Ш. Мұртаза. Мыңбұлақ

iV Шерхан м i f МУРТАЗА М ЬЩ Б¥ААК, энПм елер мен хикаяттар Ш Алматы 2007Ж а з у ш ы \"

ББК 84 Каз 7-4 М 84 Казахстан Республикам* Модениет жэне аппарат министрлтнщ багдарламасы бойынша шыгарылды Муртаза Ш. М84 Мьщбулак. Эцпмелер мен хикаятгар. - Алматы: «Жазушы», 2007— 320 бет. ISBN 978-601-200-001-6 К,азак.станныц Халык жазушысы, кернекп котам кайраткер1 Шерхан Муртазанын бул жинагмпа ор жыл- дарты тацдаулы эщтмелер! мен хикаятгары енд1. Олар- да ел басына кун тугаи ауыр жылдардагы казак ауыддарыныц турмыс-куй1, адамдар мшез-кулкы ше- бер сурсггслген. Exinuii белщдеп осы такырыптармен езсктес уш хикаятгыц да кетерген элсумстпк ой жуп улкен. ББК 84 Каз 7-44 I f О б '6 ТАЛДЫКОРГАН ОРТАЛЫК --.'-нМРЫЛГАН ISBN 978-601- К1ТАЛХАКД ЖУЙЕС^1Муртаза Ш., 2007 ■-«Жазушы» баспасы, 2007

Энпп епер СОЛ Б1Р K Y3 ^^иж те-биж те шу-шу етш куркылтай ушып жур. Мьщ- булактьщ 6ip булагы — Шокыбас сайы. Жаркабагы шурк тесж: жыбырлаган куркылтайдьщ уясы. Кустар уяларын тастап кыс болмайтын жакка кетпекий. Соны керш, кыстын келе жатканы Ноянныц есше туей. Торы тайдьщ уетшде кун шуактап отырса да, аяз карып еткендей туда бойы туршж ть Былтыргыдан да ауыр кыс болатынын бала журега кун uirepi сезгендей. Цырык уппнпп жылгы кыс естен, cipe, шыга коймас. Ноян былтыр желтоксанда тобан аяк болып мектепке бара алмай калган. Tempi жарылкагыр, Тимофей шал кете- рем елген епздщ термпнен шига шокай Tirin 6epin ебушр болтан. Ш окай су тисе езинп ж уре беретш. BipaK шултау- ын кальщ орап, ьлекерлеп мектепке барып кайтута жарау- шы еда. «Биыл кыста опздщ Tepici табыла ма, табылса оны Ти­ мофей тагы Tirin беруге келюе коя ма?..» Ноян торы тайдьщ кузеген жалын сипап осыны ойла- ды. Тай б ул кунде жуасып калган. Оттамастан м улгш тур. Ол да 6ip ойдын шырмауында сиякты. Торы тайдьщ енесш былтыр ескерге алган. Эскерше кшнген ею адам колхоздьщ бастыгы ymeyi келш жылкы аралап, шпнен б1рнешеуон тан- даган. Bipeyi осы торы тайдьщ енеск ©те енсел1, тулгалы бие еда, жануар. 0скери адамдар онын TiciH ашып керщ. Кеудесш, туркын, йрсегш, TinTi куйрыгына дешн сантимет- рлеп елшеда... Торы тай ешц енесш сагынатын болу керек, анда-санда адамша курешещ. Kaeip жылкы сайдьщтабанында жайылып жатыр. Буры- нгыдай сусыма емес. К е л ж малы кеп ойкастауга жок. Камыттан мойны босаса болды, терттагандап, басьш оттан -С 3

алмайды. Ж ылкы жылжып етксн сазда пырдай боп жас тезек калады. Сайдьщ кабагынан Караганда, ойпанда кап- таган каскалдак конып отыргандай. Ш оп катайган, г у л семген. Кебелек калтандап кеп ушады. BipeH-саран калган тенге жапырактык кызгылтым гулше турактамайды, шырын шыкпаган сон, тез-тез ушып кетеда. Свмб1 талдын жапырагы ун-туноз узшш, бастауга кал- кып туседа. Енда 6ip сэт саргайган жапырактан кайнардын мелдареген кара суы кершбей калады. Ноян тау жакка карады. Тауга таяуда белуарына дейш кар тускен. Соны керш, езшщ жалан аяк екешн тагы да есше алды. Ноян эскердеи агасына хат жазып койган, 6ipaK калтасында журш тозды. Хаттын сонында агасынан 6ip бетенке ала келуш етшген. А л хатты кайда ж1берерш бшмейда. Агасы сонгы хабарында 93ip хат жазбай коя турындар, б елп езшнен болады, жана адресшда айтып жа- замын деп еда, жарты ж ыл етй, содан 6epi дерек жок. ...Кенет, керемет! Нояннын коктен 1здегет жерден та- была жаздады. Сай басындагы кара жолдан бозандаткан шан кершда. YcTi жабык уш арба каз-катар Ti3Lnin, адамдары азан-казан вндетш, кешпел1лер келш, сазга аттарын догарды. Алдыкгы арбадан кеспелтек келген дударбас Kici ceKipin ту ей де: — Oho, — деда. Кызыл етш й аягымен когалды жерда теуш-Teyin пнрене калды. Жылкынын пыскырыгынан ба­ ска дыбыс есилмеген сайдьщ inii лезде хан базардай гуледь Тек он уш-он терт жастагы бота кез кыз гана баскала- рга косылмай окшау турып, колындагы кобдишаны анггы. 1шшен калактай кобыз шыгарып алды. Ноян онын скрип­ ка екенш бшмеуни ед1. Баганадан 6epi кошпелшерден бой- ын аулак устап, шет турган. Шашы ершмей иыгына сусып тегьлген, алабажак кенетоз кейлек киген кшпсентай кыз скрипканы иыгына иег!мен кысып алып, незж саусактары майысканда, Нояннын ту ла бойынан ыссы 6ip тол- кын ж упрш ei-ri. Epbcci3 тебшш еда, торы тай 6ip-6ip басып таборга жакындай Tycri.

Баска куйбщ ку иршипкте кыздьщ ici болмады. Кен дуниеде eei жене скрипкасы рана тургандай, ез ойынына e3i е л т п , балу рана кезш жумды. Ноли мундай музыканы бурын ест1ген емес. Таудын ба- сындагы кум1с тежд1 алтын нурра малып кун шырып келе жатканда, сонын шапагынан оянган дуние-влемнщ ен сал- ганындай, айлы тыныш тунде жалгыз булбулды н тандай такылдатканындай. Бала б о р т умытты. вткен кысты да, келер кысты да, жалан алтын да, апасыныц нйр карангысында кызылша- дан титыктап эрен жетш, уш б т п , тандайы кеуш, 6ip жутым шалап сурайтынын да, бригадирдщ: «Айналайын Ноли, бугш мектебще бармай-ак, жылкы бак» деп жалынатыньш да — берш-берш умыткан. «Акырзаман осы шыгар, — дед16ip кез Ноли e3iHe-e3i. — Апам айтушы еда: акырзаман боларда жердан жузшен си- кырлы ен журш етеда. Оран шескендер кайтып жер бетше оралмак емес. О л сикырдан ешкш де аман калмайды екен деп. Сол осы болар». Bip мезгш бала осы кешпен uiecin, алыска KeTKici келдь Тек удайы мына музыка ойнап турса рана. BipaK кенпсе уйге кызылшадан ерш кезерш келетш апасын, оран шалаптык айран калдырмай iinin коятын шшерш ойлады. Кешке иксе алмайды. Мына музыка керген тустей. Тусте де осындай 6ip гажайып шактар болады. Оныц ойын дударбас Kici белш ж!бердк — Ие, ж1ггг, — деда судай казакша. — Кьмнщ баласысын? — Шахаманньщ. — вкен жок кой? — Жок. («Оны кайдан бзледа?») — Аран ескерде гой? — вскерде. («Оны кайдан бшеда?») — Мен биюмш сенщ аганды. Ол — нарыз батыр. Керсем сенен селем айтамын. Астындагы тайынды сатасын ба? — Сатпаймын: Б ул колхоздаш. — Ой, акымак-акымак. Мен б!лмейда дейсщ бе. Орине, сенщ екеннен калган тай емес. Мундай тайы бар адам жалан аяк журмещц гой. Ноли аягын коярга жер таппай, торы тайдын колтыры- на кыса туст1.

«Кыз естш койды ма?» — деп кысылды. Дударбас жабык арбанын пышен 6ip пар бетенке алып келш, тайдын шоктыгына ше салды. — Me. Бьлемш, киналып журсщ. Аган келеда согыстан. Будан да жаксы бетенке ала келеда. Мынау да жаман емес. «Рабочий». Талай кыста тепшлеп киш шыгасын. — Сенбей турсын, е? Тегшнен-тегш кайтш аламын деп турсын гой. Азаматсын. Сенде ондай кудж калмасын. Bip камыт екеп бере гой. Ие, кедами аттыц мойнына кипзетш камыт. Бшесщ гой кайда жатканын. Keeip арбакештер ат- тарын шыгарып, тустжке кета. Барып, аласын да кайта- сын. Жан баласы кермейда де, бшмейда де. Бар man! Сенбе- сен, бетенкет ала кет! Ноян кызылша жакка налай шокытып бара жатканын бЬшей де калды. Кызыл изен, тас миянын арасынан 6ip топ булдырык пыр-р етш уша женелда. Сары ала кузде кызыл­ ша даласы тым жасыл боп жайкалып жатыр. Аршылган тети тамырлар сем1з койдын куйрыгындай тенкиген. Ат- тары шыгарылган арбалар кантарулы. Жан баласы жок. Тек жапырактан курт терген зымыран шымшыктар гана шик-шик етш ушып жур. Арбакештер жапырак астына жасырып кеткен камыт- тардын 6ip шшгенш Ноян тай устшен кекпарша жулып алып, постромкесш саландаткан куш салпылдап Kepi шап- ты. Туяк астында кызылшанын жапырагы каршылдады. Сотые жылдарынын соры кальщ аттарынын Tepi сщш, колканы аткан камытты жылкышы бала дударбас KiciHiH алдына шиырып урды. — Кет, енд1 б ул жерден! — деда Дударбас. Мунысы киын болды. Баланын осында кала тургысы келш еда. Шашы еригмей иыгына теилген скршжашы кызга карай 6eprici келш едь BipaK Кызыл етжтк — Кет! — деда. Бурынгыдай емес, жауыга карайды. Колында бетенке келе жатканын Ноян былай шыккан- да андады. Ecici, ecid де болса кайысы кальщ «рабочий» бетен­ ке. Кыстын уайымынан кутылгандай eni, 6ipaK еш куаны- шы сезьлмеда. Bipeyzu елйрш , аягынан сыпырып алгандай суык кершда. Кешпельдер апыл-гупыл жинала бастады. Сайдын та- сынан калаган ошактын оты быксып, журты калды. Кара

жолдан боз ала шан шубатылып шагын табор батыска карай тартып отырды. «Кешке уйге келгенде, апам бул бетенкеш кайдан алдын десе, не демекпш?» «Камытты арбакештер каз1р-ак 1здеп жаткан шыгар?» Апасы айтушы еда «Б1реудщ сабакты инесш алушы бол- ма! Атак алыста от пен судьщ арасында жур. Б1реудщ 6ip нерсесше тип, аганньщ ак жолына жаман ырым жасама!» — деп. Соны калай умыткан! Мына сасык бетенкеге бола агасы- на мысык тшеу тшемек пе! Ноян тайдын басын бурып, кештщ сонынан шокырак- татты. Жырым балак, жалак аяк калпында кара жолдыд шанын аспанга бурк-бурк кетерш, кео лте шапты. Тайдын кулагынын туб1 жшсш, танауы делдшп, дем1 парылдап, кос аякты алтей салды. Ж о л жагалай шок-шок вскен ак ши Tepic аккан езендей сагымданып о л калды. Тау жакка K03i тусш кетш еда кадау-кадау музарт шокылар шокан-шокан erin езшен катарласа жарысып бара жаткандай екен. Дударбас отырган алдынгы арбага тенесе бере, ауылдагы кекпаршы шалдарша е л п бэтенкеш шатырдын ншне атып урды. Дударбастын KG3i багжан етт1. — Агатай, камытты кайтып бер, — дед1 оган Ноян арба- мен жагаласа шауып келе жатып. — К елж турып калатын болды, агатай. Кызылша тасылмай калатын болды, агатай. Камытты кайтып бер! — Акымак! — дед1 дударбас жарау аттардьщ божысын кагып-кагып калып. — Н еоне коркасын. коркак! — Арба токтап калады, агатай! —Акымак! Коркак! Ж абулы арбанын шннен скрипкашы кыздын ершмеген сусыма кара шашы квршда Кыз элс1з жщппке колдарымен арбадагы дэу камытты тырмыса тартып, лактырып ж1беруге ерекет кылды. Дударбас артына бурылып, божыны 6ip колына жиып алып, 6ip кольшен кшжентай кызды 6ypin устап, арбанын TyKnipiHe итерш кеп ж1берд1. Жанында жаткан узын камшыны ала салып, ympin-ympin, Ноянга карай сьлтеп кеп калганда, мылтык аткандай сарт ете туей. Торы тай окыстан оекырынып кап, жалт берда Ноян жалп ет1п кара жолдын калын топырагын кушактай кулады.

Аузы-басы топыракка толып, узынынан тускен куш аяк- колын жинай алмай узак жатты. Ызамен булыгып шык- кан жастан топырак шыланды. Тозан туткан KiprariHiH арасынан керуен керцйс -пзбек- избек втш барады. Ж алан аяк кар кешкеш... Апасынын шалап жокта есжтщ кезше отыра калып, кара суды тоста- ганды кызылшанын топырагы тоздырган кус-кус колымен безгек кыскан адамша устаганы... Кызылша арткан арба- лардьщ станцияга карай сыкыр-сыкыр жылжыганы... Ар- бакёш келшшектердщ уйкысыраган жуас кузш елдилеп, элдекандай сагынышты вы салганы... Ж алгы з арбанын ж асыл жапырактар арасында камытсыз, ж уре алмай жетамгареп калганы... Курдек-курдек Кызыл изен арасынан пыр-пырлап булдырьщтар ушканы... Согыска кеткен енесш есше алып, торы тайдын квз жумып турып imm тартаты- ны... Bepi-6epi кешпел1 керййс. Bip гана скрипка тарткан кыз иыгьша сумбш кара шашы Torinin, жанары жеушреп, Нояннын коз алдында турды да койды. ги г АЙЫ РБАС —xy j \\ j урттын сендей баласы эуедегйй арбап, жердегш1 жалмап жулынып турады. Мынанын жатысын кара, ей! Манаптын баласы ма едщ, ей, туске дейш уйкысын аша а л ­ май манаурайтын? Айша елгшде-ак, сиыр сауарга шыкканда-ак: — Тур, киш, базаршылар кетш калатын болды, — деп ескертш кеткен. Корадагы кызыл сиырдыц сутш кактап сауып кайтып мргенде, мен эл1 уйкымды аша алмай мен- зен болып отыр сдам, ешц шайдай ашылды. Айшанын ашуы 03i даладан 6ipre ала юрген аяз буынан да ызгарлы. Кун жексенб1 едД. Жексенб1 келсе Мынбулактын Tipi жаны Борандынын базарына карай агылады. Айша Meni сол базарга жумсайды гой. — Мше, мынау уш кадак май, — дед! ол дорбага салган кок кастролш колыма устатып. — Осы уйде тумай жатып вкесш жалмаган уш жалмауыз барсын. Ушеущнщ аузын- нан жырып алып жинаган уш кадак май. УстВбасымыз шрден mipin кетп. Уш кесек Kip сабынга айырбастайсын. Тусшдщ бе-ей, Барсхан?

Акшага сат демейда. Сабынга айырбаста дейда. Согыс- тын акшасынын куны жок- Акш ага сабын турмак, сабак- ты ине сатып ал у да киын. Мен шыксам да, кун ел1 шыга коймапты. BipaK, баска базаршылар алдекашан кетш калса керек, тунде жауган кыламык кардын б ей кзден шубарланып, Борандыга карай ж ол сайрап жатыр. Кар бетшдеп 1здерге Караганда, жола- ушылардын ат мшгеш аз, есек мшгеш кап, жаяулары одан да кап. Bip сиыр i3i, он шакты кой-ешга i3flepi байкалады. Ж олдын шетш ала 6ip иттщ i3i де жосылып жатыр. Cipa, Хадиша женешемнщ Майлыаягы болар. Майлыаяк Хади- ша кайда бармасын, сонынан калмайды гой. Максуттын кез1 гой, журсе — ж уре берсшип деп, Хадиша да оны еркше ж1берген. Баскалар сиякты шынжырлап байлап тастамай- ды. Хадиша 6ip ж олы жегжаттарына бармак болып, Бо- рандыдан пойызга отырады гой. Майлыаякты eciriHiH ал- дына байлап, Айша га аманаттап: — Айша-ау, мен келгенше Майлыаякка жуынды 6epin тур. Ит те болса, обал гой. Козш eni ашпаган купли куншде муны уйге Максут екелш еда. Содан ба бшмеймш, осы байгус маган тиназ адам сиякты квршеда, — деда. Майлыаякка Айша ие бола алмады. Хадиша кеткен сон, кынсылап-кынсылап, акыр аягы улып беле болды. Heci3 уйде ит улыган кандай жаман. Акы ры каргы бауын узш, кашып кетшта. Бет алды кепс емес, Хадишаньщ 1зшен жортып оты- рып, вокзал басына барган да, анырып турган да калган. Хадиша Тулюбастан кайтканша уш кун бойы сол вокзал басынан шыкпай койган гой. Хадиша пойыздан тусш келе жатса, мойнына 6ipey асыла кетеда. Караса — Майлыаяк! Содан 6epi Хадиша Майлыаякка бола алыска узап шык- пайды. — Ит те болса, кейб1р адамнан артык. М енйз кун! жок. Ж алгы з жар деген Максуттын ©3i согыста хабар-ошарсыз кеттк Мына байгустын менен шыгарда жаны баска. Кейде маган мунайып караганы сонша, осы eei Максуттын аруагы емес пе деп каламын, — дейда Хадиша. Соны айтканда кедамггдей коркамыз. Bip уйде жападан- жалгыз адамныц ойына не Kipin-шьщпайды.

Борандынын базары ыгы-жыгы. Бшк дуалмен коршал- ган базарга Kipep eciK 6ipey-aK. Онда женше кызыл мата байлаган жуан вйел турады. Сатуга зат алып келгендерден 6ip сомнан акы алып, кагаз жыртып береда. Мен езшше кулык жасап, бишрмей етш кетейш деп ед1м: — Постой! Постой, киргизенок! Ишь ты! — деп колым- дагы кастрелд1 ашып керш, маскарамды шыгарды. Амал жок, 6ip сом телед1м. Енда кастрелдщ какпагын ашып койып: — Масле, масле! Надо миле, миле! — деймш. Оным: май- ды сабынга айырбастаймын деген1м гой. 0уел1 «милей» барадам кездесе коймады. А л будак-будак акша усынгандар кеп-ак. Оларга кенбей койдым. YcTi-басы шырыштай болып, кек т у л й жагалы, кара пальто кшп, мойнына ак Ж1бек орамал салган ейел касымнан epi-6epi айналшыктап шыкпай койды. Кишшен 6ip турл1 бейтаныс шс мункидь Сейтсем, нафталин екен гой. Э л п шырыштай вйел 6ip кезде таяп келш: — Бала, штапка айырбастайсьщ ба? — дед1 сыбырлап. KiTan дегенше елен ете калдым. Оны ейел де сезш. — Кандай к1тап? — Me, кер, — деп койнынан ж укалыгы дептердей гатапша шыгарды. Окып карасам: «К1таптан сон гатап. И. С. Тургенев. «М уму» деп жазы- лыпты. Казакша. 0 л г 1 жазулардын астында енгезердей 6ip адам куппктщ желкесшен устап кетерш турган cypeTi бар. А лгы м келеда, 6ipaK Айшанын ашуы eciMe тусш, лезде бас шайкаймын. — Надо миле, миле, — деймш. — Сабын 6ip кундж, мынау саган eMip баки азык, — дейщ шырыштай ейел, орысшасын шала-пула угыныкты етш сейлеуге тырысып. — Мама маклаш даст, — деймш. Оным Айша урады дегешм. Сейтш турганда бет-аузы кулдаренюреген, сакал-мурты кырылмаган, куйелештеу 6ip дву Kici гур-гур етш: — Балакай! Е й кадак май — е й сабын! — деп кагазга ораулы е й кесек б1рденен1 сырма фуфайканын койнына —С ю

тыгып-тыгып ж1берд1 де, кастрвдден eKi белек тоназыган сап-сары майды куйелештеу колымен uiin-Lnin алып, газет­ ке орал, басымды умаждап-умаждап, ак козыньщ елтарканен Айша Tirin берген малакайымды к е з т е сыргыта Tycipai де, кете барды. — А у, тагы 6ipeyi калды гой, — дегешмше болмай, кезден тасаланды. Койнымдагы кесектерд1 алып, кагазын ашып карасам, кедами Kip сабьш. Tirrri мерлеп тастаган ж азуы да бар. Жап-жана. «Е, осы eKeyi де жетер, кур к ол кайтканнан repi бу да дурыс» дедам. Енда 6ip кадак май калды. «Кадак» легенда 6ipey тусшш, 6ipey тусшбес. Менщ тусш1г1мде: «фунт» дегенге келеда, ягни терт ж уз грамдай болар. Оны таразыга тартып жаткан Айша жок, 6ip пиала майды — 6ip кадак деп G3i елшем койып ал- ган. Буш л ауылда жалгыз сеператор бар. Омар бастыктьщ уйшде. Танертен Айш а кызыл сиырды сауып бола салысы- мен, мектепке барардын алдында мен бетш улдарекпен бай- лаган т е л е к и алып Омардьщ уйше ж упремш. Омар бас- тьщтыц етженд1 сэры карын катыны сеператордын акысы деп аптасына 6ip рет каймакты 03i алып калады. Калган алты куннщ каймагынан Айш а май Tycipin, тускен майды пиалага сылама етш салып, одан сон алаканымен шапат- тап-шапаттап, сэры шелек сияктандырады да, суыкка то- цазытып кояды. «Тумай жатып вкесш жалмаган уш жал- мауыздын» алакандарына анда-санда карганын сангыры- гындай 6ip-6ip тушр май салады. Ол кез 6i3 уш ш мереке. Алакандагы сэры май емес, сары алтын сиякты болып кершеда. Саусакпен болар-болмас жалап, осы 6ip леззат сетш соза TycKiMi3 келедь Сейт1п Айш а аптасына уш кадак май жинайды. Борандынын базары уш кадак майга кейде сабын, кейде без кейлек, кейде туз, ши шакпак, кейде жер- май (керосин) айырбастап турады. Кебшесе бул байлык бол­ май да калады. Шакалак Кызыл сары финагент келш, май салык кагазын тапсырып кеткен сон — 6epi 6iTTi. Базарга апаратын май да болмайды; алаканга салатын тобыктай «сары алтын» да жок. Ондайда Айша отыра калып, бетш басып солкылдап жылайды. «Тумай жатып екесш жалма­ ган уш жалмауыз» состиып, ун-тунс1з каламыз... Сонымен кек кастрелде 6ip кадак май калды. Ары-берк — Миле, миле, — деп керш едам, сабын табылмады. и

Bip кезде мойнына кек туша салган шырыштай вйел bi6in тары келдь ©Hi бит соргандай боп-боз. Бурын Боран- ды базардан булай кишген эйел кездесе бермейтш. Cipe, со­ тые болып жаткан аудандардан болар. — Балакай, берсещш майынды. Me, киап, менщ тура сендей кызым ауырып жатыр. Соган бола. Вере рой. Бул жаксы киап. ©кшбейсщ. Кешн тусшесщ. — Айша урсады. — Акылы болса, урыспайды. Бул оте жаксы ютап. Окып болтан сон, риза болып эл1 м е т еске аласын. Базар таркап барады. Борандыдан ауылра жаяу жет- кенше талай жер. Карным да ашты. «Е, мейлк не де болса — керешн» деп итапты ала салып, ауылга кайттым. Жолда Евгеньевканын бузык балалары устап алып урар деп, eHTire жуг1рш келемш. Жанында cepiK болмаганы жа- ман-ак. Кудай ондап, Евгеньевкага Kipe беркуте Хадиша женешемд! куып жегпм. Жанындагы Майлыаяк MeHi та- нып, куйрырын булгандатып, сырмак сэры фуфайкамнын етегш шскеп-гаскеп койды. — Е, шырак, Боранды базарды Komipin келе жаткандай енттгесщ рой, Teri, — деп кулд1 Хадиша женешем калжьщ- дап. Ауылдьщ салты бойынша, о л менщ атымды атамайды. Кйыкентай да болсам, кайнысымын. Шырак дейд1. Кандай жаксы. Шырак дегеш шырагдан деп есилгендей болады. Шыратдан — не ж ейлш , не ондык шишасы бар шам гой. Меш жарык сеулеге тенегенше шл-бауырым елж1реп-ак турады. — Не алдын? — Е, сабын рой... — Канша сабын алдын? — Екеу. — Шешен уш кадак май деп едд рой. Алданып калган жоксьщ ба? — Сол екеуЬак табылды. — Екеуше е й кадак бердщ бе? BipeyiH не кылдын? — KiTan... — деп кумшжццм. — Кандай к1тап? — Мше, — деп койнымнан суырып алып, колына берд1м. Хадиша келемш корит тыржиьщкырап калды.

— Мына 6ipey куш ж пе? — Куш ж кой. — О, не кылган кушж? — Бшмеймш, am окыган жокпын рой. — 03i пышактын кырьшдай жшдшке рой. Йемене, сез1 жетпей калган ба? Окышы езш. Шаршап та кеттш, каран калгыр-ай? Отыр-ей, шырак. Кшжене жан шакырайык! Евгеньевканын аргы шетше шыккан сон, алыстан, тау бектершен булдырап б1здщ М ынбулактын тал-дарагы карайып к ар тель Сайдын кабагындагы таска Хадиша бос капшьжты тесеп, соган екеум1з катар отырдык. Кабактагы касат кар свл-пел жшсш, epin жатыр. Кун жылы. — Окы, — деда Хадиша. Мен оки бастадым. Б ул e3i Герасим дейтш тш-аузы жок, кулагы керен дву Kici мен онын титтей Kymiri М ум у тура- лы екен. Bip-eici бет окыган сон, Хадишара карап едш: — Окы!— деда. Карсы алдымызга етпеттеп Майлыаяк жатыр. О да уйып тындайтын сиякты. Кезш ашып-жумып, ашып-жумып кояды. Жшдшке штапшанын сонры бетш жауып болып, Хади­ ша неге ундемей калды деп, бетше карасам: бетшен тарам- тарам болып жас агып, жыла-а-ап отыр. — Bip кадак майга 6ip кадак алтын айырбастап алга- нынды бьлдщ бе, шырак? — д е т Хадиша ак жаулыктын ушымен бетш суртш. Сейтш ак козыньщ тершшен Айша Tirin берген малакайымды альш, басымнан сипап кепке дешн ундемедй тек окта-текте eKciriH баса, едем1 мурнын тартып- тартып кояды. Майлыаяк кез1 мелиш, куйрыгын булган- датады. Муму туысканыньщ кайгылы тагдырын о да тусйиц ме — бишеймш. Ешй ойлаймын рой: ш1рк!н «Мумуды» дуние ж узш щ барлык тьлдерше аударып, жер бетшде канша бала бар, т й т ересегше де, бврше-бэрше окытса... Сонда жер устшде оз- бырлык, оспадар кодарльж, катыгез каражуректийк, жау- ыздык атаулы жойылып, адамдар акылдырак, мешр1мдарек, кайырымдырак болар ма едь.. А л сонау мын да тогыз ж уз кырык ушшш1 жылдын кысында «Мумуды» окып болран сон, Хадиша женешем, Майлыаяк ушеум1з кеш бата ауылга жеттж. - 4 L 13

Б1здщ уйдщ алдында Айша, онын жанында кннкентай карындасым мен пим yuieyi ербшп ж ол жакка карап тур — Йемене, Teri, Коканнын базарына баргандай журш алдындар. Баскалар баягыда кайтты. 0бден зерем1з Kerri, — дед1 Айша айкайлап сейлейтш едетше басып. — Айкайлама, ей, Айша! Балан олжалы, — деп Хадиша жайбаракат жауап катып. Бэрш1з топырлап уйге юрдж. Хадиша б1збен корпи гой. Ушне асыккан жок. Неменесше асыгады. Айша айткандай, «шымылдыгы желб1реп турган жок», бала жылап жаткан жок, 6ipep туяк малый Хадиша жолаушы кеткенде Айша-ак жайгастыра салады. Енда Х а­ диша жалгыз уйге барып, жападан-жалгыз отырганынан кашып, б1здщ уйге бурылды гой. Онысы кандай онды болт­ ан десенин. Б1здщ уйдщ im i ж ып-ж ы лы. Пеш кызып, пештщ устщдеп плитада шайнек сакыр-сукыр кайнап тур екен. Айша дереу дастаркан жайып ж1бердк — Сендер каталап жолдан келдщдер гой, шай iuie берщдер. Мен Барсханнын кейлегш шайып тастайын. Та- нертен мектепке барады гой. К ей легй ш шеш, ей, Барсхан. У сймдеи жалгыз жейден1 шешш берйт, жаланаш ет1ме фуфайка жамылып отырдым. — Сабыньщ екеу-ак кой-ей, Барсхан? Осы суракты кептен кутш, коркып отыртанмын. Корык- каннан ундей алмай калдым, терши бастадым. Менщ орныма Хадиша саспастан, шайын сораптай оты- рып жауап берд1. — BipeyiH мтапка айырбастадык, — дедк — О, итапта басын калгыр! — деп Айша маган кезш октай кадады. — Же, же! Окышы, о л штапка 6ip кадак май емес, 6ip сиыр берсе де татиды. Жайына отыр, жумысынды ierefl бер, — деп Хадиша женешем Айшанын бетш тойтарып тастады. Хадиша болмаганда менщ кунш не боларын 6ip кудай- дын e3i бшедк Айша босага жакта ыстык суга суык су араластырып, том ы р тк ы лап ж ы лы ты п , к аны лты р к1рленге мен1н кейлепмда атып урып, устше томырткылаган суды куйып, мен базардан екелген сабыннын 6ipeyiH «бкм 1лле» деп ж1б1ген кейлекке суйкеп кеп калды. Б1зге аркасын 6epin ары карап отыр efli, адырайып 6epi карады. Дорбадагы сабын-

нын калган 6ipeyiH алып, тагы суйкеп калды. Сей ти де бшектершен су тамшылап, е й колына сабынды алып, ор- нынан зшдене турегелдн — Мынау не?! — деда е л и екеуш менщ мурныма такап. — Не бодцы, байгус-ау? — деп терлеп отырган Хадиша да ундлда. Хадиша шайын коя салып орнынан турды . Мен де турегелдам, Хадишаньщ аркасына тыгыла бердам. Айш анын е й колында жуан-жуан шегелер кагылган кодами е й кес- пек агаш. Салмактырак болсын деп шеге кагып, сыртына болар-болмас сабын жагып, лекерлеп, мерлеп койган екен. Хадишаньщ аркасына тыгыла туспм... (ЧИП Ы н э с ш ty\\evm e ypeiuii, кейде аяныпггы сол 6ip ызьщ. T yci ме, е й ме? вйтеуЧр, е л и ызьщ шаршаган миын шакканы рас. Уйкы- лы-ояу, яки, ел! мен йр ш щ арасында жатып о л 83ipeituiiHiH вншдей ызынньга ией кедами Жабайы ара екенш сезда. Сыр- тта, терезенщ усй н д ей бугат агаштын жапсарында кулдареген куйжтей боп-боз ара уясы турар едь Сапагерей сол уяга йрш-шыгып, влдекалай карбалас, кыбыр-жыбыр нршипктщ камында сапырылысып жататын алтын бауыр араларга аса зер сала коймайтын. Адамнын мекенше жа- кын ж ургга келетш жвндактер бар. А р а уясын уйдщ сыр­ тына салса, карлыгаш TinTi уйдщ йпше салып алады. Кар- лыгаш т и п сол уйдщ жиен баласындай еркелеп журеда. А л , Жабайы ара... KiM 6inim i. Коркыныштылау ма, калай. Мына сарнап калган сары бауыр сол сырттагы уядан влдекалай уйге й р ш кеткен саягы болды. Сапагерей орнынан туры п барып, терезен1 ашып, кангыбас заржак Ж абайы араны сыртка шыгарып ж1бермекке 6ip талпынды. Ояуында окып жатып колынан тусш кеткен газетй шиыршыктап, сонымен урып алмак та болды. Васын кетере берейш деп ед1, басы бас емес, шойын екен. Сылк етш жастыкка кайта кулады. Кезш жумып жатып, жымиып койды. Сеске тусте Мыр- загерей eKeyi токсандагы Досан карттьщ кещлш сурай бар- ганы есше туст!. Агаш тесегшде аппак кудай едем! жаткан Досекен Canarepenai керш, оньщ кызулау екенш байкаса

да, ешренш, 6ip кездеп жулындай жугермектщ сокгы кезде ecipin жургенш унатпаса да, бул жолы кед1мгщей кенип босады. Сапагерей оган ел1 бала сиякты гой, колынан устап, сипалап, кепке дейш босатпады. — Жасын узак болсын, м е т умытпасан,— деп сыбырла- ды. — Атаннын аты ерттеул1 тур. Тагдыр тартылып, талк- ан таусылган шыгар. Мен с е т и маркум экенмен туйдей жастымын гой. «Ж орга мшген досынан айырылады, кеп жасаган курдасынан айырылады» деген. Рас екен: кеп ар- панын шднде жалгыз бидай мен калдым. Енда етек-жещи жинап жатырмын. Мен олай-булай болып кетсем, абиыр- мен аттандыруга кемектес, сонгы плепм... Досекен одан epi сейлей алмай eHTirin, ym 6iTin калган- дай еда. — О, оны уайымдама! — деп Сапагерей курдасынша койып калды. — Олсен — терен казып, тепюлеп комем1з. Балаларын саран болмай, жыртысты дурыстап берсе, езще арнап турып арак пнем... Досан карт кенет кайратына мшгендей даусы каткыл шыгып: — Атауынды нп, дуайпат! Кет! — деда. «Барып KeuiipiM сурасам ба? — дехи езше-ез1 каз!р Сапа­ герей. — Ш ал кедшгшей кенипне алып калды, е». Ол ойы лып еи п сене салды. Tuii аузына сыймай тан- дайына жабысып жатыр екен. «Осы мен бармын ба eei* де- гендей бет-аузын сипалап керда. Bip кездеп нарттай дидар- лы вида долы ургандай, кулгш тартыпты. 9з колы ез денесш сезщтремей, саусагы усгген картопка тигендей есер етть Ж у р е п сел уржкендей болды. BipaK коркыныш одан арыга узаган жок. Тек 6ip ансар барын бшедк 6ip саптыаяк сыра. Яки 6ip жутым кызыл шарап болса, ппркш... Баягыда ез! сиякты 6ip бейбактын осылай 6ip киналып жатканда айтк- аны есше т у с т , мырс еткен болды: — Ел кайда, Есш кайда, Нура кайда? А к кайда, кызыл кайда, сыра кайда? Танертен бас ауырып жатканында, Катынын хал калай деп сурамайды, е! — деп м щ прледь Жанылмай айтканына езше-ез1 cyftciHin, езше-ез1 суктанып жатты. «Тура б1здщ катын!» — Жана-

лык ашкандаи танданып, тандаи кагаиын деп ед1, Т1Л1 жел1мденш калган екен. Тундеп жанжал eMic-eMic елее берда. Жанылдьщ тунде айтканынын 6epi ту гел есшде жок. Тек: «Атауынды iiu!» — дегеш мына жабайы араньщ ызьщымен аралас еетшш турган сиякты. Оньщ уетше бугш сескеде е л уетшде жаткан Досан карт та: «Атауынды ни», — дедь Сапагерей терезеш сабалап, ызалана ызындап журген алтын сары жабайы араны жастыкпен урып елйрмекпп болып умтылып ед1, жастык алыска ушпай, кереуеттщ жа- нына кулады. «Атауынды iui!» — дегеш, emeyip, «айналайын» дегеш емес. Оны Сапагерей туспалдайды. BipaK «А т а у » д ел не екенш Сапагерей гана емес, Сапагерей тустастардын Ke6i пайымдай бермейдь «0й, кек соккыр!» — деген б1рдене си­ якты. Кектщ не екенш де олар багамдай алмас. К ектщ — аспан екенш, аспанньщ— космос екенш, космостын— кударет екенш, кек TOHipi содан барып ербитшш олар кайдан бшеш. Оньщ 6epiесш наным гой. Исламнан да есш. Ол Сапагерейдщ езшен санаганда жузшхш атасынын тусында туган наным. Жузшнп атасы закгар аспанга кезш кеп тагер ед1. Кунщз кекпецбек сол зангар кумбез тунде макпал кара тартып, жулдыздардан сансыз алк а тагынар едь Сапагерейд1н жузшш1атасы макпал кара аспандагы жулдыздарга карап, сол жулдыздардьщ ер жагында не бар екен деп киналар еш. Не бар екенш бите алмай, озшше: аспан каптаулы, а л ­ тын шегелермен шегенделген кумбез деп иланатын. А л кумбездщ ар жагында не бар екенше акылы жетпей титык- тайтын. Алтын бауыр ара терезен1 сабалайды. Мына тымырсык ауалы уйден шыгып кетш, дала кезгенд1, кызгылтым гулд1 жонышка алкабына жетуда ансайды. Б ул уйге кара басып калай Kipin кеткеш белгю з, даланын жупар mcTi гулдерш, сылк-сылк кулш, кумш коныраудай сылдырап аккан булак жагасындагы кулгш бас жалбызды, ак гул1 алкадай жарк- ыраган гулкайырга конып алып куйкылжыта сайрайтуг- ын сары торгайды сагынды. Сагынды да, мына жауыннан айгыздалган терезе шынысын быт-шыт етпек болып, таре- таре сабалады, даусы ызалана шыгып, ызыны кушейд1. «Ара екеш арага дейш маган ж ау» — деп корланды Са­ пагерей. Колхоз бастык 6ip ай бурын 17

Кенсе кызметкер1 ед1, маскунем деп шыгарды. Баскарма курамында буган ара тусш жаны ашыган ешк1м болмады. ♦Неге?» — дет Сапагерей камыгып. Сейтй де, Жабайы ара- нын ызынына косылып, ынылдап: — Bip тентек ел шннде журмей ме екен, Соныма неге тустщ берщ б1рдей? — деп еуенге салып керш ещ, yHi шыкпады, цшнен айтты. ♦Ара екеш арага дешн жау. Адамдар арадан еткен», — деп кулл1 елемге екпелеп, iprere карай аунап туей. Содан езеп ертенш бара жаткандай болды да: — Су... — деда. TuiiH тандайынан айыра алмады. Унш ешюм ееймеда. Ж аны л сабагына кеткен болар. Белменщ eciriH 6ipey тырмалагандай болды. ♦Мысык па?» деда. «Жок, Ербол гой*. — Ербол! Су, су! — деп кырылдады. Тип ел1 женда шыга коймаган Ербол екесшщ туршен, кырылдаган уншен коркып, апыл-тапыл каша женелда. «Соцыма неге тустщ бэрщ б1рдей... Ербол да жек кередЬ. Жабайы араныц ызалы ызыцы кушейе туст1. Терезенщ ар жагында жарык кун бар, кызылбас жабайы жонышка бар. Уйдщ ipreciHfleri берекес1здеу седщр-селеу кунбагыс та гулдеп тур едь Жабайы ара соларды зарыга сагынды. Жабайы ара терезе шынысын кеудесшен урып сынды- рардай таре-таре согылды, акыры тумсыгы таска тиген кексерке балыктай ecearipen 6ipa3 тыншыды да, ещц саны- лауды баска тустан 1здеуге эрекеттенгендей, уйдщ ппш ай- нала ушты. Тесекте жаткан адамнын тусынан 6ip Hie сезшгендей болды да, елгш щ бет-аузын туспалдап apu-6epi зу-зу ушып етт1. Сапагерей сескенш калып, халс!з болса да колын ербендета. — Атана налет, не 1здеп ж ур? — деп ызасы келш. Осыдан аягын басып, орнынан турар кун туса, терезе сыртындагы жабайы ара уясын тас-талкан кылуга ант етй. — Ошагынды ойрандамасам! — деда. «Шанырагынды ор- тана туирмесем» деп айта жаздап, арада кандай шанырак бар дейсщ дед1 ме, айтпады. Сапагерей сауатты болса да, д ел сонда Жабайы арадан артык сеулеткер-архитектор жок екенш зерделеп жатпады. *Тш-титтей болып дап-дардай

KiciHi коркытады, в?» — деп тандайын какпакшы ед1, тин ажырамады. Bip мезгш ол Жабайы араны аяп та Kerri. «Онын ор- нында езш болсам кайтер едам?» — деда, в зш щ «масханада» жатканы есше туста. Qcipece TeMip тесекке белдакпен танып тастаганы корлык. Баягыда баланы бесжке солай танып тастаушы еда. Сонда Сапагерей тем1р тесекта аркалап турып кете жаздап жулкынган. «Б у л не деген корлау!» деп айкай- лаган. А л мына Жабайы ара абайсызда мунын белмесше кама- лып калыпты. Айы рмаш ы лы к бар, врине. Араны Сапагерейдщ уйше euiKiM зорлап шрпзген жок. А л сауык- тыру белмесше Canarepeitni сол ж олы зорлап гарпзген... Жабайы ара ашулы. Далага, кызыл жонышканын гулше ж еткю келеда. Кызыл жонышканын гулшдей шырын жи- Ьанда жок. Сапагерей арзан кызыл шарапты кандай жак- сы квреда, жабайы ара да кызыл жонышканын шырынын сондай ансайды. EKeyi де сагынышты, eKeyi де ынтызар. Жабайы ара Сапагерейдщ бетше тенш, ызаланып, ызын- дап турып алды. Cipe, конбакшы. Сапагерей коркып кетш, елс1з колын ербендета. Есж сыкырлады. Санылаудан Ербол сыгалады. — Ербол, су, — деда Сапагерей. Санылау табылганын сезген жабайы ара есжке карай ызындап кетш бара жатыр еда, бала корыкканнан есж й жаба койды. Ара есжтщ жактауына сарт согылып есенпреп калды ма, жым-жырт болды. Сел уакыт еткен сон, жабайы ара кайтадан гей-гешне басты. Гей-гейлеп жанталасып журген жабайы ара емес, дел e3i сиякты кершда Сапагерейге. Тунде кай уакытта келген1 есшде жок. Bipre болган Мырзагерей еда. Ол кайда? Мынадай жан кысылганда неге келмейд1? Неге 6ip жутым сыра бермейд1? Терезеш ашып, жабайы араны шыгарып ж1берсе кайтеда? — Ербол, жабайы араны шыгарып ж1берцп... Ейтпейда. Нересте гой. Терезеш аша да алмайды. Ж аны л сабагынан кайтатын уакыт болса екен. «Атау- ыцды ни» десе, дей берета, enreyip, сусын берер еда. Кешшть MeHi ойламаса да, Ерболды ойласа кайтед1?»

Сапагерей Судан, сырадан баска тагы б1рдене 1здегендей 6ipa3 cipecin жатты. Не? Н е т 1здеда?влдене жетпейтур? Не? Ойлап-ойлап ерен тапты. Жабайы ара гой! Ол неге тын- ши калды? Неге ызындамайды! б лде санылау тауып далага шыгып Kerri ме? Жабайы аранын ук аз калганы Сапагерейдакатты алан- датты. Б ул 6ip жутым сыранын ансарынан да катты батты. Киналып жатып, кушенш жатып, он жамбасьша аударыл- ды да, аяктарын жерге салбыратып, еденге Tipen керда. Кедшидей тареледк Содан 6ipTe-6ipTe бойын билеп, орны- нан турмакка эрекет жасады. «Жабайы ара неге ундемей калды?» Т1кесшен тура бергенде басы айналып, кез1 булдырады. Булынгыр булдыр арасынан пештщ устшде ак кесе сылан- дап кершда. вне, сусын! Bip-6ip басып ак кесеге кол созды. Е, туннен калган Кызыл шарап кой! Баганадан 6epi бул калай ойга келмеген? Басы бас емес, вйтпесе осыны да умыта ма екен? Коп киналганнын 6ip ракаты бар. А к кеседеп Кызыл шарап. Оган колы 6ip тисе — патшалыктьщ Keperi жок! Патша да одан бакытты бола алмас. Сапагерей кезш таре жумып, ак к есет кос колдап турып тартып ж1берда. Тула бойы балбырап, imi-бауыры елж1реп, iuiiHe рисалат нуры енгендей eMipemn, жаны жай тапкан- дай еда, кенет енепп тыз ете калды. влдене тырнап откендей болды. «Жарыктык шарап та шагатын болган ба?» дед1 де койды. Енда лезде внеш ертене бастады. «Спирт пе?» деп кудштендь Тьгаысы тарылды. Ауа жет­ пей, алкымын устаган калпы терезеш ашпак болды. Тутка- сын таба алмай, шынысын жудырьщпен урып сындырды. 1шке леп шрда. BipaK тыные ашылар емес. Енд1 мулде бу- ындыра бастады. Терезе са.лдыр етш сынганда, Ж аныл мектептен кайтып келе жатыр еда. «Мае болып, Мырзагерей досымен тобелест1 ме, немене?» — деп тура жупрда. Ж у п р ш Kipce, Сапагерей терезе тубше кулаган екен. влдене деп кырылдады, ест1лмеда. — Ойбай, KiM бар? — Ж аны л ж упрш кешеге шыкты. Асыгыс Ерболды кагып Kerri. Бала шырылдап калды. - 4 1 20

Жаныл flepirepfli ертш келгенде, Сапагерей баягы 6ip сымбатты cepi шагына кайта оралып, б ей бал-бул жайнап жатыр екен. Кешшрек экспертиза ажалдьщ сырын ашты: хирург ж ш т Сапагерейдщ енепннен жабайы аранын, eyeai6ip канатын, содан екшип канатын, мыжылган денесш алып шыкты. Б ул хабарды естгген Досан карт: — Ой, еттеген-ай, «кеше керген — бугш жок, опасыз — дуние бок». «Атауьщды ып* деп бекер каргадым ба, в? — K 9 P I СОЛДАТ ^уексен жаста катарын сирей бастайды. Дапалы болса да, катал шындык сондай. А л , «Куланоты» ауылында сонгы кезенде сексеннщ та- балдырыгынан аттаган ж алгыз Сырым болды. Далын би- дайдьщ цшндеп жалгыз арпа. Б ул жаска жеткенше Сырым езш щ саяктыгын сезе бермеупп едк вйткеш алдында агалары бар efli, а л алпыс пен ж ет тс тщ арасында езщнен бес-он жас к1ш1лерден улкендп’щ аса шодырайып турмайтын. Енд1 Сырым алдындагы агалардан журдай болды да, артына бурылып карап ед1, елдешм ат басындай алтын беретшдей алга тым асыгыс кетш калыпты. ©згелерден окшау озып кеткенше ынгайсызданатындай хал кешетш болды. Анау-мынау десе де, сексеннщ аты — сексен. Дырыкка жетпей кыржиып картаятындарды да керш журм1з. Терт жыл киян-кесш согыстын шпнде журсен, согыс б1те берген- де, кумалактай ок та емес, к ол токпактай снаряд ок кольщ- ды шолтитып ж улып кетсе, о л аз болгандай сол жамбасын- да осколка калса, онын уст1не eMip бойы к олхозды н бригадир^ карауылы болсан, сексендеген, ерине, аз жас емес.

eftreyip, ебушр екен, бул уакытка дешн Сырым епнимге масыл болган жок. Рас, колтокпактай снаряд он колын ж улка тартып еткенде, есшен танып калып, санитарлар земб1лге салып кетергеш бар. Баска кезде жан баласына салмагы тусш кврмеген. Енда келш е л п шонмурын бригадир муны: — Масыл какбас! — деп к е т . Б ул свз он кольш жулган колтокпактай снарядтан да ауыр болды. Снаряд кольш жулса, е л п свз журегш жулып ж1бергендей еда. Уйдщ ipreciHeйзерлеп кисая кеткен каллы тырп етпестен кеп отырды. — ©зш асыраган текешш кезш еж1рейтт езiM.ru сузш кетй, — дед1 о л куйзеле 6ip курсшш. — Кой, муны буйтш ед1рендетш коймай, бастыкка барып айтайын, — деп сынар колымен жер таянып тура бермекпп еда, жалгыз кол онын шуйкедей Kepi суйегш квтеруге жарамай калгандай буплш Kerri. Канаты кайырылган Kepi кырандай жамбастап жатып, себ1здакке урлана шрген кара коян мен ак коянды кврда. Kepnii уйдеп Неметтщ баласы коян асырайды. Кенет есше Немет тусть «Сен Tipi болсан, мен буйтш жатпас едам-ау» деда. Жонышканын екшш1 орымы гулдеген кез. Канылтыр тебел1 тарбиган улкен уйдщ ipreciHeH басталган жасыл желен зум1реттей жайнап, epiaeri зифа теректерге жеткен- ше толкынданып жатыр. JKyrepi собык тартып, шашагы сыландап калган кез. Узатылатын кыздай сызылып тур. Y K in ep i б1ркелк1. Сахнадагы артистерд1н укнйндей. Ж угерш щ етегш ала Сырекен 6ip жуйек аскабак erin еда, ол да жапырак жайып, жел1 тартып, туйш тастап калып- ты. Алты н твж киген кунбагыстар менменсш кегжищмреп тур. Немерелер1 отыргызган намазгул каз1р кун кезшен уялып, кауашагын ашпайды. Намазгул кун енкейе жайнан- дап шыга келеда. А л а у бет алма кур кызарганы болмаса, ел1 nicyi жете коймаган. Суганак ала торгайларды Сырекен сол алмага жолатпай-ак журупп еда, каз1р карттьщ дел журектен жа- раланганын пайдаланып калгысы келгендей, жем1ске жау- дай m in, ieriK сары тумсыктарын сала бастады. —С . 22 J>—

А л а торгайлар cay етш жетш келгенде, ак коян мен кара коян ез ушне каша женелда. Кояндардын жымы шынжыр- лы кек тебеттщ жаньшан етер еда, аузы кебютей кек тебет зытып бара жаткан кояндарды бас салайьш деп кулакта- рын тпарейгй де, ж алкаулыгы устал, кезш маргау ж умыл, жата Kerri. Сырымнын осколкалы жамбасы сыздады. К ун бузыла- тын шыгар деп аспанга карал еда, тецбш кек екен. Шарбы б улт аспан кегш е бастырган гулкайы р жапырагындай ернек салыпты. Жамбасы сыздаган сайын, елг1 музей есше туседа. Алм а- тыда кызмет датейтш жиен1 ана 6ip ж ылы астананы арала- ткан. «Алты н адамды» керсетейш деп музейге алып барган. Сырекенда «алтьш адам» аса танкалдырмады, оны тандан- дырган жай рана жамбас суйек еда. Жамбас суйекке садактын сук саусактай огы бойлап Kipin кеткен екен. Агаш жебе элдекашан niipireH шыгар, ал тем1р ушы калып койган. Жамбас суйек сары тал болып саргайган. TeMip ок туасы 6ipre жаралрандай, суйекке нык кадалган. — Будан б1рнеше мьщ ж ы л бурынры жауынгердщ ж ам­ басы, — деп тусшд1рд1 жиен1. — 06 берекелде-е-е, — дед1 Сырекен тандайын такылда- тып, — мен елген сон менщ жамбасым да мын ж ы л бойы ecKi жауым — осколкамен 6ip жатар екен да. Сырым сыздаган жамбасына салмак салмайын деп ба­ ска жамбасына карай жантайды. М узейдеп суйек кез ал- дынан келбендеп кетпей койды. — Мен акирет сапарына бет алган сон, мын жылдан кейшплер осколкалы жамбасымды тауып алып музейге кояр. Демек, мен адамзатка енд1 мын жылдан кей1н де керекпш. А л , елга шонмурын ш1рш не деп к егп сонда? Умытпаса, осыдан бес ж ы л бурын «Кы зыл арай» колхо- зынын «К у ла н о ты » бел1мшес1н1н ж алпы ж иналы сы н председател1 Накыпханньщ 63i к е л т ашты. «Куланотыга» бригадир кутаймагалы кашан. Bip жылда eKeyi ауысып отырган кездер де болды. Ж т т т е р ел баскаруга, шаруашы- лыкты уйымдастыруга олак сога берда. Пысык дегендер1 аракка кумарлау шыкты. А л , арак журген жерде езез1п коса журеда.

Колхоздын председател! Накыпхан айтты: — А л агайын, «Куланоты* кулдырап Kerri. Сендерге бола букьп «Кызыл арай* зардап uierin, аудан бойьшша алга шыга алмай отыр. «Куланоты* болмаса, 6i3 ауданнын алдын бер- меседак, — деда. Бул соз «Куланотылыктарга» шрдщ огындай катты тида. — Ам а л жок, енда баска болшшеден, айталык «Жабагы- лы дан» яки «Аркалы дан » шакыртуга тура келедь ©з ж й !тте р щ жарамады, оган коздерщ ж етп . Енд1 екпе журмейда, — деда председатель. Сонда осы Сырым аксакал шыдай алмай, арткы катар- дан жалгыз колын котерш: — Накыпхан шырагым, мурсат болса, 6ip ауыз свзш бар, — деп еда. Тарлан колхозшынын етшшпн елемеуге шара жок, пред­ седатель: — Айтыныз, Сыреке, — деген. Сырым карт колсыз иыгын 6ip козгап алып, арткы катардан алга шыгып, эуел1 езше кадалган квздерда туген- деп 6ipa3 ун о з калган. — Киналып турмын, — деген. — Енда халык алдына шы­ гып, соз сейлеу менгн шаруам емес еда. Мен пенсиядагы адам- мын. ©те пысык болмай-ак, уйде жантайып жаткан жара- сады маган. Кезшде белсенда де болдык. Жиырма тогызын- шы ж ылы осы «Куланотын» ез колыммен курысып едш. Онда колым екеу еда. — Сырекен конылтак женше 6ip карап койды. Отырган журттын назары да, председатель Накып- ханньщ квз1де конетоздау боз костюмнщ кеуек женше Tycri. — «Куланоты» онда ез алдына колхоз еда, ендагой «Кызыл арайдын» 6ip бел1мшеи болып калды. Мен бригадир бол- дым. Кудайга шушр, шаруамыз жаман емес еда. Курал-сай- манымыз: виз жеккен сока, белорак, агаш тырма, кетпен- курек болсэ да, сол заманнын мвлшершде ударник «К у ла­ ноты* атандык. А л енда, — Сырым жерге карап 6ip курсшш алды. — Енда 6api туе квргендей. Осы ауылда виз бар ма Kaeip? Ko3i ipinaereH кок виз влдекашан курыган. Трактор- ды ж урт каз1р ат орнына MiHin жур. Уй басы сайын «легко­ вой», мотоцикл. Не жетпейда? Тусшбеймш. Калайша артта калуга болады? Тусшбеймш. ©лде мен картайдым. ©лде «Куланоты» токтьщтан кутырып, керенау тартты. А л шыра-

гым Накыпхан, бригадирш калыстан экелемш дедщ. Жак- сы адамнын 6i3re жаттыгы жок. BipaK намыс кайда? «Кула- ноты» езш-ез1 баскара алмай, бригадирш сырттан алдырып- ты деген е лш емес пе? — Аксакал, ж ш ттерщ е б и л и т армансыз-ак бердйс. влжанын баскара алмады, Наржанын баскара алмады, Кал- жанын... Енда не кы л дейшз? — деп председатель eni колын eKi жакка жайып ж1берш. — Жен, жен, Накыпхан. А л 6ipaK ел ем естз бе, ж1б1 тузу 6ipeyi табылар. Менщ кекешмде журген 6ip бала бар. Bip опалы сол болар. Осы белшш енщ мандай алды механи­ заторы Текенда усынамын бригадирлжке. А л Текен icKe аспай калса, калыстан екелетш адамынды экеле бер, кара- гым. Bi3 риза. — Сырым карт сау колымен кеуек жещп умаждап турып терцйген мандайын суртш, ез орнына ба- рып отырды. вне, сейткен Текен жап-жана мотоциклше 3iKip салды- рып, Сырым карттьщ уйш уш айналып шьщты. Басып кетеда екен деп Сырымньщ немерелер1 тым-тыракай кашып, тал- талдын арасына Kipin кетй. Тауыктар какылыктап, шын- жырдагы ит жанталаса абалап, ж ау шапкандай у-ш у удеш. Есжтщ кезшде былк етпей отырып калган жалгыз Сы­ рым еш. «Терт ж ыл кыргьш согыста нем1стщ TaHKici тап- тай алмаган тэшмд1 енш сол Текеннщ мотоциюп таптаса — таптап-ак кетсш», — деп м1з бакпады. Велен1н басы — Алпы сбай болатын. К олхоздьщ магазишн жиырма жылдан 6epi устайтын сол Алпысбай жакында есю «Ж игулиш » сатып ж1берш, «Волга» алып еш. Енд1 сол «Волганы» кайкандатып, каладагы кудаларына барып кайтпак. Машинаны ауыл арасында 63i журпзгенмен, калага тусуге коркады. Содан Kepmi Сырым карттын меха­ низатор баласы Нуркенге колка салады. — Оу, Алеке, мен жумыстагы адам. Колхоздьщ шебш кайда коям? — дейш Нуркен. — Bip кунге шеп'п жау алмас. Бугш шыгып кетсек, кеш- ке куданын тойьша катысып, тунделетт кайтып ораламыз, — деп базыналык айтады Алпысбай корпи. — Мен жумыстагы адам, — дейд1 кеп сейлеуш унатпай- тын Нуркен «Беларусш» от алдырмак болып. 25 э -

— Сел тура тур. вне, бригадирдщ e3i де келе жатыр, содан руксат алып берешн, — деп Алпысбай алас-кулас дал- бандай жупрш, мотоцикл мшген Текеннщ алдын кес-кес- тей кол кетередь Сел ецпмеден соц eneyi магазинге Kipin нетель влден уакыттан сон Текен магазиннен тецселщк!реп шыгады. Тракторын от алдырып, шабындыкка енш журешн деп турган Нуркенге пэрмен айтады. — Обшым, былай. Сен бугш Алпысбайдыц карамагында боласын. Сенщ орньша шепке балац Нурлан шыгады. —1Нурланды военкомат шакырткан. вскер жасына тол- ды гой. Бугш сонда кетеда, — дейда Нуркен. — Обшым, военкомат тура турады, ертен барады. Коп сездщ кереп жок! — Текен булжытпас буйрык айтады. Bip жагынан Алпысбай кьщкылдап, 6ip жагынан бри­ гадир буйырып турган сон, Нуркен баласы Нурланды ша- кырып алып, мен-жайды тусшдаредаде, 03i жасыл «Волгага* Алпысбайды бейбнпедамен коса салып алып, калага тартып отырады. Жана гана военкоматка бармакшы боп кеткен немере- сшщ уйге кайта Kipin, кшм ауыстырып жатканын керген Сырым: — Б ул калай? — дейда. Осылай да осылай деп тудащйреда немересь — Ж ок, балам, сен военкоматтан калма, ескердш аты — ескер, — д ей т атасы. Нурлан ары ойланып, 6epi ойланып, бу да жен екен дейда де, ауданга женейш. «Беларусь» Сырым уйш щ алдында кантарулы кала 6epefli. М уны ту кешенщ басынан кез1 шалган Текен мотоциклш з1ркьпдетш, жолдьщ шанын буркылдатып жетш келедь Жалгыз колдап кайыс жугеннщ узж жерш таспаменTirin отырган Сырекене мотоциклдщ устшде турып айкай салады: — Нурлан немерен кайда? «Мьгаа неменщ аузына селем сез туспей калды-ау» деп киналган карт жай гана: — Нурлан военкомат кетть — дейдц. — О л мына трактормен шепке баруга т т с еш гой! — Трактордын ез neci бар. А л военкомат шакырганда бармау — кылмыс. Балага сен шепке бар дейсщ, мен — во­ енкоматка бар дед1м. 26 к

— Обшым, сен ш ал каскейсщ. Текеннщ атына сез келсш дейсщ. — «Эй, акымак, ceHi бригадирлжке усынган мен едам гой» деп айтайын деп едй айтпады. Дегенмен, арада бес ж ы л етш кеткен екен. Бес ж ыл шннде, «Куланоты » колхоз бойынша шыгандап алга шык- ты. Текеннщ cypeTi аудандык газетке кайта-кайта басылып, жиналыстарда жш макталатын болды. Текеннщ басынан бу буркырады. Yin аяк кек каска мотоцикл Алпы сбай магазиншщ алдында ж т р е к кантарылатынды шыгарды. — Обшым, сен какбасты да кудай алмайды екен. Баягы- да бригадир болып едам, енда менщ балам болмай, Текен бол­ ды деп ютеген кысастыгьщ гой бул?! — Эй, Текен! — деда карт и е п даришеп. — М енщ жасым сексеннен асты. Катарымнан еш кш калган жок. Какбас екен1м рас. KepiMHiH аузы ашык- — А л 6ipaK аж ал жетпесе, 63iM барып тарщей жатпаймын гой. Н е кггейш кудай м е т алмаса! — деп айкайлап ж1бердь Текен Сырымнын сурапыл сауалына сезбен жауап бере алмай: — Обшым, ух! — деп шанды буркыратып, тауыктарды шыркыратып, уйда уш айналып шыкты да, кешеге тусш куйындатып кете барды. « Э л л итке айтатын сез1м айтылмай калды-ау,— деп карт капа болды. — Датарымнан ешк1м калмады легенда айттым. Олардын KiM екенш, неге калмаганын айта алмадым. Кай- ран менщ катарларьш! Олар да енда сексенге келер еда. Кыр- кында кыршынынан киылган есш ерлер! Егер Сайлау мен Найым, Султан мен Нуралы, Оразгелд1 мен Эскен, Орха мен Ноха, Жиренбай мен Поштакул Tipi болса, согыста мерт кетпесе, мен естш адаскан Kepi каздай канкылдап жалгыз калар ма едам?! Эз1ммен 6ipre согыстан Tipi кайткан Немет пен Сембетке топырак туган жерден буйырды. Тым курыса, солар Tipi турганда, мына менщ сез1мда сейлер еда гой. Мына Твкенге м е т талаттырмас еда гой. Э л п Текеннщ орньща м е т Сембет яки Немет зеб1рлеп кетсе мен мунша корланбас едам- ау. Кайран менщ канаттарым! Есш менщ мияттарым! Кана- тынан кайрылган, катарынан айырылган мен кершщ жыр- тык кещлш жамайтын жан калган жок...» Сырым таспаны сулап, жугеннщ жыртык жерше 6i3 суга бергенде: —С 27

— Саламатсыз ба, ата! — деген бала даусы санк ете калды. Басын квтерш еда, алау галстук байлаган eKi булдаршш колдарын кетерт, пионерлж салют 6epin тур екен. — Ата, 6i3fliтазге «Аксай» пионер лагершщ дружинасы ж!берда. СЯзда лагерьдеп пионерлермен кездесуге шакыра келдж. Сырым карт кенет жамбас суйегшщ сыркырамасы сап тыйыла калганына тан болды. «Е, бул ecKi жауым — оскол­ ка мен жалгызсыраганда ecipefli екен-ау, — деп жаналык ашты. Музейден кврген жамбас суйек есше туст1: — Ол мын жылдан 6epi жалгыз-ау, б1рак...» Сьщар колымен жер тареп, орнынан тура берда. Коныл - так жеш канатка айналгандай ж елп еттаде, Сырым жерден жешл кетериш. ;кл:пы демллыс ^Уалкын самалды Сарыарканын беломырткасы лесе де Тем1ртаудын niumeci миынды шыжгырып ж1бере жаздай- ды. Кун 6ip ысыса, алып тем1р шокылар еш ысып, журттын 6epi кала тубшдеи Самаркант келше Kemin конгандай бо- лады. Самаркант кол1 жанга сая дегенмен, колынан келген- дер, врине. Кара тещзге, TinTi болмаса Ыстыкквлге карай жосылады. Кара тец1здщ жвннаты жагалауына жолдама Жолама- нга да тиген. Тем1рболат комбинаты тарландарынын 6ipi, Ецбек Epi деген курметп атагы бар Жоламан айрыкша TieiMHeH удайы орын алып, басшылары жылы-жумсагын алдымен осы Жоламандардьщ аузына тосады-ак. BipaK биыл Ж оламан Кара тен1зд1н жэннаты жагалауына баргысы келмеда. Туган ауылы к.унд1з ойынан, тунде тусшен кетпей, тартты да турды. Бул елге бармагалы да кашан... вйелмен акылдаспаса тэты болмайды. Содан Айнурга айтты: — А уы лга 6i3 бармагалы да он ж ыл болыпты. Биыл де- малысты сонда втк1зсек кайтед1? Айнурдын эдем1 ак сары жуз1 сурланып, жайшылыкта кул1мдеп туратын мойыл квздер1 акншьщкырап кеттк — Тагы бастадын 6а гвй-гвйшда. Bip кудай жетектеп, 6ip кудай айдаса да бармаспын сенщ ауылына. Жетер! Bip рет —С 28 ь.

барамын деп ракатка мелдектеп тойганмын. 0л1 кунге дешн Kempiri кетпейд1 сол токтыктын. 0 л п Аязбай кортыктын керсеткен корлыгы eciMe туссе, иманым каза болады. О нем­ ей, ж ы л бойы осы жалгыз демалыска жетемш-жетемш деп мойнымызды соза-соза узшш кете жаздайды. Енда жеттпс легенде б у л буйректен сирак шыгарады. Я лта га биыл елпчмда суйретсем де барамын. А у ы л деп иегщ кышыма- сын. Содан ас уйдеи аяк-табактьвд сатыр-сутыры, салдыр- гулдар1 кепке дейш тыйылмады. Касык пен пышак, тарел­ ка мен ожау, кесе мен шайнек гайыптан жан б т п , 6ip- 6ipiMeH шак-шук болды да жатты. 0йел1 Аязбайдьщ атын атаганы есше тусш Жоламан мырс erri. Ауылдагы жакын агайын-туысты былай койып, сол жуксыз Аязбайдьщ езш де сагынганын сезш, ж уреп сыздады. А уы лга Айнурдьщ сол жолы баруы тунгыш рет ед1, акыргы баруы болып тынды. Аязбай Ж оламанмен курдас кой. А лгаш кернженде ебден кызу екен; курдас курдастыгын icTen, е дегеннен-ак Айнурды бас салып кушактап колын сумандатканда, каланьщ тш бакай кызы Айнур келшшек нагыз тагылардын табынына тап болган- дай шошып кеткен. — 0й, соны да кеншще аласьщ ба, курдас болган сон ой- наганы гой, — деп кулген Жоламан. Айнур одан бетер шат- каяктап: — Ужас! Сен де сол жындыны жактап турсын ба? Ой, ужас, что за дикость! — деп келген куннщ ертещне-ак: «Кетейж, кетешктщ» астына алган. Енщ, мше, талай заман етсе де, сол 6ip сапарды Айнур аза бойы каза болып, шок баскандай шоршып тусш еске алды. Тагы да: — Сол Аязбай кортыктын езй ш де корлаганын калай гана умыттын?! — деп шапшыды. Осымен карсыласынын еш жауырынын да жерге типзген палуандай масаттанып: — Сезш кой, байекеы, баска 6ipey кагып кетпей турган- да, аузына тускен ак майдан кур калмай, бар-дагы жолда- маны ал. Мен чемодандарды реттейш, — деген. Жоламан да айтканынан кайтпады. Жолдаманы екелуш екелш. Тек оны Айнур мен бойжеткен кызы Гулмираньщ 29

атына жазлырды да, 03i Акбура — Боранды кайдасын деп, туган ауылына тартып отьфды. Ауы лга келгенде ат басын йрейтш жер1 — туган imci Еламаннын yiii. Бабадан — балага атамекен болып келе жаткан кут дщгек — карашанырак осы. А уы л турман буюл аудан бул шаныракты Еламанньщ yiii демейш, жарыктык Жангазынын yiii дейда. А л Тем1ртаудагы Жоламанньщ терт белмел1 пвтер1н жарыктык Жангазынын y iii деп айту ешшмнщ ойына келмес еда. Жангазы — Жоламан мен Ела­ маннын кешеп улы согыстан кайтпай калган ек е а гой. Жангазы майданга аттанганда, Жоламан eid жаста, ал Ела- маны шгге калган бала еда. Он жылдыкты б т р е салысымен елу сейзшып жылы жазда Жоламан комсомолдык жолда- мамен TeMipTayra аттанды да, карашаныракка Еламан не болып калып еда... Еламан еш танауы делдие куанып, елпектеп журш, epicrreH 6ip кунан кара койды алдырып та улгерда. Енда мей- ман агасымен акылдасып, кешке ез1мен 6ipre дастаркан ба- сында отыратын адамдарды атады. Колы тиш келсе, кол- хоздын председателш, ауылсоветтщ эйел бастыгын, мектептщ директории, бол1мше бригадир1н, магазинш1 Жоракулды, тагы да сорпа бетше шыгар 6ipep азаматтар- ды шакырмакшы. — Маган 6epi6ip, взщ бих, — деда Жоламан, — налагай адамынды шакыра бер. А у , айтпакшы, Аязбай кайда? Квршбенй гой. Магазинш1 сол емес пе еда? Imci тыржын ете калды. — Койшы соны... Магазиннен кеткел1 кашан... Кюшердщ мазасын алып, дастарканньщберекесш кетйреда. ©ткен жолы келгендерщде icTereH кылыгьш умытып калдын ба? — деда. Еламан Тем1ртаудагы Айнур женгес1мен батуаласып койгандай, сездер1 6ip жерден шыкканына Жоламан тан калды да, еткен жолгы окиганы есше Tycipai. Сол жолы Аязбай ауылбайшалаймын деп eyeni Айнур- ды буртитып алды. Курдастын эйел1мен калжындаса беретш ку вдетше басып, т н т кулакка т у р т 6ip соракы сездерда согып-согып калып еда, мундай сумдыкты бурын кврш-бьлмеген Айнур талып тусе жаздады. Ол — онымен тынды-ау дегенде, шай устшде тагы да олтенмреген Аязе- кен енд! Жоламанньщ езше тшст1. Жоламаннын омырау- ындагы Алты н Ж улдызды саусагымен шукып:

— Мынауын таза алтын ба, елде кур жылтыратып кой- ган бояма ма? — деп килжтй — бкш еттщ 6epreHi гой, мен тексерген жокпын, — деда куле жауап 6epin кутылмакшы болган Ж оламан. Аязбай аялдамады: — Сен Алты н Ж улды з тактым деп танауынды квтерме, б1лдщ бе? Тем1ртауда акшаны куреп тауып журмш деп ниренбе, б1лдщ бе? Катыньщ анау, асау байталдай жанына Kici жолатпайды. Сенщ отырысьщ мынау, курдасьщмен жвндеп свйлескщ де келмейда. Bi3 де сорлы емесшз, сен си- якты герой болмасак та, алтын б1зде де бар, кудайга шугар. Мше! Аязбай урты салбыранкыраган аузын жайындай ашып кеп калып еда, ту кемешне дешн алтьшмен каптап тастаган екен, адамнын аузы емес, оркестрдеп жез кернейдщ унгысын- дай жалт-ж улт етш ушрейда. — Байгус-ау, ез ткан де еп-едем1 емес пе еда? Мынауын не сумдык? Айдын-куннщ аманында кыргулак тида ме, не болды? — деп Жоламан шыннан шошыды. Муны кекеттгге санаган Аязбай: — Тем1ртауда жешс жок дейдагой, кыргулак болсан взщ бол! — деп кездер1 шыныдай шытьшады. — Менщ катыным- нын да Ticrepi туп-тугел алтын. А л , негыласын? Мына сенщ шыбык тимес шынк етер наксуйерщ Кулагина тарыдай шыны тагып алыпты. М енщ катынымнын уш алтьш сырг- асы бар. А л , негы ласы н? Так што, б1збен манаурап сейлескенщда кой, бищщ бе? Баска ес 6uiep агайын сол ж олы Аязбайды еке-шеше деп жатып, уйше арен алып кетш еда. Содан кайтып Ж оламан оны керген емес. ©ткендеп иттшне карамай, Keprici келеда. Канша дегенмен сон-оу согыс жылдарынан кейшп киын- кыстау кездерден мектепке 6ipre барып, 6ip уз1м нанды балш жеп, ауданньщ интернатында 6ipre жатып, демалыс Kynaepi ауылга 6ipre кайтатын кимас досы, 6ip жылы туган курда- сы еда. Кимады. iHici Еламанга: — Лажы болса, шакыра сал, — деда. — вй, келш, садаган болайын, кораларына бетен козы шрген жок па? — деп 6ip к ем т р таягын кезенш, жогары карай erri. Уяга конар шактын елепмен зипа терек басын- да кус баласы азан-казан шулады. Акыры мал жайгасып.

ымырт yinpine ел ас-суга отырар кезде, Аязбай шакырт- пай-ак e3i келда. Кен-мол пшплген мейман болменщ терше багана Еламан атаган m i жаксылар отырган. Ауы л едетшше коныраусыз Kipin келген Аязбай отыра кететш бос орын- дык та жок еда, амалсыз босагада турып калды. Кдтты взгер- ген екен. 0уел1 оны Жоламан танымады. Тек баягы бала кезшен ыржиып кулетш вдетшен гана шамалады. Аязбайга 03i бармак болып, Жоламан тврдеп орнынан турып вешке беттеп бара жатты. Cipecin отырган баскалар да козгалактады. Еламан нитей жактырмаса да: — Кел, кел, — деп жан-жагына карап бос орын 1здеген болды. Жоламаннын едетлеп жанына келгеш — спирттелт калган жулын-жуйкесш босатып ж1берген шыгар, Аязбай келкщдеп юкен кезш мршендеу костюмшщ жещмен сурти. — Keuiip, — дед1 домбыгып, ipicbmeK тарткан топырак тустес бетшщ е й flip-flip етш. — Айналайын Жоламан, тит- тейден 6ipre ескен бауырымсын гой. Keuiip, мыналар Meni тусшбейд1... — Ол дастаркан басындагыларды колымен мег- зеп, жайпап етп. Ж оламан иитей тжсшш, боны турш1ккендей болды. Аязбайдын аузы Tynci3 терен оппадай омырайып, тереннен карауытады. Bip Tic жок, «Баягы аузы тола алтыны кайда?» Аязбай Жоламаннын омырауындагы Алтын Жулдыз- ды абайлап устап, квгерген жентек ернш типзд1. — Keuiip еткен жолгы HTTiriMfli. Нагыз алтын осы екен. MeHiKi баягыда саудырап тусш калган... Сен ещц кайтып келгенше мен, cipo... Сондыктан келей жолы Айнурды ала кел. Корыкпасын. 0й, Еламан, куй анауыннан! Жоламан енд1 айналып келгенше мен, мен... KiM бар, юм жок... Y3AK, КОМАНДИРОВКА $ (//ауга караган балконга жанбырдан бурын ж ел жетй. Кешедеп жасыл агаштар тыпырлап-ак калды. 0лгшде гана жайнап турган шашыраткы гулдер лезде квкш1п кездерш жумды. Сонда кулагы калкиган сэры бала: — Арыстан ага, мен папаммен 6ipre тауга барганмын, бшемш, — деда. —С 32

Соны растагандай дэу басын изеген кезде, жщшше мои- ны SJiri басты арен кетерш тургандай еда. Сары баланьщ улкен кой кездер1 жасына жетпей ойлы сиякты. К улсе — ыкыластана куледа де, eni eeyi калкан кулактарына деган жетедь Аксиып ipi-ipi аппак TicTepi кершеда. — Бшемш, бшемш, бшемш, — деп арык колдарымен бал­ конный жактауын шапаттап айкайлап ж1берда. — Нурлан, не болтан сатан? — деп uiemeci балконга бас сугып карады. Ж е л удей тустк Ишген агаштын бутактары электрдш жаланаш сымына тшп кеткен сайын, шатыр-шутыр, жарк- ж урк ете калып, уыс-уыс акшыл шок шашырайды. — Ендабалконда отырмай-ак койьщдар, уйге шрсендернй, — дед1 менщ айел!м. — Рас, — деда Нурлан матан, — папам меш тауга алып бартан. — Сонан сон сел ойланып турып: — BipaK ол каша- ан, будан жуз ж ы л бурын еда, — деда. — Сок OTipircri, — дедам мен шыдай алмай. — 9 зщ бес-ак жастасын- Кайдан жуз ж ы л бурын болсьга? Бала меш муаркегендей деу басын кисайтып 6ipa3 турды да: — Ой, Арыстан ага, ж уз ж ыл дегенде — ж уз жылдын 03i емес кой, — деда. Бет элпетшде: «соны да тусшбейсщ бе» де­ ген нышан бар. — Эй, Нурлан! Аганын мазасьш алма, — деда анадай жерде диван устшде отырган Жанна. — Менщ мазамды алтан жок, сен назар салмай отыра бер, — деймш баланын мамасына. — Жанна, саган не болтан, ез бетшше отырган баладан айналып кетпейсщ бе, — деп эйелш туст1 арата. Уйдщ йпш унс1здак жайлады. Балалармен т1л табысута орашолак адам едам, кникентай мейманды немен алдандырарымды бишей датдарып отырг- анымда, кобдишадагы турл! тем1р-терсек, значоктар eciMe тусе кета. Жерден ж еи коян тапкандай, ж уп рш барып кобдишаны колтыктап кайттым. 3-913 - С 33

— Мшекей, б1здерде мьшадай бар, мынадай бар, — деп Нурланнын алдына нешеб!р жалтырауыктарды жайып сал- Далада бурк-сарк кун курюреп жатты. Онда icirne жок. Бала мвз, соган мен де мвз. Ойдан-кырдан жиналган вл п значоктардьзд 6ip уысын Нурланга сыйладым. — Ракмет, — деда о л ересек адамша. — Мен значок жи- нап журмш. Tiirri менде эл1 папам вкеп берген значоктар меншетелдак шакалар да бар. Мен кещлденш, мырзалыгым устал Kerri де, ВДНХ-ньщ кола медали коса бердам. Кпнкентай мейманым медальд1 ары карап, 6epi карап, T im i титтей алаканьша салып, сал- мактап керш де, ез1ме кайтып берда. — Муны алмаймын, Арыстан ага, — деда. — Муны <пздщ езпйзге сыйлаган. Маган алуга болмайды. — Сыйлаган емес, Арыстан аганы наградтаган, — деп баланын кас-кабагын андап отырган мамасы сезге аралас- ты. Соны айтып, кара кейлегшж тар етегш тарткылап, си- рагын жасырмак боп кысылып отыр. — Наградтаса т е п жаксы, — деда Нурлан сезш салмак- тап. Шеушиген бетшдеп улкен аузы томпайып шыга келда. — Менщ папамды да наградтар еда, онын да осындай медал1 болар еда... — Нурлан! — деп мамасы айкайлап ж1берда. — Карыса ма жагьщ сенщ, карыспай ма! Сейлеме дед1м гой мен саган. Ж ур, киш, кайтамыз. — Жанна, саган не болган, — деп ейел!м1з екеум1з ере турегелдак. — Далада жанбыр куйып тур! — Oho, — деда бала улкендерше, — жанбыр деп осыны айт. Мама, мама, каз1р папам командировкадан кеп калса кайтем1з? Ол уйге кайтш Kipefli? Су-су боп калады гой. Мамасы б ул ж олы ьшты-шынтысымен жауап берш жа- тыр: — Нурлан, сен бшмеупп ме едан, папаннын езшщ кшй бар гой, командировкадан 6i3 жокта кеп калса, ез кЪгпмен ашып алады уйда. 0й, 6ipaK келе коймас. Келетш уакыты бола койган жок— Бала курсшда. Олгшде гана 63i кызыгып, куныга кара- ган значоктар жайына калды.

Кенет алакандай кездершен от ойнап, ак сары жуз1 бал- бул жайнап: — Арыстан ага, менщ есше енда туей. Ci3 бшейз бе, па­ пам мен1 стадионга алып барганда тура осындай жанбыр жауган. Стадионда ф утбол болды -ау деймш. У мы ты п калыппын. Ж у з ж ы л e rri гой... — деда. М е т тагы да сенбес дегендей бетше карады: — Ж у з жыл дегенде, шыннан ж уз ж ы л екен деп калма- цыз. Баягыда дегешм гой. Сонда папам менщ усйм е газет жапты. Bepi6ip усй-басымыз су-су болды. Со ж олы мен ауырдым-ау деймш. Есшде жок, ж уз жыл erri гой. — Нурлан, не айттым мен саган, Арыстан аганын маза- сын алма дедш гой, — мамасы тагы да ашулы кезбен бала- ны атып етй. 9йел1м1з eKeyiMie оны тагы да тарпа бас салдык: — Жанна, нен бар, тыныш, адам кусап енг1ме айтып отырган балада. Мундай акылды баладан айналып кету керек кой. Кел, Нурлан! Улкен аузы томпая калган Нурланды ез1ме тартып, ба- уырыма кыстым. Bip жаксы жерй бала кекнпл де, шолжан да емес. Лезде жадырай салып, койныма койып Kerri. Баланы бауырыма басарымды бассам да, 6ip т у р л 1 ce6enci3 сез1мнен кысылып барам. Бала уп-узын арык сау- сактарьшен иыгымды сипалады. Курсшшкойды. Bip беленщ боларын сезгендей менщ де тынысым тарылды. Ап-арык узьш саусактар жагымды жагалап, 6ip куннщ шинде ecin калган сакалымды сипалай бастады. Тостагандай туп-туньщ кездер бейме KipniK какпай тесше карап калган. Сидан са­ усактар ж ы лж ы п ж ур. Сокырлар элденен1 1здегенде, елдеюмда таныгысы келгенде осылай сипалайды. Менщ бетш алаулап, тула бойым 6ip кызып, 6ip с у ь т , калшылдатып барады. Егеудей сакалды ары-бер1 акырын ыскылап керд1 де, бала: — Кытыгын келмей ме, Арыстан ага? — дед1. Жанна бук тусш, булыгып отыр. Менщ ейел1м де шыда- мады. — С1здщ шашьщыз кара екен, папамдаш, умытпасам, са- ргыш еда... Солай ма, мама? —С 35 ^

Жауап орнына мамасы ен й дауыстап набери. Эйел1м1з екеушзде ун жок. Жападан-жалгыз калган бала акыры шыдай алмай: — Мама, Keiiiip, мен сенен сурайын деген жок едш, 6ipaK папамньщ шашы кандай е й — умытып калыппын. Ж уз жыл етш кетт1 гой, — дей. НОСЕР ^/амолет тангы бесте ушады. Аэропортка самолет ушар- дан 6ip сагат бурын жету керек. Ереже солай. Бул ушш тунп уште уйкыдан турып, жолга шыкпаса болмайды. T ym i уште аэропортка экспрестен баска келж журмейй. Эксп- рестен калып коймау керек. Акикат тунде тесекке жатар алдында осыны кайта- кайта ойлап ей. Сондыктан шыгар, онын уйкысы мазасыз болды. Т ур л1-турл1 тустер кори. Ол Куншуак каласы мен Боранды станциясьшын арасында журетш жолаушылар пойызынын ревизорынан жас куншде жаман коркушы ей. Каникулга шыгып, ж уреп алып-ушып, коптен сагынган уйше асыгып бара жатканда, билетгаз Акикатты тпарейген жез муртты, деп-денгелек сары кезй, кальщ кабак ревизор бура бастырмай, тамбурда турган жершен устап алып, катты кысушы ей-ау. Мше, мына тунде сол жез муртты, денгелек сары кезй ревизор тусше юрй- Bip м езпл ревизор уп-улкен мысыкка айналып, Акикатты 6ip аягымен басып устап турып, пап- касьшан айып кагазын суырып жатты. Акикат осы тустен оянып кетш, ж ол журетип есше сап ете калып, сагатка карады. А л а коленке уйдщ iuiiHne кшжентай коныраулы сагаттын фосфорлы жасыл тип жа- ркырап тунп б1рй кврсетп. Кинкентай сагаттын жаркы- раган жасыл тип томпандап ж уп рш бара жатты. — Акантай, неге уйыктамай жатырсын? в й ерте гой, — д е й Аклимаш уйкылы-ояу ерше карай аунап тусш. Тере- зеден тускен ай свулесшен ак мандайы квршй. — С е т мен ешкайда да ж 1бермеймш, — д ей жас келшшек буьшсыз ак бшепмен ж ш т т щ мойньшан капсыра катты кушактап алып. Жубайынын журегшш астынан б1рдене булк-булк етш булкынып-булкынып калганын Акикат анык сезй.

— EcirriH бе, Акантай, есггтщ бе? — деда келш ш еп сы- бырлап, бейне 6ip е л п булкынган нврсе катты свйлесе алде- кандай кашып кететшдей-ак. — Эне, эне. О да саган кетпе деп жатыр. С е т о да мен кусап кушактап алмакшы боп кшжентай колын созып жатьф. Акикат жауап орнына Аклимаштын албьфткан ерншен узак суйш, квзш таре жумып, ундемей жатты. Булар осыдан 6ip ж ы л бурын уйленш еда. Редакциянын ак бас, 6ipaK жаны жас cypeTmici булардын тойга шакыру билетш e3i жасап, астына: «Аклимаш, Акикат» деп жазып еда. Содан 6epi 6ip-aK ж ы л ottL Б ул жылдын 6ip куншен 6ip куш жаксы еда. А л вида осылардын бэршен ерекше 6ip куннщ жакындап калганын сезда Kaeip Акикат. Ол муны бурын да сезген. Сондыктан таяу уакыт кпшде уйден узап кетпеуге бекнен. BipaK кейде тишп уакытты емес, уакыт тишшй билеп кететш кездер болады. Осыдан 6ip апта бурын Караганды- ньщ «Ж арык жулды з» шахтасында жасалган дуниежузипк рекорд eKi-уш кун отпей есшреда. «Ж ары к жулдыздыктар- ды» «Жанартас» шахтасыньщ кеншшер1 басып озады. К уш кеше Тем1ртаудыц мартеншен Еламан Байгазиев болатты не бары алты сагатта балкытып алса, бугш Рудныйдын; Сар- бай руднигшде экскаваторшы Сункар Музбалаков 6ip кунде уш куннщ нормасын орындайды. Акикат осыньщ бершде болып, оларды газет окушыла- рына таныстырар еда. А л кеше Акикатты редактор шакырып алып: — Командировкага дайындал. K » 3ip барып билет ал. Тунделетш журш кет. Тын олкесшдеп «Сарбаздар» совхо- зында 6ip комбайнер «Ж ВН-10» жаткасымен 6ip кунде 145 гектар бидай орыпты. Елден бурын жет. Очерк алып кел! — деда. — Бугш бейсенбд жексенб1кун п номерде шыгатын бол- сын! Акикат: — Мен куана-куана барар едам, 6ipaK Аклимаш... — дей 6epin еда. — Ештене етпейда. Аклимаш акылсыз емес. Сенщ жумы- сына кейр болады деп ойламаймын. Менен солем айт оган, — деда редактор.

Акикат тагы уйыктап кеткен екен. А к т а булггардын устшде зымырап агып журген «Ж ВН-10» жаткасын керда. Селк етш оянып орнынан турды. Ол турып бара жатканда, келшшегшщ 6yiiipi булк-булк ете калганьш тагы сезда. «Кет- пе-кетпе, ж1бермеймш!» деп булкынгандай еш болашак адам. Аклимаш та оянып Kerri. Онын сумбш шашы сусылдап ток белше тегшц. — Тез1рек орал, Акантай, — деда ол куйеушщ калтасына газетке орап шскен ет салып турып. — ¥шып барамын, ушып кайтамын, Аклимаш. Сен уай- ымдама. Ол сур плащтын калтасынан газетке ораулы erri бкдщрмей былай алып койды да, онын орнына блокноттар- ды тыкпалады. — Сен еш нерсеш уайымдама, Аклимаш. Мен ушып ба- рып, ушып кайтамын. Аклимаш есжтщ алдына орамал жамылып шыгып, бас- палдакпен томен тусгп бара жаткан Акикаттын сонынан карап турды. Акикат теменнен жогары карап, кол булгады. — Мен тез ораламын. Уйге Kip, тонып каласын... Ол кернплерда оятып алмайын деп, аягын абайлап бас- ты. Тып-тыныш тунде гранит баспалдак сонда да тык-тык етш дыбыс бглдарш турды. вне, астынгы этаждагы жетшпп пэтердщ eciri акырын ашылып, ар жагынан Полина ежей бурыл шашты басын сугып карады. — A -а, Акикат-жан, сен екенсщ гой. Тагы да команди­ ровка ма? А к лим аш ж алгы з калды ма? М енщ уйкым келмейдк Акикатжан. Баспалдакпен 6ipey келе жатканын ecrin, б ул юм болды екен деп едам. Oh, ку корипк-айдесенпп. А л сендерге не жок. Уйыктап, ракаттанып жатпайсындар ма, жассындар! Ж ы лы тосектен шыгып... Ж е, жолын бол- сын! Kepi басым мылжындап барады екенмш гой. — Кайырлы тун, ежей!.. Подъездщ cepiraieni eciri Акикат шыгар-шыкпастан сарт жабылып, кайтадан тым-тырыс бола калды. Жетгас алты петерлж улкен уйдщ ен жогарыдагы 6ip Tepeeeci гана жар- кырап турды. Ш ам сеулесш келенкелеп, шашы омырауы- на теилген ейел к ол булгады. Жогарыга шалкая карап Акикат да кол булгады.

— Ушып барып, ушып келемш, — дед1 о л шпнен. Тун iпанде дауыс шыгарып айкайлауга болмайды гой. Онын сыбырын естш койгандай, Аклим аш бас изедй Кала уйкыда болса да, кешелер жап-жарык. Асфальт- тар жалтырап жатыр. Кешенщ узына бойына мзьлген све- тофорлар TyHri иллюминациядай ойнайды. Кеше бойы 6ipece жап-жасыл моншак тагынады, 6ipece о л саргайып барып, кып-кызыл боп кулпырады. Бул уакытта 6ip машина кершбесе де светофорлар кал- гып кетпей, калткысыз жумыс ieren тур. А л тас арьщты куалай аккан салкын су светофорга багынбайды. Bipey кытыктагандай сылк-сылк кулш, сылдырап барады. Тротуар жагасындагы бугы м у т з улкен еменнщ тубшен б1реулер карандагандай болды. «Т у н жамылган бузыктар болып журмесш» деп Акикат э дегенде сескешп калды. Сол сетте басына баска 6ip ой жарыса келш, езшен-ез1 уялды. Бмен тубшдеп екеу сушсш тур екен. Ойда жокта тун йпшде тротуарда сак-сак басып, кеше тыныштыгын алып келе жаткан адамнан кайта солар кымсынгандай болды. Аэропорттын алдында улкен плакат ш ул! тур; шляпа- сын колына устаган сулу ж ш т журтты Кырымнын онтустж жагалауларына шакырады. Онын езшде самолетпен ушуга кенес бередй 0 pi арзан, epi жылдам, epi ынгайлы дейд!. «Ж ок досым, 6i3 Кырым жагалауларына бара алмаспыз. Алыстагы Аркалы к даласынан егш орып журген «Ж ВН - 10» машинасын кергенше асыкпыз. «Ж ВН -10-нын» кереметш газеттщ ж уз мыннан астам окушысына айтып жетмзгенше асыгулымыз» деда Акикат плакатка immeH жауап катып. Кек мухиттын байлаулы турган китше уксас самолет моторын от алдырып гур-гур erri. Тып-тыныш тущц селт eTKiein азынаган дауыска аскар тау бурылып карагандай болды. «Аклимаш естцц ме екен» деп ойлады Акикат. Обком комсомол секретеры Нариман Маукаев жолдас пианистке лайык салалы саусагымен узын шашын кайта- кайта кайырып тастап, ун катпастан 6ipa3 отырып калды. Онын аузынан шыккан сез 6ip жакка ушып кетпесш деп

кауштенгендей Акикат Керегенулы секретарьдын жузше кадала карап отыр. Секретарьдын аузьшан шыккан 6ip гана сез аркылы езшщ тагдыры шепнлетшдей болып отыр. — Апырай-а, — деш Нариман жолдас енш суйрцстей са- усактарын сындырардай сыртылдатып, астынгы жукалан ернгн аплан курек т о м е н сал йстещареп. — Машина кургы- ры болмай тур-ау. Менщ машинам осыдан 6ip сагат кана бурын «Ракат» совхозынан оралып еш. Шоферге бугш сен боссын деп ж1берш ед1м. Секретарь он жагында турган телефонга бурылмастан кол созып, трубкасын устап турып, кайта койды. Тагы кетерш, тагы койды. Секретарь телефонный трубкасын кетереш. Сонда Акикат Керегенулы «Сарбаздар» совхозы- на мше-мше жетш калгандай болады. Секретарь трубканы орнына коя салады. Сонда Керегенулына «Сарбаздар» со­ вхозы алыстап бара жаткандай кершеш. «Ушып барып, ушып келемш» деп еш ол Аклимашка. — «Ж ВН-10» рекордынын б1здщ газет ушш каскалдак- тьщ канындай кажет екенш тусшсещз, маган шын кемек- тескен болар ешн1з, — деш Керегенулы. —Тусш ш отырмын, Акикат, тусшш отырмын, 6ipaK шофер1 тусшр тун1 бойы ж ол журш, уйыктамап еш. Жас- тыкка басы тисе, ещц тиген шыгар, егер кенсе, шакырып керешк, — деп секретарь этзесшш тусындагы кнопканы ба- сып-басып калды. — Катя, тез ж уп рш барып, Сазанбайды шакырып келе гой, — деш Нариман кемекш1 кызга. — Кырсыктау еш, келе ме, келмей ме, — деп кшел1 адам- дай кулшс1ред1 Нариман кемекпп кыз шыгып кеткен сон. — «Сарбаздар» совхозына дейш ж уз сексен километр, — деш Сазанбай калын кабагын тукситш. Онын шала уйкы- лы кез1 канталап, кызарып турды. — Машинаны заправить етш алмаса болмайды. Ж олдын жартысына дейш гана ас­ фальт, онан epi грейдер кетещ... Канбай калган уйкынын ашуы мен тьшымсыз тьшшлерге деген ызасын машинанын денгелектершен алгысы келген- дей шофер улкен аягымен баллондарды жаталата теуш-теуш

шыкты. Акикат ишнен жел1 шыгып кетпесе екен деп тшейда. Ол Аклимашка «ушып барып, ушып келемш» деп едь Егер денгелектщ ж ел1 босап кеткен болса, онсыз да cipiceci су кетере алмай турган шофер ж у р и т кешеуьлдете берер деп корыкты. Сазанбай д ел ушында кара м еш бар етжецда кесек мурнын деу жудырыгымен езплеп укалады. — Алдама м е т , алдама! — дед1 о л акырып, оз мурнын 03i урып канатардай. — Б угш й тойдан калдык кой. — Секе, о л кандай той ед1? — дед1 Акикат шоферден, «ГАЗ-69» кала сыртына ойнактап шыга бергенде. Шофер Акикаттьщ бетше алара 6ip карап алды да, кос колымен рульда кыса тусть Машина ышкынып-ышкынып, орги женелда. Спидометрдщ тип даршдеп 90 мен 100-дщ арасында турып калды. Акикат астанадан ала келген «А р о ­ мат* сигаретшщ 6ipeyiH Сазанбайга усьшды. Шофер асфаль- ттан кез жазбай отырып, сигарета, он колымен алып аузы- на салды. — Бугш туган белемнщ уйлену тойы еда, — дед1 о л сигаретт1 кызган пробкадан тутандырып. — Кешке дейш жетсем ж етам, жетпесем, тойдан калдым. — Кешке дейш кайтып оралайык, тойдан калмайсыз, — дед1 Акикат. — Ушып барып, ушып кайтайык. — вй, бишеймш, тишплердщ Tipnibriri 6iTneynri еда, оны- муны деп журш аласыз гой. — Ж ок, Секе, барамыз да кайтамыз. Айдалада таспадайасфальт жолдын устшде асыгып келе жаткан осы е ю адамнын е л п сездерш естш койгандай, солтустж батыс жактан шудаланып булт шыкты. Асыгыс адамдармен калжьщдаскысы келгендей, «сендерда 6ipa3 еуре етейш» дегендей, аспанды торлап жайыла берда. Шофердщ енда-енда жадырайын деп келе жаткан кабагы мына бултпен 6ipre кайта туй1лд 1. «Асфальтта ештеце ет- пес-ау, 6ipaK грейдерге шыкканда екем1здатанытпаса!» деп Сазанбай аспанга сабырсыздана карады. Спидометрдщ т ш «100» деген цифрдьщ устшде калши- ып турды. Машинаньщ ейнегше алгашкы тамшылар тамган кезде, алдыдан грейдер шоктыгы да кершда. Жанбыр ейнекй са- балап-сабалап удей тускен кезде, зауза коныздьщ гарпн-шдей

eKi сыпырткы жылаган шынынын парлаган жасын ыскы- лап сурте бастады. Ж олды н устш лайсан су мен шешлдеген сансыз ак кобжшелер басты. От лактырып ойнаган булт арасынан тускенш, жок елде шелектеп жауган несерден пайда болганын шм биюш, efrreyip, ж ол устшен 6ipey шыга келш, машинаньщ карсы алдынан кольш керш тура калды. Адамдар асау атты кама- лап устаганда осылай колын керш, «так-тактап» тура калу- шы еда. Мына гайыптан пайда болтан жанда сондай ин­ стинкт бары байкалды. Ойтпесе адам агып келе жаткан машинаны колын Kepin токтата ала ма! «Бассан басып кет, ейтпесе токта!» — дегендей еда жаны- нан безген адамньщ ypeiuii ускыны. — Ой, кырсык-ай, осы журт ушнде отырса кайтеда мына жауында, — деп бетш ара шагып алгандай тыржитып шо­ фер тормозга жармасты. Машина Tipi шлагбаумга тштен таял калды. Аспаннан жанбыр емес, шелектеп ак арак жаугандай, «ГАЗ-69* сол арактан кутьфьша мае болтандай, рульге ерен кенш аркырап келе жаткан. Спидометрдщ суйрж тип 90 мен 10 0 -дщ арасынан кыбыжыктап шыкпай койган. Енда кенет берьлген тормоздан донгелектердщ бшезж тем1рлер1 шынгыра шикылдап, машина ектнш баса алмай, алда Mi3 бакпай турган адамньщ тумсыгынын астына ба- рып 6ip-aK прелда. — Есщ дурыс па, жок па? — деп акырды шофер сук сау- сагымен езшщ шекесш аяусыз токылдатып. — Ескалмады, карагым,— деш машинаньщ егагшен кар­ мана устап, колы дар-д1р еткен егде казак. Есжтщ жактау- ынан бурш устаганы сонша, каекыр тарамысты кайратты коныркай колыньщ саусактары кайьщ агаштьщ катты бута- гындай агарып кетт1. Машина ж урш кете ме деген Kayni зор кершедь Курешткен бетш жанбыр сабалайды. Сом иекке шыккан бурыл сакалы Микельанджело мрамордан кашап салган Моисейдщ сакалындай салаланып белуарына туседь Тарам- тарам сакалды куалай аккан аспан суы жанбыр емес, мына бурыл самайлы адамньщ алакандай каршыга козшен пар- лап аккан ыстык жас сиякты. 42

— Мына Kinri Жыланшыктын бойында жалгыз уй отыр- ган «Куаныш» совхозынын шопаны едак, карагым, — деда кара ши баркыт камзолы сыгып алгандай су болган адам шоферге емес, Акикатка карал. — Аты м Далабай деген бо- лады. 6 йел1М э л устшде жатыр. Босана алмай киналып елш кететш болды. Будан бурын уш баланы ел1 туып еда. Оны зорманнан керш едам. Кудайдьщ кудареп де дел едам. Енд! ею жыл болды, зорман аулап, Карынбайдын калын малый кырганды койдым, аншылык KecinTi тастап, койга гйрдам. Enairi en6eriM адал, жазыгым жок, кудай берсе баланы енда берер дел едам. Тагы да маскара болып калам ба, екетай. Калага жетгазш сал вйел1мда! «Адлимаш кандай халде?» деген ой Акикатка урей ала келда. «О да киналып жатпаса ига еда!» — Тусщ аппак шуберектей болып кетп гой, екетай. Шын жанын ашыганы рас болса, бур машинанды. Будан бурын бес машина токтамай кетга. Енда кешшсе, анау бейшара ейелдщ узийп кететш Typi бар, — деда Далабай Акикатка. — Аксакал, 6i3 асыгыспыз, еуре болманыз! — Сазанбай рульдщ ортасындагы сигналды басып-басып калды. Несер шуылына араласып сигнал даусы кулакка канжардай кадалды. — Мына кка екшеттщ тапсырмасымен «Сарбаз- дар» совхозына асыгып барады, бас буруга мурша жок! — Окетай-ау, 6i3 де еюметтщ адамымыз гой! — дел Дала­ бай машинанын eciriH кос колымен кыса тусть TeMip тулга сол кысуга шыдамагандай тула бойы ттрк ен ш , дар-дар етш турды. — Аксакал, йпке Kipuu3mi не де болса. Жауынга малы- нып болдыдыз гой, — Акикат eciKTi Kepi ашты. — «Tyci жылыдан тущ лме» деген еда, екетай. Иманжузда бала екенсщ. Бебектерщ бар ма? — дел шрда машинага мал- мандай болган Далабай. «Бебектерщ бар ма?» дейда. Оган Акикат не десш. Бар ма, жок па? Акикаттын 6e6eri e3i жокта дуниеге келш те калган шыгар. б лде Аклимаш та мына шопаннын жубайы кусал азап шегш жатыр ма? ¥шып барып, ушып келем дел еда-ау Акикат. Аклимаш каз1р езйин Акантайын 6ip керу- ге зар болып жаткан шыгар. Д ел Kaeip мына Далабайдын ейелш машинага отыргызып, калага Kepi кайтып, бугшнен

калмай самолетке MiHin, астанага ж у р т кетсе кайтеда? Ре­ дакция мунын очеркш кутш отырган жок па! Жексенб! куннщ макетшен уш жуз жол орын белш отырган жок па! Оларга не бетш айтып барады? Акикат epi-cepi болып отырганда, шофер Далабайга карап: — Кене, аксакал, тусийз, б1зда устамацыз, асыгыспыз! — деда. Мурнын тагы да умаждап-умаждап укалап койды. — Кой, екетай, жылатпа меш, — деда Далабай Сазанбай мен Акикатка кезек-кезек жаутацдап карап. — Секе, бур машинаны... — деда Далабайдын кезше K©3i тусш кеткен Акикат. — Есийзде болсын, мен едай Нариман Маукаев турмак, онын ар жагында тагы 6ip дву буйырса да, мунда кайтып оралмаймын! — деда шофер. — Сенщ кайтып келмейтшшда вз1мде быемш. — Кесеген кегерсш, екетай шырак... — Далабай сезш айтып болмай ексш ж1берш. «ГА З-6 9 » «Сарбаздар» совхозына жетпей грейдерден шыгып, лайсан кара жолга тусш, Kiuii Жыланшыктыц бой- ына карай кетш бара жатты. — И-а-а, Бабай ту к и шашты 0зиз, — дед! керпе жамы- лып, 6ip колымен керегеден устап, 6ip колымен ала шубар сандыкка жармасып, кегерген ернш тастелеп турган ейел шанырактан аспанга алара карап. Оган жауап ретшде Бабай ту к и шашты взиз аспаннан от камшысын шарт-шарт етшзш: «Карыстыр жагынды!» — дегендей болды. — Иа-а-а, аруак! — деда толгак кыскан ейел даусы жа- рыкшактанып. Онын сонда керген азабынан аруактардын да жаны шошып, бултты н ара-арасымен тым-тыракай кашып, гур!лдеп-сарылдап алыстап бара жаткандай болды. — Ей, жазган, Кулше-ай, аруактын басын ауыртып кайтесщ. Тур! влмегенге ел1балык жолыгып, машина кел1п калды. Бол жылдам, ене-мше дегенше роддомга апарып са- лады. Жарьщ дуниеден е л ! татар дем-тузьщ бар екен Кулше!

— Далабай жубайына кыжым пальтосын кипзш, колтыгы- нан кетерда. — Осы журт космос корабльдер1 заманында да данге сенгенш коймайды, — деп кунк етш, Сазанбай да эйелдщ 6ip колтыгынан демеда. Машинага тенкерьлш орен KipreH К улш е бейне 6ip ен салардай даусьш созып: — Байгус-ау, малды кдмге тастайсьщ? Мына алай-тулей боз боранга тапсырасьш ба, ит-куска тапсырасьщ ба? — деда. — Апыр-ай, естщ шыкканы сонша, мал ойда болмапты гой, кайттам! — Далабай жынгылдан соккан корада жау- ыннан ыгып турган койга кайта-кайта карады. — Мен калсам кайтеда, Кулш е? Bip кудайга тапсырдым, онан сон мына балаларга тапсырдым. Апарып салар роддо- 0рине, Акикат пен Сазанбай апарып салады. Акикат кешк1 самолетке билет алады. Ол Аклимаш ка «Ушып ба- рып, ушып кайтамын» деп ед1 гой. Аклимаштын да ай-куш жетш калып еда. Циналып калмаса кайтсш... — Ойбай, жолда б1рдене боп калса, танымайтын бала- шаганын алдында айра-жайра... — Кулше кезш таре жумып, ернш кымкырып басын шайкады. — Енда кайтт1м! Ошейшде тыным таппайтын завферма мен зоотехник те мундайда келе коймайды. Малды к1мге тастадым! — Далабай жауынга жон аркасын тосып турган койга карады. Кысы-жазы 6ip туяк шыгьшдатпай, шырыл- дап журш ecipin еда, шынымен ес1л енбек ит-рэсуа болганы ма. Далабай совхоз орталыгынан келетш кара ж олга карай- ды. Жауын буалдырынан Жыланшыктьщ жер кабагы кара- уытып коршеда. Келе жаткан жан жок- Далабай жалтак- тайды. Bipece ейелше карайды, 6ipece мьщ каралы койга карайды. Онын бурыл басы бурылган сайын, Микельанд­ жело Моисейдщ сакальшдай кек шуда сакалы желкшдейда. — Ой, ку мандай, болсаншы, киналды гой жане-е-ем, — деген жарыкшак даусы шыгады Кулшенщ. Ka3ip бул epлi-зaйыпты екеушен де repi Акикат катты киналган сиякты. Ол eei машинадан калай тускенш бьпмей каллы. — Отырьщыз, аксакал, — деда Далабайга. — Малынызга мен карай турайын.

— Кунш, кушм! Кунда булт жасырды ма десем, касымда екенсщ гой! — Далабай даусы д!р1лдеп буын-буыны боса- гандай машинага врен мщда. — Есицзде болсын, мен кайтып оралмаймын, — дейд1 Сазанбай мурнын тагы да укалап. — Келмейтшщда бшемш, Свке. Сею мурнын алдамаган екен. Тойдан калмайтын болдьщ! — деда Акикат. Машина жауын буалдырынан кершбей кетть Адамдардын достыгын коре алмагандай кара булттар кушренш, долданганнан 6ipiH-6ipi сарт-сарт сабалады. КЫЗ Ы Н БОТА — С а м о л е т ! Самолет! — деп кыз тендз жагалай жупрда. Канаты жок, канаты болса уша женелгендей. «Самолетке карай шыннан ушып кетш журмесш» де- гендей еспе Кызыл кум кыздын аягынан тартты. — Самолет! Самолет! Меш ала кетпейсщ бе, а? — деда кыз токтай к альт . Ж алан аяк тобыгынан кум сусыды. Жарган дарбыздын жартысындай шырайлы кун тешздщ о шетше жайлап барып конган кез еда. Тещз бойлап будан бурын да талай самолет ушкан. Кыз берше де е л п сезд1 айтатын. BipaK онын арызын самолеттердщ ешкайсысы штипатка алган емес. — Меш алыска ала кетпейсщ бе, а? — деда тагы да. Бу ж олы тек сыбырлап айтты. Самолетке айкайла не, сыбырла не — 6epi6ip. Жок, 6epi6ip емес екен! Ол айкайдан repi сыбырды жак- сы естш-ау, cipe. Самолет шугыл аударылып, 6ip канаты жалт етш жогары кетеринп кыз жакка бурылды. Кыз ан-тан калып 6ipa3 турды. Тура кашты. «0зщ ша- кырып, езщ кашканын калай?» дегендей кызыл кум онын кннкентай аяктарына жармасты. Кум онын квкорай шалг- ын кек швбшдей еда. Баланыц аягын аймалагандай, жып- жылы ж умсак тиетш. Кум тунде гана салкын тартатын. Кара туннен корыккандай бойынан жылуы кашатын. Кызылкумнын тещзге барып сулаган шебшде тенбья кек тенге жапырак ecnenai, жабайы жонышканын ry^i жайка- лып, Hici ceHi ел1тпейда. Онда кызыл алма урыктамайды. Осы 6ip себепт1 де, жайкалган кегал дуниенщ кызметш e3i атка-

ррысы келетш сиякты-ак. Кум да жел жапырган шалгын- дай желб1рейда. Кум тш п кей-кейде сынсып ен салгандай да болады. Кыз малтыгып, етпетшен кулады. Кызыл ленталы тулымшагы селтен ета. Ш р мойнына кыздыгандей кызыл лента байлаган бота жалт берш, тапырактап тура кашты. Ботанын аягы узын еда. Кум кедерп бола алмады. — Меш тастап кеткенщ бе? — деда кыз ботасына екпелеп. Анадай жерге самолет келш денгелек аягын т1реда. Кап- кара дауыл бурк ета . Самолет секендеп 6ipa3 журш, 6epi бурылды. — Е, шыннан менщ шакырганымды есйген екен гой, — деда кыз кумра 6ip аягымен т1зерлеп тура 6epin. Самолет гур-гур етш 6ip нерсе айтпакшы болран сияк- ты еда, кона бергенде тамарына кум Kipin к ет а ме, какалып калды да - токтады. Узын бойлы ушкыш жерге т у с т : — Амансын ба, айналайын! Аты н гам? — деда. — Менщ атым — Раушан, — деда кыз. — А-а-а. Сен, шынында да, Раушансьщ, — деда ушкыш. — Ci3 меш бьледа екеназ рой, — дед1 Раушан. — Вглмегенде ше, — деда ушкыш. — Менщ самолета шакырганымды ci3 кайтш естш кой- дьщыз? — деда Раушан. — Самолетте 6epi естшш турады, — деда ушкыш. — А-а-а, — дед1 Раушан. — Бглдам-бщдам. — Неш? — Баска самолеттеп агайлар естюе де токтамайды екен — Ж ок, Раушан. Олар токтар еда, асырады рой, — дед1 ушкыш. — О з ше? — Мен бугш асыкпаймын. Оньщ устше, сен шакырдын, — деда ушкыш калтасынан улкен кып-кызыл алма алып берш. — Ci3 мундай алманы кайдан алдыныз? — деда Раушан кып-кызыл ж е м н т жеуге кимай сипалап. — Ол алыста вседа. Ала тау деген жерде еседа, — дед1 ушкыш. — Барасын ба, алып барайын. — Ол жакта мундай алма кеп пе? — дед1 Раушан, егер кеп болса, мынау алманы жеп кояйын деп.

— О, кеп болганда кандай! Агаштын басында сыцсып турады. Онда парк те бар. б зш сиякты балалар еткеншек тебеда, кедамгщей пойызга мшеда. Балмуздак кандай десещш! — Онда барайын, ага, — деда Раушан. Булардын касына Раушаннын екей келда. Амандасып, жен сурады. — Мына Раушан шакырган сон келдам, — деда ушкыш. — Рас, кеке, рас. Мен шакырдым, — дед1 Раушан. — Онда уйге ж уир. Маман шай дайындасын, — деда KOKeci. Раушан ж уире женелда. Кум аягына оралган жок. — Heicic кабылдамай койды. Онда калын туман, — деда ушкыш. — Аралга кайтуга бензин аз. — Конганын жаксы. Конак боласын. Bi3 мына Кызыл- дын кумына жанадан орнап жаткан кой совхозымыз. Мен осындагы пошта бастыгымын, — деда Раушаннын кекесй Улкендер шай iinin, Кызылдын шекер кауынын жеп жатканда, Раушан езшщ ботасымен коштасты. — Сен жана м е т тастап каша женелдщ а, ботакан, — деда Раушан. Бота кшесш мойындагандай, уп-улкен кезш тайдырып экеттй — Керерсщ, ертен ерте мен де сеHi калдырып, самолетке мшш кетемш, — деда Раушан. — Алмасы кеп, гулдер1 кеп, тауы б т к , балмуздагы кеп калага барамын. Сен бармай- Енда бота мелдар булактай тунык кезш кен ашып таны- ркай парады. — С е т алып журуге болмайды. Сен самолеттен корка- сьщ гой, — деда Раушан. — Олгшде тапырактап каша женел - мей, ушкыш агаймен мен кусап амандасканында, ол сеш де самолетке мшг1зетш еда. Бота шр мойнын темен салбыратып, курсни-ендей бол- ды. — Жарайды. Буртимай-ак кой. Мумган, ол с е т де мшизш алар. Онда 6ip re ушамыз, ал енда уйыктайык. Тан азанда турайык — деда Раушан. Ол уйге шргенде, улкендер дастаркан жинап, тесек са- лып жатыр екен.