандарга к ак мавдайларынан ат басындай ауыр тастарды к а р та бораггы. К еп узамай жол устше тенкиш- тенки1п кулап жаткан шлдер кобейш. Олар да кара канга малшынды. Элгшде гана кейб!реулердщ урейш ушырган дэу хайуан дар 6ipTe-6ipTe сирей бердь Bip уакытга оны ц он терт жасар н ем ереа 6ip пiлдi к о л га Tycipin, алдына алып келдь Ол ойына: «Д эутсе Cyлeймeндi б ер т ек, ол оган кандай тамаша кызметип бола б н щ » деген суре оралып, ер ж урек HeMepeciHiH ман- дайынан шскедь Сол eKi арада еюшш сакинаньщ ортасына тускен жау эскерш щ де кул-талканы шыкты. К ен алкаптын бойында жайрап жаткан елпске ат суршш журе алмады. - 30-
Сол куш 6eciH намаз тусында ол астанага келш Kipai. Туы жыгылган елдщ калган ак суйектер1 каланын какпа- сын оздер1ашып, алдынан шыгып бастарын ид1. К,алын эскер ботен елдщ бай астанасынын анырайып аш ы к-TeciK жаткан какпалары нан тус-тустан лап койды. Ол колбасшыларымен жещлген елдщ патша сарайын- да думандатып отырганда оньщ жер кайыскан сарбаздары кала шпнде сайрандап журдг Ш аЬарды сыртынан торт жагынан торт туменге кузегпрш койды да, калгандарына жау астанасында кумарларынан шыкканша ойран салуларына, кушактары талганша кушып, коржындары толганша тонауларына ернс бердг Бул ойран ею аптага созылды. Эрю мнщ кос-костан MiHin ш ы ккан атгарыньщ туда бойы коржыннан к ер ш - бейдг BipaK журттын ындыны ж аман ашылыпты. Эркайсы сы жуз-жузден кул мен кун epiin ш ы ккан жауынгерлер де бодцы. Бэрш ен де 6ip сыгыр коз жылтыр каранын корлыгы eiri. Бул жещлген елдщ 6ip топ ак суйектерш ертш , некер1мен кала ортасындагы аланда келе жатып, тапа-тал тусте кошеде алысып журген ею еркект! кердг Анадай жерде 6ip-6ipiHe косактаулы ею ат, оньщ касына колда- рынан кыл шылбырмен байлап, 6ip-6ipiHe щркеп койган он шакты эйел, еркек тур. Алысып жаткан екеудщ кастарына хан келгешмен де шаруалары жок. EKi K03i б1рдей сокыр енгезердей ед1рен мурт москал 6ipey мойынына ко с колдап жабысып к а л ган сыгыр коз сыптыгыр караны шекеден де, тумсыктан да 6epin жур. Ш арапка аямай тойып алган сыптыгыр кара- ньщ узын мойыны ед1рен мурттыньщ зьл жудырыгына тетеп бере алмай, кек есектщ мойынына таккан коцырау- дай эрл ьбер л 1булгандай бередь BipaK дуние коны з сы п тыгыр каранын кос колы енгезердей сокырдьщ алкымы- нан айрылар емес. Ол мына маскарага шыдай алмады. Коптен 6epi ютеп кормеген одеттне басып, eKi кезш е кан толы п, куймеден ceKipin Tycin, тебелесш жаткандардын касына жетш бар ды да, сыптыгыр караны он иыктан кылышпен тартып калып едд аягын кушактап кулап TycTi. - 31-
Енгезердей с окы р еш п myhlih етегш е жармасып, Ж1бермей койды: — О, кайырымды адам, KiM боласыз... Анамнан калган жалгыз коз — ак ы к алка едй Мына 6ip керсекызар суме- лек жабысып алып бермей турган едй Towip жарылкагыр, атынды айтшы! ©Mip-баки аузымнан тастамайын, —дейдй — Ой, пакыр, менщ аты-жешмд1 б ш п кайтесщ, —дед1 OMipiui. — 1Шркш, елщ нщ барлык еркек кшдпт сендей бол- сайшы! Содан бул кайтар жолда кай калага сокса да, алдынан гарыпты коргаган кайырымды билеугш туралы аныз шык- ты да отырды. Елге келген сон ол e3i жоктагы окигаларды айткан 6ip топ гайбатшыны той устшде дарга асты. Ещи ешюм оган арыз айтып келмейтш болды. Алда- жалда ол бшмеуге болмайтын суркия хабарды шайкылар мен сейптер гана туспалдап сездфедй Манаты алма да солардын ici болмасын! Сонда бул ненщ нышаны? 0 з ел, оз топырагында оган кандай катер тенбек? Ж акын жерде буган журеп барып шаба коятын жау да жок- Машырык елпнсше коп узамай найзамен 03i баратынын ce3flipin, буньщ халкы мен ер журек эскерш щ к ещ л куй1 кандай екенш KopciH, бшсш, айтып барсын деп exi ай бойы тойда устады да, той бггкен сон, кеше гана, елше кайтарды. Ол барып жеткенше, бу да атка конады. Кеше тойдан кейш ел-елге дэру1ш, диуана кып ж1берген жансыздарымен се й л е с т керш ед1, TOHin турган ешкан- дай кауш жок, тещ рек тыныш деген. Шалгай аймактар мен керуен жолдарынын бойына, шекарага таяу манайларга дэрупп, саудагер, бакташы кып устап журген мын туйел1, мьщ атты купил ocKepi де еш- кайдан бул1К бар деп хабар айткан емес. Елден салык жинайтын уэз1рлер мен жер-жердеп OMipiuimH сыртынан койган андушы сак кулактарынан да Kici сескенердей хабар тускен жок- BipaK ондай алые аймактагы соракылыктарды булай купиялап кайтед!... Элде бул алые жорыкта жургенде са- райда б1рдене болды ма екен? Бул оз тещрегш деплердщ шнндеп кумэнданатын адам- дарын, кайда журсе де, козш ен таса кылмай, оз!мен 6ipre -32 - ГГ
ала журетш-дк Бу жолы жорык узакка созылатын бол- гандыктан, сарайга бас уэз1рш тастаган-ды. Егер ол казы- нага кол салса, онын жарасы жещл. Ол ушш ешк!м булай туспалдап жатпайды. Эр жорыктын алдында 6ip, сонында 6ip казынаны 03i тексередг Олай болса, к е п узамай, ол урлык ез1нен-ез1 ашылады. Bipaic. бас у э зф акы л мен ай- ланы, сабыр мен ашуды 6ipiHeH-6ipiH асырмай устайтын орныкты Kici едк О ны н казы нага к о л сугардай суганак,- тыкка баруы еш мумкш емес. Онын устшен айтылатын энпмелерге бул к еп к у л а к аса да бермейдг Ондай Kicire жау кеп, жала коп болатынын e3i де бшеда. Сонда бул нышан неш бицармек... 0 з ошагынын басы аман. К еш еп тойда 6epiHiH де бастары тугел-д1. Содан 6epi букш дуние асты -успне шыгардай боп булш1п шыга келу1 еш мумюн емес. Э л п кызметпп эйелд1н Ж1берген агаггы- гы гана... BipaK аршып, imiHfleri куртты к ер ш турып, ол алманы, к1м болса да, лактыры п тастамай ма? Буны н табагына салгандары калай? Ж ок, не де болса, элдек1м эдей! icTen отыр? Сонда онын не ойлаганы? Элде каз1р адам ж1бер1п, сейггтершщ 6ipiH ш акы рса ма екен. Шр1не де жорыктан кей1н асыгыс Kipin шыгып efli. Бурынгыдан узак сухбаттасып отыра алмаган-ды. BMipmi ешкаш ан тусш , не баскадай кер ген ныш аны н эу ел1 1штей болжалдап алмай турып, еш ю мге жорытпай- тын. Сонда езепнен курт ш ы ккан алма... О л кастандыкка емес, саткындыкка, опасы здыкка мензеуге THicTi гой. Ол не кылган опасыздык! Заманынын мынандай тынышында буган саткындык жа- сап, басына пэлен1 каралай 63i шакырьш алатындай ол KiM? К,олбасыларынын 6epiH санап ш ыкты. Еш кайсысынын дел осы сэтге буган карсы кол кетерердей сылтау-себеб1 жок сиякты. У лкен ж ен1стен сон, ocipece алы е жорыктар- дын алдында колбасыларынын басына алтынды жанбыр- ша жаудыратын мунын кашангы эдетт. К унгейдеп бай едш шапкандагы мол байлыкты да, кешеп магруп елдершен тускен мол олжаны да ол колбасылары мен ер журек жауынгерлерше аямай-ак улеспрш баккан-ды. Эскер теш репндеп адамдарды oaiHin ciHipreH енбепнен он есе артык багалаган жен. Сонда олар кандай канды касапка айдасан да кулшынып турады. - 33-
Осыдан он ж ыл бурын кунгей елше жорыкка аттанар- ла диуанда niKip exi жарылды. Бунын улкен улы: «Ол елдщ мол алтынына не болсак, кулл1 элeмдi 6i3 билейм1з», — деп кулшынса, oMipaepi: «Кара шыбындай каптаган коп халыкты багындырып ап, билеп-тестер болсак., коп уза- май олар 03iMi3fli жугып кояды. Урпактарымыз ана тш н де умытып калады», — деп тартыншактаган-ды. Сонда ол куран аштырып еда: «Пайгамбар, зац б и тее, жен бшмес бузакыларга карсы согыс аш», —деген суренщ усэтнен шыкты. Кунгей е л ш щ алтыны кейб1р эм1рлершщ кисайган ауыздарын кайта тузеткен-дг Кара шыбындай каптаган елд1 де женуге болатынына сол жорыкта коздер1 жетш кайткан-ды. Ал машырыктын алтыны кунгейдщ алтыны- нан коп болмаса, аз емес. Оны тиыннан тиын балалататы- нын муньщ ел1 жаксы бшедк Ендеше, д эл Ka3ip жана жорыкка шыгардай KiMтабыла кояды. KiM? Ол мынау тыгырыкка кеп т1релш калды. Тума булак сылдыр-сылдыр агып жатыр. К,ашан келсен де, мынау тылсым кещстщ элдеб1р жеpiнен жапырак козгар леп та- уып туратын бшк агаштар басындагы судыр-судыр да сол калпы. Bapi де буган: «Ойлан, ойлан», — дейтшдей. Бой серптем деп келгешнде, кайдагы-жайдагыньщ бэрш есше тушретш осы 6ip калтарыс онашага, ондагы осекшшщ аузындай ы лги сыпсыцдап туратын осы 6ip жапырак сыб- дыры мен су сылдырына ыза боп кеткендей, орнынан турып, жалгыз аяк сокпакка туст1. Сумам сокпак енда оны кайтадан сарайга бастады. Манагы маужырап турган тып-тыныш дуниеш элдеб1р тулен турткендей. М анайыньщ 6api ьщ-жын дыбыс. Жуды- рыктай ак тамак торгайлар кыт-кытгап агаштан агашка конады. О да буган б1рдене айтайын деп окталгандай, тамагыньщ асты булк-булк етеда. Тан аткалы буны агаш арасынан авдып жургендей кенет жол капталынан кипе кашты. Будан уркш кашып бара жат- пагандай, танын жаркылдатып мазактап бара жаткандай. Суман сокпак opiK агашынын астынан orri. Уактылы жиылып алынбаган жемю оз-езш ен у з ш п туеш, жерде шашылып жатыр. Ko6i шетешп бузылып кетшп. Канат- тары кунге шагылысып жарк-журк еткен бармактай-бар- - 34-' шт
мак,тай к ок шыбындар шаш ылып жаткан е piк и н 6ipiHeH сон 6ipiHe конып, кекен -кекен етеда. IIIipireH жемютен жексурын нэрсе бар ма? К еш е гана аппак боп улшлдеп турган гул-ау бул. Одан туйнек сал- ды. Кок жапыракты жоргек кып, мынау жатаган агаштар жан-тэн1н салып олдилеген кшнсене туйнек жер койна- уынан нор емш, аспан тесшен нур емш осе бердк Сары алтындай кулпырып, кезге тускенше асыкты. Болды-тол- ды... Болганы-толганы осы, сирактары салтак-салтак мына 6ip малгундарга жем болды. М иуанын Kaaipi, плркш, козще от боп басылып бшкте турганда гой... Биштен 6ip кулаган сон, мынау ержтердей аяк астыланып кор боласын... Журт аямак туш и тыжырынып жшркенедк.. кеш еп бал шырынга толып балбыраган т эта мэуе екенщщ не кылсын. Бутакка бггкен жемюке булай оз 6ociH 03i Tycipin, бшктен куламаска кудай тагала акы л бермеген... А л, тыр- мыса-тырмыса би1кке ш ы ккан адамнын 03i кулаганы — елгеш... Оны озген1н сукты коз1 одан ropi де жогарырак ормелете туспекнн. Суман сокпак сарайды шыр айнала коршаган тоган судын устш ен Konipre кеп т1релд1. Ол табан астында бойын жиып, манадан 6epi ой манау- ратып бара жаткан ала кезш кайтадан суытып алды. Сол суп-сур куйшде сарайга Kipfli. С ол суп-сур куйшде оз белмес1не етп. К,ызметш1 тагам ап Kiprenae де, ол к ен жайдын к а к ортасындагы шытыра хауыздын жанындагы жолбарыс TepiciH жапкан жатаган тактада сол суп-сур калпы отыр- ган-ды. К,ызметш1 ойел егде еркектщ ToceriHe алгаш жаткалы келе жаткан бала кыздай, ерш ш жы мкы ра т1степ, бунын дэл алдына кеп токтады. К,олындагы табакшасын донге- лек дастарканны н ycTiHe э кеп койды . EpiHiH к анш а т1стегенмен, уялганын бшд1рш беттне шапш ыган 6ip там- шы кан жок. Опаны аямай ж аккан атжакты сопакша ж \\з \\ ак шагылтактанып тур. Сурмел1 кезд1н сояу KipniKTepi кыдыгы кеткен бетте оз-оз!нен мен мундалап туратын каксакалдыкка тэн кайсарлыкты астына 6yrin, on-OTipiK квлг1рген болады. Бурын кызметшшер1не назарын -лктемеумп ед1, бу жолы пнте карады. Тайсала коятын кызметш! ойел кершбейд1. - 35-
Сонла калай — мына эйел манагы курт шыккан алма- ны эл1ге дейш кормеген, бшмеген болганы ма? Корее будан нагып кысылмайды? Кызметип эйел 6eTi булк етер емес, дастарканды рет- теп болды да, басын шп, тагзым еткен куш жуп-жумыр бвксес1не саргыш шытыра кейлектщ етепн булк-булк тепюлетш, тек эйел гана ойлап таба алатын 6ip эдем1 эзэзш журюпен eciKKe жылысты. EciK жабылган сон барып дастарканга карады. Ke3i как алдында жаткан манагы нарт кызыл алмага тусп. Бул жолы пы шакпен кестлген сызыгы аксиып айкын коршедг взш озге тагамдардан белектеп окшау койыпты. Э л п эйел 6apiH бшед1 екен! Жастыгыньщ касында турган конырауга колынын калай тиш кеткенш бшмей де калды. Ес1ктен басын Hin, тагзым етш, кызмешп эйел кайта KopiHfli. Бул оне бойын з1рк1лдетш алып бара жаткан ашу- ды ж асы руга бар к у ш ш салы п бакты. К,апел1мде бо- сагада мулэш меш турган эйелге не дерш де бiлмeй калды. — Мына алманы осындагы бактан у здвдер ме? — Ж ок, таксыр ием, ci3re элеHi улы ханым ж1берштг — Бара бер! К,ызметип эйел жалт бурыла бергенде, жымкыра •пстеген езушен жымиган кулк1 кылан бердь.. Кызметип эйелдщ езуш деп сол 6ip жымыекы кулю эдетге молтен-мэлтен агып жататын момакан булактын бетше де к о ш т конгандай. Сонау кара жер кэюрегшен имене шыккан шым-шым су сэлден кешн болар-болмас толкы н мез1ретке Komin, жымын кагады, TiriTi уншде де 6ip аяр сылкымдык бардай — сылдыр-сылдыр, сьщгыр- с ы н гы р .. . Бурын дуниенщ барша суганак кезшен калкалайтын калтарыс деп келетш осы 6ip оймактай онашасын да кешнп Kynaepi эзэзш жайлап алгандай. T im i астындагы тастын e3i, бул неме а л е й ш кашангы отыра бермекнп деп, дэнбекш ш жаткан тэр1зд1. TinTi сонау агаш басындагы ойнактаган жапырактар да 6ip-6ipiHe буньщ бше алмай журген э л п 6ip купиясы жайлы сыпсындасып турганнан сау ма? - 36-
Бурын осында келгенде курыс-тырысыньщ 6api жазы- лып, квЦ1ЛШ пысынаткан керм ек ойлар да е з-езш ен коз- дап коя 6epymi едь Бу жолы селкеу1 квбейш Kerri. «,..¥лы ханым хнбердЬ. Бул осы сонгы жорыгына немерелершщ улкендерш ертш, бэйбш есш де ала шыккан-ды. Ылги копп-кон- дымен ж урген балалар елд1 катты сагынган со н , осыдан exi жылдай бурын оны немерелер1мен 6ipre кеш н кайыр- ган-ды. Анада, коктемде, жорыктан кайтып келе жатканында эдей1 буньщ алдынан хабаршы шаптырганда, ол мундай окш ау хабар айтпап ед1 гой. Келген сон ол тойга дейш ай жарым уакыт байтак шаЬардан сэскелж жердеп улы ханым мен немерелер1 туратын сарайда дем алып жаткан-ды; б эйбш е онда да мундай ш олкем-ш алыс ештене сезд1рмеп едг Той устснде де ол тарапынан ешкандай решш ангарган емес. Emu аяк астынан жасаган мынау ишарасына калай TyciHyre болады? Н е де болса, тойдан к ею н душ ар болган жагдай. Егер одан бурынгы нэрсе болса, баягыдан 6epi байкатпай келш, бупн айтуы акылга еш конбайды. Ш ешелершщ сарайына балалары кеп барушы едт 0йтепндер1 будан repi шешелерш жакын туткандары емес, кебш е-кеп эжелер1мен 6ipre туратын юшкентайларын керуге баратын-ды. Элде солардан огаш мш ез байкады ма екен? BipaK ба- лаларынын кылыгына бола бутан шатынатындай не ж е т бар? Олар анасыньщ айтканын exi етпеуцп efli той. Балаларынан кандай мшез шыгуы мумкш... Жаман айтпай жаксы ж ок деп, K03i жумыла калса, орны на юм болатынын элдекашан оз аузынан айтып койган-ды. MyparepiHeH 83ip суркия ой шыга коюы м умкш емес. Элде оган езге бауырлары коз аларта бастады ма екен? BipaK оны н да кисыны келмейтш Topi3fli. Bopi де 6ip анадан ту- ган, KiHfliKTecTep. 0зге анадан туган е н улкен улы алыста, кунгей елшде, билеупл боп калды. Мундагы yuieyi эл1 билш д о м т сезе коймаган жас. Апыр-ау, сонда не болта ны... Элде мынау ертен-бупн жолга шытамыз деп отыр- ган алые жорыктьщ алдында бунын балаларыньщ басын айналдыратын э зэ зт д е р табылды ма? Жет1 жыл бойы жо- рыкта журш, катын-баласына жана кауышып жаткан - 37-
журттын капел1мде узецпге кайтадан аяк салуга зауыкта- ры сога коймайтыны да рас. Бул соны б ш п , еткен жо- рыкта квзге тускендердщ бэршщ басынан алтын жауды- рып баккан-ды. Элде сонысы кате болды ма екен? Б1рден жарылкай салмай, эл1 де емекЫте турганы дурыс па ед1? •Баягыда езш щ 6ip OMipuiire айткан акылы бар-ды: «Туржтердщ коздер1 кандай кысьщкы болса, кещлдер1 де сондай тартынкы келедь Оларды адал кызмет етюзудщ жангыз жолы кезш казынага, кещ лш мактанта тойгызу. взгеден тартып ал, езщдЬон сатып ал». Ол да сол талай елд1 шарлап ж у р т тартып алган алтын мен асылды ез карауындагыларды сатып алуга жумсап жаткан ж ок па? Эйтпесе катындарьгаын бауырындагы бай- сымактарды жылы твсектен алтыннан баска не тургыза алушы едт Кеше тана осы мшез шыгарады-ау дегендердщ дуние коныздарына казына таратып, бак кумарларына дэреже улеепрш , ындындарын Tecin жаткан кызыл курттын ба- сын кайтартандай болып ед1 гой. Сол ею ортада не шыга калды екен? М ашырыктан келген елниш эм1рлер мен колбасылар- га, TinTi, езш щ балаларына да жуыттырмай койган-ды. Ол неме сонда бул курган кыл тузактан да кумырска боп отер жол тапканы ма? Не де болса, алып-жулып бара жаткан окш ау хабар болды. Эйтпесе, бэйбш еш анада, айтатын соз1м бар efli деп, арнайы Kici ж1бергенде, кейш сейлесерм1з деп, кцлртш коймап па еда. Enai, мше, будан opi кутуге шыдамы жетпе- гендей, мынау ишара алманы яйберш отыр. Осы Ka3ip ба- лаларын жиып алса ма екен? BipaK жаман айтпай, жаксы жок, олардын 6ipey-MipeyiH так кумарлыктыц э з э з ш ар- бап журсе, буньщ аяк астынан балаларын шакыртканы ондай кара ниет шаруаны тым шугылдатып Ж1беру1 де мумюн Foii. Ж ок, оларды дэл каз1р шакыртуга болмайды. Баска 6ip шаруа шыгар. Алда-жалда балаларыньщ к е ц ш ейтш карага аунаса, бвйбш есш щ тап булай елдщ алды- мен елпевдеп, оз бауырынан ш ыккан перзентп жендет балтасына оз колымен экеп сала коюы ею талай. Улы ханымнын алалайтыны буньщ олген эйелшен калган улкен улы едь Оны сонау коз кермес алыска, жау айм акка билеупи eTin ж1бертюзген де сол болатын. - 3 8 -'
Ш рдщ аузын алып, тактын, м у р а ге р л тн е к,ояр да пой май журш езж ен туган улкен улын белплетп. Бул улкен баласыны н к е ц ш н е карап, 6ipa3 созбалак- тап Kepin efli, 6ipaK баласы езге бауырларыныц ала кезш ен каймыкты ма, элде экесш ею оттын ортасына салгысы келмед1 ме, мурагерлжтен 03i бас тартып, алые Кунгей елше билеуш1 кып xi6epyfli сурады. Тула бойы тунгышынын сол кылыгы есше тускенде буньщ аскар таудай кещл1 курт жыгылып, 6ip турл1 шежш калады. Э л п 6ip жан-жактан джендеп коя берген кеп ос- падар сауалдар да табан астында жым болып, элдекайда жым-жылас жогалып кеткендей. Ойына сонау 6ip сергел- ден жылдар TycTi. Бунын тукымы жет! атасынан бермен карай эскер басы- ды. Аргы бабасы улы ханньщ улкен улынын эскер ш бас- карьппы. Сол урще атадан-атага коше келе, 6yFaH да жетп. Ол осы елкеде аты ш ыккан 6ip Kopi билеушще эскер басы — эм ip ед1. K api билеупп буны оз балаларынан бетер жаксы керш. К,ызына уйлещ прдг К,айын атасы душ пандарыньщ кастандыгынан каза тапканда, тагына бул отырды. Ол кезде бул К,осезен eлi кыры к белж -тш . Bapi де со нау жер тубш деп У лы хан тукымына тэуелд1едй Бул такка отыртан бойында усак хандыктардын басын 6ipiKxiprici келда. Ол у ш ш бас-басына хан боп калган нем елердщ эркайсысына ж еке-жеке: «К,алгандарды к уы п ш ыгып, елд1 eKeyiMi3 билейж», — деп хат жазды. Билж дегенде комекеш булюлдеп туратын эм1р-сы- мактар буган жеке-жеке хат жолдап, ризашылыктарын айтты. Онысыз да ала булж усак хандыктардын арасына от тусп. Алыстан кай ж ецгенщ MeHiKi деп е н ш ен б ак кумар немелерд1 cy3icTipin койып бул отырды. Сол exi арада ауыр колм ен алыстагы улы ханньщ 03i iprere кеп токтады. 0Mipmi калган эм1рлердщ алдын орап, улы ханды к ол кусырып карсы алды. Ондагы ойы — езге усак хандыктар арасында ез беделш ныгайтып ал м ак efli. BipaK улы хан тукымы буган сенбед1, тактан алып, кайта- дан колбасылыкка ту а р д ь TinTi кеп узамай оны улы хан тукымына кастандык жасагалы жур деп астыртын елт!рмекке HHerrepi ауды. К,удай к е м е к т е с т , элгш дей буйрык бунын ез колы на тидг Ол елден каш ы п Kerri. - 39-
Куш кеше гана, жорыктан кайтып келе жатканда, эткен улан-асыр кумнын iiuinae элденеше жыл кашып-пысып журуге тура келдп Эйелш жетектеп талай-талай шагыл кеигп. Талай-талай кумак жонда жалан аяк i3i калды. K,a3ip кус мамыктан баска тимейтш табанына кадалмаган шонге жок Кумга тускен жалан аяк i3fli жел впирдп Ш енге тес- кен жараларды уакыт жазды. Сол 6ip кундерд1 бупнде улкен улын квргенде гана eciHe алатын. Ол вз бауырынан ш ыккан барлык перзенттершщ iiuinne белекш е ыстык кершетш. бйткеш , ол болмаса, бунын бул кун, бул дэре- жеге жете коюы да негайбыл еда. ¥лы шагылдарды кезш, тениреп жургенде, кум елшщ 6ip 6eri колга туарда. Эйел! eKeyiH кыры к кулаш кудык зынданга экеп салды. Сыз курдымга куншз куннщ ceyneci, тунде айдын нуры Tycneftfli. 0л1м аузындагы оларды ма- зактагандай сонау ту-ту тебеде елменп бозамык сэуле гана жылтырайды. Ара-арасында жун! жалбыраган дудар бврж кудык аузындагы элпндей элжуаз жарыкты да квлегей- леп, тунекте ж аткан екеудщ тас твбес1нен тун боп тонед1. Суйепне шым-шым батып шымылдатып бара жаткан сыздан шьшай алмай, аунакшыган келшшег1н1н колын- дагы тем1р KiceH гана окты н-октын кулынньщ юсше- ген!ндей окыс ун шыгарады. Ерл1-зайыпты eKeyi онысыз да квн1лдерш кыжылда- тып жаткан OKiHim пен ызанын кан шапшыган жарасын касыгылары келмей, 6ip-6ipine Tin катпайды. Ауык-ауык курсшш кана кояды. Солай кыры к тогыз кун orri. EnyiHmi к у н п тун сутгей жарык болды. Оны булар зынданньщ аузындагы KyMic табак тенкер1п койгандай донгелен1п жатып алган окшау нурдан ce3in жатты. К,ара кердей капас туб1нде касарысып, сыр бермей жаткан келш ш еп кенет жанын коярга жер таппай, бебеу- лей бастады. Тула бойы epTeHin барады. Мандайынан тер агып коя берд1. К,олы кюендеул1. Иыгымен демеген бола- ды. Келшшеп бебеулегенш кояр емес. Тула бойын тугел д1рдек каккы зы п, суйек-суйепн кан каксатып какырата бастаган, бурын-сонды басынан кешш кормеген бейтаныс азапка кылар кайран таба алмай, сыз жарга кайта-кайта басын урады. Бул оган иыгын тосады. Эйелдщ тастай ауыр басы бунын бугана суйектерш киратып жзберердей екшене - 40-
туйпштейда. Элдеб1р сэтте эйел! у н -ту н а з су л к талып туст1. Сол eKi арада бул OMip бойы есшмеген э у е л 1элдене- ге тунш ы гы п, арты нш а-ак к у л а к жарардай бажылдай женелген ашы дауыс шыкты. Сол-ак екен, кудыктын аузындагы денгелек нур окыс гайып болды да, артынша кайта жаркырады. Эуел1 омырауына болар-болмас б1рдене кулагандай болды. Ол омырауындагы нэрсеш иепмен i3flen журш , тауып алды. Кллт екен. TiciMeH тш теп ту р ы п, с у л к ж аткан эйелш щ колындагы кгсенщ ашты. Эйел1 э л п 6ip шарылдаган дауыстан оянып кеткендей, кеудесше жан Kipin, козгала бастады. С алден сон eciH жинап, кайтадан бебеулей женелд1. — Бол, мына кштпен менщ колымдагы кюещн агыт, — деп акырды бул. Эйел каращ ы капаста сипалап журш колын эзер тап- ты. Сосын к ш тп таба алмай, 6ipa3 азаптанды. — Бол, бол! — дейд1 бул дызыгып. Э л п 6ip ащы бажыл басылар емес. Bip уакытта KiceH де агытылды. Бул жалма-жан ащы айкай шыгып жаткан жерге умтылды, колына жып-жылы б1рдене ш к т к К йлкене сэби к щ щ п узш м ей шьщгырып жатыр. Ащы даусы 6ipTe-6ipTe таргылданып барады. Ол жас нэрестенщ бауырына бас койды да, шубаты- лып турган жып-жылы iuieKTi TiciMeH кыркып y3in ж1бердй 0йeлiнiн шашын курт-курт жулып ап, тас кып байлап тастады. Бауырындагы жып-жылы жудырыктай ет сонда тана жаны жай тауып, омырауына Kipe TycTi. П элен айдан 6epi ширыгып журген ЖYйкe-жyйкeciнiн 6opi тубгггей тутш ш , суйек-суйеп борша уплш коя бердк Ол арканды эуел1 эйелш е кипздк Клшкене HopecTeciH кушактап 03i сосын шыкты. Зынданньщ аузында турган дудар 6epiK кара сакалды - Fa эйелш щ мойнындагы ж акут алканы узш ап, устата сал- ды да, колындагы кылышын жулып ап, бек жаткан орда- га карай беттедй Зындан басындагы абыр-сабырды ecTin кап, ж ан-жак- тан jicyripe ш ы ккан карулы сарбаз 6ip колында жас нэрес- те, 6ip колында ак алмас, ордага карай умтылып келе
жаткан жалан аяк, жалан бас, жуз1 суы к адамга капел1мде не штей-пндерш биш ей, ацтарылып турып калды. Ордага Kipep жерде токтатпакшы боп, ею сарбаз шал- гайына умтылып efli, кабаган итп камшысымен тартып- тартып ж1бергендей, он колындагы ак алмас айга карап ею -ак рет жарк етп, eKi босаганы кан жуып коя бердЕ О л вйелш ж е тектеп б е к т щ устш е K ipin барды. EciK жактагылар тура умтылган-ды, бек оларга иепн кагып ишарат бщщрдЕ Котершген карулар кынабына кайта туст1. Бектщ ойына не тускенш KiMб и н та, буларды балала- ры кыркынан ш ыкканш а онаша отаута жасырып бакты да, балалары кы ркы нан ш ы ккан сон, екеуш eKi атка MiHri3in кашырып коя бердЕ Кейш бул дегешне жетш, кеше белшен басып корла- гандарды ещц e3i 6ipiHeH сон 6ipiH аягына жаныштап, букш осы елге 6ip 03i дербес билеупн болып алган сон, сол кум арасындаты елге калы н колмен багыт тузеп ед1, 6ip апта жол калганда уды дариянын жагасында аттарынан ту с т , найзаларын кумга ш аншыи Ti3uiin турган дудар 6opiK кеп жасакты кордг Булар жакындай бергенде, орталарынан уш Kici бол!нш шыгып, буган карсы журд1. 0Mipmi ортадагы ушк1л са калдыны таныды — баягы езш кашырган бек екен. Ол буган бес адымдай жер калганда: — Мынау — куран, мынау — кылыш. Б1зге сенсен, куран устап анттасамыз. Ал сенбесен, мэ, кылыш, 6epiMi3fli шауып таста, 6i3 кару жумсамаймыз, — дед1. Бек еле-влгенш е буньщ кад1рл1 эм!рлерш1н 6ipi болды. Алгашкы эйел! отыз тогыз жасында дуние салган-ды. Ол ханым боп кызыкты дэурен сурмей, буган жар боп кана откен, киын-кыстауды 6ipre еткерген, алгаш рет эке атандырып, душпанньщ C03i мен гайбатынан сарсан ке- сек боп катып калган суык журепне тунгыш рет жылу дарыткан кад!рл1 зайыбына арнап меппт тургызды. У лкен баласы керген сайын квз1не оттай басылады. EciHe сонау жастык шагы, аяулы жары туседг Оны ботен елге де кимай аттандырган-ды. Осы кунге fleftiH баласы- нын душпан елд!н о к боп атылар м ын сан коз1н1н сугын- да журген1н ойлаганында, туда бойы дур TiTipKeHin, жон аркасын муз карып еткендей болады. У лкен улы кеткел1 - 42- • ШИ
жер кайыскан калын колды н арасында ж урсш м еил1, аи- гыр жиын ду-дудын ортасында отырсын мейл1, терт жа- гында терт улы, каптаган Heiuepeaepi коршап турсын мейл1, 63iH-e3i 6ip турл1 жалгыз сезш едь М ынау к ел-дария ас- паннын астында кш нщ болмасын м энп cepiri кулазыган жалгыздык екеш н де енда гана уккан сиякты. Анасы маркум елер1нде, арса-арса суйепн зорга кетерш жатып: — Балам, сен арманьща жетпн. Ал мен арманда кетш барам. Жапан туздеп окшау эулиенщ агашындай жалгыз калпында тастап барам. Астындагы такты Ke6iciHHeH мык- ты керме — одан да сыз етедн У спндеп ак ордавды сауы- тьщнан мыкты керме —одан да ок етедк Кдптаган калын ecKepiimi калканьщ нан мыкты керм е — оган да к ез етед1. Жан-жагьщдагы эр катыннан тараган торпагынды айбар тутпа — оларга да сез отели. К,айб1р ыстык-суыгы вды 6ip Kepin, 6ip керпеден еретш о йелщ бар. Э р кер пенщ ас- тындагы эйел де 6ip — уш рдеп бие де 6ip. Сауырындагы сенен repi бауырындагы кулыны жакын. Ж ылкы баласы- ны н ерк ел , Tici катайган сон, у т р д е н алдымен атасын шайнайтын. Содан сак бол. К еп улды KiM тауып KepinTi. Кдртайган шагында апанын баллрш терш е алдырып, ж елдщ етщце калган Kepi борщей api-capi кунге ушыра- майын десен, кеп баланын 6ipiH баулы. К еп каты нны н 6apiHiH кеципн табам деп шере-ш оре болмай, Kaflipimu 6TKi3in, 6ipiH тутын. С енщ э ке н , улы жалгыз е зщ болтан сон, ертерек атган т у с т , билжтт саган бердн Ал сенщ ба- лан кеп, е з кушйстерщщ аз кезщ ш е кырылыстырып кой- май, еле-елгенше ешкайсысына тагынды берме. Тугыр- дан тускен сон, балалы катынынды сагалама — балала- рына арка суйеп, басьщнын кадщш кеттредк баласыз эйелд! сагала — балалы ейелдерщнщ алдында баласыздыгынан коргалактап, езщш пана тутып, еле-елгенше сыйлап отели, деген. 0зге журт eciTneciH, 63i мыктап угып алсын дегендей, колынан тас кып кысып ап, сыбырлап, кадалы п айткан осы сездерш еепгенде, бунын сай-суйеп шымырлап коя берген-дк Айтарын айтып болган сон, ал кеткен каймы- жык epinaep кайтадан табысып, манадан 6epi бунын жузше кадалып алган сургылт кездер е з-езш ен 6ipTe-6ipTe алыс- тап бара жаткандай керщдн Ауру каусаткан KapiHiH кал- - 43-
ты лдак колы кус мамык тосекке сулы к кулап тускенде, каЬарынан кулл1 жайан ыккан OMipini басымен анасыньщ бауырынан кез1 ашылмай турып ажыратан бала кунпктей абдырап калган-ды. Содан 6epi алые жорыктардан елге оралтанда есше ана- сынын осы 6ip ce3i туседд Сейтш, Ka3ipri улы ханым шынында бэйбйпенщ орны- на тускен пара б ейбш е едп Улы тукым урпагынын 6ipiHiH кызы-ды. Бул буки! елд16ipiKTipin жулдызы онынан туып турганда, ата-тепнде ешюм такка отырып кормеген аксу- йек те емес, кара суйек те емес, ала суйек деп коз аларта беретш жуан тукымнын езш кшджтен матап, оз колында устап отыру удин эдеш уйленген-ш. Шетшен бак кумар келетш айтулы тукымныд кызы бунын кылышыныц астына 6ip тудан сон 6ip ту жапыры- ла кулап жатканын Kopin, ecin-енген вз журтынан repi бутан бауыр басынкырап K erri. Теркшдершщ кейб1р пыш- пышына кулак та аспайтын болды. К,ыздарыньщ кьщырай- ганын кере-кере, теркш жатынын да к е ч ш суыйын деда. BipTe-6ipTe кыздарын емес, буны жаталап келетйад шы- тарды. О й т к е т батпан кеш рек шонжар еулетпц таусы- лып бггпейтш ш етаз-ш еказ кеп колкасын кыздарынан ropi бул онайы рак орындап яаберепн-да. K,a3ip муньщ найзасынан аспандаты ай мен куннщ e3i айбынатындай болтан тусга, олар 6ip кездеп жуан тукымнын урпактары екенш айтып, тумсыктарын шуйруда б1ржола умыткан-ды. Олар келе-келе бабаларын ауызга алуды атымен ко- йып, « а д овды -солды буны айтып мактанатын болды. К ейш п кезде бунын улдары ер жетш, ез1мен 6ipre жо- рыкка аттанып, ерлпс KopceTin козге тусе бастаганда, кер ауыз тукым бунын езш де коя койып, «б1здщ анау пэлен- ше жиен баягы пэленшекеме тарткан, KepepciH де бшерещ, ол екесшен де озады» деп жиендерш мактайтынды шыга- рып жур. Бауырынан ербненнщ 6api ул болып туып, 6opi де аман- есен ер жетш келе жатканнан 6epi улы ханым да бурын- тыдай асты-уст1не туспейтш болды. Tiirri к ейш п кезде балаларынан туган немерелершщ бэрш вз колына жиып ап, тек жорыктан кайткан уакытта болмаса, баска уакыт- та: «Келсе, 03i келсш», — деп, сарайында жатып алатын- ды шыгарды. - 44-
Ана 6 ip жылы анасынын ce3i eciHe тусш , нагашы журты- нан киш эйелш алды. Он алтыта енда ш ы ккан бала кы з- дын MiHe3i баягы алгашкы эйел ш есш е тусйрд1. Тарпан- турпансыз, биязы. Б илш тщ эзэзш дэм ш е эл1 куныга к ой- маган уыз жас. К еш нп жорыгына бурынгы эдепмен улы ханымды алып, оны осында тастап кеткен-ди Ал Kiuii ханым жо- рыктагы ж арынын курметше м унара салыпты. K,a3ip бай- так шайардагы мунараларыньщ бэршен бойын асырып турган — сол. Алмас хан осы онаш а сарайды Kimi ханымга берген-дт Ещц алые жорык. алдындагы аз тынысын осында отюзбек. Егдерген шагында бурынгыдай сарайдан-сарайта к о ш т жургенд1 к.ойып, осында б1ржолата турактамак. Бэлшм, бэйбш есш ш соган imi тарылып журген шы- гар. Баягыдан 6epi осыган да акылы н жетпей отыр ма де- гендей, дэл тумсыгынын астынан ара ушып erri. Тобесш- деп жапырактар да жамыраса сыбдыр какты. Ол мынау ойына окыс тускен акылга кайран калды. Ж астык шак.та ой екеш ойьщ да б1рден ш алаты н жас та- зыдай буйтш басын катырып i3 ш арлап кетпейтш ед1. Эрине, бурын касынан шыгармайтын ор кок1рек бэйбш е жас эйел1мен онаша кеткенше риза емес. Tipi ол Tyrmi олген эйелш е MemiT салган жылы да У лы ханым- ньщ узак уакыт кабагынан Kip6iH кетпедь Бурын MemiT шымбайына батып жургенде, ещи, MiHe, жана м унара тэты КОСЫЛДЫ. Kapi эйел куйеуше журтгьщ уетшен соз тасып жагын- баса, баск,а HeciMeH жагады?! Э л п нарт Кызыл алма да — б эй бш есш ш сондай imi тарлыгынан шыгып ж аткан иша- ра. Ендеше бутан бола бас катырудын кажет! жок- Б упн KyHi бойы жанын тызылдата жеп жаткан ж е п курттын ындыны бггелгендей, аркасы жайылып коя бердь 0Mipmi сол KyHi кундепеш дей емес, ж айлы уйыктады, жай турды. Тангы астан сон куйме жекюздт Сарай какпасынан жаркырап шыга келген сэры ала куйме сонына ж елкш д етт нокер ертш, жана б1ткен окшау мунарага карай тартты. Yш тарапты табанына таптаган OMipmi 03i басып алган елдерде алтын таж бен такытка кандай о т болса, сэши сарайлар мен мунараларга да сондай em-Ti. - 45-
Ол езш щ жаЬандагы билеупп атаулынын бэршен озга- ны сегалд1 астанасын да бар шаЬардын. бэрш ен оздырмак. Keuieri жорыгынан да мыннан астам шеберд1 кезш ен Ti3in айдап келд1. Эр жорыктан оралган сайын, астанасын 6ip аралап шыгады. K,a3ip байтак uiahap мунын e3i корген шайарлар- дын кай-кайсысынан да ажар асыра бастады. Ocipece еткен жолы казты риза болды. Kirni ханым бунын кенш ндепсш кврмей б ш п, алдынан квкпен талас- кан кек мунара салгызып койыпты. б зш щ салынган жер1 де cerri табылыпты; анадайдан мен мундалап турады екен. Айналасы ашык. Ажар салыс- тырардай взге мунаралардьщ 6epi алыста. Энекей, кек мунара кул1мдеп шыга келий. К взщ тус- кенде-ак, б1рден к ещ л щ жадырап коя бередь Эншешнде ep i K erin ецшздешп туратын иплде аспанына да кек шл кайта оралгандай, ecipece мунара тебесшдеп аспан ала бетен мелд1реп квршедь Мунара, булар жакындаган сайын, бшктей берди KyniM кагып турган е щ 6ipTe-6ipTe сустана TycTi. Д ел ipreciHe келгенде, зенпр KGKTi тебешмен r ip e n ш алкалап жатып алды. Эм1ршшщ кешрепндеп 6ip-6ipiMeH ит жыгыс Tycin, арбасып жаткан эр удай сез1мдердщ 6ep i де жым болды. К ез алдында кек rip en турып алган текаппар мунара кеш лш деп кеп туйтюлд1 куып шыкты. Осындай аскак мунараньщ баска еш шаКарда жок, тек ез астанасында турганына катты риза болды. Баска шаЬарда турса, со- нындагы самсаган сан некер элдекашан колдарына балта алып, эм1риплерше аспандай караган тас кубыжыкты тал- кандай бастаган болар едь Бул жолы 6epi ауыздарын ашып капты. Будан былай бул мунара онын аспандата кетеретш кок туындай кулл1 элемнщ тас тебесшен карап туратын бо- лады. ¥ л ы eMipmiHiH e3i секшд1 жер тубшен мен мундалап, езше шакырып турады да, касына келгенде, айбынтып шыга келедь К ек мунара кезнцй ж1берер емес. 0M ipm i текаппар сулу- дьщ аскак жузше телмфе караган бозбаладай тамсанып ЭЛ1 тур. - 46-
Ол мынау кек мунарага, онын ажарына ажар коскысы келгендей, тобесшен тенкер ш п жатып алган мелд1р ас- панга, жетл жыл бойы осынау з эн п р бийске мыскалдап ормелеп, осындай мунара тургызган шеберге, алые жо- рыктан шарш ап кайтканда, калжыраган Квн1л 1нд1тас-ту- лек кырандай самгатып аспаннан 6ip шыгаратын квз куаныш эз1рлеген зайыбына — мунын абыройын асырып, атагын жайып жаткан мынау жарык. дуниенщ бэрше аса риза болды. К ок мунара, алыстасан болды, кайтадан бурынгы жылы вщне ауысады. Ж ана гана, касына бар- ганда, состиып-состиып сус кврсетш турып алган кок тас- тар кайтадан кулш коя бередй Алыстаган сайын, кезщ е шоктай басылады. Ж ана гана аспандай карап, коз киыгын салмай турган аскак суду, касынан узай бергендей, кул1м кагып, кайтадан 03iHe шакыргандай. Ш ырк айналып ш ы к- к ы н келмейд1. М ына мунарада еркекке тэн ерл1к пен тэкаппарлы к емес, эйелге тэн пандык пен MeftipiM коса кабатгаскан ерекше 6ip суйюмд1 KopiK Ko6ipeK. Ол сан-сапат жорыктарында талай мунаралар мен са- райларды кере-журе, тап мынадай сикыр сулулыкты бурын-совды ешкайдан жолыктырган емес. BipaK кез1н ж1бермей, к о н1л 1н тузактап тусап-матап тастаган взгеше KepiKTiH сикыры на тус!не де алмай келед1. Ж анына жакындаганнын ешкайсысы на мей1р таны т- пай, ту-ту алыстагы аяулысына кул1мдей карап, келе гор, келе гор деп жалбарынган аяулы ару, асыл жардай аскак мунара... Мунараны салган шебер жас ханымньщ алые жорык- тагы жарына деген сагынышты махаббатын калай дэл бей- нелеген... Ж ана гана ж арк-ж урк eTin д эл жанында турган аскак мунара алыстаган сайын элдеб1р кекш ш Kipeyxe жамы- лып, журег1нд1 шымылдатар мунлы мунарга орана тустп EHfli «апыр-ай, тастап кеткен1н бе?.. К етпе... К ете корме...» деп жалынып тургандай. «Токта! К,айт кей1н!» Табан астында былайгы ойдьщ бэр1н белден омырып, KeHiniHe уялай калган осы 6ip окы с буйры к комей1не кептелш туры п калгандай. OMipmi ш алкалап ж аткан жумсак аркалыктан басын жулып алды, 6ipaK ундемед1... - 47-
Енш, сарайга кайтып оралганша, мунара жакка кара- мауга тырысты. Онын бул мшезш касындагы HOKepiHin ертен кандай сакка жупртерш бые алмай, жумсак арка- лыкка кайтадан шалкалап, козш жумып ап, жатгы да К.ОЙДЫ. TycKi тамакта элденеге ж уреп е р те н т , ештенеге тэбе-ri тартпады. Бал Fa малып муздаткан 6ip типм кауыннан бас ка аузына ас алмады. Салкын кауын ез-езшен лоблып турган журепн баскандай болды. Бул жолы алма экелш- 6enTi. К,ызмепш эйел де жуп-жука селд1р желецнщ ар жагында козш томен салып, улб1рей калыпты... Кешегщей буны сынай караган сыпай танытпады... Кдлзметпи эйел кеткен сон, кен болменщ как орта- сывдагы кунпрт курен, кок мэрмэр шаршылардан киюлас- тырып жасаган хауызда булк-булк шыгып жаткан молтен суга карап 6ipa3 отырды... Сол 6ip коз жасындай, KepiHe Tycin жогалып жаткан молт-молт тамшыларга караган сайын, кощл1 элденеге ж1бектей жумсарып барады. Коктемн1н майда самалындай элдебф майса сез!мнен муньщ жанында пэлен жылдан 6epi тапжылмай жатып алган катгылы к пен катыгезджтщ мещреу тоны б1рпндеп мужще тускендей, караптан-карап отырып элденеге елепзш , 6ip турл1 жалгызсырагандай болды. Коюрепнде ойда жоктан аяныш оянды. Мынау eMic-eMic KopiHin ап, бойын жазып шапши алмай, кайтадан курдымга жогалып жаткан мелд1р суды ма, ж ок э л п >ареуке кок мунарга оранып ап, молд1реп кала берген кок мунараны ма — HeHi аяп отырганын 03i де бшмейдС. Мынау мелд1р судай мап- майда улб1рек сез1м ойына тагы да ханымды туард к Ол э л п кок мунарада буган алыстан кол булгаган сагынышы мен асыга куткен ынтызарын, озгеден ала ботен елш- ошкен ыкыласын гана емес, жалгыздыгын, баскалардын копттгш ютеп басынганын Kepin, камырыккан кам кещлш, «кел, мунымды тында, ук, корга» деп шагынган жалба- ры ны ш ce3iMiH ту гел бейнелегендей. А ск акты к пен н эзж тж , шаттык пен мун, ерлпс пен аяныш, сагыныш пен куш тарлы к — 6opi косылганда махаббаттан баска не бо- лушы едь Оны н кандай ек енш баска б1лмесе де, бул б1ледп Маркум кайтыс болган бэйбплеа пэлен кун шагыл кез- ген кугын-сурпн журюке шыдай алмай, муньщ бауыры-
Search
Read the Text Version
- 1
- 2
- 3
- 4
- 5
- 6
- 7
- 8
- 9
- 10
- 11
- 12
- 13
- 14
- 15
- 16
- 17
- 18
- 19
- 20
- 21
- 22
- 23
- 24
- 25
- 26
- 27
- 28
- 29
- 30
- 31
- 32
- 33
- 34
- 35
- 36
- 37
- 38
- 39
- 40
- 41
- 42
- 43
- 44
- 45
- 46
- 47
- 48
- 49
- 50
- 51
- 52
- 53
- 54
- 55
- 56
- 57
- 58
- 59
- 60
- 61
- 62
- 63
- 64
- 65
- 66
- 67
- 68
- 69
- 70
- 71
- 72
- 73
- 74
- 75
- 76
- 77
- 78
- 79
- 80
- 81
- 82
- 83
- 84
- 85
- 86
- 87
- 88
- 89
- 90
- 91
- 92
- 93
- 94
- 95
- 96
- 97
- 98
- 99
- 100
- 101
- 102
- 103
- 104
- 105
- 106
- 107
- 108
- 109
- 110
- 111
- 112
- 113
- 114
- 115
- 116
- 117
- 118
- 119
- 120
- 121
- 122
- 123
- 124
- 125
- 126
- 127
- 128
- 129
- 130
- 131
- 132
- 133
- 134
- 135
- 136
- 137
- 138
- 139
- 140
- 141
- 142
- 143
- 144
- 145
- 146
- 147
- 148
- 149
- 150
- 151
- 152
- 153
- 154
- 155
- 156
- 157
- 158
- 159
- 160
- 161
- 162
- 163
- 164
- 165
- 166
- 167
- 168
- 169
- 170
- 171
- 172
- 173
- 174
- 175
- 176
- 177
- 178
- 179
- 180
- 181
- 182
- 183
- 184
- 185
- 186
- 187
- 188
- 189
- 190
- 191
- 192
- 193
- 194
- 195
- 196
- 197
- 198
- 199
- 200
- 201
- 202
- 203
- 204
- 205
- 206
- 207
- 208
- 209
- 210
- 211
- 212
- 213
- 214
- 215
- 216
- 217
- 218
- 219
- 220
- 221
- 222
- 223
- 224
- 225
- 226
- 227
- 228
- 229
- 230
- 231
- 232
- 233
- 234
- 235
- 236
- 237
- 238
- 239
- 240
- 241
- 242
- 243
- 244
- 245
- 246
- 247
- 248
- 249
- 250
- 251
- 252
- 253
- 254
- 255
- 256
- 257
- 258
- 259
- 260
- 261
- 262
- 263
- 264
- 265
- 266
- 267
- 268
- 269
- 270
- 271
- 272
- 273
- 274
- 275
- 276
- 277
- 278
- 279
- 280
- 281
- 282
- 283
- 284
- 285
- 286
- 287
- 288
- 289
- 290
- 291
