И. Жақанов. Ықылас

Илья ЖАКАНОВ ЫК,ЫЛАС



Илья ЖАКАНОВ ЫК'ЫЛАС АЛМАТЫ «9НЕР» 1990

ББК 84К.аз7—J Ж 21 Жаканов И. Р ом ан.— Алматы: внер, 1990.— Ж 21 Ыкылас: 256 бет. ?! *4: '- Каламгер api композитор Илья Жакановтыц бул романы 5- ’ j казактьщ атакты xyOuiici Ыкылас Дуксновтщ (1843—1915) OMipiHe ариалран. Ыкылас — артына мол мура калцырган кор- нехп тулга. Шыгармада негашен Ыкыластын внсрге кулаш ура бастаган жастык шагы, внеге туткан устаздары— акын Швже, кыргыз Курекксй комызшынын ыкпал-occpi. сол дэ- vipWH кат-кабат окигалары, ел турмысы, куйшшщ «Коныр», «Ерден», «Жезкиж», «Аккуо, «Кертолгау» секшд1 т. б. куйле- ршщ шыгу тарихы. сондай-ак казак-кыррыз халыктарынын достык. туыскандык карым-катынасы, онер сабактастыгы жан- жакты сурепеледь 4702250201—47 ББК 84К,аз7—£ Ж 409(05190 ISBN 5 -8 9 8 4 0 -0 5 1 -6 ©«Онер» баспасы, 1990

ПРОЛОГ Карашаньщ жел1 ызылдады да турды. Бетпактыц безерген шедшей тырнадай т1зшш еткен кеш 6ip сарынды мимырт журшпен Kiuii бесш элетшде Кдзангап тауы- ныд ipreciHe арен жегп. Сагымдай булдырап алдарынан Шу взеи i KopiiiAi. Жол Шура кеп -прелди Bipan, кеш токтаган жок. Тама, алшын, жаралбайлынын кеп бутакты ауылдары осы ещрден жыл- дагы ез кыстауларына бет алып, 6ip-6ipiMeH дуылдаса коштасып, жан-жакка тарта женелдк Олар, эне-мше дегенше, белден асып, кезден таса болды. Ел соцында кед|ктер1 болдырран шака аулы кдлды. Шакалардан ipre белшпейтш кырыкбойдак аулы Lnrepi Аркадан соккан жел бет каратпай карып барады. Ш ырыс жактан булдырап Куарал жотасы кершедь Бул — шака- лардын кыстауы. Кырыкбойдак аулы булармен жапсарлас отырады. Kepinin турган Куаралга шака аулы жете алмады. Бел1 тал- Fan туйелер даланы бастарына кетере бакырып, шеге-шеге калысты. Келж те кажыран, адам да кажыган. Жуздерш суык карыган жандар сылбыр кимылдап, жуктерш тушрдь Ун-туншз тендерш memin, ем- уш канат керегенщ бастарын тушспрш, туырлыктарын жауып, бас- тырма жасады. Ымырт ympiain, кез байланды. Айдалада тун кер- necin тшгшеп от алаулады. Еру кодран ауылдыц 6ip шет1нде Алтынбек кобызшыньщ кара косы шошайып тур. Yйде бес адам отыр. Алтынбек аксакал, оныц кобызшы улы Дукен мен келЫ! Шэк1 жэне уйелмел1-суйелмел'| ек! немереЫ Ыкылас пен Жанас. Bipi жетще, 6ipi бесте. Ортада

баялыштын шогы жайнаган ошакта буы буркырап казан жай гана булк-булк етеда. Куш бойы кебежеде тербелген балалар атасынын ек1 тиесше асылып, 6ipa3 отка карап жатты да, маужырап уйкыга Kerri. Алтынбек Дукенге кезшщ астымен карап кояды. Дукен решила. ! — вне бойы кеш соцында малтыгып жургешц) — Жол да узак, Дукен. — Ой, эке-ай, жетер жерше жеткен журт та ось жолмен жури ' Алтынбек акырын гана курсшдк — Одан да шыр б1тпей-ак койды десеч1зпп1 «Нар жолында жук калмайды» деген осы ма? Инелжтей имиген немелердщ мойнын кесем! — Онда осындагы бар шаканыц туйесйпц мойнын кес! Дукен эке сезше уэж кайтармады. — Ала жаздай К,аравткел дедщ, Атбасар дедip, одан Омбы астын Kipe тартып. Bip тыныш керд1 ме жануарлар! Сарысудыц сэры сонасы талады, нардыц да жаны бар. Шаман келсе, квбейт! Дукен басын шайкады. Сырттан ат душрледь Коска К,азы шешен келш шрдь Бул — кырыкбойдак аулыньщ бас иесь — Келдщ бе, Кдзы? — «Кер1нген таудын алыстыгы жок», дегенмен Куарал эл1 6ipa3 |i жер. Елд! жайгастырып, жМттерге бэрш тапсырдым. Ко;пк ертен !' туе кайта жетедь Алтеке. — Е, К,азы, бэр1м13 6ip тазымнын баласымыз. Одан жанми, тыные боп тарайды екенб1з, BipiMi3fli-6ipiMi3 жетектеп, демеп, сел- бесш-ак келем1з. Мына танауы пышылдап жаткан батырлар осы жакындыктын кад!р!н бшер ме екен! Бшгеш жаксы-ак болар еда! Уй iini бул сезге 6ip сэт ойлана мулгщь Bip кезде Ыкылас козгалактап, атасыньщ Т1зесшен аунап Tycin, I шалкасынан жатты. Шэю казанды 6ip сапырып койып, дастаркан | камына KipicTi. Ыкылас тынышсыздана бердк 9pi аунады, 6epi аунады. Басын касып, бетш укалады. Сагыз шайнап жаткандай элденеш тамсана куб!рлед1. Бастыгырылып, дем1 б1ткендей, булыга туншыкты. Ci- лекейше шашалып, аягын cepnin тыпырлады. Шэю касына келш, Ti3e бугш: — Жаным...жаным1— деда аркасынан капли. Ыкылас enipin, шошып оянды. Жан-жаплна урейлене карап flip-flip erri. UUeiucci кушактай алды. — BicciMuuial BicciMuuia!— деп атасы оган кол созды. Ыкылас шешесшщ кушагына тыплла туст1.



— Оу, батыр, сен ата баласысын гой!— дед! Дукен оган куле карап. Ынылас ан-тан, ундемедк — Туе кордщ бе, жаным?— дед1 Шэкк — Иэ!— деп бас изед| Ыкылас. — Не кордщ, жаным? — Bip ата... — Ата? Е, ата не дед1? — Маган кеген аласыц ба дедк — Коген? — Иэ. — Е, алдыц ба, жаным? — Жок. — Ол ата тагы не берд1? — Алдын ба, жаным? — Алдым! — Бэ-ре-кел-дм! Алтеке! Дукен! Айналайын ШэкП «Жаксы жерге жатсан жаксы туе кересщ» деген! К,азангап тауыныч етепне копган тун1 бул Ыкылас батыр туешде Коркыт атасын кердг К,олдай гор, К,оркыт ата аруагы! Кобыз TSHipici!— дед! Казы шешен мей1рл! — Е, б1зд1н Ерназар эулетше ymiHiui кобызшы келд> де!— деп Алтынбек масаттанды. — Коркыт ата жар болсын, Ыкылас! Ыкылас 6ipece Козы шешеннщ, 6ipece атасы Алтынбект1ц жу31не жалтак-жалтак карады. Кейш Ыкыластын осы Tyci ел арасына ацыз боп тарап Kerri.

Б1Р1НШ1 Б0Л1М К,ып-к,ызыл боп е ц к ей т бара жаткан кунш ч бетш эп- сэтте кара кошкыл бул т жапты. Тещ рек ж айлап карауыта бердь Сарысудьщ коладай жаркыраган кара суларыньщ 6eTi жыбырлап, жып жылы самал ж у п р дь Тым-тырыс м ул пген ка- мыс басы сьщсып, сусылдап, ыргала бастады. Батые ж ак тунерш , xdri б ш н б ей з 1лдене жылжыган кара бултты ч сусы баса туст1, е зен д еп каз-уйрек качкылдаса безек карып, береке- aepi Kerri. Ж ел кетершдк Араптьщ тебесшен кум уш рш п, Ш убыра колдщ ycTi ак тозач боп шачытты. Ауыл ш етшде калкиып турран e x i караша уйд1ч Тунлнч ж е л т л де п , керегелер1 сыкырлады. EciK алдында ecx i сырмак уст1нде Алтынбек, Дукен, Ыкылас yiueyi баганалы 6epi 6ip кобызды ортага алып, 6ipi тиег1н б е к т п , 6ipi шыбыктан иin ыекыш жасап, кылын тагып отырды. Алтынбек ауык-ауык KypciHin кояды. УЫлететш уайымы да бар еда. 0 з!м е н 6ip туган М ечджул бурнагы жылы кайтыс болган. Былтыргы кузде бар нзпаканы ауыздарынан жырып сонын жылын бердь Ар- тында калган балалары момын, жарлы-жарш ы, afrreyip езек алдырмас болмашы б 1рдем еш талшык кылып, жалрамалап, квпт1ч 6ipi боп кун кешш келеда. Биыл олар аяк артар калйс таппай Аркага шыга алмады. Ж атак. Байлардьщ шеб1н шабады. Алтынбекке де, Д укенге де бататыны осы. Елд1ч де качку с в з1 бар. «М ечдщул елда, eurri. Т ас тускен ж ерш е ауыр, не керсе де ез от басы керш жатыр» деген сездер де естидь Бул сез Алтынбекке де, Дукенге де шаншудай ка- далады. Алтынбек exi rayhap б и е з ж ж асаса, 6ipiHi4 акысын

СОЛ Мецдадул балаларына береда. Оны 6ip агайын керед1, 6i агайын керм еген болады. Ойла, ойлама ем1р е з ырдыме журеда екен. Bip к е зд е п Алтынбек добызшы б у п н д е зергер. Кобыз тар туын мулде сиретть T urn, сочил кезде тартпайды да. Оньщ oj OHepi Д укенге донган-ды. Ол албырт шаланда кобызды шал! к.ытып керда, 6ipa3 ш айдадтап, ел-елге Д укен добызшы атанды OFaH ipi-ipi куйпнлер ден дойды. Амал не, кобыз буыме! ж ур се кане, п р л ж тауды м еп оны е з дурсауынан шыгармады Ол келе-келе кым-куыт бейнет камытын мойнына Lnin, coFai кенд1 де. Б1рде ол байлардьщ долы жургйп приказчигд Kepyei басы бодцы, сауда ж асады. К ейде дантарылып кэсшЫз отырып далранда Ташкент, Самарцан, Эцщжан, Эулиеатара мал айда- FaH. саудагерлерге жалга ж ур дд Ал б1рде Ш уда ж атад боп байлардьщ ш ебш шапты, отынын Tycipin, дорасын салды. У й- пйлерге кед талдан агаш десть Дукеннщ сол ripairi — эл сол прлйс! Б улар биыл е зд е р 1мен арайын жег-i ауылдарыныц TuieriMeH осы Шубыракелд1 жайлады. Ел болрац сон оныц алуан-алуан дызыдшылыры болады, тойы бар, ш шдехана, беташары, дыз узатуы бар. Узатылатын дызра ал да, шолпы, 6Lne3iK, сырга керек. Ж ас нэрестеш бесйске салады. Эп-эдем! эшекейл1 бес ж керек. Bip мырзада кумютелген ер-тоды м эбзел1 керек. Осыныц 6api Алтынбектщ долынан шырып жатты. Алтынбек езш щ осы мехнатын ойлап отырып: — Ы дыласжан, ж ел басылды, анау Араптыц тебесш дар а-' шы, балалар ойнап ж ур. Bipa3 ойнап делил, балам,— деде — Бар, бар ойна!— деп э к еа туртпектед1. Ыдылас добыздан кез алмады, дозралмады. Кобыз д а J дайын болды. — Кане, корил Дукен. Д укен кобызды б1рде ж ай созы п, 6ipne оны ecin -ecin. ж1берш, узнс-узис шр1мдермен шалды. Сосын e 3i жи! тар- татын «Кордыт сарынына» тусш кетть Ол оны шайдалып, 1 тецселш , у за д сыздатып, аягын ж елш щррш , шалдытып, ша- рыдтатып б т р д ь Кордыт... Кордыт ата... Кордыт сарыны... Ыдылас ж уре- гш де дэш м осы с езд ер ж уредь Ыдыласты даз1р де осы с е з oftFa салды. — К ордыт KiM болтан, ата? — Е , ол куйшц адын. 0 т е адылды адам болтан. — Аулы дайда оныц? Атасы кумш жщ ь 0Keci w in ала дойып: — Е, ол мына е з 1м 1збен ж апсарлас жатдан дыпшадтар бар емес пе? IU eiueci сол кыпшадтыч дызы кершедь Ыдылас ан-тад болып бегелдь to

Сол сэтте атасы K03i кул1мдеп: Жыраудын улкен nipi Коркыт ата, Бата алган барлык, баксы аскан ата. Тан кыльш журттын бэрin турады скен, Кобызбен К,оркыт ата куй тартканда!- деп ecKi жырдан кайыра койды. Ыкылас ынтыра туей . — К,оркыт атанын жасы неш еде? С!зден улкен 6е, ата? — Пэл!, мен кайда, Коркыт ата кайда? Эрине, менен улкен! — Н еше ж ас улкен? Атасы кулш, не дерш б1чмей, басын шайкады да: — Бйш еймш , aflTeyip коп улкен!— дед!. Экес! де миыгынан кулд! де , кобыздын мойнын есю курым ки!збен жылтыратып ыскылай бердь — Ал, оньщ желмаясы кандай туйе? — Tan 03iMi3flin кара нардай нар,— деп атасы салмакты ун катты. — Коркыт ата неге а зге уксап уй!нде отырмаган? Неге ел кезе беред1? — Ой, балам-ай, биыл М уцлы-Кулы бойына ж ацбы р ж а у - мады. Ж усан Hici буркырап жататын кек кыраттар, жасыл белестер сап-сары боп куйш кеттй Акбастау, М ыцбулак 6api тып-тыкыр, сонан соч 6i3 де мына толкын аткан Сарысудыч бойын эдеш !здеп келдж кой. Сарысу бойы 6i3re ж еруйы к болды, балам. Баска ешкайда баргымыз келмейд!. Ыкыластьщ кедий кенипр ем ес. Б адана кез!нен !штей ani де беймаза куйде екеш сез!лед!. Ол атасына кадала Tycin: — C i3 кейде: «Кайда барсан да Коркыттыч Kepi!»— деп ашуланасыз гой,— дед!. — Е-ей, балам-ай, ел!мнен к1м корыкпайды дейс!ч. Ж асым келд!, шаршаймын. Кейде рас, ойымдагым болмайды, ел!п калатын шыгармын деп зэрем кетед!. Сонда мына жарык дуние сондай ракат, сондай тэтт!, сондай кызык боп керш едк 0лг1м келмейд!. Коркыт ата да ел1мнен 6e3in, жеруйыкты •здей берд!, !здей берд!. — Жеруйыкты тапты ма? — Коркыт ата ж ер жаЬанды кез1п келе ж атканда алды- нан ете биж , кек TipereH аскар таулар кездес!п: «Кандай KepiKTi ед!к, муж1л!п 6iTTiK» деп басын не муцаяды; тер- б е л т жататын ж асыл жайлау: «саргайып кулазы п калдык» деп ол жылайды; булбул кусы сайраган кара орман: «саямыз азайып, кирадык эбден» деп ол енсесш кетере алмай кояды; одан api кай ж ер болса сол ж ерде кер казып жаткан 6ipeynep TyHepin: «Коркыттыц Kepi!» дей бередь Коркыт елт!рмейт1н II

ем , жанга дэру шипа 13дейд|. Оны еш таба алмай сарсылады,: деп 6ip токтады атасы. — Сонан кейш не к тедк К,оркыт ата?— деп Ыкыл к ез1 жасаурады. С ез к езеп н экес! алып: — Корцыт ата 6api6ip ел етш ж б1аеД1 Б1рак, оран б аруа к келш кулагына сыбырлайды: «К,обыз тарт! Кобыз тар кан адам узак ж асайды . Ол елмейдП»— дейдь Содан К,оркь ата e3i кобы з шауып, оны шалкыта тартып, eciMi кул элемге аян болады. 0M ipi кобы зда, куйде калып, мэщ-i жаса бередь К ердщ бе, Коркыт ата акыры елген жок!— дед!. — Ал, жацары аруак мм? — Ол ете к у и т болтан. BipaK, 03i кезпе кер1нбеген! 1 — Неге? — KepiHce эл а р еп калады екен. Ж э, созд1 кой, мы! кобызды енд1 сен тартып квр. Жацары «К,оркыт сарыны> уктын ба? Соны тарт. Ыкылас кобызды алып, сол ж ак т!зес1не Tipen, быртига саусагы н жайлап кана imeKKe THri3fli. Баяулап «К,оркыт са рыны» басталды. — Ыскышты бастыра соз!— д е д 1 атасы. К уй сазы OTKip api жаркынырак шыкты. — Осы жер!нде бегелм е, ecin -ecin ж1берш, кайтадан соз| тарт!— деп экес1 желйст1рд1. Ыкылас ернш тктеп, тас тушн боп тушлш, кезш жум тецселе бергенде, кобы з шанарына тырс етш жацбыр тамшьс сы тид!. Квк жуз1не квз тж кен атасы: — Болды, болды , балам! Жауын! Бэсе, негып тынып калдь десем. Е, жаусын кектщ нуры. Сэрынтты Foft. Жаусын!— дед!. Ыкылас та токтата койды. — Кобызыц кобыз-ак! Т ек су тимесш! О, бул эл1 кепке» сайын ашылады!— деп атасы колын Tipen, букш ендеп тур! бере етпетш ен туст». — Ата! Ыкылас кобызын тастай сала, экес! eKeyi eKi колтыгынай устай алды. Ж айлап кетерш efli, былк-сылк eTin, аягыь басып тура алмады. — Эке! Эке!.. Уай, Ш эю! К,айдасыц? Сурш е-кабы на m em eci уйден шыга келд». Атасыньщ ак сэры жуз!ндег! кызрылт нур жогалып, боп-бо: боп куарды; ерш к в г ер т, квз1 жумулы, талыксып, есше» танды. Эп-сэтте ж ел сорып, Арап т е б е а буркап, шанын аспангг атты. А к б о з уйлер солкылдап, дауыл сокты. Жып-жыль жанбы р сабалады. Ол 6ipTe-6ipTe кушей!п, шад басылды 12

Ыкылас, экес!, шешеФ — yiueyi атасын уйге зорга Kip- г 1зд ь Алтынбек суп-сулык, т ш п з жатыр. 8 дегенш е керии- колац жиылып, кулай ж аздап, жапырыла кисайып турган каракелецке уй iuiiHAe не icTepiH бьлмей ecTepi шыкты. Уй адамра лык, толды. Дукен экесшщ колын укалап, Шэк1 оган суга малган салкын орамал экелш 6epin, Ыкылас пен Ж анас exeyi ботадай боздап атасынын суп-суы к аягын укалады. Bip эйел шам жакты. — Ж ада гана сап-сау едь — Bip тыным кермейтш ж ан кажыран-талганын с е з д р е ме? — Ол рас. Тацныц атысы, куннщ батЫсы тыкылдатады да отырады. Эбден шаршаган. — Ш уда калган М ечФкул балаларына да жаны ауырады. Ана жылы енд1 менде кеп ж урмесш н дегенш де естйук. Уайым, кайгысы аз емес. — Э, 6opi косылады да, алып урады ecTin. — Ал, не отырыс бул? Акыш кемшрд! шакырмайсьщдар ма? Ушыктасын. — Ол байгустыц e 3i киналып отыр. — К,иналып? — Келип толгатып жатыр. — Е, бейшара, элг1 биыл кыста сузектен елген жалгызы- ныц кел1н1 гой. Бойында бар екен рой, мусэтрдщ. — Сол келЫ. — Ек1 кун бш д1р' мей ж у р т т к Бугш тун донбекдпп ш ырып- ты, хал1 оте ауыр. — К,удай ecipKeciH! Дабырласкан жандардыц пшнен 6ip кемп1р букш ечдеп журш, салкын тузды сумей Алтынбекп «Суф! Суф!» деп ушыктап, суды «Кет, пэлекет! Кет!» деп уйд1 айналдыра шашты. Алтынбек кезш ашпады. Сыртта кара жачбыр ш електеп Torin турды. Ж абыктан, шурк-шурк тесжтен тамшы соргалады. К енет кун курмреп, найзагай шатырлап, ж арк-ж урк е т т жасын ойнады. Уйге сау е т т 6ip топ Kici Kipin келдк — Ассалаумагалейкум! — Дукен анырып орнынан турегеле бердк — Эликумуссалам!— деп ол уш бейтаныс жанра у н те карады,— Тотансы з ба? Бул келген Каратумсыктагы Сайдалынын ipici, куйцп Тока efli. Касындагылары осы елдщ Hri жаксылары: Сенг1рбектщ туткасы Верден, кырьщбойдак, шаканыч бас Heci К,азы шешен, кедейдщ 6ip тугыры Бапак, су fieri дэулеткелд1 болса да, бар тамага c e 3i журген Ерубай би. 13

Ауыл адамдары 6ipinen сон 6ipi жайлап уйден шыга бердь Конактар сэл состиып-состиып турып калды. — Осы ж ана рана,— дед1 эб1рж1ген Д укен,— Ш эю керпе сал! Конактар отырысты. К,азы АлтынбекпН он жарынан келщ, онын м уп -м уздай арык колын сэл укалап, тамырын устады. — Б олар-болмас, э л а з рана сорады,— дед! ол. — К,аны аз. Басы айналып отырып калранын талай кер- гем,— деп Ерубай би е з с езш ез1 коштап басын изедь Ж у з1- нен ecipKey сезищь — Онысы биыл кектемнен бипнш ед1,— дед! Дукен. — BipeyfliH m eaeri, казаны тес Lace де ж етш келш жатканы. Bip тыным ж ок ,— Верден ренжи сейлед!. YHci3 тыцдаран Тока: — Елд1ч ырысы, куты болган ж ан солай гумыр кешедь 031H ем ес, езгеш ойлайды. Сабыр кыльщыздар. Шаршаган болар. Коп TUieri кетерер, ж ебеп ,— дедь — Айтканьщыз келсш!— деп Д укен отыррандарра кейкпч ж у зб е н жалтактай карады. — Адам кейде жаман жар-ын да ойлау керек. Ж аман айтпай, жаксы ж ок деп жатады, Дукен. Жаксыныц аттан жыгылганы да жаксы дейдк осы с езд щ паркын бшген де ж ен. Боркемж боп егигме!— дед! К,азы. — Мандайра не ж а зса да , ол жазмыштын ici. — Солай гой. Солай — деп Дукен Бапакка бурылды уш ж асы п,— экем елш жеэтм кдлам-ау,— деп шерленш отыррам жок. ИПрмн, разиз ж ан ем 1рден еш ракат кермей вте ме деп киналам. Ж эн е мына е м тентегМ ч кызырын кермей кете ме деймж. Д ук ен neri кемсендеп, сезш щ аярын жутып, иыры Tycin, кэд1мгщей босады. Ш эю дастаркан жайып, шай жасады. Тун. К е зге туртсе керш бейтш мещ реу тун. К,ара дауылдыц екшш басылып, майдалап кана жанбыр жауып тур. Ж ул - ды з б1ткен керш бейдк булт баскан. Тун де енсе кетертер Мына жагдайды д устш е кэдцрлжщ кад1рлю1 Тока келш отыр. Д укен Токадан мушел ж ас улкен. Жиырмадагы нур ж узд ! кылшылдаган уы з ж и тгл ж урт «Тотан» деп атай бас- таган-ды. К ерм ейс1з бе, ж а п-ж ас боп сонына осы елге уйткы болтан и п жаксы , би, ш ешенш ертш алган. Тока Алтынбектщ алтын колына, кобызына, Дукеннщ де кобызына тэнть Дукен болса Токанын анда-санда 6ip согып етш, сукбат курганын, домбырасын сапянады. Тока — элд1, такымы мырым, курыгы узы н, с е з 1 дуалы, 6eTTi, куатты ж ан. BipaK, ырыс, дэулет ол уш ж 6ip тэрк дуние сеюлдк Оран ол ж ан салып кеп бас катыр- 14

майды. Уйшде тек жаксылар рана бас досады. Ж адсыларды рана тывдап, ecin деле жатыр. М алдан богы б етен торышар байларга ж ен ceai, эд1л жолы жадпайды . Эк!м-улыдтар да сол дасиетш дош кормейдь Бэлмм, соран деген дысастыд па, ел !шшде «Тода болыс болайын деп ж ур» деген ладап та бар едк Ж ел C03fli судам сапырган журт: «Эттен, жалгыз. Ш онмандай жаны иг1 адамга осы Тодасы на суйеу болар, дарына 1лген сем - cepi болар тары 6ip улды бергенде гой! Сонда мына ерденнщ imi майлы Д узеш , Байулысы, не сонау атыгай Ж анботаньщ Оразбайы, дарауыл Нуртазаньщ Сулеймеш тэр1зд! далай керт- сен де, далай опырып, ойып алсац да таусылмайтын neci6e боп, соныц буымен ж етер efli дэреж е-м ансапда! Ел басында анау К,арагаш болысы Ш оц шешеш секш д! Тодадай асыл ж урсе рой, э , дуние!»— деп гулеседь Д ук ен осы с езд щ б1рде- 6ipiii ж е д кормейтш -дь 0 3 in e ж еке уй Tirin, дулын, тай сойып, долдан келсе шалдытып-ад кутш, бал эуезд! куйлерш uiepnd- 3in, дасына ен жадсы сулу адамдарды жиып, 6ip дэурен деш е- T1H Т ода Foft бул! — Кел, дел, Тода... ел Тотаны!— дед! Дукен тэшн м уз- датдан суыд ойдан арылгысы к е л т ,— т1лег1цД1 т1иеп отырмыз сырттай. Bip дасиет1ч тап осылай 03iMcinin дел1с1нде! Соган разымыз. Тода Дуденге нур тоге дарап, бас изеп кул1маред!. — Шоп басы жел содпаса димылдамайды. Кексеп журген 6ip муратыц бар екен, содаи жеткен1д де ж е н шыгар, Т од а,— дед1 Д уден туспалдай сейлеп. — Ел TieriHiH ел cyftiKTici устаса, ел багыньщ ашылганы!— дед1 ойра шомган Ерубай би. — ¥лыц жадсы болса — дуат, дызыд жадсы болса — шуад. Сайдалы жадсы ел, Тотанды дуатым деп-ад отыр!— деп Кдзы да оз ниетш бйвдрдд — К,адпан дурушылар да ж етед1, — дед! Бапад. — Кадпаныньщ тодпагы осал!— деп дулд! Верден. Тода бул сездерге амалсыз шп, сол кездарасымен ез журегш!ц туй тк ш н аныд сезд!ргендей болды. BapiHiii до зш д е !штей ымыра, жан-тэн!мен угынысдан ж арасты д, ж ады ндыд бар. Ж эне одкей ipi, одкей шоц дараша ynni ж о д-ж у д а н а Алтынбед эулет!не yfiipuie беред!. Бул ненщ дуд!рет1? Дукен де о з пардын 6uiefli. 0 3 i де елге жагымды, бул б!р. Ед!нш!ден, осы эулетке дарыган К,ордыт ата добы зы бар! Бар дуд!рет осы шыгар?! Осы кезде корил уйден шу шыдты. Bopi селк eTin, дул ад турдд — Ойбай! — 0лт!рд!1 К,обыз сарнады. Кенеттен ол 6ip шыдылга басып, ж ан

туршйсиретш унд! булыктырып, зэреш алды. 1ле 6ip нэрсе KanFbip-кацгыр eTin, кобы зды д ую о п т . — Ой, мынау не icTen жатыр e3i? Буындырды гой! — Тарт колын! — Bepi... Bepi тарт! б зш щ e ci дурыс па, ойбай-ау, K03i аларып, аузы нан аккан жынын дара! К,олыцды типзбе, кесел! жугады. — 8кет! — Е, дырылдат сейтш! — Шыгарып таста уйден! Балакай баксыдан садага кетк!р! Мына шу, мына созд1 анык ecTireH Дукен: — Е, Акыш байгусты д сасканы да. Мына 6ip тент1реген сорлы б1раздан 6epi осы ауылда ж ур. Yfti жок, жайы жок. Баганалы Балакай баксыньщ урпагымын дейдь Баксымын де й д 1. Сол екен Foft, 3iKip салган. Балакай баксы сиякты кобы з сарынымен жансызга ж ан 6iTipin, К,ойлыбай баксы Сиякты улы бэйгеге кобызын коскан куд1реттер кайда бугш - де!— дед1 мудайып. Отыргандар акырын рана курс!ыд1. Ыкылас пен Ж анас бараналы 6epi тапжылмай атасыныц аягын укалап отырган-ды. Bip кезде Ыкылас: — Ой!— деп колын тартып ала койды. K e3i шарасынан шыккан Жанас: — К,озгалды,— дед!. — А?— деп экес1 елен ете тусть Алтынбек козгалды. — Тэуба! Тэуба!— дед1 Дукен. — И з, жасаган!— деп Ш эю кул1мс1ред1. Алтынбек yhlaefli. Тш ге келд1 деген осы! Ш уюр, шуюр! — Су берщдер! Алтынбек осы сезд1 анык айтты. Bipaa сулык жатып: — Д уга-а,— деда. Отыргандар 6ip-6ipiHe карасып, ад-тад боп дагдарды. — Мунысы калай?— деп мазасызданды Дукен. К,азы Алтынбектщ колын, маддайын устады. Жуз1 жылып: — К,аны ж ур дь реHi Kipin келе жатыр,— дед!. Ш эю тап-таза ак дэкеш салкын сура малып, акырын сыгып Дукенге усынды. Д укен экесш щ кегерген ерн!н суртю отырды. Элденеге ойланып калган Тока козгалактай езу тартып: — Д уга дед! Алтекед! Осыны т у с ж д ^ з бе, Д у к е,— дед!. Д укен epiKci3 жымигандай болью, ею иыгын козгап, б!р- дем е д е п о кел!п, 6ipaK ештеме дей алмады кипыжыктап. — К,обызыдыз кайда?

— 8 не!— деп Дукен кереге басында ьчультурган кобызды нускады. — Альщыз! — Кобызды ма? — Иэ! Отыргандар 6ip-6ipiHe тадгала кез киырын салды. Дукен кобызды алды, Токага карады! Тока мей!рл1 кезбен yfiipin: — Д уга, дед1 Алтекен! Мен бш сем, Алтекецнщ дугасы — куй емес пе екен?! Б1рдеме тартьщызшы, Дуке! С ейтнпзнп!— дед1 киыла титек етсе де, е з 1мсж ген жаннын эм1рл1 ушмеы. Дукен тыгырыкка т1релдь Кобыздыц кылын саусарыньщ ушымен жай сипалап отырды да 6ip курсш ш алып, ыскышты кигаш типзш , акырын тарта бастады. Тока оган б1рден 6epi- лш, кобыздан к е з алмай емше ракаттанып басын изей бердь С!б1рлеп кана атып келе жаткан тан рауаны сем лд! шырын саз молд1ред1. Ыкылас оны М13 бакпай тындады. Д укен жанапя сызылган тусын тары 6ip кайырранда Ыкыластьщ кез алдында тым-тырыс дала керш и. Енд: б1рде ол бозторрай шырылып ecTin тан-тамаша болды. Bip уйыран тыныштык тербед1 оны. — Бул не куй?— дед1 Верден. — Ест1меген куш м,— деп Кдзы ойланды. Кобыз тамылжыды. Маужыратты. Т этт1 тустей элдилеп, кездерде ж алт-жулт етш шырак жанды. Тока толкыды. Сы- зылып жаткан куйге елтш, сэулел1 елее кушарына ендь Дукен бэсендетш у з1л д1ре бергенде экесг. — Ah!— дед1. — EcTin жатыр, Алтекен!— деп куанды Бапак,— О, тоба! Бул не сикыр! — Ендь.. Сен, сен!— деп Тока жалма-ж ан кобызды алып Ыкыласка бердь Ыкылас кысылды. в з ж е кадалган кездерден кайда тыры- ларыи биш едь — К ердщ бе, Ыкылас, атан куймен т!р!лд1!— дед1 Тока да аузына баска с е з туспей,— Тарт! Олм есж атан! Тарт! — Тарт, балам! — Элде, Ж анас, сен тартасын ба? Ол басын шайкады. — Ыкылас, тартасын гой сен?!— дед! Тока коймай када- лып,— кордщ бе, атан ты цдап жатыр. Ыкылас ш тей бегелш отырды да: — Жацагы куйд1 ме?— дед: акесше. 0Keci сэл ацырып: — Е, соны... сол куйдН— дед1 е з с е зж е ез1 ац-тац боп. Ыкыластьщ саусагы дэл oKeci баскан ж ерден тидг. Ыскыш­ ты да кисайтып тарта бердь Жацагы шуак, сол шапак кец тыные алып манаурап, дел-сал боп жаткан далага ол тагы

кызыкты. Сызылтты. Окыс к д а р т , кт-ю ш кентай саусагы | жыбыр-жыбыр ете калып, бозторгай унш сорралатты. — Тан!— деи tu i катты Алтынбек. У йдеплер оныч ж узш е ! 5УН1ЛД1.— УН, жаным,— дед1 ол Kipniri кимылдап, жутына сой- леп. — Су!— деп Дукен Ш эю ге ым какты. / Кобы з yHi н э з к эуезш узйцррш, Токанын eoiH алды. Ол ымдап токтйтпа деген с езд | кез1мен уктырды, Ыкыласты квтермелеп, ынтыктыра т у с т . Ыдылас атасынын кезш аш- канын кердь Сол кезде уйыган са з куйкылжып, кулпыра турлене Terinin, кеч егалдь — К ецейгп,— дед1 Казы суйсшш. Баска куй боп барады рой, — деп Бапак таныркады. Ойга беккен Ерубай би мен Дукен б1рдей толкып: — Баска! Баска!— десть — Колыднан, кулыным! Ж урег1чнен сенщ! Алтынбек козгалыссыз жатып eMipeHe т1л катты. IIISKi- HiH кеэш ен ж ас ыршып Kerri. — Ата!— деп Ж анас оньщ колынан устады. Ыкылас К обызды тастай салып: — Ата1— деп кушактай алды. Осы сэтте кердп уйден Акыш кемшр cypiHe-кабына Kipin келш, тутыра куанып: — Суйшил, суйшил!— дедь — Ал суйшинндк Ал! — Е, байгусым! — Ат орнына тай телеу! Тай телеу!— дед! юмшч не деп жатканын укпаган Акыш кемшр. — Бибатима nipiM колдады. Коркыт ата кобызы жар бо- лды! Bip койшы келдк 6ip койшы!—деп Акыш жылап отыра калды. С ой гп де кезш жаспен шылап: — К асиейннен айналайын, кара кобыз! Жамалым кандай исш е тычдады! Балбырады! Уш кунп киналыстын бэрш умы- тып, тэч1р Hin бере салды 6ip шик1 екпень Ау, жаксылар, 6ip'TlneriM орындалды. Бугш кыдыр конган кун. Ол кыдыр — Тока мырза! Ырым етем, айналайындар, катындар шулап перзент1мд1 «Тока, Тока» деп жатыр. Месел1мд1 кайырмачдар, айналайындар!— деп шарт жугш ш , калт-култ erin колын жайды. Eiifli Тока састы. Ол ж у peri opeKnin турегеп келш, Акыш к ем тр д! ею иырынан демеп орнынан тургызды. К е- KiperiHe KOKiperiH басып, не дерш бшмедь — Тока!— дед1 Ерубай би. — Тока!— деп кайталады Казы. Ж ур т колдарын жайып, Ерубай бид1н аузына карады.

— Эумин!— дед'| мандайы жаркыраган Ерубай би — Эумин! — Эумин! — Тока! — Тока! Акыш кемшр осы с е з д 1 айтып уйден uibiFa ж енелд!. Жанбыр да тынып, дун ие шайылып, тап-таза боп елж1- редк Ж аздьщ кыска тацы ci6ipaen атып келе жатты. Алтын- бект1ч кезш ен де TipuiLniK оты маздады. Ол элдендь К,олын кетерш, бетш , касы -кезш сипады, ж у зш е кан ж у г1рш , сэбиш е езу тартып, тэтп уйкыдан оянып лэззат алган жанша маужырады. — Алтеке!— дед1 Ерубай би ж ум сак унмен. — Иэ, Ерубай!— дед1 ол. — Ж ада ci3 «Ж о-ок. бармаймын!»— дедщ!з. — Э, с ей гп м бе? — C i3fli аруактар шакырып е д 1 бармадьщыз. Соньщыз жен болды. — Эрине!— деп кулд1 А лтынбек,— Эл! ертерек ем ес пе? — Токачдай асылыныз келш отырганда KeTin калганыныз ж ен бе екен?— дед! К,азы. — А? Тока ма?— дед! Алтынбек eci шыгып,— ашындар тунл!кт1! К ерей ж ш!рк!ннщ дидарын. Тока у шып турып Алтынбект!н колын алды. Алтынбек Токаньщ колын аузына жакындатып cyftrici келд!. — Сен келсен — куй экелес!н. Кен!лд!ч хошын экелес!ч. Тока! Ж анагы не шуак? К андай куй,— дед1 ол сау адамдай ж айбаракат кана. Ж урт 6ip ece Дукенге, 6ip ece Ы кыласка карады. — Сарын,— дед! Дукен. — Сарын,— дед! Ыкылас. — BipaK c i3 тан дед!н!з!— деп Тока Алтынбектщ ж у si­ ne теб!рене уж л д!,— сонда бу л куйд! «Тацгы сарын» дейм !з, — TanFbi сарын! — Тачры сарын! — К,ыдыр конган кад!р тун!!— дед! Алтынбек ез-е зш е н суйшш. Ол шацырактан нурлы аспанды керд!. Ж ары к дуниен!н тацы атты, /йты нбек кул!мс!редь — Ci3 жай жаткан жоксыз, Алтеке! Мына тит1мдей Ыкы- ласьщызга куй шырартып ж аты рсы з,— дед! Тока. — Ыкыласым,— деп weri кемсендед! Алтынбект!н.— Ана жылы бip келд!ч, Тока шырарым. Ол кезде кобызды койран кез!м едк CeHin Kyftiimi тындадым. Дом бы рац кандай KeaicTi, кербез домбыра efli. Меш жел!кт!рд!, кобызды кайта колга 19

алдым. Не болды сонда? Е а н д е ме, Тока шырагым? Тарта алмадым. Ыкылас не \\стещ, умыткан жоксыц ба? — Жылады Ыкылас. — Э, Тока шырагым, ол корынып. намыстанып жылады. К,обыздын маган багынбаганы Ыкыласка улкен корлык болды. Намысы бар неме гой! — Н епзЫ де де бар дендз, Алтеке! — Ептеп басым айналатын болып жур. Bip айыбым сол гана. Амандык болса, кыртыз тауынын кызыл аршасынан кобы з шабам. К,оянды ж эрм енкеа де арбай бастады. Ыкыла- сым сол улы дуда 6ip KepiHce! Ж анак пен Ш еж енщ алдында тартса дейм ж шалкытып. Ал мына 6ip сарыны шугыла, нур! Тусауын 03in кестщ , Тока шырагым! TaippiM сенщ жолыцды 6epciH Ыкыласмма! Ыкылас ата co3inin паркын TyciHfli ме, тусж бед ! ме Токадан кез айырмай карады да отырды. Тока ЫкылаСтын алдында нендай тагдыр сыны тур, ол да оны б о л ж ай алмады. ©Mip в з арнасымен ж урш жатты ... Шака аулыиыц а з тутнй уркердей боп Мунлы тауынын тубш де Коктас е зен ж е кайкая асатын кара жолдьщ бойында когасы майысып, шалгыны жапырылган каска булактьщ ба- сында отырды. Ерназардьщ eKi эулет1 — МенД1Кул мен Ал- тынбек балалары жылда Ш удан Аркага жеткенде, еч алдымен, осы ж ерге токтап, уйлер1н Tirefli. Ecni журттарына аман-есен ж еткенш е шук1рш1л 1к ет1п, журтка кудайы дэм беред1. Ж ылда бул уакытта Д укен байлардьщ KipeciH тартып, жалга ж ур ер ед1. Алые-алые шайарларда сауда ж асар едк Б!рак OKeci биыл оны ешкайда ж1бермед!. «Коянды жэрмен- кес1не барасыц! 0 з сауданды е зщ жасайсын! Ыкыласка К,оян- ды жэрм енкесш корсетес!н!»— деп ж1бермед1. Дукен сол сапарга э з 1рлен1п журд!. Алтынбек кария Аркага келгел1 6epi су аккан K03i шувд- peftin, тынымсыз шапкан он eKi кобыздьщ Кулагина эр кыры- нан сэуле ойнаткан rayhap тастар кондырып 6iTin, оны 6ipa3 кун еш юм ге керсетпей орап, жауып койган-ды. Енд1 сол кобыздарын алдына жайып салып: деп уйге сыймай, тсцселе у 1лдед1. 03iHin ш урк-шурк коныр косына ойлана карайды. — Ж э, 6ip сапарга жетер. Алтын алка, кум1с шолпы пулдаган Алтынбек, снд1 багынды кобыздан сынап керцп! Жыртыгымды жамай алар ма екенмш!

Алтынбектщ кез алды сагым боп кубылды. К,оянды ж эр- мецкесшщ кыж-кыж ортасында кобы з устап Д укен тур, нем ереа Ыкылас тур. Ол coFaH суйщ дь «Е, а з кунде жолга шыгады, кулындарым!»— д е д 1 iurreft ем 1ренш. Кек ж узш де акша булттар калкыган тып-тынык кун еда. Сыртта Ыкылас э к е а eKeyi ат ерттеп жатты. — Дукен! — K,a3ip, эке! — Ыкылас! — М ундамын, ата! EKeyi атасыныд уш не м ргенде, тврде сырмактыц уст1нде кудды 6ip кундактаулы бвпедей боп квз суйш д1рген кызыл коцыр кобыздардыд ж алт-ж улт ойнаган rayhap тастарын Kepin, тац-тамаша боп, т1лдер1 курмелгендей кул1мареп ацырып турып калды. Осыдан уш жыл бурын э к е а кеш кузде Токмок базарынан оралганда е м туйеге тендеп б у ж -б у ж 6e3i бар д1дгектер экелдь Ел Ш у бойында Куаралда кыстауда отырган-ды. — Ойбай-ау, бар олжан осы ку агаш па?— дед1 б1реулер. — Э, бул жапырагы аршылмаган аршанын ек1 жагына баттастыра лай жарып, т е б е а жабык шым кораныц ортасы- на сексеуигдщ устше айкастыра калап, кораныц туктрш еи ж ел гулейтш тесш ж асап, 6ip жыл козгамады. К е л е а жылы дщгектердщ кабыгын сыпырып, тары 6ip жыл сактады. Y шшин жылы атасы мен э к еа жуан токпакпен кулаштай алтеп, дщгектерд1 ж еке-ж еке урып кердь — Жок! YHi ani мацка. Кепкен жок! Сол жылы кузде олар дщ гекп екг рет урып тексерд! де: «К,удай каласа, ел Арка Fa шыккан сон ш абамыз!»— дедь Ел Муцлыга келш, Бугищщ HipiM-nipiM кара суларын жагалай уй т ж л . Атасы эр дщгекке ойлана карады, без1 бар жерш кобыздын шанагы, деп мензеп, кеспелтек аршаны басынан аягына дейш имек кып шапты. Ш анакты ойып, оны унгуге KipicTi. Еш асыкпай унпдк Атасы свзден тыйылды. Нагыз ундем естщ взш е айналды. Bip KyHi ол жымиып: — Енд1 шанакка ыстык кул саламыз. К улдщ ш пнде с ек - сеуищ щ шоры ж атады кыздырып. Аршанын майын, селш , ж ел 1мш сорып алатын кул!— деп бэр-бэр ш дэл осылай айт- канындай рып гстедь Ш анактын кулш твгш тастаган сон атасы: — К,ане, устап керщ дерин!— дедь — Жеци]!— дед1 э к е а аршаны салмактап Kepin. — Ж еп-ж едал,— деп Ыкылас тацралды. Атасы Кдршыраныц мандайындай кш -м ш кене вт м р шапа- шотпен акырын рана мрш ш дете шауып, кобыздын кудай и1а- ген 6iTiMiH келт1ре бастады. Тары 6ip унгитын шапашотпен 21

шанактьщ iuii, сыртын б1рдей алып, кырнап, мойнын тузулеп, имегш терецдетш , Кулагин ойып шыгарды. Сосын у йдеп неше турл1 шокпыт, ж ун-ж урка, кездеме киындыларын отка жакты. С ей т п де оньщ кул1мен кобыздын сыртын тутас ыскылады. — Сыртындагы май, селж ... жел!мж курттык па! 8 , солай болды. Маган кесенщ, не аккуманныц сыныгы керек! Экеле гой, Ыкылас! Атасы шыны сыныгымен кобыздьщ сыртын ысылдатып| кырды да отырды. К,ырып болган со д алаканымен сипап, кед1р-будыры бар жерд1 ж ука-ж ука егеумен' егеп тепстед1, кайтадан кырнады. — Жылтыраттык! М э, Дукен, мынамен кобызды ыскыла. Ыкылас, сен де! Y iueyi ecKi кгпзбен кобызды шикылдата ыскылады. — К ен д1 экел! Атасы туйеш ч Kenin талкыга салып 6ipa3 езпл едь Шелщ сыпырып алып тастады. Одан ауыр токпакпен соккылатты. Бул элек б1рнеше кунге созылды. Bip кун суда устап, жайды. К еб1рагенде кайта буктедь тагы да талкы... тагы да токпак... бу л арпалыска 6ip ж ум а Kerri. К ен кагаздай боп улб1регенде атасы жымьщ-жымьщ eTin, eciK алдында турган кара казанда кешрнлген сакарга батырып: — Т орт кун жатсын, майын сорсын эбден!— дедь Т ер т кун еткеннен кейж кещ й сакардан алып узак жуды. — «К ен катса калыбына» деп kim айтар екен ендь Бул катып калатын кекаяз кен емес. Кердщ дер ме, бэтестей-ак кен. Жиырылмайды. Тырыспайды. Шанактьщ бет'ше Kepin кондырсац болганы. — EHfliri гэп кылда! Атасы, OKeci ymeyi жылкы iiuiH у зак аралады. — Kepi биеге жолама, Ыкылас. — Бшем, еке. Онын кылы жарыкшактанып, узиплш келед|'. — Мыкты, елд1 жылкыдан ал. Ол берж , жумыр болады. вн ш ен куландай тасыр, безер , шу асаулардын кылы колына тигенде атасы дэн разы боп, оны тузды суга малшып: — Ширасын!— деп ж е н кун к утп. Бул icKe де KewLai кениядь— Зэрдщ uiipecin кет1рейж. Kipiurreft таза болсын!— деп кылды сакармен кайта-кайта жуды. К,ыл KenTi. Атасы оны ак таракпен шаштай гып тарады. Ш ираган кыл сулудьщ колан шашындай боп сусылдады. — Т уп тиек, бастырма тиек, eKeyi 6ip-BK тиек. Е, муны мен кобыздын тубж ен , е з денесж ен шыгардым гой. Маган енд1 к ж д ж тиект1 экел, Дукен. Атасы шанак бет1ндеп кенге к ж д ж тиект1 отыргызды. Оньщ алды-артын торгайдьщ кез1ндей гып Tecri. Кылды туп тиек- Teri жыланньщ т ш н д е й кос таспага шарт байлап, ш ндж тиекке 22

жатдыэып, exi дуладда апарып орал, адырын гана бурады. Зыд еткен дыбысты тывдай далып: — К ердщ бе, балам, кж дш тиек д 1р!лд1 шанадтыц eKi да- быррасына бердь Ол мына ею TeciK болмаса булырып, бар- лыг'ып, мацдылдап шыгар едь Тывдашы, ашыд, сазды ун! Таза! Бурап кершд Ыдылас!— дедь Ыдылас добыздьщ кулагын уш-тврт кун ауы д-ауы д б у р а ­ ды. Ол 6ip айра созылды. Ыдыластьщ осы кезде тараттан айырылганы. К,обыз уш не балкып, ecin -ecin ж !берН с1 келедь BipaK, атасыньщ ce3i — сез! Bip айда дыл бек!д!. Созыла бермейтш болды. Тодтады. К,атайды. Атасыныч ад куба ж узш е дан жуг!рш , к е ц ш тасыды. EKi-уш кун сададш а ийпген солдылдад шыбыдда дыл байлады. «Муны бурынгылар жэилк деген. Bi3 ысдыш дейм1з»,— дел кул1мс1рей куб1рлеп, ыцылдап эндетед! ез1нше. — Э, eKi жылры бейнет1м! Зейнет болшы енд1 сен! Ыдылас добыздыц дуларына бек1ткен кездщ дарашырьшдай rayhappa унс 13 тесищь Оньщ дубылып, шашыраган сэулесш кердь — Тацда туран шолпан жулды здай жардырасын, мен деген бозбаланы ц делебесш доздырсын, дыз-келшшект1ч кездерш е шагылыссын дел, Кекш етау шеберлер1н «беу» депзг1м дел... Кордщ бе, балам, айдыш-уйдыш дубылган шугыланы, а?! Сары далада ерсип-дарсылы кешш ж урген кешпел! елд1ц адамы не сумдыдты ойламайды. О, оныч диялы дайда жатыр, а? Бшген пендеге ол кек тесш деп сонау айда жатыр! Э, Ыды­ лас, мен саран доралы дой, уш р-уш р жылды, Ерденнщ кек ушндей сэулет, Жошыньщ мазарындай мазар далдырмаспын. Ол аиыд. Мен1н барым — ана юшке не доныр добдиш а. Менщ кез1м жумылган куш ол мына экене кеш едь Экецнен сен аласьщ оны! М енщ кием... м е т ц аруагым со л добдиш ада! Бул тас пен TeMipfli жайнатады. Ж ан беред1 оран. Агашты сейлетедь Ал тартшы, Ыдылас!— дед1 атасы. Ыдылас малдасын дурып отырды да, ш етю 6ip добызды алды. К.ЫЛЫН саусарыньщ ушымен адырын тана басып Kopin, ысдышты тиер-тиместей eTin, сэл д1ршдетш, ж айлап соза oepin, денет дуйдылжыта женелдд Атасы мен эк еа кездер1- HiH астымен 6ip-6ipiH e дарасып, кул!мс1реп, селт етпей тыцдады. — Булбул далай сайрайды, балам? Сонын унш салшы. Bip тал -таза кэусар ун flipia дадты. — Аруана ш е? Ботасын i i д е п ... Ыцыранган мунды саз жорарпн сагада додырлап турып алды. Тьщдап отырран атасы мен э к е а , т и т Ыдыластьщ 63i тунжырап мунга батты. Ыдылас yuiiHiui добы здьщ сарасын басынан аягына дейш 23

ыскышпен созаландата тартып, 1зж ш е кайта кайтты. Боран улыды... 6ip шуыл ызылдады. — Э, жарайды. «Е, бул Мунлыдагы Алтынбект1« вдлы; де! Соньщ ici де!» К,ояндыда осы с е з айтылура тш с. Сонда муны .кыска жш этк курмеуге келгеш деп бш . Теккен тердщ[ еш болганын кергем жок. — Бэлюм, солай шыгар,— деп Д укен кипактап калды. — Отпейд1 деп коркасыч ба? — Жок... — Отедй Н эсш болсын де. Олжалап кайтасьщ. К,удай каласа, мына eKi кодыр уйд1 бозартамы з узЫ н салып. — Соны ойлап... — Уйщ тозды. 0 , Байгозы батырдыц ж иеш, нагашыла-| рьщ — тарадтылар KOTepin берген уй едй Баягыда-ак жанар-; тылатын уй гой. С уйепн саудыратып Шура он уш рет куладыд... бул да 6ip сартап боп санадан кетпей журген коп' ойдьщ 6ipi. Уй кетереинз б е, ж о к элде 6ip yftip жылкынын! басын курап керем1з бе? Кошпел1 ж уртпыз. Квшкен елге 1лесе алмай ж атсак, ол да 6ip корлык. Оны да бастан кештж. Ш уда ж атак боп та калып кврдж. Ж э, жарайды. К,ай icin ойычдагы- дай шыгып жур. К,оянды ж эрм енкесш е барады! He6ip дулдулдт квредй Бэрш ен бурын осы улы ду керек кулыныма! KepciHl К,ояндыга жыл сайын барып ж у р а ч , Дукен. Мына сек-} сеуивдн бутасындай каткан етс!з, арык кол жасаган буйым! месел кайтарып, ж ерге каратып, еюнд1рген Ke3i болды ма, Teri? 0Keci ойлана «жок» дегендей бас шайкады. Ыкылас бул свзщ сэл мудайы п тындады. Атасыныд уншен ол шаршаран жанныц элЫз л ебш сезд1. Сонда да болса кыска жшт1 кур-1 меуге келт1рмей журген ж азмыш iciHe кайыскысы келмей 03iH-03i кайрап, квтерше свйлеген атасына танталды. Турмыс; KefticTiri ж урегш сыздата умытты. Атасы — каршыгадай жутынган е й Tipi, моюды бшмейтш осындай тынымсыз жан. 0Keci кулсе де, езш -ез1 кыстап кулед1, с езге ж ок, уян. Ыкылас е з бойынан эк ео ш ч осы касиетш сезед!. Ж урт та солай дейдь — И э, «Ана ак б о з уй Ерназар эулетЙ» Пай-пай, дуние- ай! Ест1рм1з... ест1рм1з осы сезд1. Сонан сон ана БозкелдегБ шушактарда Б1ргебайдьщ К,ызылынан тара Fan кызылкуйрык-j тьщ 6ip асылы ecin-OHin жатыр. Ат мш сен, сондай алмауытты тандап м1н. Барымды салармын-ау, 6ip rayhap шолпыга! 0 p i ездер! ж екж ат, куда. Bip кулыншагын кияр Ыкыласыма. О, цлркш дуние! Мен куумен келсем, сен, ж етю збей кубыласын, кургыр! К,уралайдыч салкыны тусе экел1-балалы кобызшылар кырыкбойдактын ырралган байы Алдаштьщ кшен ак боздан 24

! ipiK-гелген жылкыларын айдасып Кряндыра да ж етть Ж ылда токтайтын Токпан тауыныч етепн е уйлерш TiKTi. Бул жер — каракесектщ бауыр-бошан бутарынан тараган Кудайберд! атасыньщ мекеш. М унда Алдаш байдьщ тамыр боп журген зиялы Kicuiepi бар. Ж ылда осы уакытта жамыраса табысып, сыбага ж е а с ш , м эре-сэре боп, ж эрм ечкеден кайт- канша 6ipiH-6ipi шакырысып, ауык-ауык, м эж ипс курады. Дукен Алшынбай бидй Ж апак, Ш еже акындарды, Т эгпм бет куйин мен Айтбай энинш дэЙ1м осы К,удайберд1 аулынан керетш-дй Муньщ бэрш Ыкыласка жыр гып айтатын. Сол келген кунн1ч ертечш де Ыкыласты кобыз yHi оятты. Жапырайган терт канат уй. Кереге басында ки1мдер 1яул1 тур. ToceHim оюы еш е бастаран кара текемет, ак сырмак. Бар «жиЬаз» осы. Э к е а кобыз кылын сагы збен ысып, кулак куй!н келт1рд!, дыбысын тексерд1. — Ж аксы,— дед! Ыкылас та у н а з ты чдап жатып. — К,удай каласа! — Ал бай атам кайда? — Б1зд1 козрамайтын болды. « 9 з шаруачды б т р » , — дед!. Мына К,удайбердш!ч пысык ж!г1ттер! ж аланып-ак ж у р екен. Делдалдары да дщ аман кер1нед!. Bapi сумачдап алдынан шык- ты. Ж эрмечке таукымет!н солар алды. Алдаш екечн!ч ici мыгым. Енд! жэрмечкен!ч ашылуына б ес-а к кун калды. Сол алгашкы KyHi-ак А лдаш екедн!ч суттей ак жылкыларын кере- ci4. О, OFaH кандай 6ip казымыр сукты кездер кадалады. Арабтыч алпауыттарындай акбоздарын туррызбайды. Алады да кетед!. Саудасы 6ip-aK кунде 6iTefli. Ыкылас еснстен, ж ан-ж актан шубырып, эр ж ерге токтап, кырат-кыраттыч уст1нде yftiplareH кош терд! корд!. — Эр елд1ч мыктылары мен двкейлер! конып жатыр, эне, Алдашекеч осы мачгаздардыч !ш1нде ж эрм ечке аяктал- ранша 6ip ай сайран салады. Сонан со ч 6ip кундер! Ал- дашекечн!ч сауда Kepyeiii кочыраулатып, сэн ту зеп елге кай- тады. Бай осы т!рл!гше разы. Баска камы ж ок, асыры тугел оньщ. Дукен курсше токтады. Ыкылас кек торрын далада шо- гыр-шогыр боп шачырак котерген ак б о з уйлерге кез ток- тата ойлана карады. — Шай ш елж ... Ыкылас турды да, тыска шыгып жуынып келд!. М осыда ысылдап турран кара шайнект!ч шайы да iminfli. 0 3 fli-e3 i 6ipa3 унс1з отырды. — Аттарды KepefliK... EKeyi Токпан тауыныч изен! желк!лдеген кордалы eTeriii- де жердей басын алмай жайылран аттарын корд!. Дэл осы ж ерден жан-ж акка, еч!ске коз ж1берд!, бук1л дун ие алакан- 25

ныч аясында жайнады. Куралайдыд салкыны к,анша сазарса да тамган жок. Элсш -элсш ала булттанып, 6ip кезде ж ар-1 цырап ашылып кетедь Заматта тунереда, кайта ашылады. — К,оянды деген ж ер осы, балам. — К,оянды,— дед1 Ыкылас. — С онау сол канатта карауыткан оцаша тауды кердщ бе? Энеб1р тутЫ будактаран уш ауылдыд желке тусы. — И э... иэ... — T enipert тарам-тарам сай-сала жатаган кыраттар. — К,оянды тауы сол. Бул ж ерде ж эрмецке ашылганга Дей|н коян жыртылып айырылган. ©те кеп болтан. Kim керш ген асулап, куртып 6iTTi. Ж эрм едке шуы да сорлы коян- дардьщ кутын кашырды. K e6i 6e3in жоралган. Баяплдай кеп ем ес каз1р. Т унде эр ж ерден секектеп KepiHin калады. Енд1 К,оянды тауынан оцра карай бурыл. Эне, анау жаркы- j paFaH Бальщты кел! Бауыр-бош ан ел! жайлайды. Ана етекте ж эрм едке! Т ерт кеше e3i, yitaepi тастан, Кыштан каланган. Ертеч керешч бэрш . Ак саррыш, кызыл кектас... осы Токпанныч тасы. Ж эрмецкежд турган жер! — жан-жары кеч албар. Жер1 — сор, суы ащы. 1ргелеп аккан Талды езеш . Ауыз суды Токпанныч етег!нен алады. Батыеы К,арасор келш е барып л рел ед ь MiHe, балам К,оян- ды тауы, Балыкты кел, Токпан тауы, Кдрасор келЫ ч аралыры кеч байтак жасыл алкап. Анау созылган кек белестерд!ч | ар жаты ш ел кершбейтш кек адыр. Кисапсыз мал осы ! e4ipre сыяды ертеч. Осы кезде булардьщ касынан ечкей кара ат жеккен бес- алты арба ете берд!. — Ботовтьщ с у тасушылары... — Ботов? — Осы жэрмечкеш ашкан Барнаба Ботов! Есту!мше, Ре- сейд!ч 6ip шалгай туктрш де Ялутор деген uiahap бар екен. С ол шаЬардан келген орыс Keneci. Эуелде ол осы елге ж1бек, ■: кш ем, самаурын, кездемен!ч тур-турш , май шам, аттьщ тагасы, таганьщ шегесш экелетш. Сол буйымдарын малга ■ айырбастаган. Саудасы eniMfli боп, ол осы ж ерге кызыл кыш- | тан уй, ш!ркеу, уш кабатты дукен салдырган. Ж эне бул 03i I сонау К,ызылжарра дейш созылран, одан api Ресейге кететш еч узы н куре тамыр жолдьщ ycTi рой. Ж ол бар ж ерде eMip бар, лрлйс бар, балам. Б1зд!ч е л д еп Бапактыч кек пэуескелер! осы К,оянды ж эрмечкес!не тускен мулжтер... Ыкылас ендйп калган кундерд! тагатсыз санады. К,оянды ж эрм ечкес! д е басталды... — Оу, базаршы! Ыкылас шошып, ел1ре турегелд!. 0 з!н е тене туеш, кул1м- cipen карап турран экесч 26

I — Бшамшда! BicciMuiAa!— деп сасып калды,— сэл отыр, отыр, уйкынды auii балам! i М ен-зен боп турран Ыкылас: — Бул не ун?— деп сурады экесшен. — Э, естщ щ бе? Бул — жэрм енкенщ терт коцырауы! Елд1 шакырып жатыр. Тура той, балам. Киш. Шай дайын. Ел/ij кер- сеч тус-тустан ачыздатып агылган! Коянды жврменкесП.. Ызы-кикы ш удан кулак тунады. А на m eri мен мыча |шет! керш бей, ж ер кайыскан ж урт бейне 6ip ж е л а з KyHi !жыбыр-жыбыр еткен кел бет1 секищк Ыкылас Эулиеата мен Атбасар базарын бш етш -дк Онын е з 1 оган 6ip дуыл- даган элем боп тадралдыратын. Ал мынадай кыж-кыж кай- наган кан базарды , мундай улы дуды KiM керген? Куш кеше рана селеу! келдей толкыкан кек адырлар, иен жазык, когалы саздар кайда? Б ел-белес, сай-сала, кырат ycTi, езен бойы аласапыран ызычга толган. — Е -ей, былай айда! — Апыр-ау, ине шаншар жер калмаган ба? Адамдар айкайына шуркыраскан жылкылар, бакырран туйелер ун1 косылады. Мынгырран кой мачырайды азан-казан боп. Тешрек азынап кетть Коцыраулы куймелер, тарантастар лек-лек, дурмек боп жасыл алкапта кемедей калкып барады. — Е-ей, найсап! Ана уш катарлы кыш уйге карай тарт! Дукенге жакын турайык! — Ж он. Орыстар, Ci6ip саудагерлер1 сонда! — Кундыз, булрьш соларда! Ойбай, ананы кара! Аппак, бота кетерш барады! Палуан! — Ой, мына 6ip келденечдеген кара л ектер келедь Y ctIh- fleruiepi куйген терщ ей кап-кара Fofi! — Аугандар рой! — Эне 6ip сэлделш ер ше? — Мына б^реулер тэж!ктер ме деймш. — Б1пмед1м. 0здер 1 napcbiFa уксайды. — Ана ак калпакты аттылар к1мдер? Е, ез1м!зд1Н кыргыз-. дар екен рой. — Оларга жалрас Таш кент саудагерлер! шыкты. Эне, эне. Осы кым-куыт ш удыч imiHfle Ыкылас экес!шн: — К,алма! ЕтегЫ нен уста!— деген с о з1н естш келед1. Экел1-балалы кобызшылар сендей согылыскан Henip ж у р т- гын ара-арасы мен карылып-согылып, кимелесе тырысып, адзак, езбек, татар, кыргыз, кытай, ауран саудагерлер1 ж айгас- « н 6ip катарга эуп1р1мде 30pFa uiiKTi. Олар К екш е мен К,ызылжардыц шеберлер!мен катар турды . К екш еден экеле- Г1Н кобыз, домбыралар ет1мд1 болатынын Д укен б1петш-Д1. 27

BipaK, экесЫ ц ертеде сол Кекш е шеберлершен уйренгенш кецшге ток санайтын. Дукен коржындарынан кобыздарын алып: — Иэ, бкш мш да!— деп алдына каз-катар коя бастады. — Ей, акырын! К езщ е карасайшы!— деп Дукен ж урт турт- пегш ен cypiHin жыгылган 6ipeyfli колтыгынан демеп тургызып яй бер д ь Сол ек| ортада Алдаш байдыц 6ip пысыга сыпылдап ж етш келд1 де: — Байдыц саудасы ж урш -ак Kerri,— дедк — сен де зы- пылдат! — Ол менщ ерю м деп ic пе, ж азган -ау,— деп кулд1 Д у ­ кен,— колымнан келсе, мен ецкей акбоздарды неге сатпай- мын, а? Bip кызулы топ келш токтады да: — Коне, Кекш енщ кобызы? Домбырасы, а? Б1ржан салдар тарткан домбырасы, а?— деп К екш е шеберлерше ушршдь Ыкылас керд! де турды. К е зб е кез уш домбыра, жет! кобы з сатылды. Эркайсысы 6ip-6ip кара. Буларга ешмм бурылмады. Bip кезде. Базары» кутты болсын, ардакты е.-пм, Коянды ту кетерген думай жер!м-ай!— деп 6ip кундей курюреген аскак эн есплдь Ш у сап тыйылды. К,ужынаган кара курым ел демш шыгар- май тынды. К,уатты ун зец п р кекке кулшына самгады. — Б1ржан сал! Каркаралы, суду Кекше жер шоктыгы. Сырыарка алтын асу аскар бел1м-ай! — Б1ржан! — Аксеркешшщ шулгуын! Неткен сэулет! Астында жал-куйрыгы тегипп, аяктарын билей баскан ер кеуделк шоктыгы бшк, к ум к eMlaflipiKTi ак б о з аргамак. Басында yKici улпш деген кундыз 6epiK, услн д е Tin жага ак шэш кейлек, ж е ц а з кек камзол, узецгкш тутас жапкан жырык балак кек шалбар, белж де лапля тастарында жалт- ж ул т ет1п сэуле ойнаган ж ап-ж алпак к к е. К еудесш шалкак тастап шыркап келедь Соцында кызылды-жасылды KHiHin, колдарына у к ш домбыра устаган сал-серш ер тобы! — TyFa... туга беттедь — Б|ржан сал! Б!ржан сал эуелете шыркаган энш сэл бэсецдетш келш, ж эрм ецкенщ орталык алацындагы бшк сэкш щ Ty6iHfleri тудыц ж1бек ж1бшен устап, оны акырын тарта бастады. Ту 6ipTe-

(«рте желб1рей кетерш дь Сол сэтте качгыр-кунпр ет|п терт Чоцырау б1рдей согылды! — Ж аса, Б1ржан сал! — Жаса! — О, ел, eHceci, унщнен сенщ! Ыкыластьщ кулапл тунып, мына сурапыл жойкын айгай- шудан басы айналды. Куннщ батысы кайсы, шыгысы кайсы б ш п болм айды . К,озгалган с енд ей \\ле сапырылысып кеткен журттын арасынан бойын созы п, алан ж актан к ез айыргысы жок. Б1ржан сал... К,ыран к е з, с у л у мур т, кызыл ш ырайлы, сы м- 1атты адам га у за к карады. — Ей, Ботов! Н е арманьщ бар! KiM? KiM аш ты, мына улы ж иы нды ? Эн сункары Б1ржан са л ашты! Ж урт шулады. Ж ер дуб1рледк Дала жачсырды. — Э н е... Б отовты н езП Бойы Tin-Tin, жирен мурт, бадырак кез, апай тес орыс мы рзасы 63iiie анталай караган ж ур тка с эл ш ле 6epin , TaF- зым еткендей болды. — Базар толсын, Ботов! Улы сэскеде жэрменке кызды. Гу-гу, ду-ду сез... — Ал! — Кел! — Бугш канша мал келдк бш есщ бе? — Е, оны к1м б ш п т к Одан да с ен ж ы лдагы ж эрм ен к еге неш е мал Tycyiui ед1 д е . Айтайын. — Айтшы. — Б ес ж у з мы н кой. Е ю ж у з мын ipi кара... А з ба? Биыл одан да коп. Ж обасы солай... — Кдрынбайдын малы гой, ойбай-ау! Ыкыластьщ алдынан иыгында дорбасы бурк кен 6ipey жы - лап erri. — Алданып калды-ау, мына 6ip сорлы! Сейткенше болган ж ок 6ip тустан ж анж ал шыкты. Б ес- алты адам жалгы з ж 1 г г т жыплп салып, тепю леп жатты. Ыкылас бетш басып, жерге отыра кеттй «Алгам жок! А-а-а! 6 -е-ел д Ы -м ! Ойбай, пристав!» Ы кылас саусагы нын арасы ­ нан иыры салбы рай тун ерген э к ес ш е карады . «Э , баян ы ж о к , ку eMip! И тш е таласты рган б о к дун ие!» Э л д ею м д е р ecrin cerm in тур. Э к еа унжыргасы тусш , му ная тывдап, KypciHin койды. Улы с эск е... Эл1 б1рде-б1р кобы з е т п ед ь К дстар ы нда ту р - ган Кекше, К,ызылжар ш еберлерш щ домбы расы , кобы зы етш ж аты р. Э к е а оларга к е щ л а з FaHa жымиып: — Бул жолгы базар а зд ер д ш ,— деп амалсыз гана кол- паштаган болады. Ыкылас алдарында ж аткзн кобызга кайырылган жандарга 2*)

YHCI3 рана емшеда мысы курып. Bipeyaep ж ай рана карап, тамашалайды. Bipeynep: — К,анша турады ?— деп кызыккан сыцай биццредь — Bip бие! — К,улынымен алмайсыц ба? Эй, ундемейсщ рой езщ . CyTTi мама бие. — Жорал! — Х а-ха-ха! Кулынды бие! Тапкдн екен акымакты! Ыкылас жыламсырады. Ы за буып, тырысып кдлды. Ата- сыньщ «Е, Мунлыдагы Алтынбектщ колы! Соньщ ici де!» деген ce3i ызыцдады кулагында. Э кеа туйшш ундемедк — К етей к н и , эке!— деп Ыкылас жалынрандай ун катты. — Дукеннщ коз алдына Таш кент, Энд1жан, Самаркан, Эулиеата, Токм ок базарлары... Коянды жэрмецкесш щ езь.. 6api-6api елестеп Kerri. Бурын осылайша дардарып xepin пе е д 1? Д укен сынды. Ыкылас экесш щ айласы курып, му калган турше карай алмады. Кезш ен жалгыз тамшы домалап тускенш де сезбедк Орталык аланда айкай-сурец. Ауык-ауык эн шыркалады. Орыс палуандары даланы бастарына кетерш аюмен куресш ж ур дь Шаншардьщ кулары «коян бш н» билед!. Ыкыласты муньщ 6ipfle-6ipi елец етм збедь Алдарында жаткан он exi кобы з... атасыныц к е з майын тауысып эсем деп ктеген кобызы j елеуш з, ешк1мге Keperi ж о к болымсыз буйымдай ж ан ж у - детш , журек сыздатып, еш козгаусыз жатты. Ешюмнщ кезше шалынбады. BipaK булар базар соцын Kyrri. Ал базар жерге каратты. Екйшн куш де кандары карайып дымсыз кайтты. YuiiHiui куш ездер1мен катар турган х ек ш ел к шебер алтын алка, к ум к шолпы, сырга, бьпезк сата бастады. Дукен- нен баска кобыз сатып турган ешк1м жок- Бэлшм, ендГ келер. Жок. бул кун де еющцрдь Базар таркап жатканда кекш елк шебер: — Кобызыц кобы з-ак, бауырым! «К ехш енщ ш еберлерк.. К ехш енщ зергерлерй». Bi3flin буйым осы дакпыртпен e rri. | К ут. Шыда. Базар бейнетш кер 6ipa3. 0тед1. Бул ете icMep колдан шыккан кобыз. Ж асы м а. Б13 муньщ паркын 6LneMi3. Bi3... 6i3 «Керейден ул туса, агашка кун туады» дейл н ел- денб13. Агаш касиетш, оныц керкш, куд!ретщ ашкан... кобызды адамша «сейлететш» кереметтерд1бше коямыз. в зщ де сабыр- лы ер екенсщ. К ут акырын,— дед!. Булар Kyrri. Тертш ин кун! д е коржындарын аркалап б о с кайтты. Ыкылас уйге келш алып ж ата калып жылады. Оныц назалы yiiiii бауырын басып жаткан ж ер гана тыцдады. Кацыраган караша уй Fana тыцдады.

Ж ок. Кетпедь Kyrri экеск Ж ум а базарынан умггтенд!. i Ж ум а базарыныч да аласапыран алеп ж уртты ц eciH шы- гарды. К ундегкш ш е улы сэскеде жэрменкенщ орталык ала- «ында ойын-сауык басталды. Алданган, капы калып кулазы- ган кен1лд1« бул да болса 6ip дем еуь Ыкылас та базар «корлыгына» K0Hin калган-ды. Eiwi ол экесш аяп, жасыганын ce3fliprici келмедь Базар кызыгына да ден коя бастады. Тагы да Б1ржан салдьщ акку yHi кокке ерледь Енд! б1рде: — Кел... кел! EKi, иыгында nepiiuTeci бар, eKi кезш де шырагы жанган кереметщ кел! 8 , гулескен он ж ет1 акын мына... мына э з Ш ож еге е д мыктыдды, rayhap с е з д 1 ен асылынды Ж!бер. Не кылар екен маган. 8 , атадныч Kopi дуние, жалгы з мннм — эзд1пм! Бет1ме сол кемд1г1мд1 салык кылар ма е к ен ад дер ? Сокыр ‘ дем ей-ак кыз берген казиз Iжуртым, кане... кане, 6ip сунилла шешен акыньщ сайрап керсшшь Айтыс тамашасын ел KyTin тур, а , балды здар?— [деп Ш еж е сэю уст1нде шалкып отырды, касында каршадай баласы.— Эй, Толеубек, экел 6epi кобызды! — Ш еж еке, пайгамбар да куйеуш сыйларан!— деп калды кепт1ц imineH 6ipeyi. — Акын C03i жет1м болмасын 6yriHl— дед! Ш ож е де сак- сак кулш. Балдыздарыдыз сыйлап, ciare ж ол 6epin отыр! — Эй, бата алмай отырран шыгар ж азган дар ,— деп Ш ож е одан сайын ершелене тусть — Не десен13 де nipre бас уру ш эм рт пырызы, Ш еж еке! — Ж ен, ж ен. Ендеше 03fli-03i 6ip шыркасыншы, туге! Ш еж е Ыкыласка 6ip куД1рет болып керш дк Б1рде-б1р акын cuiKiHin шыга алмады. С одан со ч Ш еж е «К озы К е р - пеш — Баян суду» жырынан 6ipa3 толгады. Ол тыныс алган та к т а , сал-сер1лер эндетть Олардан кешн к е з байлаушы сикыршылар шыкты жалактап. — Анык Kepin турсыч ба, балам. — Иэ. — Кеч алан— Улкен биж сэкь.. бэр! кершедь Бул аланга мен де шыккам талай. Бул сэкщ е ана Ш еж е секций отыргам кобы з тартып. С е т осы кызык ymiH алып келгем. — Ой, суметьлген енечд! урайын, туршы былай? — Аттьщ бш н кара! — 0 й , мына мэлш дей шубатылган неме! 8 p i, api тур! Bipey тэлт1ректеген flaypium туртпектеп итерш -итерш ж ^ бердь Ана сорлыда ун жок. 9 з таярыиа e3i cypim n, элде- неш куб)рлеп ж ур т арасында калкиып тур эншейш. Алачда суттей ак б оз ат устшде балапан мурты кияктай 31

боп ж ада гана тебш дей бастаган ак куба бал гын жнтг сэл кымсына жымиып акырын Fana -пзгш кагады. Туягымен жер! басып тур а ма, ж ок элде, ж ер баспай тек ауада гана бул- кищей ме жануар, кекЫ н желпш , куйрыпян ширата шаншып 6ip сурет боп кезд1 арбайды. Bip шетте касында дулы некер! бар, каны бетш е тепкен, ныгыз декель узы н бойлы, сусар 6epiKTi, кызгылт камзолды сабырлы Kici, оган карама-карсы ж уп -ж ук а кодыр домбыраны шерткен ак сэры аш ад жйчт 6ip ойнакы, назды куйд1 мвлд1ретед1 кеп. — Кулын шшшд1 жануар! А к б о з ат орнында уршыктай ушршедь куй ыргагына кейде кердеддеп, аягын эр жердей 6ip тастайды да, кит токтай калып кырындап, ойкастай тартады. Аяктары елжтщ аягындай лып-лып етедь К уй шымырлады, ак б о з ат 6ip орнында flipLa катты. Bip тустан жаркылдай кул'кпп кымызшы кыз-келшш ектер де келш тура калысты. К уй тамылжыды. Ак боз ат дедгел ене билеп, дуй!м журтка бас шулгыды. — О, Тэтекем!— десмп шуласты ел. А к б о з аттыд 6ip Myuieci былкылдап, эсем журыпен сонда суду керш ш , у е п н д е п иесш щ л з п н кагысын «тусшш», кез- Aepi ж айнап, у н а з суктанган кыз-келшшектердщ алдында кос Т1з е с 1н букть — Тэте-ке-ем! Абыр-сабыр кайнаган у-ш удыд ш ш д е Ыкылас журегш де «Т эгпм бет... Т эгпм бет!» деген св з луп1лдедь — Балам? — А? — Т эт п м б ет куйид осы! Ал о д жагындагы узын бойлы, ак сэры орак мурын KiciHi танымадыд ба? — Жок! — Т отад ем ес пе? — Тотад? — Иэ. — Э, Тока куйид. Б1здщ уйде болган. — Одан 6epi 6ipa3 жыл e rr i, балам. Б упнде бул Kici болыс. К,атар жаткан Куаидык ели — Болыс. EKeyi 6ip сэтке у н а з калды. Аладда ещ д татар сырнайы > тартылып, ак балтыр татар кыздары билеп Kerri. Ж урт жапы- | рылып, аладдасы п турганда: — MiHe, MiHe, кобы з!— десш ек1-уш жнтг келдь — 03iAi3 тартасыз б а ? — дед1 yHi у я д i3erri жнтт. — Тартам, Ы м. — YHiH керсек. Д укен Кулагина лагыл тас орнаткан кобызды алды да акырын гана д!р1лдете тартты. Ж М т суйсш е тыддады.

— Эттен! М ен де ез!щ з секь'щ! уш куннен 6epi 6 ipfli eKi ете алмай журген жанмын. Базар деген киын ойын. Bipaj аралап керейш. — 0 зщ тартасьщ ба, imM? — Жок. — Енд! юмщ тартады? — Мына баланыз сиякты жалгыз iHiM бар. С о л тартады. Б1з Улытауданбыз. Б аганалы ... оньщ ш ш д е кока и боламыз. С1зд1 таныдым. Б ул кобыз Алтынбек зергерд!н колы емес пе? 1т м е осы жолы 6 ip кобыз экеп берем деп ед!м. Ыкылас ж ур ен ерекшп мына свзге жылап ж1бере ж аздады . 0Keci сэл ойланып калды да: — 1ж м ,— д ед!,— назарын тускен осы кобызды ал! Ала гой, айналайын. Баланьщ TUieri кес!лмес1н! — А лыцы з... альщызшы!— дед! Ы кылас та у Hi д!р!лдеп. X ir r r не icTepiH бшмей кипактады, састы . Тутыгы п, кы- зарып 6 ip сез айта алмады. Д у кен кобызды колтыгына кыстыра койды. X ir iT кем р епне басып, бар ракметш, разылыгын м етр тунган жас толы кез!нен б ш ц р т , суйсш ш журе бер- дь Экелибалалы кобызшы оньщ артынан узак карады да турды. — 0 й! — Дукен дауыс шыккан жакка жалт карады. — ЭкеттИ Устандар ананы! — Э ке, кобызды! Ж алан аяк. ж алан бас, кейлеп epiM-epiM 6 ip бала жшгг колтыгында кобыз, жан-жагы нан анталай коршаган жандар- дын тыксыра кыскан коршауына Tycin, олай сею рдк булай ceKipai, тыпыр-тыпыр етш ешкайда каша алмады . Bipey аягы- нан шалды. Bipey тепт!, желкеден алып. омакастыра кулатып бас салып бурдк — Азгын десе! М эс-сага-ан! — Кара взш ! Имансыз! К взб е квз турып!.. X ir iT шан-шад боп аяк астында домалап жатты, кобыздан айырылмай. Дукен келш ун-тунс!з кобызына жармасты. K e 3i канталап жырткыштай долданган яй пт кетщ TicTepiH акситып Дукенн!ч колын асап кеп калды. Дукен шаян шаккандай ауырсынып, т!стене квз!н жумып, б у к ш и т отыра кетт1. — Э й , ит! Бер кобызын! — 0 й , камшынды бере туршы! Б ул неменП.. Дукен flip-flip eTin квзш ашты , сол колынын саусактарынан кан сумектед!. — Арамдыкты emniM кенирмейдН Э , бетыз! 33 — Адам арам боп тумайды! Адамны н коры! 2—460

Дукеннщ е ю ш ек еа шынылдады. Ашулы журттьщ алдынд; кобызды кушагына кысып калш-калш еткен, кудды 6ip араб тын кулдарындай кен табан жудеу жкггке 6 ip парады д^ лэм-мим деместен ез орнына кайтып келдк Экесж щ да» соргалаган колын Kepin, Ы кылас ернш тктелеп yHci3 TecipeHai — Окасы жок, балам. Алсын. М енш де пендеш ш к. Напак; болсы н, буйырсын байгуска!— д е д 1 SKeci жердей басын катере алмай. Дукен ак дэкемен колыньщ канын соргытып, су р т т отыр ды. Ж ер болып корынды. Ыкылас не icTepiH бимедк Осы сэтте булардын касына ею бейтаныс ж кгг келда yHi зор 6ipeyi: — С1здерд1 болыс ага шакырады,— дед1 кужшдеп. Дукен басын жайлап кетерш: — Б ол ы с?— деп жЫ ттерге ойлана карады. — Болыс ага! Дукен мещрешп ундемедк — Сайдалы сары Тока! — Татан!— деп ацырды Дукен. — Кобыздарды коса ала ж урщ 'з... Б улар аттарына м ш ш , жэрменкенщ батыс жагында Талды 03eHiHiH HipLnin, жалпак кара су болып жаркыраган тусында шагаладай Т1з1лген ак боз уйлерге келдь Y3iri анадайдан жайнаган он ею канат уй Токаны н yfti екен. Уйде Токаньщ — Ассалаумагалейкум! — Э л икум салам , Дуке! Е , кайран Tepic бурауым! Дукем! Пал1, тагы 6ip Tepic бурау! О у , Ы кылас па бул? Улкен жнчт бопсьщ гой, батыр. То кта, токта. Иэ, иэ, бойын ecftrri!j К,ане, тврлет, терлет, Дукем! Дукенге бул сез жылы ест м се де, кысыла езу тартып, зорга кул1маредй Токаньщ 13етш баягыдан б1летш-ди 6ipaK ез-езшен именшектеп калбалактап, бул тосын курметке ан-тан боп жан-жагы на жалтактап карай бердь Т ер д еп шэш квр- пешеге кымсына отырды. Ы кылас экесше т1зе т и к е р е отырды. — Д у к е, бул уй болыстыц уж ! Дукен жабыркау кет пп ен бас изедь — Б1рак, бул уй сен уш ш болыстын yfti емес! Тока деген куйш ш щ , Тотанны ч yfti!— деп Тока толки свйлеген ушмен ансап, сагынып табыскан жаннын Te6ipeHicTi лебш шыгарды. Тока экельбалалы кобызшылардын жел кагып, кун как- таган шаршаулы сынык к ей т н е, квнетоз кжмдерше ойлана карады. Ж ацагы 6ip KOTepiHKi сезш ен жанылгандай боп, кезь не ыгы-жыгы базар елестеп, сол дудьщ iiuiHeH кершгенге жаутандап сарыла анырган бул екеуш квргендей боп, ж ел пш к- 34

ri кецил ж айлап ап т ы ган басты , алы п уш к ан ce 3 iMi суы на лердь К,ыран кабары сэл шытылып, енд 1 6 ip ауы з м у а р к е у сез айткысы келмедь — Д уке, квп болды жуздеспегель — И э, из. — А на 6ip ж ы л е а ц д е ме? ; Д у кен унс1з тыддады . — Онда мына Ы кы лас бес жаста едь i — Кобыз устай бастаган кез1 ол. — Мамыр айында Муцлыныц етеп кызгалдакден ертенш | ж атты . Б угш д щ HipiMi ойды м-ойды м кара су бо п туна б а с - I гапты. Алты нбек атам ы з е ж е л п ecici эцпмелерден K,03Fan, 6ip беймэл1м сары ндарды тартты foii. Тар ты п-тарты п кеп: «Ж ок, буран менщ саусагым келер емес. Дукен, езщ ж ал- Faft бер ар ж агы н» деген! де еЫ мде. М ы на Ы кы л астьщ сондагы жылаганы-ай! I Ык,ылас бет! ду ете тусш , буккан торгайдай бурклз. ¥ялды . — Атасын аяды Ыкылас. Жылады сейтш. К ез жасы | одайлыкпен uibiFa м а , Д у к е ? Э , одан 6epi неш е к ект ем етть Ыкыластьщ кещлшде сэуле барын сонда-ак сезгем. Сырттай кеп естш ж урм ш . Б1здщ ел Ыкыластьщ тусш де ж ы р кып айтады. Коркыт ата кеген берсе, бул кобыз алады. Аруак деген осы ма сонда?! 0cipece, былтырдан 6epi Ыкыластьщ эр ж ерде топ алдына ш ыкканын б1здщ ел ж ы р ры п айтады. Осы жэрмедке ашылралы бес кун. Осы кундерде кез1мнщ Киы ры сгздерге де т у сш ж ур д й — деп 6ip токтады а к сэры жуз1 куара туск ен Т о к а . — Т агды рдьщ iiui ж ы л ы м ай -ак келед1 6 i3re. — Адамньщ 6ip Kyfliperi ол бэр ш ойлайды , бэрш женед1, Дуке. Налымацыз. Д аст ар к ан ж айы л ы п, кымыз iuiuifli. Т о к а 6ip сэт ойланып: — М ен шыра турайы н, Д у к е . М ы на ш ы мы лды ктьщ iuiine Kipin, к ш м ауы сты ры цы здар. М уны бо лм аш ы i3eT ж о л ы деп б ш щ з, Д у ке,— деп кул!мареп орнынан турды. Сэлден кейш экельбалалы кобызшы бастарында кундыз б ер к , устершде кызрылт макпал камзол, жырык балак оюлы ш албар, е к ш е а б и к кок су р е т к ки ш , а к сэры ш э ш бел - беумен буынып, кудды 6 ip м ы рзал арш а с э у л е г п , с э ш к е л к ш , 6ip жагы мына тосын курметке ьщрайсызданып ац-тан боп отырды. Екеу1н 6 ip е д мен туе дагдартты . Ы кы л ас буран акылы жетпей, басы катты. Е ск т е н тамылжып, тынып тур- FaH далага к ез салды , езен н щ ж агасы н д а ат суарган ж 1- гктермен сейлесш турган Токаны кердь — Эке, бул кгсшщ аулы кай жерде? — А к т а у , Сы р ы т ау, К ар ат ум сы к . Б1з бу л ж ерден Kipe

тартып талай ет т ж кой. Сон ы ц Кдратумсыгы. Bapi 6ip-6ipiHe; жалгас таулар. Оны калын куандыкел1 жайлайды, 6ip атасы — сайдалы. Токан сол сайдалынын асылы. — Б ул Kici 6i3re туыс па? 0Keci муцая жымиып: — Туы с!— дедь Ы кы лас KypciHin койды. Экес1 сол ойлы калпын бузбай j сез бастады. — Бгздщ ел дщ ш ш д е кеп бутакты , кеп ep 6ireH тока: деген ру бар. Бигесщ оны. Б озкелдщ токалары ... Токаны ц деш1 Н у р а , К,уланетпес бойында. А л бул Kici — куйдл Тока! Елде I тагылым етер касиет кеп , балам. Ел куйдл Токаны сол тока руынан айырып. езгешелеп атап сайдалы сэры Тока: деп кеткен. Ж ал пы ж ур т ю с Ы п н сыйлап, улкеж бар, Kiuiici бар , 6api е р к ел ет т , бел тутып То тан дейдй Узенгш ес тур- j гы ластары, оныц ш ш д е досы да бар, душпаны да бар, 6api сайдалы сэры Тока дейдь Алые елдщ адамдары кебше: «Е , | сайдалы сэры Токаны ц куш де!»— деп сырттай ынтыгысып ; жатады . С о л Т о ка! Тотан! Т уы с па дейсщ , балам. Куйшипер j 6ip-6ipiHe туыстай ж акы н. Акы ндар да, энцплер де сондай.. I Зергерлер, шеберлер, усталар да сондай туы с, балам!.. — Б э с е ,— дед1 Ы кы лас окыс куаны п,— бгзбен катар тур ган шеберлер ше, эке? Кекшетаудан кобыз экелгендер. Солар маган «К,апа болм а, бала, кобыздарыц кобы з-ак!»— дед1. Б1зге жаны ашыганы гой, э? Ж акын тартканы гой, э? — 0р ине. К,обызымыз етед!. Ж эрм енке эл1 жиырма бес кунге созы лады . К ер д 1ц гой кисапсы з адамды. К ез болар 6 ip ж азгандар . С ен болсац кетей1кш1 д ейс1ц. — EHfli олай дем ейм ш ... — М ш е, бул енд1 нагыз ж!г!тт!н сезь Ы кы ласты ц кулагында жэрменке ш уы лы ... кез алдында т ур ль ту рл 1 KniM киген, тур-элпет1 езгеш е-езгеш е ж андар.. ж ат еетшген гу-гу с е з ... айкай-уйкай... «0 й, тэн1р жарылка- гы р-ау, KiciHiH кунын сурап турсьщ гой ез1н», «Ей, Н изам , кокмо, мен ба?», «Неч пул?», «Пошел ты, вон! Это сибирь- ский соболь! Не отдам!», «У х , мотур кыз! Ж илэк бирэм!», «О й , атанньщ Kepi, албайсын бы? Илбириске окшобойбу?» Ы кы лас осы шудын !ш1нде сенделш жургендей киялга шомып, мулгш кеткен едь — Сырттан Тока: — Текемет, еырмакты езен жагасына апарып салыцдар! К,онактар кел1п те калады ,— деп уйге сейлей Kipfli,— бугш ci3 улкен конаксыз, Дуке! 0кесм ра1:зы бола бас изедь — Токтык туске ж етп ес, ыкылас естен кетпес деген. эртебел! ж ансы з, абыройьщызга кылау TycneciH! Ыкыласыма

T3i(ip Cijfliil жольщызды 6epciH! — Билж Ti3riHi колыма n iin , ат устшде ж ур м ж , Д уке. Сы рт козге сондай айбарлымын. Ж ур т ыгады. А л ез1мнен зор улыкка мысыкша жоргалаймын. Танданбаныз, тавданба- цыз, Д уке. Bip азабым — осы! Сонда домбырага кол созам , домбыра жылайды. Bip ракатым — осы, Дуке! Bipa3 эцпмеден кешн булар тыска шыкты. Ж аздьщ кун1 ечкеш п бара ж атты . А слан Topi ала булт- танып, кокпечбек боп ашылып калыпты. Куралай салкыны сынды, бауырдай ж ум сак сортан жердщ жы п-жы лы ылгалынан хош Hie тарап, кок шалгын самалмен ырралды. Ш ыкылык- гаган кустар унш бакалар уш басып, тус-тустан шубырган мал азынады. Bip-6ipiHe ж алгаса т!зи ген ак боз уйл! коп ауылдьщ т у т Ы езен уетше кок торгын м унар боп жайылып, батыс ж а к алаулап, дэл К драсор кол1шн уетш ен кызрылт ж олак тартылды. Ол 6ipTe-6ipTe жалкынданып, кызыл нуры молайып, шыбынсыз тып-тынык кеигп маужыратты, бал- взенш ч сол ж ак кемерш бойлай зыргыган ак боз атты куймелер Kopiwii. — Алшынбай бид1ц аулына тартты,— дед! Т о к а оларга узак кадалы п,— Суш н д ж елш'щ каймары. ipiaepi. 1ле-ш ала кок адырдын устш де аттары ойнактаган с эн д1 топ Токпан тауын бетке алды. Шыркаган эндер! толкын- толкыи болып талып жатты. — Б1ржан сал! С а л -cepuiep! ByriHri конактьщ 6ip ардагы осы Б1ржан сал ед1. Э з Ш еж ен щ -плепмен ж ы р абызы Ж а - накка, Кент тауына карай шыккан 6eTi. Т о сек тартып жатып калды, кайран Ж анак! Ж анак кобыз боп, кобыз Ж анак боп «сойлеуий» едь Кеш кен румыры карга адымдай боп, карга адым жер басуы м уч боп, 613 корген мына дулы ш у, жэрм ечке Kbi3biFbi коз1нен 6ip-6 ip ушкан шары. Бурнары жылдын озшде жэрмецкеге келсе болды, ел дуылдай карсы алып, аттан коте- pin туаргенде аярын ж ерге типзбей к 1пем жапкан сэю ш ч TopiHe 6ip-aK шыгарар едь «О у, мен картайдым рой, не калды менде?»— легенде ж ур т дуылдасып: «Тулп ар туягы дуда кызар!» дейтш-дь Сонда колына кобызын алып, Ж анак кеч дала боп ачырар едь — Bip влшенад мезгьл о л ,— дед1 э к е а Токаны ч KypciHic- Ti co3in коштап. Анадай жерде exi уйд1ч алдында жалыны жалачдаган тай казанныч мачында даяшы яйпттер мен келшшектер куйбеч кагып журдь Bip кезде жэрмечке жактан теюректете шауып келе жаткан * ir iT ат басын тартып, сэл аячдатып, жакы ндай бере атынан Tycin, ж аяу журдь П

— Б ейсен ,— дед! Ы дылас танып,— Алдаш байдын ж л г т. — С о л ,— дед| здесь Бейсен дан сорпа болтан дарагер атыныц шылбырын' шубатып ж:бере салды да: — Ассалаумагалейдум !— деп Т о дата дол дусыра сэлем бердд Тода да 1зетпен дол алысты. Бейсен эб1ржл: — Д у д е, С1зд1 бай шадырып ж аты р,— де/ii эр создан басын зорга диыстырып,— т рл ер ш 6Lieci3, добыз тартып берсш дейда. — Алшынбай аулы де. — Иэ. Дуден iiuTert диналды. У н а з турды-турды да: — Сенде не ж азы д, Бейсен. Амал ж од, айта бар, Дуден де ез ш рлерш щ донагы болып отыр еден де! Солай де!— деда. Тода тунжы рап ундемедь Ы дылас «мына сезд1 эдем айтты ! ма?» деген жанш а ан-тан болып ж ур епн урей биледь Батые жадтьщ дан дызыл нуры доюланып дунпрт тартты. Тоданын дутш турган донагы — Т э гп м б ет 6ip топ Hexepi- мен cay eTin тусе далды. Енд1 6ip сэтте Талдыньщ айдынын ай нуры жардыратып, : жулды здар жамыраса жымындап, TOHipexTi дун Kepneci ж ап - данда езен жагасы на теселген ад сырмадтьщ уетшде алдалы топ ден1лд1 мяслихат дурып отырды. Тврде Т э гп м б ет , Дуден. Дастарданда ад бауырсад, дара м е& з, ж ас тайдьщ дазысы, дартасы. KexipexTi жарган мамыр дымызы. Свзден сез opuiin, дуйден дуй ербщь Тэгпм бет, Дуден, Т о д а дуйпп жйпттерге ден дойып, эрдайсысынын езгеше- взгеше дасиетш танып, д екод ер ! мьщ дубылып, эр дилы хал дешть «Уа, дарига!» д е п з т «Саржайлау» шуад токи, тамылжыды, шалдыды. -«Сылдылдад» журед жандырды. Одан сон «Кдасбасарларды» кударенгп. Осы 6ip туста жацагы 6ip , сэтте 6ip душтар жан боп дулпырып, двзге сонша сулу двршген i Т э г п м б е т одыс дурт туеш , димылсыз, ундаз мелшидь B ip ' «Кдасбасар»— агылган арман, ек н ш п а — алдардатдан умгг боп жылтылдап, ecTi алды, б1рад exiHflipin 6iTTi, yuiiHiuici — иен далада мачып бара жатдан двш , дайда барады, дайда тодтайды, еш болж ауы ж од 6ip узад сапар, твртш пна — дуарган сары дала, 6eciHiuici — Toniperi меч'реу, туз, дулазыган бейгг. X irirrep H iH аяд жагында е л е у а з гана эрд1мге жаутач- дап, тачырдай дараган Ыдылас элп дуйлер шертЫп жат- данда езгеше 6ip жан толдуын сездь Ж у р е л 6ip ысыды, 6ip суыды. Т э т и м б е т п ч м1з бадпай тушлушен имендк «Болыс неге д в н л а з ? Осы сауалга дал болды. Тода да томен тудиып, басылып далган. Э д ес! эдеттеп тымырсыд, буйыгы, уян кдл- пы. Bip ундаздж милыдтырып, езш барады бэрш.

— Тотанда 6ip кызыкты куй бар. Эттен, ол куйдщ де ез дэуреж болады екен. Домбыраньщ ондай лэззатын м м кер- ген? KiM?— деп 3Keci езш ен-ез! сейлеп кетть Тотпм беттщ сулык кейшне 6ip шуакты flipLn coFbin e rri. Ол кул1мс!ред1. BipaK зорга ж 1бщ1. Э л п сез TonaFa да унады. Ол домбырага кол созды. Содан кежн тадгы тустей уйыткан 6ip шырын эуез агылды. Тока шайкалды. Шайкалган сайын жаркылы мол жанары ж у- мылып-жумылып KeTin, казбалаган uiepric журект! жандырып, оны алкындыра, аЬылата колкага тырып, коз 6iTKeHfli жулдыз дай жымыцдатты. Т эгп м бет ойсы з-камсы з жандай мвлд1ред1. То ка куйдщ кей тусында окыс козгалактап, кызынып ала буртты. Ж ацагы кара сур булттай ар ескен зы батпан «К,ос- басарлардан» кейш мына куй шуакты элем боп езгеше 6ip кумарлык отын маздатты. К уй бить Лэззатты сырдыц леб1 , суыйтын емес. Э р м м нитей тамылжыды. — Суынбайтын, ешпейтш леп б у л ,— дед1 Тэтт1мбет басын ■ изеп, ойлана толганып. — Ж аксы кундерге су ж ж ш . Б ул — Токаны н «К,ыз куйле ! гер» куй1. — Адамныц 6ip демеу! осы, Дуке! Bapi кетедь куй калады Б1зд1Ц коз осыган ж ет п . — Мен айткан сезд 1 Тока да айта бастады. Екеум1з ! де болыспыз. М ансап тш едж пе 613? Р ас, мансаптыц купан * бж д ж . Оньщ ку;ирет1мен канатымыздыц астына коргалатан , есш елд! «К,осбасарлардай» калтыраткан замана кысастыгынан ! KopFan кврг1м13 келдь Сол уш ш эр килы к к е ж ан сала KipicTiK, ; взгер дж . Кубылдык. Жыгылмайтын жерде жырылдык. Ж ара ластык. Keiaeri Кдздауысты Казыбектей дананын жагасына • жармасып, тамагына тырнары баткан каскейлер Tipi екен эл1 ■ Tipi екен. Квргенде солардан кердж кеж стж тк Алданран, таланган, аяк асты болган ел эл\\ бэз-баяры калпында. М е- нщ Ty6i ж о к кеч калтамды ел толтырады екен, ол калтаны мен ез!мнен зор э м м , улыктарга 6epyiM керек екен. К о з карык тырран карацрылык... осы тунек 1шшде 6ipeyfli-6ipey e3in, басып, басынан аттап KeTin, топайдай Tycipin ж ур . Дары п жаткан тура ce3iMi3 кайда? Ш арш ады к, Д у ке. Дуниещ з карангы капастары 6ip карбалас эншейш. Ж ана ci3 айткан с е з ... жаксы кундерге суж ж йрген 6ip м унсы з, лэззатты eMipflin Keperi-ай! М ен — болыспын, ci3 кед ейаз. Ci3 бен 6i3 уш жагдайда течесед! екенб1з. Ш ы р eTin дуние eciriH ашканда 1чгэлаган каукарсыз, бейкунэ нзрестемгз. К,ызылшака куй1м1зде катар ж атсак еш айырмамыз ж о к, тенб1з, дэл Ka3ip куй шертшгенде тенб!з, ейткеж 6i3 куйннм!з, сонан сон елгенде. Иэ, жулынып атка мшдж эм м боп. Ел атынан аска бардык, той баскардык. Окалы камзол, жанат iiniK KHin. 39

Оны езщнен ipi й р еуд щ иыгына жаптык, Не таптык содан?! Bapi i3-Tycci3 жогалып жатыр. Бейопа eMip 6ip. Журекке ауыр. Ауы к-ауы к зар толады оган. Ол зар-запыран ой адамды, заманды к1нэлаган кужкт1 соз домбыра шанагына калай куйы-: лып кеткенш кейде андамай да калам... Ал 6yriH б1здщ То к а улкен ракымшылык ж асап отыр. Мен а зд ен , Дуке, К,оркыт сарынын тындаймын ендь С о л ум и лен келш ем. — Сезщ1здщ садагасы , Тэтеке! Умытпапсыз, умы тпапсы з.1 То к а Lain экеттк — К уйш ш щ дэр м еж ж урег1 мен колы Foft, Тэтеке. Дукен 6yriHri ду-дуда колын жаракаттап алып, азден кысылган жайы бар ,— д е д 1 ол. Тэгпм бет ойлана жылы ушырап: — Арканьщ коныр жел1 6i3re бэр1н жеткчзж жатады. Ы кы лас тарткан кобыздьщ ун1 де вз тешрегше аян бола бастапты. C i3 , е , осы жэрменкеде К,оркыт сарынын талай рет аныраттыныз. Кекейден кетер ем ес. Журег1м сезедк Ы кы- л ас оны бшедк Ол куйд1 толгаган баланы бала дегешм1з калай болар екен, а? Ыкыласты тындайыкшы,— дедь Окыс сауал. Ыкыластын тула боны ду ете тустк Мандайынан шып- ш ы п тер шыкты. 0Keci кобыз бердк То ка оган мешрл! козбен сынай карады. Ы кылас кымсынды. К,обызды жайлап ! келаре бастады. Ол касындапя жандардьщ да взд1-ез1 куб1рлескен сезде- piHe селт етпедь B ip караса э к е а кур жаны отыргандай сонша аянышты кершдн Эп-сэтте езш шаршы топ алдына : ш ыгарып: «Батыл тарт!», «взщнен баска жан жоктай ал т е!» дейтш Казы . укiл i Ам анж ол аталарын 6ip-6ip елее- I тет1п втт1 де, Lae д1р1адеген OKciKTi эуенд1 б1рден туптен j K03Fan, ж у з ж асаган napi гуламанын бар ем1р!н кас-кагымда ойлап улгергендей... «У ай , даригайлап!» ею ш ш зары гып ш ы м ы рла ты п турып алды. Т эгп м бет пен Тока 6ip-6ipiHe карады. 0K eci узак жол кажыткан керуенпидей езше мулгщь К уй безек KaFbm тереннен шолып, киырдан кайырып, 6ip ойды кеп куалады. К уйдщ узап бара жатканын, «Бул К,оркыттын сары ны », деп тартатын экесш щ толгауынан баскаша еритгешн ен алдымен Ыкыластын 03i ангарды. 0кесш'щ «жылауы» кыска е д 1? Bip кезде Ыкыластын кезш е ж ас ужр1лдк Куй шорт узш дь Ы кы лас калш-калш eTin вкси KypciHin, колындагы кобызды тастай салды. У й ш ж д е ел! тыныштык орнады. Е ш к 1м Tic жарган ж ок. — ШМркш, дуние... К,ысастыгыннан к!м кутылган! К,айда барсан да Коркыттын Kepi! Адам тезепн зар ма элп зар?

Т эгпм бет п н осы сезш ен кейш б1разга дейш дуние мысалы сала-сала сез болды. Конактар уз ак отырып т а р к а д ы ... Тун ортасы ауган шак деп жобалады Ы кы лас. Мызгып кеткен-ди Кен ак боз уйде Т о ка, SKeci, 63i... yuieyi гана жатыр. Тока мен экес! эл1 уйыктамапты. — Тэтекен MopiH тапсырады жакында. Арызын бередь — Болыстыктан тусе ме? — Иэ. EHfliri 6ip д эм еа ез жершде алтын кешн аш сам дейдь — Алтын? Баюдын эрекет1 ме ол? То ка ундемедк — Ж эне ол Tiaeri де — болымсыз т1лек. Ол не ушпакка ж ет т зедь Сенбейд1 онша. Торыккан жанда далбаса кеп. Кундердщ куншде б1здщ де баска тусед1, тулю булан заманньщ куйтыркы, Kyfiflipri нэубети Кейде тан узап кетед1, Д уке. Уйкысыз тундер болады екен. Тан талыксытады. Т етр егщ карангы... Тэтекемнщ «К,осбасарлары» у iuiKen жандай кал- жыратады. Кейде уйкы кашкан тундерде жастыгым суланады. К у т1рлжке н э с т болсын деп дэмеленген кобызьщыз отпей, сальщыз сура кетш, сатыныз сынып, ci3 де iurreft жылап ж у р а з . Ол турмыстын катыгезд1п. Тамакты н токтыгы да медеу емес адамга. Мэртебе, мансап, дэреже... Адам буран да жетедк Ж еттж . Кекейде одан да зор б1рдеме бар. Тары 6ip талпынгын келедк BipaK... 6ipaK, ен KacipeTi осы беймзза эрекет тек ез басьщнан артылды ма? Ж ан-жап>1ма сэулем TycTi ме? Тускен ж о к эз1рше. Б ул да iiniMAi жегщей жейдь Осыны шерткен сайын шерткен куйщ де жасиды . К,ара- тумсыктыц табан ттген киыршык тастарына арканды жаншып 6ip жаткын келедь Кейде сол ракат сиякты. Менщ кекетмд1 осындай сыр т е ст журедй Дуке. Оны KiMre айтасын? Оны екш щ 6ipi yFa берсе, кане! К ею рекке куса тола беред1 мыскалдап, тола береди Онын жеш лдеу1 киямет. Кейде сол зар-запыранды актаратын жерде актара алмай мысым куриды, Дуке. Ci3 болсаныз, жузпнзд1 анызак шалып, кула тузде Kipe тартып келе жатасы з, О -ой, сол Menipey тыныштырьщыз-ай! К ою реп щ зд ! кернеген не бар, соны ci3 кобызбен иен тузде сарнатып-сарнатып аласы з гой. Пенде тывдамаган арыз арманынызды, ум1т-т1легщ 1зд1 дала тындай- ды рой. Дала! С е й т ш , ш е ш ш п , женш деп, ceprin, зармен ширы- рып ес ж иясы з. BeKinin, бекем д ент каласы з, Д у ке. Тока imTeii тужлдй — Ыкылас жана жылап ж1бере ж аздады . Ж ы лады да. Бул ненщ кысастыгы, Дуке? Тез1рек eceftrici келедк Ар жары Tipen, KOKiperi uiipen, эрнеш айткызура итермелеп, кыстап тур. 41

Ыкыластыц козшен сызылып кана ж ас акты. 1ргеден Арканыч салкын самалы сокты. Ж ексенб! базары тустен кейш де орта туспеда. Дуние-мулж тус-тустан науадай куйылды. Б ул и Квкше керейлер! экелген агаш кереует алтын зер1мен квзд1 алдап, кыргыздьщ кум1с epi алгандардын кеципн ecipin, колы жетпегендердщ зыгырданын кайнатты. Ci6ipflin булгыны, кытайдын ж!беп, Куандык елш щ сырмары, узш салган боз уйлерй Сы р бойынын... Букардьщ килем! кез алдарында ж айнап, сот сайын багасы ecin, д щ кет куртып жатты. Б азар бейне 6ip api-6epi лыксыган толкын секшди Ыкылас экесйпн белбеушен мыктап устап алган. EKeyi кобыз тол Faн коржындарды суйрелеп, думай болып жаткан орталык аладга умтылды. Эушр!мдеп алан шетше жеткенде Ыкылас езше таныс То к а куйлершщ ж1бектей есйлген т э гп эуезш укты. Карсы беттен д эж м nri ж аксылар туратын канатта тары да Тэтпм беттн Токаны , Ш в ж еш корди Домбыраны кул!м- cipen отырып, еркш к еал т ш , ем 1рене толкытып тарткан кызу канды Ж1г1т куйш аяктай бергенде э к е а Ы кыласка: — Ж у р , балам!— деди YH i дарйлдёй шыкса да, тым SMipfli эр! ете каткыл шыкты. Токанын некер ж!г!ттер! ж уп рш кел!п, сыгылыскан журттын ж!г!н ашып, буларга ж ол 6epin, алачдагы csKire шыгара берди — Сайдалы сары Токаны кара! Куандык елшщ ipici!.. — А ры сы де! М ы на коржынына малтыккан eKi м усэ т р ге шаттана карап тур сайдалы сары Токацыз! Ыкылас кез! жапактап экес!не карады. Э к е а аспай-саспай коржынынан 6ip кобызды Ы кы ласка устаса берд!, екшшкйн e3i алды . К,обыздыч кулак куйш баппен кел л рш , анталап, аны здаган коздерге суз!ле назар салып, кара торы peHi сэл кукыл тарта бозаргандай боп, б!рден боздатып шымырлатты. С о й т т сэл турды да, кус канатыньщ сымпылындай 6ip тосын ун шыгарды. Ж уртты д Mi3 бакпай тынганын Kopin, салкын жы- миып, ше элденеге KefticTi жанш а мун ш е г т , еж жары суалып, коныр кездер! т у й ш т , жарасы нан шып-шып кан шыккан сол колы жб!рт!ктеди Э кес! кинала козгаладтап Ыкыласка «енд! сен тарт» дегендей ишарат 6uiflipin, иек какты. К уй осы 6ip туста бастапкы ьщыранган, сыздаган ауыр сазга кайта оралран-ды. Ыкылас дэл осы жерден win алды. Куй кайта басталгандай... Ж ан а гана мына журтты жылан арбагандай унс1з мулгггкен Дукен кобызшы ж о к секций ж урт назары томпиган бозша балада.

Ыкылас бул куйдщ адызын бшетш едь Ол кап-дара тунек баскан даланы, коламтасы буркырап быксып жанган, ерт жайлаган ауылды, тып-типыл бол Faн елдщ азалы журты н Kepin отырды. К ек TyTiHHiH iiuiHeH а к шашы ж ер сызган ана керш - fli, eni долтытанда 6ip у л , 6ip кызы. Баска Tipi пенде ж о к. Куй ана боп адырады. Дала боп умдеп, журектен кан там- шылатты. Кансыратты, талдырды. Кездер тудгиыдтанды. Б ас- тар жлдк Ыдыластыд кулагына ананыд жан даусы келдь — О -ой, кос кулыным! Боздайтындай не жазы п ед ж к у дайга? — А -п а-а! К,арным ашты. — Не берейш, кулыным? — Апатай, су берий! — С у да жок. кулыным! Кобы з кус канатын сымпылдатгы. Bip тэтт1 эуез. — А па, садакты эпер! — Аккуды атасьщ ба? Kerri акку кершбей. — Кайда? — Балкантауга. — Барар ж ер! Балкантау, ол да б1здщ керген тау, апа! Экел садакты! Куй агылды. Алга умтылды ерипл умгг. Ыкылас ершелене ecTi. Кезш де 6ip тадгы ш апак. Тагы да кус канаты сы мпыл- дады. О к еа н е K«3i Tycin кетш едо, бар д ен еам ен козралып, кураннан узын суре окып балдыган сопыша тедселеда кеп. К уй алга тартып, элдедайда шырандай шалкып, эуелей бердь Д«к ете туей 6ip кезде. Атылган садак ол! К ус канаты сусылдады, ысылдады. Тары да дйс ете TycTi. Ы кы лас куана cbirefli ысдышты. Э р жерден к у р сш к леб1 бипш п ceprin, ширап, ес жиган жандардьщ кобыз ушне ел1гт, суш н гет, журектерде шаттыд сез1м маздаганы бйпндь Ы дыластыд кез1 кегивдр тауларды, шыныдай жылтыра- ган айна квлдерд1 кердь Кы л iiueK сонгы рет дне e r r i. Ол 6ip ж а с терекке кадалган жебе! Осы унге Ы дыласты н 63i тан калды. Сонан сод куй шалдыды. К уй бггкенде Ы кы лас алпам садай eKi xeirirriH Ш еж еж долтыгынан демеп турганын байдады. — Оу, кобызыднан! — Колыднаи сенщ! Ж урт разы болып шуласты. — Кайгы... акку... бадыт!— дед! Ш еж е. Ж урт ойлана бас изесть Ш еж е сейлеп кетт!. — Не дейд1 мына куй? YHi зор кобыз рой! Е -е , зам ан- ай, не болмады , не дылмадыд сен?!

Е-ей, акку-ау, акку-ау, Барар жерщ Балкантау Ол да 6i3AiH керген тау! — деп сейлед! бул кобыз. Б1раз жылады. BipaK шаттыгы жекд1! Солай Foft, балам? Атыц м м ? — Ыкылас! — К. уйiн куй-ак! Саган ел ыкыласы ж ар болсын! — «Акку» куш бул ата. А там , экем тарткан! — Е, Ж анак! Енд! сен де армансызсыц! К,обызыцды устар | ульщ бар екен! Енд| менде де уайым ж ок, улым! Ыкылас мына сезге аландап, экесше жалтак-жалтак карады. 0K eci кен1л1 кешшген жанш а кырыс-тырысы жазылып, езш е меШр тегш сол ел ж 1реген кезкарасымен Ш еж е жакты I нускагандай болды. Ы кылас сэм ден домалай Tyein, ж упр ш барып Ш еженщ етегш ен, колынан с уйди Ш еж е де оны узак кысып ж1бермед1. J — У а й , еркенщ ессш , балам! — Саты ла ма кобызыц?— дед! б«реу. — С ат «сейлеген» кобызынды!— деп екшдл 6ipey жата i жабысты. Ж арм аскан журттыц 1ш1нен Ы кылас Тэтпм бет пен Т о к - аны д езд 1-вз1 куаныса ceftaecin, екеу1 ек1 ж!г1т1не элденеш бас изей тапсырып турганын кез1 шалды. С ол сол-ак екен элг1 ек1 ж1г1т калыц неп1рд1Ц арасынан сытылып шырып, жуг^ре басып келш сэк1нщ алдына келд'|. — К,обыз сатылады!— дед1 6ipeyi. — Телеу1 тек кылкуйрык тукымынан болады — дед1 ек1н- Ы кы лас саскалактап экес!не карады. Экес1 ундемей коржы- нынан кобыздарын ала бастады. — BipiH 6i3re!— дед! 'Тэтт!мбетт!ч ж й т п ,— бул ш1ркш енд! нурбике-шаншар елшде, алтындай толкыган Саржайлау тврш- де свйлес!н! EKi кур ат берд1м! — Сайдалыньщ 6ip баласы тартсын муны, экел Ыкылас жан! Басы на жуген-куры к тимеген eKi ту биеш де салдым ал д ы н а! — Керейд!н маргаскасы! Оу, Квш!мбай? Жанбота болыс- тын аксары ел1нде де 6ip сабаз «сейлетер» муны, ниет кып, ал 6ipeyiH!— деп, Ш е ж е сакылдап кул1п турды. — Yui торыны мен кидым!— деп Кеднмбай да купыдедь — К,идым дейд!. Сез !н кара. Одан да e3imii кисан болар ед1!— деп кунк!лдед! 6ipey. — Ей, Сыр коныраты. С ен де умсынып калдын гой! — У ст ш е кшем жапкан кос ат! Б ер, бер, кобызды! — Ой, токта! 44

— Кайда барасыц кимелеп! Ала алмайсьщ бул добызды. Наркы к етер ш п барады к езбе-кез. — Торт бестП Экел! — Менен бес бие ал! CaKire KHiMi кенетоз, 6ipaK acypici Ширак, 6ip ж Ы т жады н- дады. — Малы бар малый 6epin алып жатыр добызынды. Мен дайтпм? «Сейлетупл» ем мен д е ,— деп ол зорта дул1мс!редк — Не деп турсыц кадалып?— дед1 коп ш ш е н 6ip nici,— долындагы добызын сураганын ба? — И э,— дед1 уш етк1р жшгг,— 6ip добызды долга Tycipe .лмай журген пенде ед1м. Айып етпе! — Атам тартдан, атамньщ K03i едд агатай. — Амал не? Буынсыз ж ерге пышад урмадым, iHiM. — EcKi добыз. — Атан, экен, озщ - Сенен туган бала. Оныц баласы бэ- piHe ж етш з айналайын! Bspi тартсын! Ел шуы басылганда Ыдылас басы зедш , б о с далган дор- жындарына дарады. Элде ei(i, элде туск К озш е кулю ушрьпдь алде жас. 0ншец дуландай тарпан, eaipren шу асауларды шашау шы- гармай байырдалата жайып, сабырмен айдау 6ip диямет ic болды. Кояндыдан шыддалы уш кун. Э р жадтан досылган жануарлар 6ip-6ipiHe уйрешсе алмай, ж еке сытылып шыга дашып, экел1-балалы добызшылардын эбден зыдысын KeTipin, тадымнап тадым далдырмай, датты далжыратты. Т ек тертшил кун1 6eciH ауган шадта Бугылы мен Тагылы тауларыньщ арасында ад дардай тунган шил1. алдапда Ы ккенде гана жургстер! саябыр тартты. Жылдылар жуасыды. Булар ыргалган пиад 6ipa3 су зш , кун енкейе бере шод- шод дайынды когалга e rri. KyMic унд1 буладтардын бойын гандап ж ур ш , шалгынын жел сипаган таргыл тасты кен дой- наудын аузына келш тодтады. Жылдылар су iiuin, май догага бас дойды. — Аттарды отда дой, балам! Ы дылас ei<i аттьщ айыл, тартпасын босатып, бос ж1бердь Э к е а дамыцнын кепкен бутадтарын айдастырып, от жагып, мосы i.-i/ii. Сойтт1 де жантайы п, шынтадтап жаты п диялга батты. — Кобызыц бар доржынды 6epi экел! Ыдылас шытырлап жанган отты дагыстырып, 03i де неше турл|’ ойга беритдй Ж эрменкедсн дайтарда 6ip мусэш рдщ «К,ыдыр шылауьщызда болсын! Мына 6ip пананы тастай кет! 45

Батамды берем»,— деп кемседдеп, экесше жалына титек еткен ce3i есше тусш , кара лашыктьщ да кэдеге асканытадгалдырды. 0н е-ш н е дегенше, шай да кайнады. К,уртпен, кара мешзбен шай iurri. Сэлден сод экелтебалалы кобызшылар балбырап, мызгып кеттк — A -ей! Ай-да-а-а! — К,айт! К,айт! Bepi кайтар! — Bepi! Ы кы лас Kipniri Kipnirhre жабысып, кезш аша алмай e3i- лш жатты. Ж ер дурЫлдедк Мед-зед уйкылы-ояу халде «Бул не?» деп ойлады. Аяк-колы салдырап калыпты, д ен еа ауыр тартып ecinen, манаурап кайта кез !лдк Сэлден сод ол «А! А!» деп шошып, елеурей турегелдк Тедселе 6epin, буын-буыны flip-flip етш сурш е кулады. Bip сэтке тым-тырыс дуние дыбы- сына кулак турд!. Ж ан-жагын сипалады. 0 к е а жок. Т а ™ yHci3 калды. Bip кезде ж ер т т р е н д к « A -ей!» деген 6ip дауыс келд1 кулагына. Алыстан талып естшгендей Ы кы лас жайлап кезш ашты. Басын кетердк Ж ан-жагына карады. Аттар кайда? Жылкы кайда? Ол тау басына ойнактап шыккан жылкыларды, бурк еткен шадды кердк 0Keci анадай жерде состиып, Mefli- pefiin тур. Б ул не, T3flip-ay? К,ызыл HypFa малынган тау жотасынан api асы п, шым- шымдап батып бара жаткан кунге кез тшкен экеш турып- турып: — Э , кудай! Неддь.. ненд1 алдым!— деп су жыландай жпдшке камшысымен кара жерд! оскылап отыра кетп. 0Keci жылады. 0кесш кушактап Ыкылас жылады. BipTe-6ipTe тау iuii кап-карадгы тымырсык тунек боп кадырады. Елшз тунерген койнаудыд сылдыр-сылдыр булак yHi eiuin, тед1рек вл\\ дуниедей тынып, тус-тустан каскыр улыды. К,аскыр? Ж о -о -о к , о л ... ол улыган Ы кы лас кобызы! К е п узам ай Ы кыластыд, он exi ж асар каршадай баланыд сэры даланы азынаткан «К,аскыр» куш журек б1ткенд1 караша- ныд ызгарындай калтыратты... 0M ip кашанда eMip. Оныд ез сарыны, ез ыркы бар. Пенде оныд алдында кул. Коянды ж эрмецкесш ен кешн экел1-балалы кобызшылар катты сынды. Гштеп зарын айтып тэд1рге ш аш н д ы , ол ку- лагына кыстырган да ж ок. MiHce кел ж , iiuce сусын боп коптен 6epi эйтеу1р 6ip лекер exi кара нардыд xapici сона Twin ол елдк Токы м салар котыр тай да ж о к ендк 46

I l l ище Tycin Муцлыныц етепндеп ауылдар Кундайтак, Бестауга жылжып, ушы-киыры кершбейтш Мьщбулак коры- гына келш ж урт жацгыртты. Мьщбулактын жан-жагы на созыла сулаган тастакты аласа кыраттар, оныц ж1н!шке в зе п- нен шолпыдай жылтырап булактар агады. Сансы з квп булак,- тьщ ылгалы ж аз бойы былкылдаган кара сазды шиендетед1 де жатады. Сары кузде де мамыр айындай win турады. Т угш тартса, май шыккан куйкалы корык. Ел той ж асап, ас берсе де квбше осы «Мьщбулакка жетейжмп» деп отырады. Ж уртпен 6ipre селбес in Алтынбек эулет1 де жылдагы ecKi журтына уй TiKTi. Ш ш д еш ч cpHFbi аптасыньщ кайнап кетет1н эдетк 1ргелерш Typin койып ауыл тып-тыныш дамылдап жаткан- ды. Ы кылас мызгып кеткен екен. Селк ете тустк К езш жум ы п, ш тей «Бул не?» деп ойлады. ¥йкы манауратып, кайта езш п барады. Bip aK дэл кулаплныч тубшен 6ip Ky6ip-Ky6ip свз кетер — Кешел1-бер1 ауылнай кутыра бастады, Ш эю . К еккез Сэтбек атка м1ндь — Б ул не сонда? «К,арашь;7ыннын» элег1 ме? — Сол «Кдрашырын»— улыктарга ырыс, 6i3re сор. — К узд е мал коцданранда жинамаушы ма ед1? — Б1лмед1м. Э ю м дер сурай ма б1зден? Э ю м ш ч ce3i — свз. «Алам» дейдь «Ж ок» дейсщ сен. «Елден эулие е м е са н . Тап» дейд1 ол. «Кдйдан табам?» дейсщ . «Ж ерден каз!» деп дауыс квтеред1 ол ат ойнатып. Дукен мен Ш эю осылай кунюлдес™ де 6ipa3pa дешн ун- ci3 сарылды. Ыкылас мэн-жайды тусшдь Уйкысы шайдай ашылып, реHi бозарып, сэры санага батты. Айт, айтпа «Кдрашырын» шуы басталып кеп бердь Мьщ- булак дурлжти А т уст!нде ауылнай С эт бек... TinTi старшын Сэрсенш ч ез1 сурланып алран. К,олында бар элдшер свз келэтрш жаткан ж о к «Кдрашырынын» 6epin ж аты р. K ep ic, айкай ж ок-ж укана уйдщ алдында. Квз]' шакиган поштабай 6ip уйден сиыр суйрелеп, б1реуден жабагы , кой, вида 6ipey- лершен бота, тайла к жетектеп, ауыл шетше иipin койран кара курым малга апарып косып, eKi eTeri далактап api- 6epi шапкылаумен журттын эбден зыкысын шыгарды. — О , ак кврмей втю-ip! — Балз-шаганьщ квз жасы урсын, кэшр! — MeHi ж ы латсач, кудай ceHi жылатсын! М ьщ булак бойын осы каррыс тунжыратты. Ымырт ушршген 6ip тымырсык кеш едк Б1раз кун бук Tycin жаты п калган Алтынбек вз к э аб ш е

кайта KipicKeH-fli. Кебеж есж ен eKi кеспелтек арша алып, 6ipeyiH e3i, екшипсш Дукен шаба бастады. Ыкылас мукият карап отыр. — Мына «К,арашыгыннан» 6i3 де шет калмаспыз, Дукен. Дукен бул свзд1 унЫз коштады. — Сол ай. Ы кы лас ж а н ,— дед1 Алтынбек, б1зд!ц мал осы a Fain, балам! Алтынбек Кызыл кочыр аршаны шапашотпен юриллдете шауып, шанакты двчгеленте ойып шыгарып: — М э, жонкала. Саганыц eKi жагын кырна!— деп Дукенге устата бердк Дукеннщ майыскак, узы н, катты саусагы уцгыган, кырна- FaH ж ер ш б!рден сылып туседь С онан сон оны саусагынын ушымен 6ipa3 сипалайды. Ойланады. Ы кылас онын эр кимы- лын багып, квз алмайды. — Е , атасы жочкалайды. Балалары сурплейдк Сейтш, бул mipKiH ертен а к «сейлейдЬ>,— деп вз iciHe 03i разы боп сейлеп кояды. Э кел 1-балалы кобызшы ата сезш куат кередк Е чсе квтерер демеу1 де осы. — Ыкылас! — А? — Мына 6ip кезд1 керд'щ бе? — Иэ. — Осы унам ай тур маран. — 0 3 i жы п-жы лты р гой. — Без деген осы. Теггстеп етшк Экелииз. Кобы з енд! Ы кыластьщ колына кеигп. Ш эю буларга сусын — Ж арыктык кара нардьщ шубаты!— деп Алтынбек сырлы тостаганнан ем1рене ж утты .— Ана кара нар ол да су гп -а к жануар едк Оны кудай 6i3re квп кердь — Ботасы боздаганда сай суйекп сыркыратады, ата. Аузы- на акты тосы п-ак багам. Квз1 жаудырап, iuiiH тартып, шмиш жудеп барады,— деп мунайды Ш экк — Е , Ш э ю ж ан , жазмыштын ici солай гып тур гой. Не айла OcTin турранда уй сыртынан аттарын тею ректетт старшын С эрсен , ауылнай Сэтбек, поштабай Кайып yineyi шыга келдь Келд1 де ат устш де турып б1рден свз бастады. — X y p iciM i3 суы т, кария,— дед1 старшын кабагы м ртш п. — B ip тыкыр басталганын 6i3 де сезш отырмыз, стар­ ш ы н,— деп Алтынбек орнынан свйлей турегелдк EKi жыл болды езш щ Сэрсен деген аты умытылып стар- 48

шын аталып кеткен бул 6ip бейауыз, тыкыр, мазасы з Ж1- riTTi ел жактырмайтын. Былтыр «тутш басы», «недоимка» деп елд1 eKi рет кагы п-сшюп, бардан да алды, жоктан да алды. Онда да Алтынбекке к,араган eKi уйл1 жанныц коже катык кып, езек жалгаган арык-турак токтыларына деш н сыпырган. Биылры «тутш басы», «недоимка» ол езш ш е 6ip элек ani. Ол да елд1ц кезш карайтып, эбден залы рыл бггкен. Сары куз тусе ол апшыны куырды. Алтынбек осыньщ бэрш ойлап т iксiнiп калды. — «Карашыгынды» шыгарган мен емес, кария. — Элбетте. — вткен жылы да туе шайысып калып ек... — Сезщ д! жутпа, старшын. — Былтыр да айкай-уйкаймен epi-6epi шапкылап ж у р т , ен сорлы дегеннен торпак,, одан жендшерш ен кулын, тай, тайлак, огаз алран ед ж . Сонда с1зд1д eKi Tyri м тыриган токты рана бердь Соньщ езш е б!раз кежщ деетж. К,алай ж укаласам да «карашыгын» келгенш айткалы турмын, кария. — Жылдагы келетш нэубет кой, старшын. — Елдщ пеЙ1Л1 жам ан. — Елщ ток па, старшын, соны айтшы? Осы кезде булардыц касына К,азы шешен келдк Старш ын оны жактырмай, сазара квз киырын тастап, бед1рей!п тура берди Алты нбекпд э л п сезш е тосылран старшын шытынай бастады. — Елд1 асырайтын к1м едк кария?— деп ол Алтынбекке тверда кеп ,— «Ел in ток п а?»— дейдь М ен де бшем ел хал!н. — Бы сеч неге кожачдайсындар, шаш ал десе, бас алып? Аркадан Ш ура, Ш удан Аркага к е ш т ... кысы бар, бораны бар, жуты бар. 1ндет! де 6ip жайпап етедк М ал тугш адам влед! одан. Тэлт1ректеген ж уртпы з, онuie йiн. Ел басында отырран эюм-улык 6ip ж есе, зекет, п т р онысы тары б ар ,— дед1 К,азы шешен. — И э, сол нэубетт1д бэрше патша агзамды коса свйлен!з,— деп старшын свйлей женелген К,азы шешенд1 Lain кетй. — Ж аксы айттыц, старшын, а к патшаныч e3i канатыньщ астына коргаларан ж ам агагтыч желеуцйш ем ес, тонаушысы болтаны м а?— деп К,азы шешен зыд1 свзд1н шетш шыгарды. — Неме-не-е? Ел бузар евз естдам бе? — Ел казылармен бузылмайды, старшын, сендейлермен шыркы кетедП Старшынныц K93i Дукенге кадалды. — Е , сейле, керуенпи! К,обызшы! Саран да т ы бггешн деген бе? Т ек кобызьщ рана сейлейтш uibiFap десем, 6ip- демеч бар екен рой. Е , сейле! — Ж енге кел, старшын!

— Ж енш айт! — Сы рт кезге — e Ki эулет, exi Y«fli жанбыз. Bipax, от жагатын ошак, тертеу, бесеу. — И э, бес тут1н! TinTi жаксы! Т у т щ басын кебейттщ!— деп старшын кекете кулдь— Б ол , малтацды езбей. — К,удайга кара, старшы н,— деп туй1вд баска сез айта1 алмаган Дукен. — Ж о-ок, Дукен, сез мунымен б^пейдУ Дукен ундемедь — К,ашан жарисыц, кобызшы?! Дукеннщ 6eTi жыбыр ете т у е й . К,ара торы рец1 куарып, ек1 шыкшытыньщ ет! жиырыла тартылып, кезш сыгырайтып: — К удай жарытам десе жарытар, старшын, умпчлз пенде ж о к . К еш е тана баганалы найманныц ш ш д е буралкы ит сиякты сумендеп, кершгеннщ колына су куйып журген неме шыккан тегнда зорга есщ е салып, «¥й!ршен кез жазы п калган кулы нш ак екен!» дес1п мына турган К,азы шешен, Ерубай би, егшгенде етектер1 ж аска толып, ceni шаканыц 6ip атасыньщ| ж урнагы , K&3i деп алып келгетп калай есщнен шыгады? Жет1м козы тас бауы р, сен де отыгып жарыган жоксы ц ба? Ел жабылып старшын еткенде тшеген Tuieri ceHin ecci3 сойканын ба ед1? К,айнаган сорымызды патша агзам, эк1м-улык кермесе, сен xepin отырган жоксы ц ба?! Старш ы н TepiciHe сыймай тырысып, сезден тосылды. Кун де уясына конды. GpicTen мал кайтып, бала-ш ага, ш улап, эп-сэтте ауыл ycTi азан-казан болып кетт1. Соцында ш- миген exi ботасы бар кара нарды жетектеп келе жаткан Ж ан ас eciK алдында турган суеты топка жалтак-жалтак карады. Состиып турды да калды. Старшын сыздады. — Елд1 каныратпа, .Сэрсен!— дед1 Казы шешен сабырмен. — Ш ыгын кылатын карам болмай тур, старшын. Барымыз, | Mi.He, алдыцызга келдх— деп Алтынбек кез1мен Жанасты нускап созге кайта араласты. — Алам! — Берем! — Экел! Алтынбек жеп-жец1л калпымен жарканатша елп е тт, алдында кокырсыган жонканьщ арасында жаткан кобызды ала салып: — М э!— дед!. Старш ы н 6ip урты flip-flip eTin, сэл ацырып турды да: — Бул не?— дедь — Б ул 6i3fliH м ал, старшын! Беретж «К,арашыгынымыз» осы! Ke3 i еж1рей1п mipene берген старшын Алтынбектщ колын- 50