Б. Тоғысбайұлы. Таңд т2

БЕК ТОЕЫСБАЙ¥ЛЫ ТАНДАМАЛЫ 2-том Г вдч* # Алматы “Жалын баспасы\" 2005

ББК 84 К,аз 7-44 Т 50 Казахстан Республикасынын Мэденист, ахпарат жэне спорт мшнгпрлтшн багдарламасы бойынша шыгарылып отыр \"VЯ** Тогысбасв Б. Т 50 Тавдамалы. Том 2. —Алматы: “Жалын баспасы\" ЖШС, 2005. - 256 бет. ISBN 9965-693-20-Х Бек Тогысбайулынын “Тавдамалы” ктгабынын екшнн темы “Экенде балаболтан” повесiMCHашылган. Бул шыгармада орта жастан аскан азаматтын OMip жолы, корген киыншылыктары, алгашкы махаббаты баявдалган. “Асьи апам айнымас” повесите Бэйкен атгы азаматтын жана OMip орнагу жсшывдаты ерлк химыддары, кенес огамепнщ ауыдлагы саясатынжеке бастарьшынхамы уцдн пайааланып,жазыхсызапамдарга заб1р-жапа корсеткен жергийктт белсендшермен айхасы аса 6ip есте каларлых xepiHicrep аркыпы суретгслген. “Ар аддында” атгы шыгар- масывда суга агып бара жатхан балаларды куткарган Кдлау деген азаматтын айналасындагы шырталан охигалар, оркшнщ ар-уяты алдындагы бейнеа корсетшген. “Сый хонах”. “Кудык басында”, “Эр экешнбалалары”, “Назерке”,т.б. онпмелердебугшп замавдасгарымыз- дын хилы мшез1, басынан кешкен кызыхты охигалары халыхтых бай ■плмен, керксм обрадцар архылы шебер бейнелекген. т 4702250201-07 7_ , пп. ББК 84 Каз 7-44 1 408(05)-05 ISBN 9965-693-20-Х-(т.2) © Бек Тогысбайулы, 2005 ISBN 9965-693-18-8 © “Жалын баспасы\" ЖШС, 2005

ПОВЕСТЕР Бул ецбег/Mdi Улы Oman согысында цаза тапцан аяулы ж ем Тогысбайга ж эне анам Кулшэр/ге арнаймын. Автор ЭКЕН, ДЕ БАЛА БОЛЕАН Жаным балам! Э кен саган ренжул1, ce6e6i арткан у м т агаалмай ма деп уайым жсйш- Жасыц он жспге толмай жатып оз бетщмен кетон келеш, оке-шешеннщ айткан тш н алмауга айналдын Тан жарыгында ерте турып мектепке кетесщ, тал тусте тебенш 6ip к о р т каламыз, сонан сон. аллауакпар, жоксьщ. Кайда журдан, не 6iripin кайггын —айтпайсын; жатар мезгщде к е л т апыл-купьш ас iuieciH де, уйкцга кетесщ. Эдденеше рст энпмеге де тартът кордам - ашылып ештене айтпадын. Сенщ жасында бала деген ертенш ойлап, келешекте и м болатынын кест-шшеттн. Ал с е т и Kanepinflc дэненс де жок, Кдйта будан балалау кез1нде аш ы к-ж аркы н сдщ , “С олдат боламын, милиционер боламын”, — деп, олардыц кару асынганына кызыгатынсьщ, ал каз1р кандай мамандыкты калайтынын да мал1мсЬ, кай пэндерге икемщ барын да бшмеймЬ, кейде “терт”, кейде “уш” деген багамен жосып ж урсщ - Кеше гана класс жетекш1нмен сойлест кайльш : “Мектепте тыныш журмейщ, кейб1р сабактан кспп калады, мугал!ммен ерепседа, уйге бершген тапсырмаларды шала орьщдайды”, — деп, 03iMfli жерге каратгы. Бул калпынмен оньшшыны да ондырьш бтрмейсщ -ау. Бастауыш кластарда зерек, зейщда ceidnai едан, не бодцы саган? Эдде бул бапалык шагынмен кош тасу белпс1 м е? )KiriT болар алдындагы 03repic пе? Жарыгым-ау, 6ip ауы к ергенщщ ойпасан етп ! Эке-шешен кашангы жаньща байланып журеда? Кундердщ кунщде жеке уй боласын, бала-шаган крлына карайды, сонда да осындай босбелбеу болып журсен, ку пршилк жедщ кунп канбактай айдамай ма? Эйтеулр, жан багарсын-ау, 6ipaK оз балаларынды уддан ушырып, адам катарына косканша канша ащы тер тогу керекппн битесщ бе?

Рас, сен езфше азган да, тозган да жоксьщ, бул жерде тек эке-ш еш еке сешп ж алкау тартып жургенщш гана айтып отырмын. Акыльщ тсшганша aai талай откслдсн отерсщ, 6ipax, сен оган дсшн вз экеннщ калай 0Mip сургешн бшп ал. Эке жолы оз бапасына улп-енеге болуы керек дсп ойлаймьш, совда гана б|з севдерщ “ом1ри.йздщ жалгасы” деп айта аламыз. Экен секщ жер-жаЬанга аты жайылган адам емес, катардагы галым, Некрасов айткандай, “акьш болмасац мейш, ал азамат болу —мщдетщ”. Мен кдз1р кырыкхьщ кыркасындамьш, журш откен жолга кайырыльш 6ip карасам, менщ жасымдагылардьщ да He6ip кешу-откелдер! бар екен. Кар жастанып, муз тосенш, от кешпесск те, сопле жылдарындагы, соплстан кеШнп ел, Оган пршш пне бодщ де толык катысымыз бар. Коп юке куэ бопсак, коп юке колма-кол араласьш та кетшшз. Бала кез1моден TipmuiiicriH ащы дэм ш т а т г а к , енбек ете журе есейдйс... Севдердж каз1рп алансыз, мамыражай oMipaepiH, баршамыз- ды н токш ылыкка кенелген кы зы к TipuiLniriMi3 жарк-журк отгын жалынымен гана емес, кунделисп карапайым кол енбеп- мен де келген... Мен м унын бэрш саган ауызеи айтып жетюзе алмаймын, майын тамызып жазатын каламгер де ем естн , шамам келгеншше шетшен Ti3in баявдап бермекпш. Олпы-солпы жерлер! болса, 61здж мектепте катар окыган жазушы жйтт бар, сол жондеп берер, мумюн, ез кэдееше жаратар... Калай да осыны озщ окып шык, Окып кдна коймай, ойлан. Кешн кырыкган асканда сен де ез балаларьща бастан кешкендерщщ баявдап бср. Бул б1здщ семьялык дэстур»«зге айналсьш. 0 з экем Крнысбай eMic-eMic еслще: евдегей бойлы, кен мандай, кыр мурын, кара торы Kici-тугын. Тосшде туймел1 калталары бар кара сур гамнастерка, сур шалбар, жап-жалтыр ж ука хром етж киш журетш . Gcipece еегмде калганы — белшдеп жез басты ж алпак белбеу1, тунде келе жаткзвда ай сэулес1мен жалт-жулт шагылысып маган керемет эсер ететтн. Неге екенш кайдам , ке кем yHeMi жаланбас журуш1 efli. Туганымнан мен1 кольшан тастамапты. Beciioce болетпей, тосек у сине уйкгатып, оянсам кен жейдесшщ етегше салып элдилейд1 екен. Шешеме тек ем1зерде гана устаткан. Тэй-тэй басканымнан бастап, 03i MyraniM больш кызмет icieifriH мектепке 6ipre ала барады екен. Ошзыншы жыдцардын аягывда бастауьш кдастарда ересек балалар окитын, сопар меш ал\\«а-кезек котерш, ойнатып адцавдырыпты. Сэбилистэтп OMip осылайша жалгаса берер ме eai, егер эке-шешемнщ арасында кигалжщ басталмаса... Экем Крнысбай, шешем Кулпан жасында 6ipiH-6ipi сушп косылган. Туган шешесшен уш жасында жепм калган экем

жасынан ширак атбеп, балуан болып оссе керек. Ец басты- сы — жиын-тойдын сэш екен. Ол отырган, ол журген жер езш-кулю, он-куй ордасына айналган. Айтыс оленше де икем1 бар ол, талай кыз-келшшектерд1 топ шлнде суришргенш еддегт адамдар осы кунге д е й т аузынан тастамайды. Алматыдагы мугал1мд1к курсты отыз 6eciHiui ж ылы тэм эм даган экем Окгуспк Балхаш жагалауындагы шалгай ауыддардьщ шлнде К031 ашык, 6miMoi адамдардын 6ipi болтан. Шешем Кулпан кезйще мусылманша да Tin сындырматан, байдьщ ерке-тотай кызы скен. Э к е а кэмпескеленгенде api ж епм, epi кедей Коньгсбайга “жан сактау уиин” кальщсыз турмыска шыгыпты. Куш бупнге д е й т шешем бул шындыкты ашьш-айырьт айтпайды, “окен м е т оленмен женш алтан\" дей салады. Жасынан ул орнына журш, асау кердей булгавдап ескен ол, алгашкыда турмыс тапшылыгына шыдамаса керек. Bipax курен кабактын туп тамыры турмыс тапшылытында емес (елдщ 6api кедей гой), экемнщ ты м cepi мшездшйтвде жатса керек. Кысты кун1 тещз катканда, арты беттеп малы коп арка адамдары 1лс-Балкаштьщ диканш ыларына муз уст1мен катынап, жорга-жуйрштсрш а к тары, кызыл бидайга айырбастап кайтады скен. Олардын кетп-кетуй жай сауда- сатгык емес, той-думанта айналган. Арканын атакгы сал- сершсршсн ауыскан эн-куйлерш де ала келген. Экем бозбала кезшде соларга Lnecin ел аралапты. 0 з бойындагы табигат берген онерш Аркадан кслгендер уштап кетсе керек. Экем уйленгеннен кешн де ел аралап, сауык-сайран куруын коймаган. Онын устше, шешем ж еп жыл курсах котермсй, отыз алтыншы жылдын кысында гана дуниеге мен келшпш. Атымды TeMiprac крйган 6ipiHLui ce6e6i, телирдей 6epix болып occur дегсн ырымга сенсе, синий себеп - экем Б1ржан салдьщ “Тем1ртас\" дегсн энш оте-моте жаксы коред1 екен. Элденеден уайым жсгендс уй шлнде ойнап журген маган карап отырып: Тем1ртас, Асыл, Акык. каракгарым, Укщей жаксы xopin балакгадым... Bipre ескен курбы-курдас, замандастар Еспсген карай ма дсп алактадым, — деп, домбырага косыпып кушрснгснде козше ж ас уйршетш efli дсй д1 корген ел. “Егер Тем1ртасымнан кеш н кы з балаларым болса, атгарын Асыл, А кы к Крямын”, - дейд1 екен. BipaK мснен кейшп кыз бала болмай, шешем тагы 6ip ул туып, атын маган уйкастырып Болаттас крйыпты.

Eici ул туып берген апам ещи ерюнси бастайды. Бала ж ок кезде экеме uiecin ауыл-едщ аралауды эдетке айналдырган, 03i де сауык-сайран куруга 6ip табан жакын апам кейшп бала енбектеуге жараганнан кейш -ак екеум1зге караулы крйган. Ею баланы мектептеп ересек кыздарга тастап, титл экем жокда да кайда жиьш-той бсшса, сонда кстед1 скен. Э кем аудан ды к о ку бол1мше кектем де 6ip, жазда 6ip катынайды екен. Ол кезде машина, самолет мулде жок, жалгыз колж —ат. Жол-жонекей талай сулардан отетш, ары- 6epici бес ж уз ш акырым жерге 6ip катынаудыц 03i он-он бес кун уакыт алган. Апамнын ерюн кыдыратыны осы кез. “Бала к а п ы коркканьш OMipi умытпайды” деген сез рас болу керек, торт ж асым дага 6ip уакдга aj.i кунге дейш коз алдымда. Жазда кокем ауданга кеткевде, апам Болат екеутшзда карангы уйге уйкгатып, eciicri сыртынан Lain кетйгп. Bip норседен шошып оянсам керек, уй imi ала коленке, терезеден ай тонш тур. Ж ан-жагымды сипап ед1м, кешкурым жанымда жаткан апам жок) Кенет уй imi тас карангы унпр тэр1зденш, бурыш-бурыштан коздер! от шашкан 6ip топ каскыр карал тургандай бол-ды. Аспандагы шарбы бултка 6ip Kipin, 6ip шыккан ай coyneci унпр иишдс кубылып ойнагандай одан ерм ен урей тугы зды. Тула бойымды корю>1ныш билеп, бакырып жылаганым бар. Бутан Болат оянып, сксукйз косыла жылап, тар болмеш азан-казан шуга толтырдык, Ешюм дыбыс бермеген сон, мен терезе алдына келш, леп KipciH деп алып койган айнектен сугынып сыртка карадым. Дала суггей ж ары к екен. Иыгымды кушгаып api-6cpi ыргап еддм, денем терезеден тутас отш, кара жерге аунап туспм. К,оркканда кай жерш ауырганын да бшмейш екенеш- Жерге тускен сон арт жагыкща бакырып турган денес1 менен олдскайда ыкшам Болатгы колынан тартып, мыкшындап жатып эзер дегенде сыртка шыгардым. Екеум1з коше бойлап, анырап жылап, ауыл итгерш шулатып келе жатканда, кокемнщ Шайсьщык деген жоддасы ypefti ушкан екеум1зш уйше алып келш. Копке дешн оксуш баса алмаган б1здерге сут йпюзш, кэмпит 6epin зорга уйктаткан екен. Тойдан тан ата кайткан апам, балаларьш уйден таба алмай, зар ешреп, eciicreH cciK коймай iaaereH. “0зщ е де сол керек” деп, Ш айсыдык б1зддн кайда CKeHiMiafli айтпай койган. Жалгыз 03i ш арк урып, ауылды аг'шала iaaen, “буларды адасьш жургенде каскыр жеп кеткен екен” деп, кун шыга есшен танып кулаганда гана Шайсыдьж, шындыкгы айткан. Бул окиганын арты ушыгып, кокем мен апамнын алты ай боны ажырасып кетуше себеп болышы. Ажырасканда мен кокемн1н, Болат шешемнщ колында б

кетшшз... Сол кезде а я к астынан кызылша деген жаман ауру ж абы сы п , еи н ам ге сенбей G3i кутш -б агаты н ке кем н щ колындагы мен аман калыппын да, эрюмнщ колында журш KyriMi жонш болмаган Болат дунне салыпты! 1ле-шала согыс басталып кетш , ж еке бастын уайым - кайгысын халыкбасына тонген кэар ет женген... Экем майдан- га атганарында узак танга жырлап, жылаган дейдг Тындаган ел, acipece “Тем1ртасты” кайта-кайта айтканын еске алады. Кара су eciK алды ылайланды Бай болмак, батыр болмак кудайдан-ды... Кдмзолдай келтс тшксн донгслент Дуние отершде шыр айнапды! Кара нар жук котермес саздаган сон, Су шыклас ойпан жерд1 казбаган сон. Жете алмай арманыма orin барам Мандайга оуел баста жазбаган сон! Кокемн1н арманы коп екен. Окуын одан opi жалгастырып, гылым жолын кусам деп айтканын еспгендер бар... Аузына “кудай салып” тур ма, юм бшедк экем арманына ж ете алмай, 1943-жылы Отан коргау жолында, Ленинград тубщде ерлжпен каза болды деген “кара кагаз” а л д ы к . Кокем туралы ее бше бастаганда коп естцим. “Сен десе кекеннщ шыгарга ж аны ж о к едГ’ десед1. Bip жолы ауыл MyraaiMflepi аудан орталыгына атпен бара жатып, Ьгеден оте алмай жагада коп турып калады. Кдйыкшы ж ок, кайы к аргы бетге байлаулы тур. Кокгем ызгары кеудеш кысып барады, коп туруга уакьгг та жок. Ары айкзйлап, 6epi айкайлап даусы карлыккан мутал1мдер: — Крнысбай, imiMiane сенен жузпш1м1з ж ок, аргы бетген кзйыкгы алып келсен кайтед1? — деп кокеме колка салады. Мезгш март айы. 1леден ол1 сен журш жатса керек. Муздай суга б1рден тусш кету кайда, кокем opi-6cpi кипакдап турганда мугал1мдерд1н 6ipi: — Кане, TeMipiHHiH жасы узак болсын, куткар 6i3ni мына камаудан! — десе, мешн атым аталган сон-ак кокем киш1н ш еш т тастап, суга койып кетитп. EHi жарты шакырымдай келет1н дариядан сен-сенн1н арасымсн жуз1п барып аргы бетгеп кайыкгы экелген екен. Жагага ш ыкканда Tici-TiciHe тимсй д1ршдеп-калшылдап олет1н болган сон, жолдастары OMipi аузына алмайтын арактан урттатыпты, денес1н де спиртпен ыскылаган... Содан калган зардап па, кокемнщ анда-санда жотелет1н1 бар-тугын. BepriHipeKTe 031м 1ле-Балкаш бойын аралаганда экемн1н ел шннде, жора-жолдастары арасында каншалыкты кадыры

болганын кез!ммен керш, журепммен сездш. Кекем колы ашык, жомарт, 03iM деген xirince мшген атын т ус т берепн м арт Kici екен. Tipi кдпганнан Байсын курдасы елушцп жыддары жылкы багады екен. Мен барганда 6ip мальш шалып, кэдушпдей той жасады. “Тулпардан калган туяк” деп, мен! жеке курмстгеп, тай мшпзш, “жалгыз баланы жеткмретпей ел шине экелген” шешеме де сый-сияпат керсетп. Жакын мацайдагы малшылар жиналып ездершшс сауык курды. Он- он бес ат бэйгсге косылып, соны кекпарга айнадцы. F.nyimni жыддардагы сдцщ турмыс-жайы белгий, 6iprc туганым да емсс, жай узенп жолдасьшьщ баласьш кергеншс той жасаган ауыл адамдарынан айнапмайсын ба? “Ж аксы эке жаман балага кырыкж ыл азык” деген соз бар. “Экен олсс де экекнщ, кезш керген елмеон” деп те айтады. Сол жылы он желта аякбаскан еддм, эке KaoipiH, эке касистш аны к сезгендсй болдым. Ойлап отырсам, Ka3ip де KoulniM босайды. Сол адамдарга мен не жаксылык корсетпм? “Сыйга —сый, сырага - бал” дсгсндсй, сел адамгерш1л1ктщ, KiclniicriH карымын калай ка1ггарамыз?.. Кдз1рдс кокемнщ узенп жолдастары мулдс сирсп калды, K03i Tipicurae icTCMercHжаксылыкхын топырак жамылганда кандай кажеп бар? Иэ... бар жаксылык кешнп урпактарына буйырсын! Балам, сснщ есщде болатын т а г а 6ip жагдай бар. Айы- куш жакындаганда ш еш евд ауылга апарып тастаганмын... Бала —Топардагы ауруханад;» туыпты. Сол куш мен самолстпен ушып жетпм. “Крнысбаадан урпак тар;шы!\" деп, б1рнеше куннен Kciiin немере туы сы Шатырбай, узенп жолдасы Турарбск ат шаптырыл той жасады... Ел адамдарынын осындай ер мшез1 мен жайсан icrcpi eciMeтускен сайын кеудемш шаттык кернеп, журспм атша тулайды. Осынау агалардыч дариядай тасыган коней, риясыз icrcpi монп улп аларлык,.. Бул кунде маркум болган Байсьш, Турарбск, Шатырбайлардан тараган урпакка бас-коз, акылшы ага болуга xap aii алам ба, ж ок па?.. К^лай болганда да, балам, сен елден кдл узбе. Кдлада турады екем дсп, кэранды корсстпсгенщ суйекке танба болады. Б1зддн ауыл Алматыдан бес жуз шакырым шалгайда, былайгы журт “Кдмау” дсп атайтын киян тупюрде. “Кдмау” дейтш ce6c6i 1ле дариясынан Аралтебс тусындд беляпп шыгатын Акссрке, Жзщел! озендер! Балкашка болск куяды. Терюкеш —Балкаш, кунш ыгысы — Жидел!, онтуспк батысы — 1ле, сепзшш1, тогызыншы ауылдар орналаскан жерлерш жеке арал дссе де болганда!!. О ндага ел сыртгагылармсн озсн-сулар аркылы кдйыкпсн, не атжаддап катынаскан. Ата-бабаларымыз, cipo, бул жер;й малга, йршийккс жайлы болган сон мекендесе керек. Ce6e6i “Камау” деп аталатын элп арал — калын жиде, ну 8

камыс, сынсыган жынгыл, сексеуш. Ушкан кус, жупрген ан тугел осында. Жабайы шошка, каскыр дейсщ бе, крян, т у т а , елж керек пе - 6api табыпады. Ертеде бул ж акта жсшбарыс та коп сксн, ен сонгысын согыс бастапар алдында тана атып елпритп. Узыны - ж уз, колдснсщ - елу шакырымдай келетш бул аралда жуз шакты шунст кеддер бар, срте коктемнен суык кузге дешн каз, уйрск 6ip узшмейш. Ал балык, кыргауыл дегенщ жыртылып айрылгандай... Кдшр сонын б1разы азайды, дегенен, балам, барсанталай кызыкты корер едщ. Ата-бабасыньщ ocin- онген жерш бшмей, касиет-сырьш журепмен сезбей турып слш, жерш суйсм дегендерге оз басым сешнюрсмеймш. Егер халыктын нагыз уды болам десен едш, жерш жш арала. 0ксмд1 сонгы рет корген1м eciMHCH кдлмайды. Апам Шокпар стандиясындагы ауруханада жаткан. Мсзпл куз айы. Уш кун удайы жел согып. олдекайдан бауыры жер сызган кара булттарды жонкштс айдап эксдд1 дс жер-дуниеш лай басты. Bi3 эж ем екеухпз шыгыстан келетш составты ертеннен туе ауганша кутпк. Эжемнin колындагы телеграммада поездын Ш окпардан кай кун1 oTeTiHi айты лган д а , кай мезгшде, кай сагатга кслеттн1 корсетшмегсн. “Эже” деп отырганым —апамньщ mcmcci Райхан. Кокем согыс басталысымсн апам екеум!зд! тем ip жолга жакын отыратьш осы KiciHiHколына Komipin экелгсн-д1. Bip ай откен сон, 03i де эскерге осы арадан атганды. Эусл1 Алматы жакта уш айдай эскери жатгыгудан отш, снд1 батыска, майданга бет алуы осы. Ксйб1р составтар токтамай агып OTin жатыр. Эжемнщ зар илеп тшсйтш1 — 6ip минутке болса да поездын аядцауы... Кун уясына енкейе бере, шыгыс жактагы тау жакпарларыньщ арасынан шубатылган кызыл вагондар Kopinai. Суйретш келс жаткан “кара айгырдын” ыекыра айкайлауына Караганда “Токтамаймын! Жол бср1ндер\" деп коркытатындай. Эжем:. “Иэ, жасаган, жар бола гор!” — деп кзйта-кайта кулшылык етш тур. Сол кезде батыс жактан да паровоздьщ айдаланы жангырта айкайлаганы ccTwai. Эжсмн1н куанганьш ан коз жасы ыршып Kerri: карсы келс жаткан поездар стандияга токтамай отпейдЛ Бес жастагы мен1 иыгына котерш шагын перронньщ я басьша, я лягана жупрер1н бшмей саскалактап жур. “Кудай бергенде” шыгыстан келс жаткан поезд станцияга бурын жет1п, 6epri жолга токтады. Кызыл вагондардын сырмалы eciicrepi сарт-сурт ашыльш, эсксри кгймш адамдар 6ip-6ip топатайын KOTcpin су аткылаган жалгыз кубырдын 9

айналасына бал арасындай уймелеп Kerri. Кеп солдатгын арасында адасып калган эжем меш иыгьша салып кетерш, “Крнысбай! Крнысбай!” - деп, айгай салып жупрш жур. Оньщ дауысына кулак,турген ешюм жок. кара тергс тусш ана вагонга 6ip, мына вагонга 6ip барады. Сол кезде узьш составтын арг жагьшан жупрш келс жаткан кекемда мен бурын керддм. “Кеке! Кеке!”, - деп, айгайлап жылап ж1бергешмде, эжем де кезшен жасы парлап уш шыклай калды. Эжемнщ иыгъшан ccidpin тусш, кекемс карсы тура умтылдым. Кекем жерден меш канбак курлы кормей кетерш а л ь т кеудесше мшпзш де, кушырлана кеп суйе! Козшен ыршып тускен жас бепме, мойныма тамганы сстен кете ме! Мен де мойнынан тас кушактап алыппын, айрылар емеспш. Ссш кезде конырау согылып, соддатгар кргадай жапырылып вагондарына мшш жатгы. Кдйын енесшщ касында турганы сонда гана есше тусксндей кекем меш 6ip кольша альш, 6ip колымен эжемщ кушактады... “Хош, ana! TcMipiMni бауырыннан шыгарма!” деген соз1 кулагымда калыпты. Поезд журклн жылдамдатып, сонгы вагонньщ куйрыгы коршгенде кекем т а га 6ip кушырлана суйin эжемнщ кольша устатгы да, узап кеткен составты куа жонелш. К,окемн1н шпалдарды атгап- буггап ж упрген1 сонда маган кустьщ ушканындай больш елестеш. Э п -сэп е ол составты куып жеткенде, сонгы вагонда турган соддатгар крддарьш созып жабыла котсрш экстп. Кдн майданда да соддатгар осылайша 6ipiH-6ipi суйеп, колдап, кетерш экстетшдей корщщ. Эжем екеум!з жылап-ешреп перронга кеп турдык. Поезд айналма жолга бурылганга дешн кокемн1н кол булгап бара жатканы осы кунге дешн кез алдымда. Эжем сонда гана колындагы кекем берген туйшшекке кенгл аударды: ш ждегш ер койлек-кенш ек, ойыншык, мэмпэси сксн. “03 i таршылыкга журш б1здш камымызды ойлаган жарыгым-ай!” —деп, эжем тагы да кезше жас альш, алыста булдырап бара жаткан кьпыл составтын сонына узак карады. 0 з кшдйтнен еле-еле 6ipfle-6ip ул бала калмаган кейуананьщ жарыгы шынывда да кекем едь.. Шешем ауруханадан шыккан сон колхоз жумысына аралас- ты да, кеп узамай бастыктын мал шаруашылыгы жоншдеп орынбасары больш сайланды. Енш ол кьюы-жазы уй карасьш корущ азайтгы, кебшесе кьфда, мадды ауыддарда журсш. Окга- тскте 6ip согып, кант-шай, курт-май экеп тастаганы болмаса, уйге сирек тунейш. Эйтеулр, 6i3ni аш кьшган жок. ...Мен кслер жылы алты жасымда мектспке бардам. БЬ отырган “Тсм1рказык\" колхозы - “Карауылтобе”, “Талапкер”, 1О

\"Ботабаурым\" колхоздарынын ауыл совет орталыгы болатын. Сотые алдьшда тана дон басынан а к шатырлы мектеп уш салыныпты. Мектепке барган балалардын ен Kiiuiciде, алжуазы да мен. Торт жасымда oMipiMoi клып кете жаздаган кызылша ауруынын зардабьшан шидей болып катып калсам керек. Коктем туа козы жаямыз. Астык орылып бггкенде, атка жарамды балаларды кырманга экелш донбек тас айдатады. Ауьи усталары таудын кок тасынан ойып, кырлаган донбек жегшгсн ат устщде бидай шомелеш айналып ертеннен кешке дейш журуден арты к азап бар ма екен?! Bip сарынмен, 6ip 1збен айнала берген сон басы н зещ п, есщ ауы п кулай жаздайсын, opi-берщен сон уйкы н келедь Кдлги бастасан- а к кырманшы тырманын сабымен туртш калады. Кдлгып отырып аттан кулап донбек тастын астында кала жаздаган кундер де бодцы. Кррлыктын кокесш ат суарганда коремш. Ауыздыгын алуын алсам да, кайта сала алмай эурем1н. Кыршанкы немс м е т баласына ма, басын кегжсндстш, кейде титл жугенш кагып тастайды. Буган ересск бапалар кулш MCHi мазактакды. Астык бастырылып болган сон, жаппай масак теруге шыгамыз. Крл оракган калган аныздагы бидай сабакгарьш теру де киямет. Шыжыган ыстыкта белщ буплш, тандайын кеуш, кунге какгалу да онай емес-ау. Енш ойлап отырсам, сонау бала кездеп мандайдан аккан ащы тер, 6ip уз1м наннын Kaaipi OMipбойы сабак болган екен. Жасында корген киыншылыгын кас кагымдай уакытга оте шыгады, оньщ ececiHeденен ширап, кун мен желге nicin осесщ. Ауыл балаларынын мытым, T03i\\mi келет1н1де сол жастайынан ауыр енбсктщ дэм1н таткзндыктан болу керек. Ал сен стадионнан баска жердеп денс кимылын корген жоксын. “Тем]рказык\" турган жерд!н терюкеш Шу-1ле тауларынын катпар-катпар crneMi де, rycTiri Кыргыз Алатауына дейш созылып жаткан Улкен, Kimi, Бала Ж айсавдарга уласады. Осынау жазык кьф далага халык ертеден бидай, арпа ereai екен. Езге жакын Шоклар асуынын ар жагы Анракай, Кррдай тауларына л р е л т , ортада Отар жазыгымен жалгасып кетед1. “Тсм1рказык\" турган жср Актам дсп тс аталады. Оньщ ce6e6i, 1928-жыгты Туркс1бтартылганда Шоклар асуынасоклай айналып оту уидн, TCMip жол осы арамен журпзшмек екен. Сонда жогары жактагы таулардан бас алатын жщиикс озеннщ бойына ылги каратайдан барак салынып, жумысшылар оны экгеп койса керек Кошпелi киактар бул мекснш “Актам\" дсп сондыкган атаган. Кейiн Шоклар асуы дэр1мен копарылып,

ирек-ирек темф жол тускенде бул ара жана уйымдаскан колхоз орталыгы болып калган. “Осы ара 6i3re б1ржола тем1р казы к болсын, стад сшкайда кошпейшз”, —деп Акгамнньщ атын езгерткен. Казакгар балшык езш, саман юршштен там котсргендс Актамнын карагайлары тебе жабута жараган. Сол Актамнын жанынан агатын тау эзеш жщ ш ке болганмсн, аты дардай еда. Ергсдс оны Алтай деген бай жайласа ксрек, озен аты да салай аталыпты. Актамиан сал томсшрекге бшк деннщ басында Алтай байдын кумбсз1 тур - козы, лак жайган балалардьщ баспанасы да, ойнайтьш уйнйп де сол. Улкендер “аруак атады” деп канша коркьнса да, айдалада турган жалгыз кумбсзден ешкайсымыз урейленбейм1з. Кшз уй кусатып куйгсн юршштен орген кумбездан imi кен, таза... Сол кумбеадщ етепндс айналасы ат шаптырымдай жазьпс, бар. Сол жергс 6i3fliH ауыл бау-бакша егетш. Kpp epin, кун ж ылынысымен-ак эж см кетпен, курепн аркзлап, торсыкка айран-шалабын толтырып, курт-май, ipiMiniK, шай а л ь т бакша айдайтьш жергс баратын да, кос т т п жататын. Сабакган крлым босаганда мен де эжемнщ касында боламын. Э ж ем тан кдрангысынан турып, кун баткзнша бакша йшнен шыкпайды. Курсклен копсытылган жерге отыргызбайтыны жок; кауын, карбыз, аскабак, жугер1, кляр, помидор, темеюге дейш егеда. Б1здщуйде темею тартатьш 6ipae 6ip адам ж ок болса да, эжсм майданга ксткен бауырлары мен кайындары ушш кок темеюшн жапырагьш жске дорбага са л ьт сактаушы еда. Ол темеюшн кысы-жазы кызьиын коретш мен —ерссек балалардын асыгьша айырбас жасаймын. Коп узамай олар берген асыгын кайыра утып алады, тагы да эжемнщ корада шул1 турган кап-дорбасына кол саламын. Атгын киын Keirripin, уптш кок темеюге косып тартатын сомадай балалардьщ алдында эжептеутр бсделш бар. Жалпы мен уйдепн1 тузге тасуга эуес ед1М. Bipкуш каптагы куырган жугерий ею кзлтама толтырьт а л ь т озен жагасьша карай зытып бара жатсам, мацайлагы тауыкатаулы сонымнан uiecin кулюге ушырадым. Ce6c6i асы к та, тас та, темею де салатын жанкалтамньщ Ty6i reclnin калганьш бшмеппш гой! Асыкган ж алыксаклэщт тебсм1з. Б1здан кой, ешю камайтьт корамыз кендеу, ocipcce, кар кальщда жиналатьш жсричЬ сол. Эжем “акыр табандарынды жср т е у т тоздырады екснсщдер, одан да кораньщ кощ н таптавдар ” деп кулл1 бапанын жиналуьша руксат берстш. Бул — 6i3re де ьщгайлы, лэн п тепксн1м1зд1 мупшмдер корсе урсады немесе лэнпм!зда тартып алып кояды. Ауыл балаларыньщ тагы 6ip кы зы к ойыны бар, ол - жаяу кокпар. Ешюнщ т у б т мен кылшыгьш артластырып ерген.

ею ушы туйшген, узындыгы уш -терт баланын гана крлы сиятындай “кокпарды\" ортага комем1з. Озенгс тумсыгын •прей кулаган шагын гана белек тау б1зд1н ауылды сюге б о л т туратын. 10лзыл тумсыктын жогаргы ж агы - “кыр ауыл” да, теменп жагы - “ой ауыл\". Ею ортада аумакгы сай бар. Б1здщ ойынга жиналатын жсрш1з де сол ара. Ж аяу кокпардын оз “додасы”, оз “салмасы” бар. К,оддарымыз ю>1зарып канаганша тартысамыз. Крлынын каруы бар иыкгы балалар додага тусш тартысады да, cwii жеткеш алып шьпып даяр турган ушкыр балага устата кояды. BipaK оны да авдып тургандар бар — карга адым узатпай бас салады. Дода кайта басталады... Бссшде басталган ойын тун карангысында 6ip-aK таркаушы еда. Онда да шсшелер1м1з дауыстап, атымызды атап шакь1рган сон гана арса-арса болып уйш-уйлнзге кайтамыз... Бесйшнгс отерде 6i3rc тошректеп м айда колхоздардын тертишшй бптрген балалары Kenin косылды. Тура 6ianiH уйшн жанындагы отардагы малга кошкен 6ip KiciHiH ушн кенейтш, жондеп, актап кслген балаларга интернат ашты. “ Ботен балалардын” ортамызга кел1П конуы —суггей уйыган татулы- гымызды бузуга айнадды. Сыртган келгсн оншакгы баланын imiHfle Жорабск, Жай- лаубек деген сю бала б!рдсн козгс шалынды. Аддынгысы коп узамай “кел1мсектердщ\" атаманы болып адцы да, сонгысы сонын “шабарманы” атанды. Интернатгагылар сол екеушщ аузына карайды. YrtiM жакын болтан сон, мен дс 6ipa3 кун “кел1мсектер лагер1н1н” 1ш1ндс журш кордам. Жорабск тыгыр- шыкгай семЬ, тортбак жэне тамакка тоймайтын жалмауыз екен. Шел кэптаган коз1н алайта Караганда жерге Kipin кете жаздайсын. Айткан co3i дерсу юке аспаса шапалакпен салып ж1береда де, карап отырады. Мэмлеге келу, тусш к алу деген атымен ж о к Кайдан тапканын юм бшсш, онын жасырып устайтьш ею жузд1 канжары бар, бар баланын зэр-иманын ушыратын сол. Бул ауыдца бой жагынан да, дене 6iiiMi жагынан да Жорабск- ке жуыккелепн бала ж ок Тобелесе кетсе тура мурын канататын Кайып та, KypecKCHiH <шып уратын Бер1кбай да, жарысканда алдьша жан салмайтын Эбдагуп да эз1рше Жорабекке жуыктай алмай жур. Сыртган келгсн балалардын саны б1зден элдекайда аз болганмен, Жорабекпн аркасында пыстары басып бараны. Bip гажабы, Жорабск мектсптс тыныш. С абак успнде ен артга отырады да бар баланын кимыл-эрекетш бакылайды. Кеншше жаклаганнын “кокес1н” сабактан ксгпн таньггады.... 031 ютап атаулынын бетш ашпайды. Мугал1мнщ аузынан не шыкса да кагып алып, жадында сакгайды. Ауызша сабакка

жуйрлс-ак, тек суршер xep i - жазбаша. Не орысша, не казакща сойлемш кзтеоз жаза алмайды. Ecerrri терт амалга салып шыга- рудьщ орньша ойша корыта салдды. Мугал1мдер алгашкыда Жорабектщ жазба жумыска олакгыгын бетше салык кылып 6ipa3 талкыга туар м ек болды да, кря койды. Kyiuii бала соныц ашса алаканында, жумса жудырытьщда екенш сезген сон оган тшсудщ пайдасы ж ок CKCHiHe Keanepi жетш, класта жалпы тэртш орнату уийн Жорабскп “класком” етш койды. Мектепте тыныш журетш Жорабек былай шыккан сон- а к кугырады. Ец алдымен оншакты балага ютелген тамакгьщ TerriciH e3i жейд1. Балалар ко ж едеп 6ip -6ip туШр e ir i Жорабектщ табагана салады. Оньщ шиндеп тзскс жумсагын тана жеп тойган сон, Жорабек калганын ездерше кайтарып бередц. Конин орнында болса, Жорабек icri де эдш шешеда: ет тушрш ен алдымен элс1з, ары к балаларга улеспрсдц. Тамаккд тойып алган сон, ол тер алдына шалкдсынан жатады да, ездер1 ауылдан ала келген юшкенс карагай домбыраны балаларга кезек-кезек тарткызады. Домбыра б1лмегендерд1 шекес1нен шерт1п м етек алады. Булардын шиндеп куйте iue6epi —Жанпаубек “шабарман”. Б13ДЩ уйде эжемнщ сур е л мен курт-майы барын бшген со н -ак Жорабек м енщ иыгыма MiHin алды. М ен мунда, кебшесе, Жайлаубектщ куйлерш тындауга келетшмш. Bip жолы интернатта жаткан балалардьщ карны тоймай калганына жаным ашьш, уйдеп кебежеде турган курт-майдан окелгенде Жорабек мэз болып: “Ей, мынауын катканский болды гой! Таты бар ма?” деп аркамнан к а т ьт едц, анкау басым: “Бар! Кеп!” деппш гой! Сол-акекен, Жорабек кунде сабакган кайты- сымен меш уйге жумсайтын бодцы. Алгашкьща шошытпайьш десе керек, курт, май екелмесен куй тартпаймыз деп, Жайлау- бскпн колындагы домбыраны ез! альш кабыргага суйеп койды. Еииомге ен дм е де айткызган жок„ 6epi бешрейш менщ бетше карал калылты. С угке тиген мысыктай болып сум!решп уйге кайтгьш. Кебежедеп курт-май орта тусш бара жаткан сон, ожсмнен ко р кьт, интернатгага балаларга баруды догардым. Эжемнен коркпаймын-ау, бул урлытымды апам еспс.е сез ж ок “курта- ды ”. Кебшесе, жасканатыньш сол жатдай. Б1ракЖорабектен кашып куп>1лу кайда, канжарын корсетш крркьггатынды шыгарды. Мен Kayirrri керицден 6ip жагынан шьш корксам, екшии жагынан, куй тьщцатьш келш курт, май- ды таен берщм.

Менщ уйдепш тузге тасып жургешмд1 эж ем бшещ, 6ipaK “тэйт” деп колымнан каккан емес. Араны ашылган Жорабек уй тёбесщдеп аскзбак, карбыз, кзуы нгак пен темекш щ ; жапырагана да кол сала бастады. Мен CHfli олардан б1ржола : кудер уздм. Жорабектерден болшш Кайыптар тобына косылып едам, олар бурынгьщай емес кырын карап калыпты. C ipa, меш “шпион” деп ойласа керек. Жорабектер тобына тек куй уйрену ушш гана барып журген1ме Tinri ceHrinepi келмейдг Тобынан сыгылып шыгып кеткешме Жорабек те южшш жур екен, 6ip куш кешкурым устап алды да, шапалакпен салып-салып ж1бердт Абырой болганда, апам уйде ж о к eni, эж ем е “таска суршш кулап калды м ” дей салдым. Бет- аузымнын KorepreHi копке дешн кетпей журдт Кдйыпты жаскандыратын жалгыз жагдай — Жорабекгщ канжары. Ол кезде ауылда нан кесепн пьшактьщ 03i зэру еда. Менщ “шпион” емесппмд!, шын конииммен кайтып оралга- нымды сынау ушш, Кдйып сол канжарды кайткснде де колга Tycipyui мойныма жуктеда. 0pi-6epi булталактап корш едам: - Онда 6i3re крсылмайсьщ. Курт-майывды коршшерще тасып жан бага бер! — деп, Кайып тис кетп. “Уры” атану кзншама жексурьш ic болганмен, амал ж ок, конуге тура келш. Жорабектщ канжарды басына жастап жататынын бшемш. Bip куш епрйс ауырьш мскгспкс бармай калдым да, интернат- тьщ сынык терезесшен тусш канжарды жымкырып экетпм. Жорабек сабакган кайтысымен интернатгын астан-кестедан шыгарады. Бар баданы катар Ti3in койып тзнту журпзеда. Кейб1реуше жудырык керсетеда, кейб1реуш кьитгындырады, 6ipaK ештсне ендаре алмайды. Акьфы кудж маган ауса керек, “Жорабек ccHi шакырып жатыр”, — деп, 6ip бала сьшсьщ етш жетш келдг Арыстаннын аузына е з аягыммен барып тускенше коплен 6ipre корейin деп, алп хабарды Кайыптардын тобына жетюзе койдым. Талайдан 6epi nicyi жетш журген ею жактын жанжалы осы септе лап enceai тур еда. Айткандай-ак, шакыруына келмеген сон, Жорабек тобын ерпп мен1н 1зЫше ею ауылдын ортасындагы сайга cay eiin жетш келдт Кдйыптар да камсыз емес-тугын. Бар бала жиы- лып “келссн келге” бей1мдслш тастушн болып тур. 9yeni ею атаман Жорабек пен Кайып баягыньщ батырларын- ша жекпе-жекке шыгатын бодцы, вйтеузр, 6ip болмай тынбай- тын осы айкаска Кайыптьщ коптен дайындальш жургенш бше­ мш. BipaKopi бойшан, api жуан Жорабскке оньщ emi келмейпш аныкеда, алыса кеткенде астына тусш каллы. Дегенмен, ожетпк жаты онда жеткшкп, астында жатса да озшщ уйренплкп одаеше

басты: колы сэл босаганда Жорабектщ конкак мурнынан nepin ж1берщ. Мурны кзнаган адам одетге тебелесе алмайды, Жорабек ы н к етш аунап тусгп. Кдйып жещпген Жорабект! май куйрыкган 6ip теггп де: — 1здегенщ осы ма? М э! — деп, ортасынан к а к болшген канжарды озенге лактырып жiбcpдi. Кеше тана айбынды коршген CKi жузщ болат су тубшде бел1 узшген жылавдай суп-суык болып жатыр. Сынган канжарды .ешкш де батылы жетш ала алмады. Жорабек кана мурнынан аккан кан тыйылмаган сон суга енкейш. Б13 женген кораздай кокила- нып, ойынымызды жалгастыру ушш аткора жакгагы калын маяга карай ке тп к. 0 з жагдайымнын тузелгенше ццтей масатганьш кслсмш. Енш, ерине, Жорабек маган кокан-локкы корсете алмайды, канауынан да кутылдым. Кдйып тобына кайта косылуым д а елеул1 окита. Бурынгьщай емес, енш олар менш ададдыгыма Koanepi жетш, инке тарта бастады... Бул, эшешн, балалык ксзеннен жай 6ip KopiHic кана. Бала кезшдеп eperic, южшу, шартпа-шурт айкастан журспнде дак калм айды , каз1р ур сысып-тебелессен артынш а умытып кетесщ, тук болмагандай ойын кызыгына бершесш. Мундай окигалар сенщ де басында болтан, 6ip жакры жср1н —жылап уйге келген cmcccih, б1реудщ устшен шатым айтканывды да естйем1з ж о к Бул жагынан 03iMC тартканывды сеземш де, шггей “тэуба” кыламын. Бала кезде оз катарыннан, 6ipre ойнап журген курбьшарьщ- нан “жеген таятьщ”, коргсн жэб1рш журекке жара салмайды, снауыры —экецнщ жокхыгы екен. Сен бул жатдайды бшмейсщ, сатан мундай ссз1м мудде жат. Осы кунге дешн ойлайтыным: Кдйып сиякгы балалардын куйггайынан ожет, батыл больш оскендш — экесш щ бар бсшуы. Онын OKeci сопле жылда- рында сельсовет предссдатсл1, колхоз бастыгы болып icreai, ауьш баласьша будан артык кандай бакан керек! Мешнше, 6i3fliH катарымызда Кайыптан куш1 басым баска балалар да бар еда, 6ipaK ешкайсы оган карсы келе алмайтын, эйтеузр, 6ip пысы басып туратын. Апамнын табыскерлш, ежемнщ енбеккерлш аркасында мен iiuiM-жемнен кемш ш к кергем жок, корген корлыгым тек экемн1н ж окты гы н ан деп бшемш. Осы KyHi мен1н жасымдагылар: “6i3 балалык бал дэуренш бастан етюзе алмадык, кореттн кызытымызды сотые жалмады” деп жазып та, айтып та жур. Bopi рас, 6ipaK ол кезде 6i3 муны ойлатан жокпыз, ce6e6i оны ойлаута муршамыз да келген жок, бар кы зы к оз катарынньщ йишде журу, кол босай калса асыр салып ойнау дсп бищк. Балабакша, парк, кино, цирк сиж ты 1б

киял тербейтш, ой epiciHai кенсйтетш дуниелер бары уш уйктасак ойымызга кслген жок, Бар бшешнмгз — мектепте мугал1мдер уйрететш саба к, уйге келгенде ожемгз айтатын ертеп-киссалар. Менщ эжсм жасында мусылманша окыган, оте зейщдк оленмен жазылган киссаларды ж атка айтатын Kici еда. 03i жанынан киып олен дс шыгаратын. Болюм, менщ эдебист жошндеп ен алгашкы устазым да осы эж ем болу керек. Эжемнщ маган деген MciiipiNWuiiri аркасында мен согыс бгосеншеемш-еркш ойын кызыгынын жуан ортасында журдам. Танньщ атысы, куннщ батысы уй карасын кермейтшмш . Коктсмдс жауказын, кэреней кдзып кыр кезсек, ж аз шыта итжуа, будшрген т е р т , тау-тастын арасында жургешмв. Жалац аяк жар кешкенде калындыгы 6ip ел ire жстекабыл кус табанымызаы кн як тас тшмейдк Kopi т е н г е болмаса анау- мынау усак \"пкен ала алмайды. He6ip кия жарларды, кайрак тастарды кара жердей басамыз. Kj>icrbiH K03i кырауда болмаса жаз бойы аякка тук шмсйм1з. Ерте коктемде, кеш кузде кар ала-кднатганып жатканнын оз1нде уй-уйдщ арасына жалан- а я к жупрспнб1з. Мен осылайша “кангырып” жургсн1мде корадагы азын- аулакмалдын купмй олардын киын тазапау, уй сыпыру, отын тасу - ожемнщ мойнында. Осынау ксц мандай, жар кабак, к е зт е н кейде ерлисгщ уш кыны атып туратын, ксйде MciiipiM тоге карайтын кара торы Kici жасы алпыска таяса да кара жумыстан 6ip кажыган смсс. Ол KiciHiH бойындагы кайрат, кажыр аргы бабасы Болпрж батырдан ауыскан деп ауылда- гылар айтып отыратын. Айтса айткандай, ол Kici эйел болып уй кыдыру, осек айту дсгснд1 бшмейпн, тек icriH, шаруаньщ адамы efli. Согыс аякталып, ел Жсшс кунin мейрамдаганнан ксзйн- а к менщ “тайрандауым ж ето. BipcyaiH oKcci, 6ipcyaiH агасы. 6ipeyain жакын бауыры ксл1п жатканда 6i3;iiii уйге еш кш жиналып той да жасамады, олен дс айтпады. Осыган дей|н тыным таппай ат устшде жургсн апам экемнщ Tipi смеси пне K03i жетт1 м е, уйден ш ыкдай жср бауырлап жатып апды. Коп узамай орнына согыстан жаракдтганьт кайткан ауыл азаматынын 6ipcyiH тагайындапты деген хабар шалынды кулагыма. Бул жагдай апамды одан ормсн ж удетт, eKi жагы суалып, о т боп-боз болып Kerri. М сктепке завхоз cTin тагайындаган екен, оны апам Mice тугпады. Bipa3 уакы т осылайша ж удсп-жадап журген апамньщ мшсз1нде курт озгерю пайда болды. Жокган озгеге ашуланып -KYfctpKif жсугс” шыкты. Qcipece, ожеме I тлсрпдгнеп: кошке дс iH урш ык niprejii, жун сабатып, ОРГАЛЫК ] в «ЙТАПХАНА

боятады, ерм ек токытып, текемет бастыртады. Терт жыл колхоз бастыгынын орынбасары болып (стегенде жунда де аткогар етш жинаган ексн. (Булардьщ 6api -,y6i юке асатынын аддьш ала бситжаган-ау деймш). Эжем де кмер адам. Ергеннен кара кешке дейш терме алаша токудан, оюлап кызыл ала текемет басудан 6ip жалыклайды. Сотыстан кешнп ею жыл шинде ол юсшщ крлымен кызыл, жасыл, кок тустерге боялган жун мен ак, кара койлардьщ жунш араластырып коздщ жауын алатын оюлы он текемет басылганьш бшемш. Ал осы кунп паластарывды жолда каддыратьш терме алашаларынын 03i каншама! Олардьщ 6opi кейш менщ окуыма, “ел катарына косылуыма\" жарады... Зауал менщ басыма да орнады. Бурын кокем барында, эже бауырында жургенде байкамайоы екем, апам балага аса катал болып шыкты. Tirrri ол ксзде айналып-тсшгануды, бастан сипауды бшмей ме деп кдлдым. Титгей юнэн учин колына не туссе сонымен ж1бсрш урады. Bip реттштт суга салып сабаганы бар... Ойьш жайьша кадды, ергелйкеш апам неге жумсаса соны клейми, кос шелекпен кайнардан су тасу, бузау сугару, козы агыту, корадагы койды opicKc айлау, кезск келгенде оны 6aty - 6opi мешн мойнымда. Оны койшы, бэршен бурьш дшрмсн тарту азап болды. Апам кол дшрменгй тура жагарда немесе тан аддында тартады. Зшдсй дтлрмснгс колыньщ oni келмей ме, адде жатгыз тартудан жалыга ма, м1ндстп турдс мен колдасуым керек. Шаршаганьщ сштснс смес-ау, бор1нсн бурьш тан атпай тоссктсн туратыньщ жаман. Бала кездеп азангы уйкы кандай тэтп! Кдлги бастасам, апам сирагымнан кок шыбыкпен салып калады. Шешемнщ жалгыз балага сонша неге катал болганын ол кезде, эрине, тус1нгем жок, Кейш ангарсам, муньщ 6opi ашу- ызадан ексн. Ж асынан ж окш ылы к кормей, ерюн оскен аукатты ауылдын кызы келеш ек OMipi осындай cypenci3 болады деп ойламаса керек. Эуелде мшсз1, тур-тулгасы, oHepi унап калган Крнысбай берттн келе апам ойлагандай болып шыклаган. Айлыкган озге табысы ж ок MynuiiMHin жок-жукана Tipniri онын ер коншш канагатгандырмаган. Ол сс б1лплп оз утйнде кун ара кой сойылып, 6ip ко н ак келш, 6ip ко н ак кеттп жататын. Ал Крнысбайдьщ керек дссс баспанасы да жок, орюмнщ босаган уйш панаддайды. Тек согыска атганарында гана мына 6ip ею болмел1 тамньщ басын карайтып кетп. Ал апамнын арманы бул емес еда, катарыньщ алды больш, жорга мппп, кыжым киш, шэй орамал тартып, саусагына алтын сакина салып,! кулагына кум1с сырга тагып булгандап журем1н деп ойлаган.

Кекем согыска кеткенде апамнын колхоз жумысына кулшынып Kipicin кетулнде де м эн бар екен. “Мен еркекген кеммш бе, байсыз да 6ip yftai жанды жалгыз асыраймын” деген оркоюректтк те ж ок емес. Шешем шынында тапкан табысымсн оз уйш гана емес, панасыз калган агайындарынын 6ip ауыл жанын асырады лесе де болгандай. Куйеушен Kyaepi узшген сон апам баскаша ойга беришгп: кайтсе де меш окытып, жстицпру. Ол уш ш меш “ерюме ж1бермей -пршшисгщ катал занымен ширатып, тезге салу. “Жасында таякгы коп жеген бала, кара ж у-мыс icren nicKCH бала, есейгендс жинакы, “ожст болады\" —апамнын 03i бшетш педагогикасы осы едь Табигатымнан мен ж алкау екем, кокем де уй TipuiiniriHe коп карамаса керек. “А так Сары уйкьшан коз ашпайтын едГ’ дейдь Мен де соларга тартып коп уйкгаганды жаксы коретшмш, уйкьшан коз ашсам — есш- дерпм дала болып туратын. Оньщ успне, эжемнщ ж ум сак бауырында кара жумыска мойным жар бермейтш. Енд1 апамнын карауына кошкен сон, жайбаракзтгык жайына калды... Башам, мснщ кешшрек ж аксы окьш, тзршшкке де икем болтаным апамнын сол катты устауынан шытар. Эжемнщ кэрауында журс берсем босбелбеу, болбыр болып осер ме ед1м, и м бшедС. Апамнын еншп yMiii де, калган Tipramiri де маган байланысты екенш ссзд1м. Анау боялып жаткан жун-жш, басьшып, токылып жаткан алаша-текемет - ертсннщ камы. Ойдагы, кьфдаты магщы жинастырып, шешнен сатгырып, пулга айналдыруынын да мэш бар: жукп женшдспп, K\\iicyiHin сл1не кошу. Бул жакта оньщ аландайтын cuiKiMi ж ок, ш сш еа станциядаты Kimi кызыньщ колына кошin барады. Жалгыз баланы шеттетпей оз елше альш барса, кай-кайсы болсын кушак жая карсы алатыньш бше/и. Куйеуьм жокдеп баска 6ipeyiuHстепнен устамай, шанырак шайкалтпай, елш ипсп келген женгес1н сотыстан аман кайткан кайындары бурынгьшан ropi жаксырак колпаштайтыны белгш. Крнысбайдын, 0pic6an деген жалгыз iHici, немере-шобере, тагы еи-уш агайындары ауданга орналасып, “6ip-6ip столга ие болып” отырган KOpiHCfli. 9cip ccc, шофер болып ж умыс icreHTin кайнысы жалгыз шклне неге карайласпасын! Апамнын ойы осындай болганын мен кей1н тус1нд1м. Торт жасымнан 6ipre ескен, тай-кулындай тебгекен жора- жолдастарды кнып кету кандай киын болса да, кьфьпсжетшид жылдын жазында 1ле бойына —Баканаска жол журу!ме тура кедд!. Мектепке баратын уакьгг жакындап калган-ды. Мен врюбай аганьщ уй1не барып оки бермекп1н, апам эбден жиын-тсрш болтан сон артымнан кош1п кслмск.

Мен кэдш п жолаушыдай ауыр чемоданды мыкдшя котерш поезга MiHinжатканда эжем кезше ж ас алып: “Тэуба! Тоуба!” деп койды. Бул —менщ азамат санатына косылып, тунгыш рет у за к жолга ж алгаз шыкканыма куанганы. Ташкент — Новосибирск поезымен он шакты сагат жол журш 1лс стандиясына келдш. Абырой болганда, тунде мшген поезд Inere кувдцз жетед1 екен. Кездейсок, уры-карыдан коркьш жалгыз чемоданды жамбасыма басып жатып, тун! бойы калгьш-мулгш отырдым. Апам айгкан: “Lie котрш щ аузында базар бар, соган жетсен Баканаска карай машина агылып жатадь1”, —деп. Чемоданды жаяу журш катере алмайтьш болтан сон, ксздескен есек арба жалдаута тура кедщ. Арбакеш ж ас молшср1ме, бойыма карал басын шайкады, “бул не кылтан жолаушы?” - деп iurreft таныркаганы коршш тур. Бугш кун дсмалыс, базар басы ыгы-жыгы ел. Шетгеу жерге чемоданымды койып, ж уа сатып отырган орыс кемшрше табы стады м да, м аш ина i3fleyre KerriM. Эр шофермен сейлесемш, баласьша ма, 6ipeyi ден койып тындамавды. Кара шубар 6ip Kici иыгыма батпандай колын салыл турып: —Сен вргсбайдьщ iHici емессщ бе? —деп сурады. Куаньш KerriM. —Иэ. —Атад сеш маган табыстаган. 03i теменп ауылдарта кетп. М ашинам эне тур, бар да Кузовка отыр. Кабинада орьш жок, М аган 6api6ip, ecKi танысым кездесксндей куанышым койныма сыймай элп Kici нускаган машинаньщ жанына ауыр чемоданынды суйрслп эксдщм. Чемоданды устше калай шыгарарымды бшмей алактап тур ешм, алп Kiciкслщ де, жсрден тулакгай котерш жогарыга атьш ж1берхи. Донгслекке бугым жетпей мыкшывдай бастап едам, оз1мддде колтыгымнан коте- pin ыткыта садды. Топ етш ссксеуш кикымынын успне туспм. Апам: “Баканас Lie KonipiHeH кол созым жерде” дсп eni, эшейш мсш алдын ала шошытпайын дегсш екен. Когарден карга адым узай бере шокалак жолсызга туспк. Карабужыр шофер ой-шукырга карамай айдай береда екен. Мен куйын yftipreH канбактай кузовтын ана кабыргасына 6ip, мына кабыргасына 6ip согыльш, эбден естен тандым. Оныц устше мундай сурапыл шанды керген емен, желмсн уйткыган сары топырак кулак, мурын, ауыз дсгендерш бпсгенде нагыз дозак сол болды. Ол аздай, С асыкдсген жерден opi асканда машина донгелеп кумга тыгъшып тан атканша турдык, Тунде кум iiui сонша суы к болар ма, егер шофер кабинадагы балалы эйел 20

yiuiH сексеуш сындырып от жакпаганда ycin олетш едЫ. Тан ата карсы кеде жаткан машина суйреп, “кум тугкынынан” зорга босадык, Мундай сусыма сэры кумды коргешм осы! Тан атып, кун уды сэскеге такаганда ел ш ел де коршш- ау. Баканас дсгсшн улкен кала ма десем, Актамнан аз-ак у ж е н село екен. Аудан орталыты деген аты болмаса, шатырлы уйлер шуде 6ipcy, токал тамдар 6ipiHe-6ipi ж алгас, кулап калардай 6ipiHC-6ipi суйенш тур. Кошелершде тал-терек дегенщ атымен жок, Аганын уШ шст кошсде екен. Ш аган гана токал тамнын eciriH журексше аштым. Терезелерд1 карангылап койган екен, эуелде коз1ме ешюм шапынбады. ИеФз уйге юруш epci керш, не uirepi басарымды, не кейш кегерЫш бшмей турганымда тупю болмеден уй сыпырган кара торы эйел шыкты. “Сен KiMciH?” дсгендей улкен коздер1мен беттме ажырая карады. Сырт кейшм кордсн шыккандай болып турганымнан шошып калса керек. — Мен TeMipMiH, — дед1м саскалактап. —TeMip болсан кайтсшн? Э-э... сен скенсш гой! Торге шык... Жок, эуел1жуынып ксл. Туу, Typinni-aii! Yen басыннын шаньш как, Сосын энеу жерде сабын тур, жаксылап жуын. Юм екен десем, кайным екен гой,.. —деп, женгем 6ip co3i 6ip соз!не кабыспай шаруасын icreri берд1 Агам 0рюбай эскерден келген сон уйленш дсп еспгенб1з, жснгем1зшн мен1 танымауы занды да еш. BipaKэ дегеннен-ак. апайган коз1нен шошынып калдым. Элпндс машинадан TyciciMeH сырт ки1мдср1мд1 6ip-6ip ешкш алганмын, 6ipaK шаны кургыр эбден баттасып калса керек, каккан сайын буркылдап шыга 6epefli. Айнага кэрасам, TypiM, шынында да, элем-тапы рак екен. Эуел1 жуынып- шайынып алмай, осы TypiMмен бейтаные женгеме калай керщщм деп кысыла бастадым. Оку бастапар алдында апам хат жазыпты: “Биыл мен коше алатын CMecniH, алдагы жазга дей1н шыда, ага-женгенн1н колыши оки тур, маган аландама”, — дейдг Ал керек болса! Kici ecirinae журу легенд! ош тугш, туешде кормеген мен ушш бул уж ен сын ед1. 6р1сбай ага аскери адамша -пкжурепн, бойшан, кыр мурын аксары Kici. Б1рден меш бауырьша тартып, басымнан сипап жылы Meftip Kopccrri. Аудандык тугынушылар когамында шофер болып icTemiH аганын уйде болуынан тузде журул коп. Анда-санда 6ip кслin тунеген1 болмаса, мен ол KiciHi сирек керепн болдым. Бул уйдсп жеке-дара “кожайыным” Салиха женгем. Женгсмнщ босанганына уш -ак ай болтан екен, юшкенс HopecTCHin бар таукымеп, мен1н мойнымда. Тамагы

жарымай ма, елде 03i де жылауык па, жаты 6ip тъшбайаы, котермессн oMipi 6ip жубанбайды. Сабактан кслген бойда зарж ак, балан ы кетер ш селкш дей м ш де ж урем ш . Ол уйктаганда, коршшщ корасындаты кудыктан кос шслекпен су гасимым. Акгамда кайнардан imn алып кайкандап кете беруш еддм, ал мына арада шынырау кудыктан су тарту да кудайдьщ 6ip naaeci екен. Крсымша мщдепм - сексеуш жару. Баканастьщ Акдала ж ак сырты сьщсыган сексеуш, калага куш-туш тасыса да 6ip таусьшмайды. ©рюбай ата ез машинасымен елу-алпыс шакырым жердей айына 6ip катынап ссксеуищ уйш тастайды, ал оны бутарлап жару —менщ мшдепм. Kepi сексеуш еоггене емес-ау, ж1гер деп аталатын ж ас сексеушд1 жару киын-ак К ек муздай cipccKeH “жйерге” балтанын rici отпей шын- шьщ е т т шекенш шагады. Онын усгше, мснде кай 6ip куш бар дейсщ, ею-уш сагат мыкшындап 6ip кундш отын даяр болтанша жан TepiM шыгады. Актамдаты жора-жолдастарымды, эжемд1 ойлап кейде онашада жьшап та аламын. 6 з шешем кандай катал болса да “йшнен шыккан шубар жьшанмьш\" гой, сыртка шыгармаса да журепмен ж аксы кереи н ш ce3CTiHMiH. Кднша урып- сокканмен ез шешеннщ колы ж ум сак тие ме деймш... Салиха женгем урмайды, урыспайды, улкен ала козшчен ата Караганда, жергс Kipin кете жаздаймын. Уш де думд1: “Бар! Экел!” деп жай айтканыньщ 03i м1рдщ огындай raefli. Женгем “демалысы аякталып”, буфетшшйс жумысына кайта Kipicri. Кулагым тыныш болганмен, осы уйдщ улы да, кызы да мен. Отымсн Kipin, кулчмсн шыгамын. Танертен тосек жинау, уй йшн сы п ы рьт тазалау, су экелу, отын жару, балага там ак беру — мешн мойнымда. Кейде бала —канша жьшаса да колыма алмай коямьш. Iuieri катканша зарлап, акыры шаршайтын болу керек, жаты тынады. Сол кезде ешз1кпен сут берем де уйктатып тастаймын. Аздап тыныс алып, ютап бет1н ашатьш кез1м осы. BipaK аз уакьпта бэрш о к ь т , жатгап, ж аз ь т улгеру кайда —коп узамай бала кайта оянады, басыма тускен бейнет кайта басталады. Bi3 тустсн кешн окдмыз, сол кезде баланы Kopiui уйдеп кем тр ге табыстаймын да, дом аланьт жакын жердсп мектепкс жупремш... Сабактан кешн ойнау ж ок - женгем кай KyHi, кай сагатта мектептен босайгынымды жатка бшедд. Азаптын KOKeci кью тускенде бастадды. Жаздаты куртакщы- лыкдын салдарынан елу 6ipiHHii жыддын гаасында карточкага карап каддьпс Селода 6ip-aK наубайхана бар, кара нанды тушмен nicipin, танертен лопкеге шыгарады. Кулл1 село аузын

ашып отырганда, 6ip лапкенщ наны юмд! жарытады - тан атпай оидретке турасьщ. Мше, н ага з корлык. осы болды. Бурын ертснп сагат жетщс турушы ед1М, enfli азангы бестен о януы м керек. Крлыма дорбамды алы п квз1мд1 аш ар- аитастан лэпкеге жупремш. Менен бурын да оянатындар бар екен, шшреттщ арты уйд1 айналып калады. © uiipene менен баска бала аз, юл улксндердщ арасында жеттм крзьщай жарбиып турамын. Жетщс лапкенщ аузы ашылып ел лап кояды, сонда аяк. астында тапталып калам ба деп зэрем ушады. Боренедей жуан милиционердщ озш ж анка курлы кермей ыгыстырьт бара жатканда мендей баланын не жаны калсьш!.. Крйшы, arneyip, опиреттен б1рде шыгып, 6ipae Kipin, жарты буханка нанга зорга inireMiH-ay. Сол нан б1зге 6ip кун азык, Ертенше т а га сол... Кыс бойы етшретге турган азабымды айтып жетюзе алмаймын. Ондай oMipain crmi бел аулак. Апама апта сайьш хат жазамын. “Тез кел, эйтпесе олетш TypiMбар” деп ecipin те ж^беремш. Хат танымайтын апам: \"коктем шыга барамын” деп 6ipeyre жаздырыпты. Сол коктем кашан келер екен деп кв31м тагтады... Женгем кыекы каникулда да сырткз шыгармаган сон ыза болдым да, демалыс KyHi азаннан турып уйден сытылып шыкгым. Ал бостандыкка шыктым-ак, enai кайда барам? Эз1рше бул селода мен1мен етене араласкан еш бала жок, Баланы жакын кылатын ойын, ал мен осында келгел1 бой жазып далага да шыккзм ж ок Сабак устщдеп немесе узш е кезщдеп таныстык нс болады? Еш бала менщ сырымды бшген емес, 6opi жатыркай ма, тосыркай ма, туеш жаз... Кулл1 баланын демалыс куш жиналып сырганак тебетш *epi - муз айдыны жакка бет алдым. 1ленщ осы тусы енш, жалпак та эр жерде ойдым-ойдым айдындары бар. Мен келгенде муз успиде кыбырлатан ешк1м ж о к efli, жалгыз оз1м жабыркап озен жагасында узак журд1м. Ойыннан бепмш каклайтын эжем, Кдйып, т а га баска балалар еске т у с т , enipen жылагым келд1. BipaK мынадай аш ы к кунде, сэры аязда кезщ нен жас та шыклайды екен. Жалгыз жубаныш — колымдага судай жана коньки1м. Оны жуырда гана брюбай агам калага катынаганда сатып экеп берген. BipaK оны уй арасына болмаса жалтыр музга салып коргем ж о к Женгемн1н уетшен агама арыз айтуды намыс коремш. EKeyi мен ушш араз болып калса уят кой! “0л1мнен уят к у и т !” Не болса да 6ip кыс шьщап, апамньщ келуш KyryiM керек... Коньки1мд1 аягыма байлап, 6ipa3 уакыт жападан жалгыз бой жазып журд!м. Кок муз, шынылтыр аяз, карсы ескен

жел денемд1серптш кеццимш кетерш ж1берщ. Енсемд1 баскан ауыр ойлар аздан кешн айыгайын дещ. Эне-мше дегенше кун сэскеге тармасып, муз успне 6ip-6ip конькшн аркалаган балалар торгайдай уймелсй бастады. Булардын шпиле менщ аны к танитыным — Жолан деген кластас бала. Жиналган балалар ею топ болып доп ойнайтын болдык, Bip команданьщ капитаны — Жолан да, карсы жактын капитаны - Серсен деген дэу. Мен Жоланнын командасьша косылдым. Ойынымыз осы кунпдсй “хоккей” емес, эшейш конькимен доп куу. Колымызда 6ip-6ip жиде таягымыз бар, басы кайкы, бутактын ишген тусьшан киьшьш, жоныпган. Бес жуз мегрдей кдшыктыкта ею босагасына сырт ки1м1м1з улшген ею “какла\" бар. Онда каклашылар турады. Елраксызылган, елшенген алан жок, допты кай тустан айдап окелсен де какладан отюзсен болтаны. Судья деген атымен жок, ce6e6i бэршщ ойнатысы келещ. Муз устшдеп тартыс демссен, тура кззактын далада тартатын кокпарына уксас. Ойын б1рден кызу бастадды. Жоланнын командасында- п»шар бой жатынан бэкенелеу келгенмен, каршадайынан коньки Teyin уйренген жылдам, ушкдтр балалар да, Сэрсеншн командасындатылар —ауыдда сепз ж ыддык мекгепп 6iTipin, ею-уш жыл окымай, ауданга осы оку жылыньщ басында келген ересек, дэу балалар. Ko6ici коньки тебущ жана уйренш жур, доп кууга ж аяу шыккандары да бар. Bi3 оларга карама-карсы келмеуге тырысамыз айнала кашып бултарып кетем1з, эйгпссе аналар 6ip какканнан ушырып туаредь Bcipece, Сэрсенш бала деуге аузьщ бармайды, мойны куж1рейген опздей дэу сэры. Сакал, мурты туб1тгешп калган. Жолан бойшан, суйеп жука, талдырмаш. Bipax ойынга кслгенде тарамыстай 6epiK. Б13допты сыртка алып кашып, карсы жактьщ ойыншыла- рьша жетюзбей журм!з. BipaK аналар орта жодда тоскауыл кояды немесе какда аузына уймелеп жакындатпайды. Жакындасан болды, кеудес1мен к а гь т Tycipeai. Bip-eKeyi тана жуйрйс екен, кэб1несе куатьш солар. Bip мезетте доп шетгсу журген маган mfli. Баганадан 6epi ойынга жендд араласа апмай, “енер1мш” байката алмай “кор” б о льт жур едам, дал осы тусга кезге кер1ней1н деп допты ала каипым. (М ен коньки тебущ. Акгамда жургенде, Алтай озенМн музында Kcnicripin уйренген болатынмьш.) Ойым — каклага жалтыз а п ар ьт салу. BipaK элп eKcyi такымдап кдлмады. Мен де жедцей ecin безш барамьш. Непзп аланнан шыгандап шыгып кетксн екем, артымнан айгайлатан дауыстар естищ. Эуелде карайламай тарта 6epin ещм, аякастъшдагы муздьш сьггырлаганы кулатыма

жетш, денем flip ете каллы. Сезе койдым, “ж ы лы м ” деп аталатын ж аккз шыгып кеткен екем! Кугыншылар соны Kepin бурыла тартыпты. “Токта! Кдйт! Жылым!” —деп айгайлаганына мен карамап- пын. Зэре-иманым калмай жука музды пышакдай п л т окше •прей токдаймын дегеншс муз сатыр-сутыр жарылып, тастай суга крйдым да кетпм. Эуелде окшем жерге тигендей болып efli, енш 6ipae су бойымнан асып кетп. Суга жузе бшепшмнщ аркасында малтып кайта котертшм. Енш болмаса су муздын астына тартып кетксндей екен. Осынын 6api кас кагымда болганы сонша, жан далбасалап муз cpneyineH уедай алдым. Шыныдай муз салмагымды кодере алмай 6ipa3 жерге дейш купр-купр сынып барып калындау ернеуге крлым miioi. Lie дабанында еспе кум Koiuin журедй сондыкдан 6ip жер1 ой, 6ip жер1 дон болып жадады. Аягым сондай 6ip донге miicri- ау деймш, агын су emii суйрсй дардкан жок, Сонда да сэл козгалсам кум-ойыкка rycin кстермш деп, муз ернеуден жаланаш колмсн дасдай кадып усдап дурмын. Эуелде ед кызуымсн байкамаган скенмш, дула бойыма суы к жупрш калдырай басдадым. Жан luipKiH кандай тэгп , денемнен эл кедсе де муз ернеушен дасдай кадып айрылар емеепш. Bip мезет алыедан карандаган адамдарды корд1м , кол булгай ма, айкайлай ма бшмеймш. EciM 6ipae Kipin, б1рде шыгады... Мандайыма 6ip нэрсс сард еде калды. Giuin бара жадкан жарыгым кайта жанып, коз1мд1 аш еам, кол созым жерде бедщктщ басы жатыр. Cipecin кадып калган саусагымды муздан арен ажыратып олп белд1кген уедай алганым eciMfle. Ернеуге асылып шыгам дегенше жука муз ею дурюн жарылып суга шомп берщм. BipaK жалгыз арашашы - белдк басынан елеем де айрылар емеепш. Акыры бауырым к а п ы музга тигендей балды. BeaaiK басы мен! суйрей тартып барады... “Керетзн жарык дунисм бар екен!” — деп, жана гана ажал аузында турганым естен шыгып, шакырайган кунге 6ip караганымды бшемш. Одан аргысы су карангы... Бапалар cipecin каткан мен1 олген мадцын денес!ндей аунатып кол шанага салган да, кезек-кезек жупре суйрепп жагалаудагы шетке уйге апарган... Жылымга тускеннен ксй!нп окига былай болыпты: эуелп урейдсн ес жиып урпие топтаекзн бапалар саскапакдап не icrepiH бшмеген. Мсн1н муз астына Tycin кстпей, жандалбасалап бедке шыкканымды коргеннен кей!н Жоланнын усынысы бойынша 6opi белдисгсрш шешкен де, 6ipiHe 6ipiH мыкгап жалгаган. Ара-арасына таякгарын да косып байлаган. 0зге балапарды аулакка каллырып, Жолан жалгыз 03i жербауырлап жыпжып, жука музга дей1н жеткен. 25

М авдайыма сарт стш тигсн де сонын сштсген бедщп екен. Сойтщ квпс-корнеу ажал аузынан аман кдлыппьш! Bipax мен коретш хикмет-азап ал1 адда едд. Уш кун дегенде козйщц зорга ашыппын. Анналам аккшмда адамдар. Д енем козгалтпайды. Exi аягым — зш кара тас. Кулагыма: “Нишауа, бала, организмщ жас, ani-ax оналып кетесщ!” — деген дэршер даусы естщш... Сол куШмде хозгалмай он кун жаттым. Eid а я к кщщкке дейш сап-сары болып icKeH, кимыддауга келмейш. Кунше неше дуркш ине салса да денем сезбейдь Сестралар котерш тур гы за д ы , xoTepin о ты р гы зад ы . OttTeyip, т а м а х сау, аурухананын асы бойга сщш жатыр. Балапар кунше кезектесш келш турады. Gcipece, Жоланнын катынауы жш. Кун аскан сайын оган iiuiM жылып, мешрлене караймьш. Жолан болмаса мына жарыхдуниеш кору жокеш гой! Хабар кеш жстсе керек, он 6ipiHixii xyHi апам кслщ. Жылап- enipen мазаны ала ма дсп ед1м, козшен ж ас та шыккан ж ох Денемнш сап-сары болып жатканын корд1 де, 6ip турл1 Tyci бузылып к е т а . Копке дейш ун катпай, басымнан сипап, ойлангандай 6ipa3 отырды. Апам уш-терт кун осылай келш-кетш журд1 де, сал болып жаткан ауруханадан шыгарып алды. Экслген yfti —Жоланньщ anKCcinin yfti екен. KyHeyi аргы бетге —ферма бастыгы больт icTCiiTiH, баласы жохойедшн “коржын тамыныц” 6ip басында 6i3 туратьш болдык, Апамныц меш бул уйгс экслген басты ce6e6i —мунда ж ас ет, сэры май мол. TopKiH жагынан бсс- апты атадан косылатын уй neci жет1М бала, жсс1р эйелд! ес1ркеп, тапкан табысьш белуге кслюкен. Ен алдымен апам 6ipep кун ж ас сорпага тойгызды. Сонан сон Q3i бшенн емш жасауга Kipicri: сэры маймен денсмд1 уш мезгш сылайды. Сосын кыш Kipninrri отка кыздырып ycriHe ши, апаша тосейд! де меш жылы орап жаткызьш кояды. Пора- пора терлеймш келш. Эуслдс тынысым тарылып, журегЫ кысылганмсн, уш-торт кун откен сон бутан да уйреншм. Осылай май мен терге шыланып он кун жаткан сон, денем кимыддауга жарады. Апам вне бойы касымда отыра алмайды, анау-мынау шаруамсн сыртка шыгуы жишед1. Tim i еи-уш кунгс дей1н кврмеген кундер1м бодды — апам маган жас ет, сэры май, курт-ipiMniiK окелу уш1н алые колхоздарга барып жур. Уй иес| кунд13 жумыста, мешн бабымды табатьш адам —корш1 уйдсп кара кемп1р. Онын Сопен деген кызы бар, менен 6ip класс томен окиды. Тулымшагы желб1регсн, шекес! торсыкгай, K03i 26

улкен, кыр мурынды кара торы кыз. Qcipcce, маган онын KG3i унайды, орнымнан козгала апмай ancipen жатсам да молд1реп, жаудырап карай берсе екен деймш . Коп сойлемейтш уян мшезшс де шнм жылиды. Маган тостаганмен сусын экелгенде аягьшьщ ушымсн басып келш, 6ip турш биязы шлш усынады. IКдп-кара коз1нс K03iM тускендс, уялып кырын карайды... “Кай жсрщ ауырса - жаньща сол батады\" дейтц гой, аурудын улкен-Kiiiiici ж ок та ш ьтар, б1рактоссктсн тура алмау нагыз кррлык скен. А кыл-cciH орнында, кезщ шырактай | жанып жатыр, тек еркщмен журе алмайсын- Э арссе, ойьш | баласына будан арты к азап ж о к па деп кзддым. Алгашкы кундер1 апам алыс-жакьш кайындарынын ушн j аралап, Шу жактан экслген сэлем-саукатын ул есп р т, мэз- I мейрам болып журген. 0cipece, кокемнщ “коз корген” | жолдастары “кргадай жапырылып” карсы алганын жш айтады. М енщ KOHUiiMfli сурап келуш ш ердщ ж узш ен , созш ен | байкайтыным — “кзны 6ip, жаны 6ip туысын жатыркатпай, I ел шине алып келгсн1\" ymiH апамды котере мактайды. “Шсшен ер азаматган артык кой” дегенде менщ де ко щ тм котершт кзлады. “Айналайын, жазыласын, эл1-ак дардай азамат болганынды Kopin той жасаймыз!” дсгендер1 дэтке куат. Арада 6ip ай откенде таякка суйсн1п уй iiuirmc журуге жарадым. Енд! болск туратын уй жайын кдмдап, 1стейтш Kacin-TipminiKTi де ойластыру керек едк Ен киыны осы бодцы. Баканас — аудан орталыгы, кызметкс туратындай апамнын бшш , мамандыгы жок, анау-мьшау кара жумыска тургысы келмейд1. Бул кездс 6i3 аганын уй1не юргенб1з. Арада он кун отпей жатып Салиха жснгем eKeyi шэлкем-шалыс келс бастады. Апам, алпнде айтгым, кара жумыс icren кормсген адам. Ол Kicrni тек ел баскаруга, 6ipeyoi жумсап ж умыс icTeryre гана ж1бер. Ал б!рсудщ жумсауын котермейд1, тек оз айтканым болсын дейш. Салиха жецгем апахщы уй шаруасына жегем деп ойласа керек. Мундайдын журнагы да байкдлмаган сон, аяк астьшан жиырыла калды. Арага тусксн 0pic6aft аганын езш жундей туте жаздаган сон ол Kici, “поледсн машайык кашыпты\" дегендей, машинасьш айдап алые колхозга к е т т калыпты. Keacci кун1 апам маган акыл салды: - Балам, сксум!з б1рдей бул арада кун коре алар ем естз. Басымызга пана, жанымызга сая 1адемссск болмас. Мектеп жанынан интернат ашылгалы жатыр, сеш соган орналас- тырайын. Мен ауыл ж акка кошпесем болмас. Бул арада маган к а с т жок, уй сыпырып, еден жуып ж ан бага алмаймын. 27

Тогызыншы ауьища оксннш жора-жоддасгары бар, кырман кузетсем де елмеспш. Мен бутан ешкандай акыл коскдн жокльш. Маган ещц 6opi 6ip сд1. Тек Салиха женгемнщ карауынан кугылсам болтаны. Интернатга, efrreyip, 03iM катарлы балалардын ортасында журем гой. Сонымен, апам кошетш болды. “КвшсдГ’ дегетйм жай соз, эйтпесе Актамнан аргынып-тартынып келген мол жуктен бул кунде журнакта жок, Непзщце мактаншакдау, колы ашык апам абысындарьша “жеттм, ж еар ” болып кершбеу ушш, эж ем баскан бес-алты Кызыл ала тскеметл, терме лашаларды уЙШ-уйге ул ес п р т 6epinTi. Bip-ею ай курметп больш, уй- yttni аралап журген cc6e6i де сол екен. Эуедде сол апаша, текеметгердщ аркасында беделге ис болам, OMipiMai журпзем деп ойласа керек. Отан ейелдер коне м е, 6ip-eKi рет бастарынан соз аса бастатан сон айылдарын жил койыпты. Апам бутан ашуланып, кыр корсетпек те болды, 6ipaK оты баска, ошагы болек ейелдер оны негъшсын, апам коп узамай 03iH тешз ортасындагы аралда жалгыз калтандай сезщщ. Bip этажды, To6eci жайпак, табанына такгай тоселмеген интернат ушнщ ею болмес1нде жотары класс окушыпары турады. Tyrad болмедс “д э у” балалар жатады да, мен сиякты “майдалар” ауызты уйдем1з. Ортада жарма пеш бар. Уй сыпырушы эйел жатарда ccKceyiani толтырып салып кетещ де, тан атканша езшиз ею-уш турып сенс бастатан шокты кзйта тутатамыз. Туша болмедеп балалардын Ko6i —кезшдс окьпиай калган, сотые кезщде оз ауыддарында кара жумыс icrereH, сойтш кемшр- шап, Ьй-кзрынцастарын асыратан, алды жиырма, арты он сспзге шнтен “п скаккан кулар”. Bi3 сиякты ауызты уйдс жататын “майдаларды” менешбей эбден басынып алтан. Олардьщ “KoceMi” Сэрсен. Ол тунп соты 6i3ie жактырады, уйктап калсан Teyin оятады, тургьщ келмей кикандасан желкеннен кысып устап далата карай лактырьш ж!беред1. Желкес1 кухарейген ж алпаксары Сереенге карсы келепн пенде жок, 6epiMb сонын “кулымыз”. Успнен мугал1м-тэрбиеш1лерге ш агам да айта алмаймыз. Айта калсан артынша-ак “сыбагатщы жейсш”. Ол жатар алдында “олен” айтады. Жене айткэн “алещн” жатгап алмасан пэлеге каласьщ. Кейде мынадай акыл айтады. — Bi3 6epiMi3 акымакпыз. Мьша Жоланнан озтем1з Kici болмаймыз. Бул каз1рден жаксы окиды, кейш бастык болуы сезс1з. Ал сендер... мына мен де, 1ле жатасьшан ею аттап уза са к арам олем1з. Сондыктан, осы бастан тракторшы, 28

койшы, шофер болуга бей1мдел1ндер. Еддщ6epi бастыкболса ! жумысты юм гстенщ?! Жагар алдындагы ермепм!з — дойбы. BepiMiaai женетш де ссш Сэрсен. Егер жолы болмай женше бастаса дойбыньщ тастарын шашьш яабереш. 1шщдеп ен Kiuiici маган кезек тимейдг Кезек тие калганнын i озщде мщдетп турде угылуым керек. Мешмен таза ойнайтьш Жолан гана. Сабакты жаксы окитын болгандыктан оган “д э у” балалар да тэуедш. Уйге бершген ж аттыгу жумыстарын бьшай . крйганда, одан класта отырып уялмай-кызармай кеидрет1ндер кеп-ак, 0зш ренжякендерге доптерш корсетпей кояды. Есеп шыгаруга да, орыс тшшщ жазба жумыстарына да шоркак балалар Жоланды тощректеп жургеш. | Жоланмен 6ip партада отыруым, opi оньщ мен1 жакын тутуы баска балаларга да эсер етпей койган жок. М енщ де бедел1м ocin, тшсушшср азая бастады. Жоланнын OKeci, агалары бар — 6opi томенп 12-ауылда турады. Кшм-шймнен кснде емес, агалары аудан орталыгына катынаган сайын курт-май, бауырсак, жснт дсгендерд1 yflin экелеш. Ауылдары алые, катынап турган жакын туыстары ж ок балалар сонын тошрепне уймелемей кайтеш! Жолан euiKiMre тэуслс1з, кеудсс1н ор устап ж ур едк “Дэулердщ\" атаманы Сэрсенгс де багынбайды. Анау озге балаларды басынса да, Жоланга дауыс котере алмайды. BipaK кейде юш1сшш “анаган-мынаган” жумсайтыны бар. Bip кун1 Жолан екеум1з ктш ханада узак отырып калып кештеу келеек, балалардын 6opi кинога кетш калыпты. BipHeme куннен 6epi селодагы жалгыз кпубта “Тарзан” деген кино журит жаткан-ды. Bi3 оны кущдз керш алганбыз, желбас балалар кешта ссанска тагы кетшт1. Балалар пешке сексеуйцц толтырып салып кетсе керек, болме iuri кыз-кыз кайнап тур. Сэрсен пешке аркзсын кыздырып жалгыз отыр. Кинога сирек баратын, крлына югап устамайтын Сэрсеншн бул - кундеп эдетт. Балалар кун сайын кезектссш жатар аддында оньщ аркзсын, шзесш укапауы керек. “Эй, балакай, бермен кел! Аркзмды касы!” деп маган б!рден oMip берд1. “Аркамды укала, бас” лесе 6ip copi “касы\" деген1не шамданып калдым. Жоланга: “Сен аягымды укала!” деп буйырды. Екеум1з 6ip-6ipiMi3re карап 1штей туешкгпк те, орнымыздан козгалмадык. \"М ен нс айттым сендерге! Келтидер 6cpi!\" —деп Сэрсен тагы зекщг Bi3 ест1меген болып далага карай сытылып шыга 6epin едж, Сэрсен е и -а к аттап жеттп келд1 де, желкем1зден устап екеум1зд! де тосскке атып урды. “Мундай корлыкка тозгенше гая к жеген артык” деп.

екеуш з де шалт кимылдап, Сэрсенге жабыла кетпк. Мундай окы с к,имылды кутпеген Сэрсен жалачаш ден сам ен шалкасынан кулады. Жолан басына, мен аягына жармасып сота! Ссш кезде езге балалар келш калып, ушеум1здд уш жакка ажыратып ж1берд1. Желкесшщ куж1рейгеш болмаса бойьшда каукар ж ок екен, скеум1зге катты шжшш, кокандаганы болмаса, баска тук icrercH ж о к А лгаш кы ж ещ с Жолан екеум1зд1 одан сайын жакындастыра тусп , Бурын т уй ы к буйыгы журетш менде де ж1гер, от барын сезген Ж оланнын маган козкарасы езгерейш дедп Екеум1з н зе коссак, е и т м н е н таяк жемейгш М з аныкталган conxiriMiaai ажыратпайтын болдык Анау-мьшау емес, Сэрсен дэудщ TiciH канаткан сксум1зден озге балалар ырып кадды. Сэрсен 6i3 турапы мугал1м тэрбиешшерге еш нэрсе деп аузын ашкан ж о к Б1ршшщен, озшщ сирагынан келмейпн балалардан таякжегснш айтуды намыс корсе, екший жагынан, 6ianiH сагымызды сындыратын баска амал ойлап жур1пп. Сэрсеннщ арка суйер 6ip адамы бар. Ол - осы интернатга тэрбиетш болып icTcmiH физика пэншщ nyraniMi Касымов. 0здер1 алыстан косылатын агайын екен, бшепн балалардын айтуынша, Касымовтын уйше кой eri, сары май, курт-ipiMmiK осы Сэрсен аркьшы “агылып келш ж атады”. Бэкене бойлы, бей 6ip уыс, K03i шапыраштанып журетш Касымовтын альш денел1 Сэрсенге 6ip нускасы уксамаганына танмьш. Кдсымов- тьщ тэрбиепп деген аты болмаса интернатка кунше жатар алдында 6ip-aK келедь Жакындап кетсен аузынан жаман nic бурк ете туседь Касымовтын “жансызы” Сэрсен. Сол аркьшы еспмейтш, бшмейпн палеи ж о к Балалар ксило кинодан кешн каранты кошеде коп журит кдлса да, езенге барьш кыздармсн 6ipre шомылса да, дойбы устшде epericin созге келш калса да, титл шемштке шакса да ертещне Касымовтын кулатына жетедь Жетп —6iTri, басыннан кику кетпейш. Жиналыска сала ма, директордьщ алдьша апарьш сукйрейпп коя ма, кала берш кабырга газепнс жаздырта ма, aineyip, есщнен тандырады. Касымов физика сабагында “уш” пен “торгген” артыкбага койган емес. Bipep суракка жауап бере алмагандарды эжуалап, жер-жсб1рще жеткенше мазакгайтыны жаман. “ Ей, сенщ экен юм ед1-ей, шешен не жумыс icreitui? Сенщ тукьмында 6ip мигула болуга тш с!” — деп, 03i танымайтын, бшмейпн адамдарды сыртынан датгаганда тобе шашьщ п к турады. Онын, acipece, epericeriHi - Жолан. Табигатынан ермшез, ешюмн1н алдында Hniryai бшмейпн ол Кдсымовтан да 30

корклайды. Касымов алпндей эке-шешесш жэб1рлей бастаса, берген суракгы бшш турса да “бшмеймш”, —деп касарысып турып алады. “Осжанов, осы сенщ фамилиян юм?” — деп, сыздана сурап, узын каламды быртык саусагамён коз аддында ойнатып алганнан кейш, “еюш” батгитып кояды. BipaKкластага жалгыз “беткеусгарымыз” Жопанмен epericy, KopiHey эдтетазщ к жасаудын Ty6i насырга шабатьшын сезе ме, токеан аягында батаны “тортке” шытарады. Жалгыз “торггпк” жамбасына канша батса да, Жолан ешюмге жалынбайды да шатынбайды. Сэрсен б1зден “еш алуды” cmi умытпаган екен. BipiHiui токеан аякталуга таялтанда, Октябрь мейрамын карсы алу камына Kipicriic Жылдагьщай жинапые, концерт, кабырта газета шыгару, парадка дайындалу т а га баскалар оз periMeH журш жатыр, ал бул ж ол га “карсы алуымыздьщ” озщшк 6ipерекшсл1п бар cni. Биыл оныншы кластамыз, мектеп табаддырыгын аттаганша болатын барлык мейрамдарды ен жакын жора-жоддастармсн 6ipre отизу туралы усыныс айткан мен сщм. Биылдан кейш тагдыр жел16iaai кайда окетедд, онаша уйде отырьш езЫ1зше мейрамдайык, сырласайык, кашангы казармада тургандай боламыз деген ой Жоланга да унады. Муцдайда оцаша уй керск, канша дегенмен мектеп окушымыз, сырт козге коршегенн1н 03i дурью. Ерюн отырып эн салып, би билеп, эртурл1 ойындар уйымдастыруга сслоныц шетщдеп Жоланнын oraceciHin уйпнен артык колайпы орын табу киьш еф. Сырт козден таса, онаша уй iaaeyiMiaruH нспзп ce6e6i, бул отырыска кыздар шакырмакшымыз. Оз1м 1здш кластагы eici- уш кыз б1зден ересек, олар 6i3fli “менсшбейФ”, шакыратьш кыздарымыз б1зден 6ip класс томен окиды. Олардьщ андушы- лары коп. Жолан екеумоден баска та га уш бала бар, бесеум1з. Куншз- ден барып, есис-терезслсрд1 газет, одеялдармсн карангылап тастадык. Жоланнын onKeciтамак асьш, шай кайнатып берета болды. 1цймщк жагына келгенде ею удай болдык. “Кызыл шараптан аздап алайык” дегенге ыцгайлана бергенде, Жолан: “Кой, уят болар”, — деда. Онысы, шынында да, акыл болды. Мсктептеп ойын-сауы к ксил таркаганнан кейш , 6i3 кьвдарды жол ортадан тосып алатын болып кслютш. Кьдздар жагын “уйымдастырып” жургсн Лэтипа. Ол жуырда Онегинге хат жазган Татьянага сл1ктсп Жоланга хат жазыпты. Эуелдс Жолан бул хатгы жасырып-жауып журл1 де, нс деп жауап кайтарарын бшмеген сон, маган корсстп. Эдеби ютаптарды коб1рск окитын маган бул керемет ж аналык болып Kopinai.

Раш ыкгык тек ютаптарда гана ма десем, ом1рде де кездеседа екен гой! Б1рак,хапа ею -акауы з соз бар: “Жолан, мен сешмен сейлесутм керек, онашасын езщ тап”. Б1зден 6ip класс томен окитын, мектепте кундс ксздест, т а т эзш айтысып журген Лэтипаньщ “сойлесешк” дегеш, ocipece “онашасын озщ тап” дегеш мен ушш сикырлы сыр, кулак ecrin, коз кормеген ерлжтей болып елестедг Сонгы кездер1 байкаганым, Лэтипа ылги Сэпенмен 6ipre журедг Сэпен дсп отырганым, былтыр мен ауырганда meuieci eKeyi кезектесш сусьш экеп беретш жэуддр коз, кара торы уян к ы з... Олар Жолан екеум1здщ жуп жазбай 6ipre журеттшм1зда элдекашан байкаган... Былтырдан 6epi мендс “акы н ды к ce3iM ояна бастаган”. 03ipuic мектсп, 1ле озеш , С овети к конституция туралы олендер1м кабырга газеинде жарияланьш жур. Енш махаббат такырыбына ауыссам деп жургендс, Лэтипаньщ алп хаты турпа бодцы. Жоланныц атынан олецмен хат жазып елдм, анау оны жакгырмады. “0 з журспннен шыклаган сон, crripiK айтьпт аддаудын кереп жок”, —дсп ездие кайтарып берщ. Реююгенмен не ютейщ, ортасынан к а к болта жыртып тастацым. Лэтипа, Сэпсндермен 6ipre окитын ул балалар шеинен тентек, жогары кластагы б1здер “жугыспак” тугш кыздарды мацайлап кетсек олердей кызганады. Олардыц кобшесе сезжтенш андитыны Жолан, ал мен онша коп кудж тудырмаймьш. Узипс кезйще ретш тауьш Лэтипаны онашага шакырдым да, жакьш шамада бас косу жасайтынымызды жетюзд1м. М снен боны узындау, а к куба, ашан кыз 6ip кызарып, 6ip бозарып турды да, келклмш бердь Б1здщ бес бала eKCHiMiaai бшген сон оздмен 6ipre ешюмге сыр ашпайтьш тэты е кьуш к ьвды ерте баратьшын айп ы . 1шшде —Сэпен... Жадны Лэтипа —Minc3i ашык, отюр кыз. Жиналыстарда бетщ бар, жузщ бар демей керген кемшипк пен MiHfli айгып салады. Онын уетше 03i сондай ойынпаз, узийс кездершде барлык кы з сонын тощрепне уйршещ... Тек сонгы кездер1 Жоланды керсе, 6ip турл1 кысылгандай болып Tepic айнальпт кетедд. MiHe3i озше мулде уксамайтын Сэпенмен калай дос болып жургенше танмын. ...Уэдел1 уакьпта ул балалар тез жиналдык Жсшаннын eraeeci былкыгып ет асып крйыпты, далада самаурын кайнап тур. С агат KeuiKi он болды, кы здары м ы з era жок- Олар мектептеп кештен сон уШй-уйлерше барып руксат аламыз деген. 0 рине, б1збен 6ipre болатынын еппомге биццрмейщ, эке-шешелерше “жоддас кыздардын” 6ipiHiH ушндс бас косу сылтауымен шыклак, 32

Bi3алма-кезекдалага шыгып жал тосып журм1з. Тонганымыз уйге Kipin жылынып аламыз. Аслан шайдай ашык, устйаден тонгсн жулдыздзр кузин кара суыгына тонганаай .flip-flip erefli. Уркср ауганда кара-кура коршд|-ау, o ifreyip. \"Б 1здщ кыздар\" скен1нс коз жстксн сон карсы ж у р т алдарынан шыкгык, Анадайдан санап келемш, кыздардын саны тортеу. Олар жакындаган сайын онсыз да тонып келе жатыр ед1м, денем муздап коя бердт Шстерщде Солен жок,' Coafli Лотипа бастады: - КеишскенМаи айып етпендер. Conewii коп кутпк. Уй iuii ж1бсрмед1-ау дсймш , 6ipa3 тостырганнан ксйi11 далага шыкты да, “мен бара алмаймын, апам ауырып жатыр” деген сылтау айтгы. Конипм кулазып, бупн enai маган сш норсе кызыкемсстей Kopinin келе жатыр с.'й, Лотипа е н к е й т кулагыма сыбырлады: —Сен регтайме, 03iM CKcyinai кейш арнайы ксздсспремш леи конш жубаткансьшы. BipaK копий кургыр кургак созге жубана коймады, 6ip ж агы м опырылып Tycin калгандай кираландай басып уйге един ен сонынан юрщм. 0 зге балгшар озш айтып, кулш-ойнап отырганда, мен 6ip бурышта тыгылып ауыз ашар CMCcnin. Ойым он сакка жупредь “Мумюн, Солен м еж менешбей oaeiii келмеген шыгар. Эдце баск;» 6ip коцип ауган жйтгбар ма? Баскан i3iHацдып-акжурмш, ондай бейссубет адам козге шалынган емес. Мумюн, онын уоделескен ждтп бул ауданда емес, алые 6ip олкеде, linri калада болуы да мумюн- ау. Олар хат аркылы байланысып жур ме екен? Юм де болса корер ме eai? Мснен кай xcp i арты к екен, а?.. Туу, кай- кайдагыны ойлаганым ие? Анык-каныгына коз1мжетпей турып, 6ipeyaiH сыртынан тон пшжешм кай 6ip онган ic дейсщ!” Осы кеште аны к сойлесемш дел дэмелешп жургенде Сопеншн келмей калуы киялымды шын тербедй Олен жазгым к е л т 6ip Typai ел т т отырмын. Манайдагы балалардьщ озш- оспагы, ойын-кулюо кулагыма юрмейдй ксудемде куй торгз;й б1рдене кумб1рлегендсй. Балалар оуелде мешн конштаз отырганыма р ен ж т, созге тарткысы к е л т ед1, ештенс шыклайтынын байкаган сон, оздер1мен oi;icpi болып KCTri. Бул мен ушш жаксы болды, туюйрдс тыгылып отырып олен жолдарын киыстыра бастадым. 0ленн1н аты - “Сагыныш\". Сагыныш, Сагыныш... MiHe, такырып кайда! Адам 6ipeyai сагынса гана не олен, нс он туа ма дсймш. Мен он шыгара алмаймын, ал олен... “11йрюн-ай, доурен-ай, сагындырган соулем-ай!” деген omiin макамына келетщцей erin: 1-890 33

Кэйда журсем мен сеж сагынамын, Онашада коз жасын агызамын, Келмеп едщ iiimmi дерт жайлады Кдшан гана дерпмнен жазыламын?! — деп куб1рлеймш. Кггаптарда айтылатын ой, идея табылган Topiaai. BipaK. осым тым куйреуйс сезш емес пе? С агануын жон-акболсьш, ал “коз жасьш агызамын” aeyiM ш ындык емес кой! Ал дерг деген не? Kici махабатган да ауыра ма? Кенш кушнщ томен тартып отырганы болмаса дертке шалдыккан тупм жок,.. Крй, мундай ж ылауык олен 6ianiH заманга лайы к емес. Бул —ерте заманда ауыл акындарыньщ тартатын зары. Советпк заманда мен сиякгы комсомол акынньщ аузынан жалынды сеадер шыгуы керск! К д ар п олендерде алга ум тылу, шат сез1м, орьшдалатын арман айтылуы керек... Кермсй журсем мен сеж сагынамын, Ой-оленщ озендей агызамын. Алды ашык, бшкке кол сермеймш Жсшатпаймын сондыкган жаныма мун! Кермссем де шыдаймьш тагат тауып, Бола береш бул OMip ойын-сауык Кол булгайды болашак, биж арман Bipre ушамын ез1нмен канат кагып! Сен де мен1 шын суйсен сагынарсын, Осы жолы болып тур багыма сын. Кайда журсен 6ip хабар жолдагайсын Жудемес1н жас журек, арымасын! вленнщ нобайы табылган тэр1здт Терезе аддында жаткан дэптердщ 6ip парагьш жыртып апдым да алп евздерш эдемшеп жазып, басына “С-ге” деген айдар тагып, Лэтипанын кольша устага койдым. Ол эуел1 03i окып Kopin, унаткандай маган жымия 6ip карады да: “Ертен-ак. кольша типземш”, — деп кулагыма сыбырлады. Дсм1 совдай ыстыкекен. Журепм тулап, “Сэпенге бул олендм унар ма ексн, унамас па скен!” деген кудйс кеудемда KeMipe бастады... Эйтеулр, мойнымнан ауыр ж ук тускен Topiaai. Ш ай ж иналып, “Kopmi-Kopuii” деген ойын бастапды. Онын TopTi6i былай: эуел1 орюм оз1нс Kepmi тандайды. Квриопердщ 6ipeyi ул, 6ipeyi кыз болуы шарт. Ортага ойын бастаушы шыгады да, эуел1 кыздардан: “Кершще ризасын ба?” — деп сурайды. Риза болса opi карай журе бере/u де, риза болмаса себебш сурайды. Ce6e6i коншге конатындай 34

болса, “юмнщ коршклн калайсьщ?” деп сурайды. Кдлаган Kepmici ез ерюмен кслмесе, Бастаушы кандай ж аза беру керскппн акылдасады. “Жазаньщ” турлерк эн айту, би билеу, есек болып акыру, тасбака кусап тарбандап журу, кой болып манырау, тагысын тагылар. Булардын ешкайсысы орын- дапмаса, бастаушы шиыршыкталган орамалмен, немесе беддиспен “дуре” согады. Bi3 ойын кызыгьша 6epmin гущ дест отырганда еактар сы л - дады. “Жеп тунде кангырып журген юм o3i?” деп ащарылып отырганымызда, терезе эйнеп кап ы -кап ы кагылды. Дереу шамды euiipin сыртка карасак, терезе алдында уш-терт адам каран-куран етш дабырласып жур. EciK те, терезе де кайта- кайта кагыльт: “Ашындар дереу!” дегсн oinipai ун туншыгып естщщ. BapiMi3де урпш сл дем1м1зшала алмай турмыз: Касымовтын даусы! Ойыннын нагыз кызган шагын андып турьш эдеш келген! БЬ не icrepiMiaai бшмей ангарылып турганда есжтщ кшп жулынып к е т т , iniKe уш-терт адам сау етш Kipin кедщ. Бэршщ колында шырпылары бар екен, 6ip-6ip тартьш белме imiH жарык кылып xd6epmi. - Э-э! Ку балалар! Кдрангыда нс icren отырсындар, а?! Кдсымовтын аузынан а рак Hci мунк стс кдлды. Ол к ы сы к козш сыгырайтып эркайсымызды жана таныгандай жагалай карап шыкты да, уйдщ бурыш-бурышын тштпрщ. Cipa, 6iaai арак iuiin бегш отыр дсп ойласа керек. Ондайдан белп де ж ок болган сон, эдеттнше TiciHiH арасынан ысыддай сейледк —Коллективтен болшш срте кетксндеп максаттарын осы екен гой! Ею-екщен жуптала калуы н! Кдне, таркандар! Сендермен мейрамнан кейш сойлесемш! Ka3ipri ересек балалар мугагпмдерден онша коп именбейги, ал ол кезде Енздщэкем 1з де, шешем1з де, агамыз да мугал1мдер болатын. Qcipece, класс жстскштерш сн к а п ы каймыгамыз, кошеде карсы кеадесе калса бас киш ш 1зд1алып, жанымыздан о т т кеткенше Hinin турамыз. Бар бала б1рдей емес, эрине, imiMiaae ожар да, кырсык та бар, ал оз басым мугал1мдерш сы й лай ты н м ы н ... Шам жагылганда кслгендердщжузштугел корщк. Касымов­ тын касында туйедей болып Сэрсен тур. Одан epipeicre тогызыншы класта, осындагы кыздармен 6ipre окщ ы н eKi бас бузардын басы кьттияды. Cipa, i3rc Tycin ‘Чздеткен” солар болуга тшс.. Кдодар тез-тез KHiHin сыртка атып шыкты. “Уш” бала “конвоймен” интернатка тартты. Жолан касарысып сыртка шыклай койды. “Бул —езЫнщ епкемшц yfti, неси калдыра

алмаймын, ол raci мейрамга ар г а жагага кеткен. Ал TeMip менщ кзсымда болады”, — деп, меш де жбермсщ. Истерш кзйрагандай болып Кдсымовтар кепт, “не де болса керш алдык” — деп 6i3 каддык,.. Бул окиганьщ аягы шынымен насырга шапты. Мейрам GTinсабак басталысымен буюл мекгептщ комсомол жиналысы- на тусп к. Соггалатын адамша GepiMiaoi сум1рейтш ортага шыгарып тургызып койды. Тогазынш ынын eKi бузакысы кезек-кезек шакыддай сойлеп, “бйдщ кыздарды бузьш журген Жолан мен TeMip!” —деп сокты. К,ыздар 031м1збен 6ipre окыса еш пале ж о к а д , солармен 6ipre окитыны мысымызды куртып тур... EcKipe бастаган окиганы Сэрсен де ecipin айтты, “интернатгагы нагыз басбузар” атандык, Уялмай-кызармай: “EKeyi меш жабыльш сабады” дегенгс дешн барды, бштескен адамын жамандауга келгенде Kici rirrri намысты да era буктсп калтасьша салып коя ма деймш. Кэсымов сонлегендс б1дшн сол 6ip тунп эрскспмвге “саяси мэн” берщ. “Kopiui-Kopmi” деген ойын тауыпты, бул —коне заманды кокссушийк, бурын бул ойьш “хан —уэз1рдсп аталатын” деп кекцц. “EcKmiicriH каддыгъш кайта коздырган, теменп кластьщ кыз балаларын xepic жолга тус1рмек болган” 6ijrc 6ip-6ip ceric жамалды да, сол отырысты уйымдастыруга мурындык болганы ушш, Жолан комсомоддан шыгарыдды. “ Мекгептен де шыгару ксрек!” деген даурыкпа соадср ecrinin еш, мекгеп директоры: “Биыл акь1ргы жылы, неде болса орта бшм алсын, комсомоддан шыгьш калганы да OMipme сабакбсшар\", —деп, даурыклаларды басып тастады. Буйтш “аман калганымыз” курысын, кулл1 мектеп аддында бейм1зге кара куйе жагыльш, кас маскарамыз шыкды. К^гздардын iuiiHfle “соккы” жетон —Лэтапа гана. Ол комсо­ мол уйымы бюросынын Mymeci еш, одан шыгарыдды да, орны- на Сэпен сайланды. Огырыска келмеген1кандай жаксы бсшган! 0 з басым Жоланга ризамын, барлык ганэны мойнына алып: “Бэрш уйывдастырган мен, баска балалар тек менщ сез1ме ерш”, — деп, каскайып турып алды. Нагыз жшт деп соны айт! Дегенмен, Жолан бурынгыдай емш-ерюн емсс, сидоммен сыр ашып сойлеспейд1. Кошеге шыгьш доп та ойнамайды, кебшесе болмедс жатып ютап окиды. Оюпъщдары ьшги гылыми фантастика, нсмесе шым-шьггырык окигалы гатаптар. Менщ окитыным, кеб1несе, корксм эдебиет. Бурьш сксумЬ окытан ютаптарымыз жайывда жи1 пиарлесш, Timi таласып та калушы 36

сд!К, енд! 6ip Typni томага-туйык куйде\\ш. 0зара энпмелесс j калсак сезимзш 6ipey ecrin крятындай ж ан-жагымызга жал- j тактап караймыз. Баданын жалтак болуы, туйыктануы, коршген нэрседен кущк алуы ауыз куйгеннен шыга ма деймш. Бутан дешнгшщ 6opi ешейш ауыз-eid егес, алыпкашпа зш св ойын екен. Tiirri 6ipeyre кол жумсасак та, шэлкем-шалыс сезге келеек те артынша умытып кететшб1з. Э лп окитадан сон катыгез, опасыз адамдарга деген ашу-ыза панда бола бастады. Bi3 успне карамай жатылтан сумырай сеюлдешп, кыздар 6iani корсе анадайдан айналып кететш бодцы. Turri мшез1 жаркын, ожет кыз Лэтипанын 03i де б ел кайтып кдлса керек, : кошегс коп шыклайды, узш е кезшде де манайына кыздарды жинап opiypni ойын уйымдастыруын б1ржола койган тэрдзщ. Тогызыншынын кыздары скщен-уштен белшш , озара кунюдцесш, акырын тана сойлеп жур. Не айтатындарын, 6iaai осектей ме, юм бшеш. Бурын улкен “перемен” кез1нде 6opiMi3 косылып “мысык-тышкэн\" ойнаушы едис, 6ip-6ipiMi3ai кар лакгырып куалаушы едцк, 6opi жайына кадды. Бэршиз б1рден ересек адамдар болып шыга келдж. Мектеп ауласын шуга толтырып ойнайтындар —тек тогызыншыдан томенп манда балалар. Олардын басына oai “ic тусксн” жок, уайым-кайгы дегенш 03ipme бшмейш. Ойнасын! Ойыннан кы зы к не бар. Ал бддшн ойынымыздын аяты ортке айнала жаздады... Арада 6ipep ай отп. Жана жыл кепи жакындап келедг Уакыт откен сайын кеудем1здсп кудщкомеш жаранын орны да жазыла бастагандай. Ешкайда шыгып ойнамайтын, кыдырмайтын болгандыкган сабак улгер>тм1з де жаксы. Enairi максат —тез1рек мектеп табалдырытын аттау. Ертерек ез бепм!зше журе алатын, ерюн кимылдаугл болатын азамат кдтарына шшеек дейм1з. Жолан бурын тау инженер! болсам дейтш. Сонты кездер1 бул ойынан езгерл, педагог-биолог болуды армандап жур. Соз арасында укканым: — BisaiH мектептс ж аксы педагогтар аз. Bcipece, алые аудандарда бепмд! устаз, тэл1м д1 тэрбиешшер жеттепейдк Кдсымовгай мугал!мдердщ тайрандап жур>л содан. Касымов - педагог емес, койма кузстуге жарамайгын сумырай! Таты 6ip арманы: “Кешн 6ip орта мектепке директор болсам: 031MMCH ойы да, ici де уйлсс келетш муг.шмдердд тендрепме топтастырып, Макаренко улпамен жумыс icreceM; мумкш, бала тэрбиелеуддн жанд OMiprc сай тын тэсшдерш табармын! Сойпп, озге мекгептергс улп болгандай жумыстар журпзеем!\". 37

Мен Жоланньщ арманыньщ орындалатынына сенемш. Ce6e6i, алган бетшен кайтпайтын ожет, отюр жнтг. Кодденен 6ip нэрсеге урынып калып журмссе институгга да озат, улгш студент болуы с е з аз . Ал, мен Жоланнын карауында эдебиет пэншен сабак беретш жай 6ip мугал!м болсам да жарайды. Тусщщре бшсен жас урпакты тэрбиелеуде коркем эдебиет куигп роль аткармай ма? Ол угшн осы бастан дуние жуз1 эдебиетш жаксы бшуш керек. Бшш кдна крймай, тсрен талдауым кажет. Сонда гана окушыньщ санасын оятып, ойын байьггасьщ. Жас жстюншек- терге коркем шыгармалардьщ сикырлы сырьш, сэулел1 нурьщ куя алсам, гшрюн! Бул - 03ipme ку рга к киял. Жогаргы оку орнына тусе аламыз ба, ж ок па ол жагы ani беймэлЫ... Уакьгг откен сайын табигат оз ыркьша багындырмай коя ма, б1здщ де ксудем1зде 6ip сэт комшш калган ссз1мдер кайта ояна бастады. Онаша отырганда Лэтипа мен Canenai ауызга алып коямыз. Катынасымызды кайта жалгаудын орайын табуды екеу\\йз де ойластыратын тэр1зд!м1з. Енш жарты жылда м ектепт! тэм эм дап , эр кай сы м ы з эр ж акка кетем1з. Б(з астанага окуга атганамыз деп журм13. Сэпен мен Лэтипа окуларын одан ары жалгастыра ма, ж ок па, оган окс-шешелер! коне ме, ештенеш бшмсйм13. Сырласпай, сойлеспей осы б етй зш с томага-туйык кете бергенлиз бола ма? 0 з ce3iMiMi3fli 03iMi3 комш, богде 6ipeyaep кедерп жасады екен деп буга берген1м1з жон бе? Б1зде де ж1птпк намыс, ж1гер болуы керек кой! Олар енд1, эрине, 6iazu оз аягымен 1здемейш, шггершен: “ж 1пт болсандар оздерщ ретш табасындар” деп журген шыгар, и м б1лед1. Кдлай болганда да ун-тунс1з журе бермей сыр тартьш керу керек. BipaK калай? Тогызыншынын залым балалары кыздардын касынан 6ip eai узамайды. Tirrri хор ушрмесшсн кайтканда да уйлерше дей1н шыгарып салып жур. Б1здщ де журген-турганымыз, баскан i3iMi3 андулы. Жиналыста айтылган создер кыздардын да эке-шешелер1нщ кулагына шалынып, далага шыгаруларын койган. Кинога бара калса, кастарына iHi-ciHaiaepiH коса iaecripin ж1бсред1. Сабак арасында, не кошеде ушыраса калсак бас изесш кана отс шыгамыз. Баягы менщ олсщме де жауап жок. Элде Сэпен ш тей мен1 мазактап жур ме екен? Bi3fli тумшалаган туман тугелдей сейшмесе де, жана жыл Kerni ж акы ндаган сайын сонау ж иналыста сспген ауыр создердщ салмагы жещпдейш дед1. Б1збсн амандаспайтын Сэрсен болмаса, озге балалармен карым-катынасымыз калпына келе бастагандай...

Газет-журналдар карастыру уш ш мен Пионерлер ушне жш баратынмын. Тура жана ж ыл карсанында сол арадан маган Лэтипа ушыраса кетп. Ол узынша стол устшде ж аткан газетгерш караган болып api-6epi айналып журш де, алдыма 6ip жапырак кэгаз тастай салды. М ен оны алаканыммен баса к.ойып, к е з киыгым м сн ж ан -ж агы м а карады м . Абырой болганда, шагын залда отыргандар юл кш жене балалар едк ешкайсысы б1здщ кимылымызга м эн берген жок, М аган солай елсстед1 ме, элде ол да “андушы” ма - ютапханашы кыз гана басын котерш карагандай бодцы. BipaK бет-аузында взгерк жок, “корккзнга кос кершедшщ” Kepi болу керек. Сонда да “сактыкта корлык ж ок” дегендей, дем1мд1 шдме тартып отырдым да, элп кагазды алаканыммен келегейлеп, iuneft окып шыктым: “Ертен екеу1н бЬдщ уйге бара ж аткан жолдагы зират манайынан тосындар. Хор ушрмесшен кайткан сон”, —дегтп. Бар болтаны осы . KiMrc ар н ал ган ы , KiMHiH ж азган ы айтылмаган. Онысы дурыс та. Жазатайым б1реудщ колына тусе калса танып кетуге жаксы. Осы куш ойлап отырсам, сонау кездеп элп ерекетгер1М13ге кулюм келедь Bi3fli сонша ы ктырып, коркытып койган Кдсымовтарга каным кайнайтын да кездер бар. Жас ocnipiM бозбалалардын нэзис ссз1мш, достык катынастарьш жалгап, opicreTy орнына тура жаудан жаскангандай жагдайга жетюзу шьшында соракы емес пе? Айт-айтпадын не, откен юке еинии ж ок, тишей кагазды 6ipeyfliH колына туспес уш1н дсреу жойдым да, Жоланга бардым. Етбетшен тусш кл а л окып жатыр екен, элп хабарга I тан калганы да, куанганы да б ел п аз, кул1п ж1берд1. Bip [ жагынан уялатын да тэр1зд1. Т а г а да инициатива Лэтипа тарапынан шыкканы шынында да 6i3 ymiH ынгайсыз жагдай ед1. Не де болса ерлиасе бел бутан кыздан айналмайсын ба? “Bi3” деген1, эрине, касында Сэпен бар. Эйтпесе, кагазды маган усынбас ед1 гой. Дауысы жарамагандыктан Жолан хор ушрмесшде ж ок едк Ал мен ол уй!рмен1н белееHfli MymeciMiH, opi жеке дауыспен де айтатын \"мыктынын” 03iMiH. Жана жыл кепи жакьшдап калгандыкган кунде кешк!с1н мектепке жиналып репетиция жасаймыз. Откен жазда гана мектеп директоры болып тагайындалган Кулымбетов агай бул жолы репетицияга 03i катысты. Себебк Октябрь мейрамындагы концерпм1зге Kenini тешмапты. “Программада жаца эндер мен билер аз, эндер ьшги жеке дауыспен айтылады, хор нашар, дуэт, квартет дегендер атымен ж ок”, — деген niKipfli 6i3 сол кезде-ак

ccrireH6i3. Э тп зш е олкылыкты толыкгыруга тырысып бакгык, Ушрме жетегашс1 музыкалык бшш! жок, 6ipaK G3i эндд жаксы айтатын апай едй Ал Кулымбетов агай институтта хор ушрмесше катыскан, жана эндерш жаксы бшетш, нота танитын Kici бсшып шыкты. Эжсптэу1р дауысы да бар. Узын бойлы, ат жакты, козэйнепнщ аржагынан коз1кулщдеп туратьш осынау Kici балаларга д а суйюмд1 едй С аб ак устщ де ж эб1рлемей, корламай, бшмегенд( бивдруге, тусшбегещп тусщшруге тырысады. Айткан энпмелер1 дс тартымды, жуйель Ен тамашасы —талантгы балаларды жаксы кореда екен жэне соларды таба калса, колтыкгап, жебеп ж1беруге дайын. Менщ олсн жазатынымды б1пген сон онаша шакырып алып та сейлесп, сабак устщде балалардын козшше: “Енбектенсе, тырысса акын шыгуы мумюн”, —деп кецшкод котерт койды. Тунеу кунп жиналыстан кешн жабыркап жургенде бул 6ip канат бтргендей соз бодцы. Балалардын арасында бедел1м осin, Ko6i маган кызганышпен де, суйсшгеи раймен де карай бастады. Программанын сонында “Оган” дегсн энш хормен айта- тынбыз. Бастаушы — мен. Кулымбетов агай жалгыз езймнщ шырылдап турганымды жакгырмады бшем, “тэты 6ip кыз бала косылсын” дсген усыныс айтгы. “Ал, юм косылады?” - деп жалльна сурак койып еш, cunciM суырылып шыга крймаган сон: “Сэпен Ботабаева, сен косыл!” — деде Денем n ip етш, журепм алкьш ыма тыгылгандай бодцы. “ЭшеШнде карсы жолытып бетпс-бст сойлесуден жасканып журетш Сопен катарыма к е л т онге косылар ма екен, ж ок па?” —деген кущпм шезде сейищ. Директордын созш ею етс алмады ма, элде бурынгы буйыгылыгынан арылып батыл бола бастаганын Kopcencici кедщ ме, кара K03i модшреп топтан шыга келдь Дегенмен, кысылганы да сезшш тур, маган жакындамай, иыгым тшп кетер дегендей артаманырак турды. Кулымбетов агай 03i дирижерлык е т т : “Ал, бастаймыз! Bip! Ею!” — деп колын котерш. Мен Сэпен жакка коз киыгымды салмастан оз бсттмше бастай жонелшм: “Отаным — кен далам, орманды...” Сэпен капел1мде т е с е апмай, сюний жолына келгенде: “Болаттан согылган корганды”, —деп жалгады. Даусымыз 6ipfleH косыла KenceHiH ce3in, бойыма ы сты к кэн тарап, кеудемш ш атгык кернедь BipaK кайырмасына келгенде артга тургандар жамырай косылып, эннщ шыркын бузып-ак ж1бсргенП Bipeyi ерте, 6ipeyi кеш, 6ipeyi томен, 6ipeyi жогары а л ь т , эй, жынымды келорщ-ау! Кулымбетов агай хорды кор кылгандарды дереу токгатып, кдйта бастатты. Тагы да тэп-

rsyip келе жатыр едис, артгагылар т а г а бузды. Кулымбетов агай ещц тек кзйырмасын гана кайталатып, 6ip-eid сагат уакьпымыз сонымен етп. ...Мен репетиция аякталысымен алды-артыма карамай жупре басып сыртка шыктым. Интернат онша алые емес еш, вкпем ошпестен жетш келсем, Жолан да к ш н т дайын отыр екен. Балаларга бшшрмей сытылып сыртка шыктык, Репетициядан кайткандар мсктеп жактан кара-кура керше бастады. Bi3 олардын, алдын алу ушш жупре басьш кешенщ басына карай тартгык. Туган айдын сэул еа жердеп карга шагылысып жер-дуние жарык батып ксткен сон, 6i3 узыннан- узак уйлердш келецкелерш сагалап безш келемв. Осы кешенщ басыцда есю зиратгын орны бар еда. Согыстан кешн Баканас ocin, ipreciHжайып, опырылган молалардынорны ортапа калган. Осы туста узын коше узшед1 де, ар карай кш ж ене коше басталады. Летипалардын уш сол туста. Бул манайда электр жарыгы жок, ай тумаганда тастай карангы болатын cjxi. Дал 6i3 ксздесетш куш жср-дунисн1ц жап-жарык бслуын карашы! Узын кошемен топ-тобымен келе жаткан балалар жол- жонекей ipKec-TipKcc Ti3uircH уйлергс ciHin жатыр. Эне 6ip белшш шыккан топ Лэтипалар болу керек. Олар ай сэулесше малынып 6epi карай журе бергенде, 6i3 де тасадан шыга келмск болып турганда, арт жактан г а г а 6ip топ KopiHJii. Эне-мше дегенше дабырлай сойлеп кыздар тобымен араласып кетп. Эне 6ip орталарындагы бакене бойлысы жакындаган сайын юрергежер таппадык, Касымов б!зш интернатган кезиспрмеген сон сез ж ок осылай карай тарткан. Жок баланы кошеден iaaemiH онын эдетл. Кдсындагы - Сэрсен, т а га да тунеу кунп жандайшаптар... Emi кайгпк? Айнала такгайдай тепе, тыгылар буга жок, коян жуп pin отсе де коршеш. Bi3 калкасында турган ccici кррганнын жанында жауын- судан опырылып ксткен моланын орны жатыр. Амал жок, одан озге жасырынар жер калмады. Алдымен Жолан ceidpin тусп. Олген адамды ощм тупл туслшс корген ж океш м, денем ттркен ш нс icrepre бшмей турганда, Жолан етепмнен тартып калып шалкамнан Tycipai. Кордш irai кандай коркьшышты! BipaK, eftTeyip жалгыз eMecniH. Журспм таре-таре согып Жсшанга тыгыла тусемш. Онын да денесш урей билеген1 сезшш тур, оны маган 6Laaiprici келмейдь Карандаган топ анадай жердеп жол успмен жентек карды ш акур-ш укыр басып етш барады. Кыздарда ун ж ок, самбырлап сойлеп келе жаткдн - жалгыз Сэрсен. Окта-текте оган Кдсымовтын шщкшдек yHi косьшады. С о н га Keaaepi CKeyi TinTi жубын жазбауга айналган. Сэрсенн1н интернатга

жатуынан Кдсымовтын уйвзде *yp yi кеп. Сол уйдщ суьш тасып, отынын жарып 6epin жургснщ талай керщк. Эке- ineiueci ауылда “бай туратын\" Сэрсегап6ipre тумаса да, титл немере-шебере болып косылмаса да, afrreyip агайындыга ушш шисе тартып журущде оз ece6i бары айдан анык,.. Олар кыздарды “уйлерше шыгарып салып” Kepi кайлы. Biaain тусымызга келгснде Кдсымов темею тартып, эртурш — энпмелер айтып турып адды. Не айткандары бите естшмейш, карк-карк кулген Сэрсеннщ дауысы жстш тур. Мыналар Timi кетер емес, кер шшаде калш-калш етш 6i3 жатырмыз. Орнымыздан туруга ецщ кеш: 6ipiHiniaeH, мьша тур1м 1збен кулю -мазакка ушыраймыз, еюншщен, тагы да кыздарды андып жургенш1зд4 бшсс, Касымов бурынгыдан бетер шуйлйеда, онсыз да кыл устшде шшш журген Жолан мектептен шыгып калуы мумкш. Муньщ 6opi каз1р ойласан Ky/iKini де сешмс1з, ал ол кезде мектеп окушылары куйтгай “кы л м ы сы ” ymiH ауы р ж азалан аты н . Ж анадан келген Кулымбетов а гай бул “тэртйтп” ani озгерте алмай жур. Эдден уакьпта узады-ау алп топ. Bi3 6ip-6ipiMiaai корден зорга суйреп шыгардык- TiciMi3TiciMbreтимейш. Дрдек каккан калпымызбен баска кошеге туспкте интернатка карай жупрдк. Bi3келгепде Сэрсендер aai жете коймаган екен, т ук бшмегсндей тез-тез шешшддк те, салкын тосекке койьш кетпк. Сол туш -ак мен муртгай у ш ьт ауырдым. Денемш жайлаган ревматизм кайта козлы ма, кол-аягым сыркырап, ыстыгым кетершш кегп... Ауруханага кайта туспм. Дэр1гсрлер api-6epi караган сон, меш мунда емдеп жазу киын екешн, облысгык ауруханага Ж1беру кажетппн айтгы. Бутан телеграмма аркьшы шакьфылган апам да конш. Кенбсй кампеш, суыкбуьш-буынды гана альш коймай, журекке шаба бастаган. Облысгык ауруханада жатканыма жарты айдай бодцы. EMi жага бастагандай денемдеп iciK кайгып, кол-аягыма жан Kipai. Тек шдм пысып, жалгыздыкка шьщай алмай журмш. Мунда 03iMкатарлы огшайгьш бала жок, 6api ересек адамдар. Сабактан калганыма, оз катарымнан, ocipece, Жоланнан жыракта жургсп1ме к а л ы капаланамын. К,анатынан кайырылып, уша алмай кальш койган кустын балапаны секщщмш. Осындайда жанымда Жолан, Сэпсн, Латипалар болса гой! Иэ, Сэпен... Сол 6ip каракат кез кызды неге ойлай беремш? Тунде тусм е де Kipfli. Ексу\\йз езеннен кол устасып ©Tin барады екснб1з. Мен cypiHin кетш оппага тускенде ол колымнан тартып шыгарып адды. Шыгарды да суды ею ксшымен сабалап uirepi 42

карай ж уп р т кетп. Кумю куннщ сэул еа, шашыраган су денесш 6ip турл1 нурга болегендей. Таяз суды шалпылдатып мен де ж уп рем ш , 6ipaK ж ете алм ай м ы н . 0 кп ем еш ш , денемнен эл кеткендей... Ояна кетсем, терге шыланып, тынысым тарылып жатыр. Элп туей кайта жалгастырып корейш дсп коз1мш жумдым, 6ipaK уйкым келер емес. Коз аддымда кумю сэулеге малынган, эдем1муешше жука койлеп жабыскан Сэпен, жагага карай ж у п р т бара жаткандай елестейдь Сэпен! Сен менщ осындай куйде жатканымды еске аласын ба? Мендеп сез1м ryai ani шешек атласа да опте 6ip тылсым куй оянгандай. Элде махаббат деген осы ма? 0 згеш емес 6ip сеш неге ойлай беремш? Кондл жубату ушш ютаптарды коп окимын. Tirni махаббат жайында жазылмаган 6ipac 6ip коркем шыгарма ж ок па деп калдым. Бэршде де суйгсн адамдар 6ipiHe 6ipi крсыла алмай журеда, косылган куннщ оз1нде турл! кедерплерге, жайсыз жагдайларга душар болып, KacipeT шегед1. 0л1мге басын лгетшдер де бар... 0м !рде солай ма? Шын суйген адамдар 6ipiHe 6ipi неге косылмайды? Сойт1п неге бакы тгы OMip кешпейд1? Б1ракондайлар туралы коркем ш ыгарма жазылмас та ед1 гой. Тартыс, окига, тагдыр арпалысы болмаса роман, яки повесть кызыктырар ма efli? Осы жасыма дейш мен де 6ipa3 киынш ылык коршпш, тагдыр талкысына да тусксн сияктымын. Соларды неге жазбаска! Пушкиннщ жастай жазган олендер1 aftrini акындарды да тан калдыргап, Моцарт торт жасында музыка жазган, Гайдар менщ жасымда атгы эскер полкын баскарган... Мен неден кеммщ? Талантым ж ок па, сауатым аз ба? Тэуекел, не болса да 6ip улкен жумыс бастау керек. Поэзиндагы табысым шамалы. MyMKiH, менен у ж е н прозаик шыгар? Oycai балалардын OMipi жайында жазып кору керек. Гайдардын Kettimcepnepi осы 6i3 сиякты карапайым Марк Твсннщ Том CoHepi титл бузакы, бейбастак бала. Сонда да 6opiMi3 кызыгып окымаймыз ба? Ендеше, романнан бастауым керек. Энпме, повесть дегендер1ншеюнщ 6ipi жазып жатыр. 16 жасында роман жазган адам дуниежуз1 эдебиелндс ж о к Ондай рекордты omeyip 6ipey жасауы керек кой! Неге талпынып кормеске? Тэуекел, TeMip жолдас, тэуекел! Б1рнеше дэптер сатып алдым да, жазуга KipicriM. Олсндей емес, кара соз курастыру онай ма деп калдым. Уйкас iaaen бас катырьш отырмайсын, соз деген б1ржен сон 6ipi лзбектелш келш жатыр... Сонымсн, “Жслм бала” деген роман басталды да кетп. Ауруханада жаткан адам ушш бул 6ip таптырмайтын ермек екен. Басын ауырмайды, коз1н сау, колын б упн — денедеп суы к кайтканша баска не б тр ем ?!

Саган GTipiK, маган шын, ишпарма уш ай шлвде жазылып 6irri. Тор козд! 16дэптерд1Н парактары асты-успне тугел толды. Осы мезгшде менщ де емделу уакытым б т п , ауруханамен коштастым да, елге кайтгым. Ен улкен куанышым - кулан- таза жазылуым болса, одан 6ip де кем емес куанышым - колтыгымдагы роман. “ЕШрюн-ай, ж ас кыраннын ушндей даусым санкенп есплсе, одебиетпн зангар аспанындагы жарык жулдыздардын 6ipiHe айналсам!” — деймш. Сонда Жолан кандай макганыш етер ед! меш! Сэпеннщ келш суйсм демесше юм кепш? Кдсымов, Сэрсендер iurrepi куйш жолда калар еда. Енбепм TC3ipeK жарыкка шыкра екен! Мен келгенде балалар коктемп каникулдан жана кайткан екен. Крлжазбамды oycai Жоланга корсетам . Ол калын дэптерлерд1 opi-6epi араластырып отырды да: —М ен окыганмен 6api 6ip бага бере алмаймын, —д ед. — Сен муны Кулымбетов агайга корсет. Кулымбетов агайды ушне iaaen бардым. Каска мавдайы кунге шагылысып есйс алдында сексеуш жарып жатыр екен. — И э, TeMip жазылып шыкгьщ ба? — деп сурады бас- аягыма коз жупртш, —дегенмен, жудсп кальшсын. Интернат бастыгына айтып, саган косымша тамак. берпзу керек болар. — Ештсне кажет емес, агай, —дедам оз1мд1-езш ныкустауга тырысьш. — Ол ж агын оз1ме ж1бер... Коп сабактан калдын- Ещц ойынды догарып, 6opiH кайталауга тура келеда. — 0зЫ де сейтем... Агай! Мен роман жаздым! — дедш тотеннен. —Не? Не? —деп, Кулымбетов кайта сурады. —Не жаздым дейсщ? — Роман... Соны озйдзге KopcerciiiH деп. — Кулымбетов сенср-сенбесш бшмей сал дагдарьш турды да: —Кдне, кане, — деп колын созды. Белшен айкастырып торт бутан дэптерлер1мд1 колына устата бердам. —Е-е... Роман де... Талабын ж аксы екен. Сен муны маган калдырып кет... И э, мынауын тым комакты дуние коршеда, окуга да 6ipa3 уакьгг керек болар... Дегенмен, тездетермш. Баганадан 6cpi роман жазганымды макганыш тутып, екшенш тур едам, Кулымбетов агайдын кас-кабагына карал 6ip Typai крбалжи бастадым. Ол idci куану орнына ренждендей рай таньпты. “Сен де 6ip адамга жокган озге жумыс тауып береда екенещ” дей ме шггсй, юм бшеда. “Шьшында, бул Kicire не ушш экеддам? Акын емес, жазушы емес, сыншылыгьш да коргем жок, 03i титл эдебиепш де емес, мамандыгы - тарих...

Ертен унамай журсе - кулл1 мекгепке кулю болмаймьш ба?” — деген дудэмал ой басыма сан Kipin, сан шыкты. - Агай, уакытьщ ыз болмаса кайтып алайын, — дед1м саскднымнан. - Крй, ондай С03И1айтпа! Уакыттабылады. BiatUHмектсптсн де жазушы шыгуы керск кой! Бул маган канат бтр гсн дсй болды. Коп турудын ж еш жокгыгын сезш, repic айналып жупре жонслшм. ¥зай бсрс артыма бурылып карасам, Кулымбетов агай дэптерлерш бутан жйгп шсшш тур екен... Арада 6ipa3 уакьгг orin, Кдсымовтын сабагы журш жаткан. Жоланта кайта-кайта шушппп, такта агщында коп тургызды. Анау да бет бактырмай, барлык сурагына так-так жауап 6epin тур. Biaain класта алтын медальга одан озге лайыкгы бала жок-тугын. Сондыктан, oiiTcyip, 6ip cypiiw iprici келс ме, Касымов оган катты шуйлйедь Жолан соган орай ойын- сауыкты, коше кыдыруды койып, кунд1з-тун1 кгеаптан бас алмайды. Оган epin мен де тырысып журмш. BipaK эдебиет, тарих, география сабактары болмаса, математика, физика дегендерщ мен ym in алынбас камалдай. Касы мовтыц айтуынша, мен “есскмия жеген мигуламын”. Романым жарык керсс, к 1мн1н мигула ексн1н корер ешм! Кснст К^кымовтын сабагы успне Кулымбетов агай Kipin келдь BopiMi3 дурюрей орнымыздан турдык. Озге мугал1м болса орнымыздан шгерци-кешгш козгалар с/пк, бул жолы саптагы солдатша дурк котср1пд1к. - Отыра берщдер! — дсп колын Korcpai де, Кулымбетов агай колтыгындагы комакты дуниен1 ашып корсетп. Коз1м тас тобсмс шыкты: Meniii колжазбам! K#»3ip c aai жерден алып, жергс с;шатын шыгар, \"саб;1к оку орнына мынадай шимай- шатпаклен шугылданып жур\", —деп, кулгп баланьщ кезшшс кас маскарамды шыгаратын болды-ау” дсп жанымды шуберск- ке Tyiiin отырмьш. Эйтпссс, класка неге алып келещ? Жок, Кулымбетов агайдын жуз1 жылы, одетгепешше соз1н сэл KyaiMcipen турып бастады: - Мынаны Kopfliiucp мс, балалар? Бул ссндершн кластас жолдастарын - TeMip Конысбаевтын енбеп. Енбск болганда кандай! Роман! J Балалар тобеден жай тусксндей ж ым-жырт бола калды. ,Жолан гана жымындап козшш астымсн маган карап кояды. Мен уялганы мнан ж ергс Kipc ж аздап, казы ктай катып отырмын. - TeMip Конысбаев кыстай ауырып жаткагша уакытын боска отк1збспо. Енбск стксн! Кор/пндер мс, мынадай калын

ютапты жанадан жазбак, тупл Kouiipin шыгуга да ершеттндер бар. Сондыкган, мен eyeai арамыздан шыккан жас талант TeMip Коны сбаевты кл астас ж олдастарынын алдында куггыкгауды жон керд1м. Елден бурын Жолан кол сокты. 1ле-шала кулл1 класс жамырай кол шапалакгады. Мен жер бетшде емес, аспанда кзлыкгап жургендсй т э т а киял кушагына 6eplnin кстсем керек, бепмщ басып темен кзрап отырганда,касыма кслген Кулымбетов агайды байкамаппьш. — Крнысбаев! — деген дауыстан селк erin оянгандай, орнымнан ушып турдым. — Сен бул енбегщш Алматыга, Кдзакстан Жазушылар одагына x i6ep. Оплаты агаларын менен repi дурыс жауап бередг Жазган ецбепц жарияланар, жарияланбас - бершен бурьш талабынньщ e 3i нс турады! К лсык жауап алсанда реююме. Тауьщ шагылмасын. Еш нэрсе енбекоз колга туспейш! Осыны айтты да, ол колжазбамды кещ мп сынатын эйнектей жаймен кетерш аддыма койды, аркамнан кагып, шыгып кетп. Ол кеткен сон да класс iuii кулакка урган танадай тым-тырыс бола кадды. Сол кезае, абырой болганда, конырау согылып, балалар орындарьшан жапа-тармагай котерщщ. Bopi меш айнала коршап алган. Дэптерлер1мд1 жеке-жекс белш алып, колдан колга жупргп. Кейб1р жсрлерш дауыстап окл бастагавда кызганыштан кушп кеткешм сонша: “Тимендер! 0з1ме бершдер!\" дсп жылап ж1бертпш. Бул, балки, куаныштьщ да жасы болар. Ащы ш ыккан дауыстан класс imi тына кадды. Bapi менщ жылаганыма тан. “Мундайда кайта кулу керек емес пе?” — деп ойлайтын шыгар, ал мен кандай куйде екешвдц оз1м дс бшмеймш. Дэптсрлерлш дереу жинап алдым да, бауырыма кы скан куй! далага атылып шыктым. Интернатка жеткенше ж у п р т , тесепмс етбепмнен куладым... Осьщан кей1н маган мугал1мдердщ де кезкарасы озгере бастады. Ocipece, Кдсымов бурынгьшай шекесшен карап, сазбен корлаганын койды. Tim i, физикадан ез1м кол котсрме- сем сурамайды да. Сурай калса, баганы кетерш коятынын iiuiM сезеш... Крйшы, эйтеутр, ты рбаньт ж у р т оньшшыны да бтрлйм- ау. Аттестатымда физика мен химиядан “уш” те, 03reci “терт” пен “бес”. Меш койшы, Касымов дегенше ж е т т , Жоланга обал жасады . Алтын медалга iniH6ereHiHe Жолан enipen жылайтын шыгар десем, бетшен каны кашкан куш сазарып турьш адды. Ол ушш жылауга мен 93ip едам... Оньшшыны б т р ге н кун1 ауылдан арнайы келген апаммен акыддастым. 46

—Ana, мен консерваторияга тусемш. — Ол немене? —Эшш болгым келедь —Адам окып энип бола ма екен? — Бул заманда арнайы бш1М алмай энди болу кнын. —0 й, сенщ окон де, шсшен де окымай-ак эн айтып, топ жарган! Апама консерваториянын жайын айтып TyciHflipe алмай- аккойдым. Осынын алдында тана ол xici Кулымбстов агаймен сойлескен екен, “баланыз зейшд1, окуга ынтасы бар, кеп ауырганы богет жасамаганда, аттестатында “ушттк” багалар болмайтьш едг дегенмен, журналиепк окуга тусе алса б ага ашылады”, —деп ж1бер1пп. Апам егей директордын сол созше кулап отыр. — Дерекпрщ “жорнапис” деген жаксы мамандыкдеп отыр гой! — Журналистж мамандыкгы окым ай-ак игеруге болады. Кдламньщ жел! болса жетш жатыр, Апам бутан ойланып калды. Дегенмен, жасында “эн сальш, жиын-тойдын сэш болган” Kici енд1 баласынын онер жолын куганын жактырмай отыр. Ж астыктын ж е л т басылып, елуд1 алкымдап, егде тарткдн Kici эн-оленнен, ойьш-сауыктан бойын аулак сала ма деймш . Эйтпесе, онер KanipiH бшепн адам осы юсщей-ак болар. —Жарыгым, меш OHcminni керш асырамай-ак кой. “Кул- пэннщ жалгаз улы артист боламын деп, жын куып журген кершедГ деген созден аулак Апам 6ip кисайса мойнын бурмайтьш Kici. Бул калыппен мэмлеге келе алмасымды седщм де, “ойланайын\" дей салдым. О баста апамнын непзп арманы менщ “огамет болуым” ezU- Кандай оку окыса “оюмет” болатынын да бшмейш. Эйтеутр, жогары 6LniM алсам \"жерце калмайтынымды” сезетш болу керек. ©3i оки алмай калган сон, сол сауагсыздыганан OMipain талай TaKcipcriHтарткан Kici жапгыз улынын аркасында “жарык дуние корсем” дсйд1. McHin “о к1мет” болуга шамам ж стс мс, жетпей ме — шаруасы ж о к “Осы кунп оку заманына тура келмеш гой, эйтпесе сркскп1н дсп 6opiK KHin жургендерд1н талайын куйысканыма шмсс ед1м” дсп отырганын талай сспгенмш. Ал менщ журналист болудан кончим калган 6ip ce6e6i бар. Уш ай бойы сарылып жазган романыма жакг>1нда жауап алгам. Жазушылар одага “осы жоддастьщ niidpiHC косыламыз” деп, 6ip сыншьшьщ бес бет хатын коса жолдапты. Узын созшщ кыскасы: “Он алты жастага баланын роман жазуы мумюн емес, бул колжазбаны корксм шыгарма дсп атаудьщ 03i киын...

EipaK баладан болашакта жазушы шыгуы эбден мумюн, жазуга иксм! бары кершш тур. Эз1рше колемш шыгарма жазам дел эуреге туспей-ак, шагын жанрлардан бастаганы жон. Роман, повестсрд1 кешн OMipaiKттоюрибс жинактаган сон жазса куба- куп. Ол ушш коп оку керек, удшк шсбсрлерден улп алуы керек\". Сыншы осылай дел тукыртып тастады. Сонда ызамньщ кслгеш-ай! \"Жазушы шыгуы мумюн” дейдь Сонда “шыкпауы да мумюн” дсгеш гой! Ойтш булталакка салганша, “шырагым, шатпакты кой, баска косш isae” дел кесш айтпай ма? Кудайга шуюр, бас аман, кол-аягым сау, мын сан мамандыктын 6ipiH тандай аламын. О Heci-ей! Ойым осы болганмен, нитей erinin жыладым. М ен 6ip алемда тан калдырарлык енбек гстещм бс дссем, оншейш далбаса екен, К,улымбстов агай: “Тауын шагылмасын, жнсрщ мукдлмасын\" дсп бскер айтпаган сксн. Мумюн, ол жакта да inii тар, коре алмастар бар шыгар? \"Он алты жастагы бала калайша роман жазады” дсушс Караганда, ссш сыншынын кызганыштан 1ш1 жарыла жаздамаганына юм кепш?! Тубнще менен улкен жазушы шыкса алгшер не дер екен? Кдзактан шыккан тунгыш бала-романиспн талабьш кайтар- ганьша ксй1н оюнсс шс? Колжазбамды осы куйшде коюым керек. Ерег1скенде TinTi калай ж азуды уйретет1н окуды окымаймын. Чехов дэрйер болып жур1п тс улы жазушы атанган! М аксим Горький, Шолоховтар арнаулы диплом алмай-ак данышпан болган. Жалпы кл ал жазуды окып, уйрсну аркылы менгерем деу бекерлшпк: талантын жылт етпесе, ж уз жерден окысан да жазушы бола алмайсын. Апама 03ipnic кайда баратынымды ашып айтпауды жон корд1м. Ынгайына журмесен, аягын айкайга айналдырып ж!бсрсдз. Сондыктан “КдзГУ-ге тусем” дел атганьш, консерва- торшшан ш ыккан жон. Ал скш апам жайынан 6ipep соз. Жыл бойы ол Kici “Ерйс- тшеп” бастык кайнысынын кол астына жумыска барып, жазда кырман, кыста койма кузстзптз. EipaK 6epyai де, алуды да жек кормейтш апам кырманда ж аж ан астыкты \"кощлше ж аккан” адамдарына улест1ре берген. Содан сотгалып кете жаздап, “кокемнщ козш коргсндерд1н аркасында\" аман калыпты. Апам, орине, анау-мынау жумыска аяк баспайды. Жасынан малды ауылда оскен, малшылардын жай-кушн, кошу-конуын ж аксы бшет1н ол \"Заготскотгын” малый айдаушылардын басшысы, ягни гуртуправ болып тагайындалыпты. Бул созге -rmi келмейт1н кей казак оны \"кортопырак” деп те атайды. Нс лесе о десш , ол 6ip табысты жумыс KopiHefli... 48

“Бар табысым сенщ жольща садага! Кдйтссн де окуга туе. Бул мен ушш улкен намыс болып тур!” — деЩц апам. Булай деушде мэн бар скен. Бастык кзйнысы: “Жалгыз баланын сонында кдшангы кангалактап журесщ, жанын кысылганда, картайганда д 1зендд укалайтын 6ip шалга тшп ал. Бала оз жешмен кетеш, сен ж алгыз каласыд” деп кэщлш кобалжытыпты. Апам бутан epericin: “Осы 6ip баланы елдщ он ульшан артык, етш окытпасам атым ошеш!” — деггп. Сондаты сенген1 мен. Мсктепте хор бастатаныма мэз больш, энш ш к жолын кумакшымын... Meiiai, аддагы куши болжап бас катыру кажет тс емес тэрнзщ. Алда не бар — коре жатармыз. K,a3ipri менщ кенгшмд1 кобалжьпып журген жагдай - Сэпенмен арадагы катынасымыз. Бул не 03i? Сэпен MCHi, су»1генш былай койганда, жактыра ма, жактырмай ма? Жактырса неге хатыма жауап бермейш? “Суймегснге суйкенбс” дегендей, MeHi эшейш кур эурс eryi де мумюн-ау! Жоланмсн акылдасып сд1м, ол да ею ойлы скен. “Сэрсен- нщ уй imi Лэтипага куда туейгп, астыртын ;uibic-6epicTepi бар KepiHCfli” деген сыпсын соз кулагына шгшынса керек, калай да оз1мен жолыгып анык-каныгына коз1н жетк1збекке бел байлапты. — Енш аз уакытган кеСпн Алматыга журсм1з, не де болса таяу кундер1 бас косу керек, — дещ ол. Кешке кинога келетш жолын андьш турып Лэтипага карсы ушырастык Крсында cirviici жэнс Сэпен бар екен, бурынгьщай коркып-жасканбай, онашага алып ш ы кгы к Лэгипа да онша кь1сылып-ю>1мтырылган ж о к Айналадагы orin жаткан адам- дарга жалтактап 6ip карап алды да, жакын манда Сэрсен жогына K03i жеткен болу керек, “тез айтындар” деш. — Ертен куншзп сагат б1рде 1пенщ жогаргы жагындагы Шок жидеге Сэпен сксущ келйщер! — дед1 Жолан буйырып сейлегешн 03i де ангармай. —TcMip екеум13 жакьшда Алматыга журем1з, коштасып калайык, Лэтипа да баска созгс келмей: “Жарайды!” — дед! де ж уп р т Kerri. Bijfli койшы, мекгеп б т р ген epiicri адамдармыз, оныншыга жана еткен кыздардын кошеде ж ттгер м ен coitriccin турганын 6ipey-Mipey керсс, соз ж ок, уй -ш ш е жстюзед1, ал шалгай аудандагы тэртгп катал, “кызга кы р ы к уйдсн тыю” деген есю салт эл1 бузылган ж о к Сол себсптен де 6i3 Лэтипаньщ ерлйтне риза болып, ертенге даярлыкж асауга KipicriK. Жолан эпкесше ет, нан niciprin алды, мен апамнан акша алып, 6ip ботелке шарап сатып алдым. 4-S90 49