Мағауин М. Қобыз сарыны

BdAwBJA



MAFAYHH ^j vf i

ББК 84 Каз 7 М 12 О цш Магауин М. М 12 Кобыз сарыны. XV—XVIII гасырларда жасаган казак акын, жыраулары. Монография. — Алматы: Атамура, 2006. — 264 бет. ISBN 9965-34-389-6 - хабарландырусыз, 2006 418(05)—2006 ISBN 9965-34-389-6

э у е л п сез XV гасырдын алташкы жартысында б1здщ халкымыз езж щ бурынты-сонты тарихындагы ен курдел1 кезендердщ 6ipiH бас- тан еткередг букш элемдж шеруде айрыкша орын алып отыр- ган Еуразиялык улы мемлекет1м1з Алтын Орда ыдырайды. Ал­ тын Орданын шыгыс б е л т н кураган кушретп К ек Орданын ©3i какка жарылып, Ka3ipri Казакстан шелнде Казак Ордасы (кейшп тарихи эдебиетте Казак хандыты) аталатын куатгы жана улыс белшш шыгады. Алгаш рет 1456 жылы ipre кетерген Казак мемлекет1 арада оншакты жыл етер-етпесте атамекен жершщ б1ршама б е л т н д е ез1н1н саяси, эш м ш ш к бил1г1н орнатып улгередь Таты кырык жыл озтанда букш ОнтустНк, Орталык жене Батые Казакстан eHipiHe ек1м еттп, халкынын саны 6ip милли- онта жетед1. Енд1 6ipep тасыр орайында казак халкы Ka3ipri Казакстан жер1н толытымен иеленед1, ecin-eHin, кейб1р кезен- дерде узын саны уш миллионды тешректеп, ата журтта б1ржола тамыр жаяды. Кврш1лер1 т еп е танытан, алыс-ж акын тугел есептесет1н бул улыс жер кедемi жатынан алтанда да, халкынын саны (сол кездеп елшем бойынша) жатынан алтанда да, элемдеп ен улкен epi куатты мемлекеттерд1н 6ipi болып турды. Казак халкынын жалпы тур1кпк ортак этнос курамынан 6eaiHin, дербес Орда курган хандык заманы терт гасырга жуык узакaeyipre созылды. Казактын ез колымен ак кшзге кетерген ен сонты ханы - Кенесары болтанымен, казак жер1н1н б1ршама бел1г1 Турк1стан мен Ташкент кулаган 1865 жылта дей1н тэуел- ciaairiH сактап туртанымен, Абылай ел1м1нен (1781) сонты кезен- де б1зд1н була халкымыз, ежелп журтымыз отарлык курдымына карайтокгаусыз жылжыганы - талассыз акикат. Ягни, казак эде- биетндеп улыстыкдэу1р Абылай заманымен темамдалады; Асан Кайгы, Казтугандардан басталган арналы кезен Букар жырау. Шал акындармен шектелсе керек. Абылайдан сон кеп узамай-ак, Россиянын аяусы з epi дейект1 турде журпзген жаулаушылыксаясаты нэтижес1нде 6ip- тутас Казак Ордасы кулайды, туган халкымыздын мын жарым жылдык тарихындагы ен ауыр кезен басталады. Отарлык кепке тускен казак журты eaiHiH саяси тэ у ел а зд т н ен тана емес, ру-

хани ерк1н д тн е н де айрылады. Осыган орай эдебиет те жана сыпатка кешеш - улт бостандыгы жолындагы курес сарыны, халыктын бупж мен ертеш туралы толганыс такырыбы жетекил орынга шыгады. Бул соны турпатгы сез енершщ ен алгашкы данкты eidni —кылышы таска кетшген Махамбетболса, енсонгы улы перзенп —алаштын еткенш жоктап, болашагын камдаган Магжан едь X V —XV III гасырларда жасалган эдебиет ел муддесш, журт муратын 6ipiHLui орынга койды. 6з!ншк тур тауып, айкын улт- тык сыпатга калыптасты. Алаштын жайсан жанын, ер рухын бедерлей танбалап, келер урпак ушж ешкашан есшрмес улплер тудырды. Керкемджтанымнынаскарбшпне кетершп, апемдж вреден улы шыгармалар калдырды. Алайда, осы улы мура совет заманы —казак гылымы калып- таскан, эдебиеттану саласында том-том ютаптар жазылган XX гасырдын 60-жылдарына д ей т мулде беймагпм, жабык жатгы. Ресми наным бойынша, казак едебиетшт тарихы XVIII гасыр- дагы Букар жыраудан басталады. Бул Букардын езшщ аты гана болмаса, басы ашык емес-Ti. Жарияга б!рл!-жарым толгаулары гана жеткен, онын e3i жыпырлаган кате. Ал арьшагы улы жырау- лардын шыгармасы тутЫ атына дешн умытылган. Адамга рас, аллага анык — Казак хандыгы тусындагы эде­ биет тарихынын калыптанып, ежелг! улы жыраулардын кайта- дан Tipiayi б!здщ азап-бейнет1м1зд1н аркасында гана мумкш бол- ды. Умытылгандарды еске туардж , eciMi кемеск(лерд1 кайта жангырттык, 6ip елен, жарым еленнен TipHeKTen курадык. гылы- ми-текстологиялык екшеуден етюздж, эркилы кеинрме, басы- лымдарын бетгеспру аркылы KeTiriHбут1ндед!к, сейтш, тутас 6ip дэу!рдщ эдебиетж нускаладык, сол эдебиеттшдерекп непздерш айкындап, мэн-магнасын белriлед!к, нэтижеанде, улттарихын- дагы терт гасыр - Казак Ордасы заманындагы эдебиет мумкш болган дэрежеЫнде калпына келтзрищ!. Осынын бэр! «Кобыз сарыны», «Алдаспан» деген к!таптар нег!здеп, жузеге асырган ic. Есер, ecipiK болмаса, аз-маз сауаты бар эдебиетилнш ешкай- сысы буган кумэн айта алмайды. Дегенмен, каз1р 6epi де онай Kepiнее керек. Ал ол кезде, барлык заманга тэн гылыми тургыны айтпаганда, онай ештене жок едк ескЫ кке уншудж e3i кылмыска парапар ic саналатын. Мен жыраулар туралы дайын енбект!н 1965 жылгы 11 ок- тябрьдег! алгашкы талкысында бшмдар гана емес, гулама сана­ латын, парасаггы гана емес, акылман ece6iHaeri эдебиетинлердж болмашыны тус!нбес тасырлыгына тан калган ед!м. Гылыми жетекппм профессор Бейсембай Кенжебаев пен келдененнен келген, университетте уакытша, азгана дерште журген профес­ 6

сор Мелис Габдуллин тана колдап шыкты. Казак университете казак эдебиете кафедрасынын баска мушелер* - акбас академик, доктор, профессор, карасакал доцент, жазушы, сыншы, зерттеуип - тугел1мен тебе шаштары TiK тура карсы болды: б 1рынгай агым дедь идеологиялык тургысы устамсыз дедь Шалкшз бул айткандай кекте журген жок, жерде жаткан к м з дещ, менщ 63iMfli «таланты тещз» деп мадактай келе, когамга жат элемент дэрежесше жетюзш. Мен он жете жаста алдын кврген, бес жыл студентик, уш жыл аспиранттык кезен - жас баладан сака ж т т к е дейшп ceri3 жыл —бар саналы тумырымда алдын Kecin етпеген, ак телеуден баска ниете жок деп бшген мартебел1 агаларымнын влпетшде сыз, свз1нде зш бар ед1, жете атадан кал- faH кепн кугандай, екшене умтылысты, жапырып, майырып тас- тамак болды. Жуйке 6epiK, журекке коркыныш енбеген кез, мен жасыгам жок, жабыккам жок, тек кана кайран калдым.-сосын окыс катайдым,- оралымсыз жала, орынсыздаудынбэршщбетен кайырдым, агаларымды cepniaai сез, накты жауаптармен, кутпе- ген дагдарыска - шарасыз кешпке TycipaiM, акыры жумыс мак- улданып, коргауга усынылды. Матан 6ip нэрсе айкын eai - мына адамдардын ертен Гылыми кенесте дауыс бермеа, коргатпасы. Bip нэрсе жумбак eai — осыншама ешпендшктен сыры. Мен ол кезде улылык —кашанда ыза мен кек тугызатынын бишеу- Ал Шалкжздш улылыгын, Доспамбетпн ipuiiriH тану ушш улыболу шарт емес, 6Lnrip талым болу да шарт емес, Tirrri, ултгык бшк сананын болуы да Miидет емес, былтанбатан туйсж, иман мен уят керек екен. Дэл сондай т у й с т , иман, уяты бар алаш азаматтары калткысыз колдады, мен - тетек кана, кажетте тегерилк - ежелп мура болатын. Енш мше, каншама енбек, бейнетген сон «Кобыз сарыны» атты зертгеу мтап шыккан (1968), ол мейлшше мадакталтан, жыраулардын вз мурасына жол ашылгандай Kepinai. «Алдаспан» деген атпен жинакталтан, матан тана емес, буюл елге керек ан­ тология мол а к т а твленген эдем1 гравюралармен безешцршп, келер жылы кузде етццрюке тапсырылды. Антология ешкандай шырталансыз Kerri, ©ткен эдебиетпн басы ашык, жыраулардын ешкайсысы совет еюметене карсы куреспеген, атута, айдауга шнбеген. Олендердш 6epi дерлйс 1965 жылдан бастап баспасезде, эртурл1 жинактар курамында, зерт- теу KiTan iiniitae жарияланган. 03iM жарты бастыкпын, колжаз- банын ewupiereri жолы кунделжте бакылауда; бегесш жок - кектемге карай тугел басылып болды, тиражы он жете мын, толбасы данасына кол койылды, арада апта эткенде астанадаты 6ipHeuie KHOCKire Tycri, eKi-уш облыска женелтелдц калган ти-

ражы да такау кунде тугел таратылуга тию. MiHe, осы кезде, «Алдаспан» ещпркке кеткен алгашкы куннен бастап дайындал- ган бомба жарылды. Жогарыда Кззакстан КомпартиясынынОрталык Комитет), аралыкта республикалык Баспасез комитет), твменде «Жазушы» баспасынынбас редакторы - кайсысы швпшек жинады, кайсы- сы май куйды, от койды - маселе онда емес, мэселе бар дауыс- тын 6ip эуенмен шыгуында - жер-кекп айкай-атган басты да кетп. Сумдык маскара ютап шыгарыптыдесп. Феодализмд) на- сихаттаган. Ескшкт) кексеген. Коммунист)к идеологияга кай- шы. Халыктар достыгын мансук еткен. ¥лы орыс халкына кар- сы... Ен керемет) - ютапты THicTi орындарга каратпай, Литодан жасырып, астыртын бастырган... Осынын 6epi жала болатын. Ютап acipe орыстык, комму­ н и с т идеология сызып кврсеткен ресми занды шенбераукымы- нан аспаган. Тагылар к)нэ, устар )лг)шек, сылтаулы к)нарат - 6epi де алдын ала ескер)лген, есептелген. Ши шыгады деген тустар партиялыкресми эдебиетке с)лтемелер аркылы бек)т)лген, ен бастысы, осы влен y3iHfluiepi сонгы бес жыл бойы казакша да, орысша да элденеше марте баспадан еткен. Сондай-ак, Ре- сей, Кытай-Цин ектем дтне катысты, жаулаушылык саясатка ашык наразылык таныткан кейб)р жыр-толгаулар ipKiain кал­ ган. Ютаптын жасырын жолы туралы саз де баягы «жапония- нын шпионы» деген Tepiaai, жауыздык идеологиямен астаскан сыркат санадан шыкхан сандырак eai. Антология тиес)л), ресми баскыштардын бэр)нен жария турде ет)п, занды жоспарга бек)ген, ал Лито жайына келеек, ол кезде ежелг) эдеби мура цен- зурадан етпейлн, бул турасында кей)н Главлитт)н бастыгы Эбд)рашид Шапабаев арнайы аныктама 6epai. Элбетте, 6i3fliH туыскан советпк-коммуниспк бил)к зама- нында сез баска да, ic баска, 6ipaK сол сезд)н желеу)мен онды шараларды жузеге асыруга да азды -кетз мумк)нд)к табылатын ед), бул - KiciciHe байланысты болатын. Кайталап айтайын, «Ал- даспанда» кагазга сызылган советпк-коммунис-пк ресми идео­ логияга тжелей кайшы келетзн ешкандай к)лтипан жокедг Енд), арада каншама заман еткен сон, сол кезд)н ез)нде совет еюметже карсы, социалисгпк курылыс, ком м ун ист партияга карсы к)тап шыгармак болып ед)м деп eTipiK мактана алмаймын. Егер ондай б)рденелер болса, м ен т керкем шыгармаларымнан )здеу керек. Ал «Алдаспан» — казак халкынын ежелг) эдебиетш б1ржола непздейтзн тем)рказык ттап болатын, кайткенде де жарыкка жетуге THic ед). взгеше талай, тагдыр талкысы, мен бул жырткыш курылыс- тын сыпатын эл)ппемен 6ipre таныдым, мэн-магнасын акыл то- 8

лыса келе уктым, колыма алгаш калам устаган кезде советшш емес, казакшыл болдым,6ipaKол замандада, кейж де донкихотгык аусар кже емес, нетижель ешмш кимылга гана бой урдым, жолымнан тайкыгам жок, кылыштын жуз1нде жумыс жасауга машыктандым. Шебер ойыншыга шахматгын алпыс торт шаршылы алакандай тактасы кем1л жетедь Рас, козгауга болмайтын тас, журуге бол- майтын шаршы, колданылмайтын комбинациялар бар екенш де 6myiui eaix. BipaK сол тарылган тактанын ез1мен тамаша партия- лар жасалатынын уктык. Жасап та журфк. Эйткенмен, «Алдас- панда» мен ойламаган ic болды. Айкай кетериш де Kerri. «Алдаспанга» карсы курес калыпты совегпк-балшабект1к жуйе непз1нде, к о м м ун и ст-ф аш и стк теЫлдермен журлзигсе де, казак эдебиетшщ тарихы ордаланып, улттык с е з OHepi бай- ып кетер деген кауттен бастау алмаган едг Мундай жуйел1, жос- парлы кастандык ушш де акыл керек. К ом м ун и ст^ идео- логиянын тазалыгы, орыс ек т ем д т н щ муддеЫ ушш де емес. Берщеп жандайшаптарда уят та, намыс та жок, сонымен катар, балшабекпк сокыр сешмнен де ада, ал республикалык идеоло- гиянын басында отырган KicmepiMi3 жауын калай жауса, солай карай ауыткитын сиыр жапасы сиякты едг Сол mipireH кауымнын нокта агасына айналган секретарь Саттар Имашев «Алдаспанга» карсы аттанган куштердш бас дирижер! болды. Эрине, осы орайда, Ц К-нын мэдениет жене упт-насихат бел1мдер1, Баспасез комитетшщ бас редакциясы, «Жазушынын» бас редакторы айрыкша белсендш к танытты. Бойдагы артыкжынын шыгарып, ездершшсаяси кырагылыгын, партия жолына бершгенш ейплед1, нэтижес1нде б 1разы отыр­ ган орындарында узакка беюп, ежи б1разы одан да жогары кызы- меггерге жол ашты. Bi3aiHTuieKiuiMi3 кеп ед1, алайда ешюм ашык ара Tycin, жау- дынбетш бура алмады. Бейсембай Кенжебаев «Кдзакедебиетше» шугыл макала жазды, 6ipaK редактордын нускауымен оны бас- пага эз1рлеген Эб1раш Ж ем ш ев е з тарапынан жыгылган устше жудырык -«екш еп, сын кез1мен карау жетшпейдЬ деген сез косып, булдфш койды, ейткенмен, осындай кггап шыкты деген хабардын e3i и гш к, медеу едк Мескеуден м е н т атыма Алтын Орда aeyipiroieri едебиеттщ Guiripi, профессор Эм1р Нежштен кутгыктау селем келдк Элкей Маргулан мен Мелж Габдуллин Баспаком бастыгы Сужиковтын атына арнайы хат жолдады. Кейш бул аксакалдар ресми талкыга шакырылмады, лесе де, осындай гуламалардын сондай пейшде болуы - елеуаз калмаса керек. Бул терт аксакалдын да он niKipiH 613 шешуип жанжал успнде, толыгымен кедеге жаратгык, кару, калкан релнде пай- даландык. 9

Бул кезде 6i3 ЦК-га уст1-успне, акталган, карсы дау айткан рееми катынастарды тогытып жаттык. Эуелп аныктама кагаз- дар упт-насихатбел!мшщ сектор менгеруциЫ Сапар Байжанов- тын атына, одан сон, токтау болмай, ic мулде ушыккан кезде ЦК секретарь! Саггар Имашевтын ез атына жолданды. Жаза- тын мен - курастырушы автор epi баспанын бас редакторынын орынбасары, кол коятын - баспа директоры 1лияс Есенберлин, Kefit6ipкажетплерш м ент кемепммен орысша калыпка TycipeTiH — орыс эдебиеп жежндеп орынбасар, бшпр каламгер, ресми кагаз атаулынын iue6epi Павел Косенко. Bi3 каиша тыпырлаганмен, дакпырт улгая 6epai, акыры мэсе- ле ЦКбюросынадайындалды, б1ракенжогаргы Kici макулдамаса керек, жетпей ipKiaai, enai Баспакомнын кенейтжген коллегия- сында талкыга тусетш болды. Ресми адамдар гана катыскан, эдепкщей орыс тш нде вткен каЬарлы коллегияда мен «Алдаспан» деген штаптын мэн-маг- насы, онда ешкандай саяси немесе улттыккате жоктыгы туралы баяндама-акпар жасадым. Будан сон 6ip сагатка жуык айыптау aKTiciH Баспаком бас редакторы Мукан Мамажанов партиялык куатпен, идеялык турашыл багытта KeaicTipin окып шыкты. Будан сонаралас шайкас басталып Kerri: мен айыптау акпеше тарау-тарау, бап, тармагымен жеке-жеке жауап кайырдым, тагы oipey.icp сейлед1, Есенберлин жауап бердктагы 6ipeyaep ышкы- нып жатты, мен кайыра аныктама берд1м, одан сон тагы темпештесш Kerri, кайткенде де 1лекенекеу1м1з корганые емес, карсы шабуыл урысын вте байыпты журпздж. TycKi сагат екщен кеиш сагат жеттге дейш созылган киян- KecKi урыста Kici влген жок, кпап eaai - «Алдаспан» идеялык тургыдан зиянды жинакдептабылды. Империялыккуштер мура- тына ж еткендей, 6ipaK 613 де б1ржола тапталып, каусап жещлмеген сияктымыз. Бюрога кетпеген сон-акбелгш болтан, Есенберлин орнынан тускен жок, жай гана ceric алды. Бейнетж кермесе де, иг1Л1г1н керуге тше антологияга кол койган поэзия белшшщ бастыгы Кдцыр Мырзалиев ол да 6ip ceric аркалады. Мен1нмойныма байланбак 22 мын сом (кггаптын cypeTi, кагазы, басылуы, таралуы — enaipicKe кеткен барлык шыгын) аяксыз калды, ейткеж акылга гана емес, айлага да жетж 1лекен ен сонгы сэтге, KiTan туралмай-ак, он жегт жерден жамау салынса, осы калпында сакталады, келешек TyciMеткен шыгынды артыгымен жауып, баспага паленбай мын Kipic экелед1 деген кисынсыз усы- ные Tycipin, барлык картаны шатыстырып ж1берд1, сейтш, ма- ган катан ceric кана буйырды; кемшшпмд1 мойындау ушж б ер м ген сонгы с езд е мен баспаны н будан бурынгы теж1рибеанде авторга ceric беру дэстур! болмаганын, сондык- 10

тан да ceric маган емес, осы ботканы nicipreH бас редактор Есет Эукебаевка тиесш екенш айггым —ceric ci3re автор болгандык уилн емес, кызымет бабын пайдаланып, идеялык кем тк кггап шыгарганыныз ушш бершп отыр дед1, мундай майданда сонау 40-жылдардан 6epi устемшк жасап келе жаткан, акыл мен ама- лы б!рдей ен улкен бастык. Коллегия тарап бара жаткандагы ен сонгы сез осы болды. BipaK бул — icTiH соны емес едь М е т б1ржола кангыртып ж1беру упнн мойныма артылмак 22 мын сом (дэл1рек айтсак, 22 мынжэне 1 жуз, - ол кездщ есеб1нде терт-бес машинанынкуны) салгыртгынсорабын есюрту ymiH 1лекен кггаптын каншама бетш киып, кайта жапсырамыз деген желеумен eKi айдай созбуйдага салып журд1 де, комитет каулысы 6cKin, ic аягы кемескшене бас- таганда, тиес1лi кыскарту, тузетулермен «Алдаспанды» жанадан бастыру туралы жарлык бердь Он жет1 мын кггаптын баспахана коймасынан тасылып улгермеген, улгерсе де кемпескеге 1Л1Н1П, кайта жиналган он бес мынга тарта эуелп басылымы пышакка Tycin, макулатурага Kerri. «Женделген», «тазарган» «Алдаспан» келер жылдын басын- да аман-есен баспадан шыкты. Соган тэуба айтгык. BipaK канагат кылмадык. Ежелп жыраулар мурасын орыс тонне аударту, сонгы гасыр нускаларымен косып, кайта бастыру амалдарын ойпасты- руга кештйс. Тузелуден кетю калган екенб1з. Тузелгеннен пайда да жок. С оветик идеология - KeiuipiM дегенд1 б1лмейд1. Орыс жазушысынын аузынан шыгып, соииа- листгк кагидага айналган: «Егер жау бер!лмесе - оны куртар болар!» —деген накылдын алгашкы жартысы —шарт емес, жа- ргы, бер1лсе аяк-колын байламай бауыздайды, ce3iKTi Ti3iMre шшген Kici eMip бойы кумэн каргысын тагып кетед1. Арада каншама заман еткеннен сон да, кия жерде кездескен талай некес: «Сен баягыда «Алдаспанды» шыгаргансын!..» —деп кезге шукымак болды, ыктырмак, буктырмак болды. 84-жылы, баспага бас редактор болью келген бепмде, сол жи1ркен)ш icTi уйымдастырушылардын бел ортасында журген С. деген агайын меьйн досым Рымгали Нургалиев аркылы селем айтыпты: «Ол баягыда «Алдаспанды» шыгарган. Егер мен1н «К - К» деген ро- маныма кешнен жол ашпаса, мэселес1н кайта кетерем!» —депть Эрине, халтурасын лайыкты жауабымен, ез колына устагтык. Сонымен катар, «Алдаспан» туралы, 03iM туралы кекейдеп ce3fli тагы 6ip марте туй!п тастадым, бейбастакты бетке урып, imiM тазарып, б1ршама жен1пей1п калдым. Рахмет. Талай журт кор- кытпай-ак курдымга байлап журд!. С. агамнын коркытканына ракмет. Ракмет жене тэуба. Тэуба! Не icrereHiMfli, KiM екешмш еске Tycipin турган агайындарга унемь колма-кол алгыс айтып II

отырдым. «Иэ, «Алдаспанды» Мен шыгардым! Мен бодмасам, KiM шыгарар eai? Менщ аркамда, мен сиякты азаматтардын ар- касында казак халык болды, ел болды! Тагы шыгарам! Одан зо- ргысын KepeciH!» Bip емес, талай рет айтылган, решш пен ыза емес, мерей мен мактаннан туган сез. Одан зоргысын корсетгж - жетз жыл жумыстансон 1978 жы- лы Ленинградта «Поэты Казахстана» деген атпен алты гасыр ан- тологиясы жарияланды: «Алдаспан* тугел1мен, оган коса Мурат- тын «Yin кияны», Шортанбайдын зары, Дулатгын толгаулары, Алаш-Ордашыл F умар мен Нарманбет, кертартпа МэшИур-Жуст, енсонында —атын атаудынезшетыйым салынган Шэкер1м. Бул к1тап та езшен ез1 келе калган жок, дайындык - ауыр енбек бол- са, етк1зу - кып-кызыл бейнет болды. Осы сонгы антологияны суйреу кезешнде Мвскеудег1 «ка­ зак эдебиетшщдосы» атанган айналма эдебиетш1 Зоя Кедрина- нын «ултшылдык пигылдагы зиянды мтапты»эшкерелеген коры- тынды niKipiH, соган орай жазылган баспа талабын оку устшде ызадан 6ip орында отыра алмай, тенсел1п, турып кеткен ед1м, 6i3- д1н бвйбшгеайтгы: «Осы «Алдаспанга» жабысып калдын ба. Той- ып б1ткендей болып едщ гой. Ешц кайыра бастырамдеп 6ip токта- дын. Орысша шыгарам деп тагы шаршап отырсын. Аруак-кудай риза, койсаншы ендП» —дед1. Мен кулд1м. «Зомбидегенд1 сстущ бар ма? —дехйм. —Ягни, элдеб1р жан neciHe арнайы багдарлама 6eKiTiain бершед1. Мыйдын терен катпарына куйылып. Содан, сол багдарлама бойынша, елген-т1р1лген1не карамай, жумыс жасай бередь.. Орысша шыгарам. Жогарыдан. Содан сон б1ржола бекид1, казакша кайта шыгару да онай болады». Шынынла да, «Алдаспаннын» бул1ну1 вз алдына, осынын алдында гана, «Бес гасыр жырлайды» деген атпен уш томдык антология вз1рлегем, 1977 жылгы баспа жоспарына eHin турып, enaipiCKe ж1бершмей калган eai. Кей1н коймай жур1п шыгардык. Bip емес, уш марте басылды. EipaK сонын эуелг1 — 1984 жылгы нускасы да улкен дауга туст1, киылып, туралып, кемтар болып жарияланды. Журт арасында, калыпты агыммен сыйыспайтын кейб1р энтек icTep атак уш1н жасалады деген тогышар TyciHiK бар. EcTi адам басын катерге Tirin атак !здемейд1, накты ic жасайды. Абай атам тауып айткан: «Арсыз болмай, атак жок, - Алдамшы бол- май. бак кайда!» - деген. Совет заманындагы атак пен бактын жен1 Timi баска. F ылым - бейнет1 кеп, OHiMi аз шаруа. Мен бейнет керд1м демейм1н,ешмс1з калдымдеп те шагынбаймын. Калап алган ютщ азабы болмайды. BipaKOTe кеп уакытым Kerri. Таза проза жаза- тын алтын сагатгар. Енбек ус-пнде етсе - ез берекетш гой. Дау- дамай, айтыс, тартыс успнде Kerri. «Алдаспан» —«Поэты Казах­ 12

стана» - «Бес гасыр жырлайды» жинактарын дайындауга жумсал- ган уакыт - 6ip емес, б1рнеше жыл, ал соларды еткеруге, жала- дан, пэледен арашалауга кеткен уакыт - будан да кеп. Эуелг-ici - адал уакыт, таза енбек, и гш кп ic, сонгысы - ауыр бейнет, журекке, жуйкеге тускен салмак, далага тепл ген уакыт, — зая кеткен eMip деуге болады. BipaK сонгысы болмаса, алгашкысы да пайдага аспас едь «Kaaipai басым, —Кдйратты жасым, —Ай- каймен erri-ау, амал жок!..» - деп, 6i3 тугой, Абай атамыздын e3i кушрен1п кетшть Bi3 «Алдаспан» ушш, бес гасыр, алты гасыр мурасын кетер- гешиш ymiH атак алгамыз жок, ceric кана аркаладык, акша ал- гамыз жок, шыгынга гана отырдык; ен басты кесел —онсыз да киын каламгерлж жолымызда жана бегесшдер ecin шыкты. СешмЫздер катарына пркелдш , ep6ip ютабымыз айрыкша сузпге тусетш болды, 6ipaK ен басты и гш к —туган халык мереш, мэнггшк муранын оралуы жайын айтпаганда, жеке басымызга келген кут - Аруактын ceHiMiHe ешйк, камкорлыгына ж егпк. Калганынын 6epi эншейш нерсе болатын. Бейнел1 турде емес, тура магынасындагы сез. Меш тунектен суйреп шыгарган бабаларымнык улы мура- сынын мэн-магнасы, оны табу, жарияга шыгару, таныту, ен со- нында 6epiHiH басын косып, топтау жолында жасалган жумыс- тын киындыгы мен аукымы туралы кезшде арнайы жаздык. 1рк1лмей, 6epiH актардык. Осы орайда, кешлдеп акикат шыным- ды айтайын: егер б1зд1н гумыр бойы жасаган жене жасамак керкем шыгармаларымызды таразынын 6ip жагына тугел уйсе, сонын 6epiH «К,обыз сарыны» мен «Алдаспан» антологиясы оп- онай басып кетер ед1. Мэселе менде емес. Bi3 дуниеде болмасакта, 6yriHri казак эдебиет1 ез дэрежес1нде журтынын кажетзн етеп жатар ед1, озык, ipreai эдебиетсаналар ед1.32-жылгы ашаршылыкта, 41-45-ж ы л- гы кэшрлер касабында алаштын болашак каншама улы жазу- шысы ем1рден ешт1 екен —кайсысынын орнын 1здеп жатырмыз. Ал Доспамбет, Шалки1зд1Н жен1 баска. Булардын эркайсысы 6ip адам, жай гана улы тулга емес, эркайсысы 6ip гасыр, алаштын еткен eMipiHiH, yariai рухани тарихынын, 6 hik санасы мен керкем ойынын KepceTKimi. Осы улы жыраулардынаркасында казак сез eHepi орта гасырларда элем поэзиясынын аскар б и н т е шыкты. Кене жыраулар мурасы - б1здщ KiciairiM i3aiH гана емес. елд1пм1дцщ KepiHici. BipeyiHiH аты ешсе, тутас 6ip гасыр yHipefiin калмак. Ырысынортайып, рухынтементуспек. Сондыктан умы- тылмауга тшс eai. Жарыкка шыгуга, ен алдымен e3iMi3fli e3iMi3re танытуга, coeeiriK идеология калыптастырган кемипн санадан айыруга ™ ic ед1. Жеке 6ip Kicire емес, бук1л ултка керек eai. 13

Енш мше, шын керек заман туды. Ke6iMi3 куш бупнге дей- iH кад1рше жете алмай отырган тэуелЫздж заман. Баска болма- са да, сез бостан. Галым уийн, жазушы ymiH ен зэру кажеттшк. Ежелп ата мурамызды тануга, зерггеуге, насихаттауга кешнен жол ашылды. Осы орайда, енер мен гылымнын камкоры болып келе жат- кан, «Атамура» баспа корпорациясы ежелп «Алдаспанды»эуелп калпында кайыра бастырып шыгару, жай гана жангырту емес, жан-жакты TyciHiK, дэйектеме, алгы жэне сонгы сезбен, бар мэжсш айгактап, кен келемде окырманга жетюзу туралы усы- ныс жасаган едк Уакытымыз тапшы болса да, жана шыгарма- ларды азгана кундерге ipKe турып, Kacbiperri «Алдаспанга» кай- тып оралдык. Аталмыш баспа ежелп антологиямен TipKecTipe «Кобыз сарыны» монографиясын да кайыра жарияламак ниетш бширдь айгактама, устеме мэпндермен 6ipre, муны да куп ал- дык. EKi ретге де жанадан косылган ештене жок. Алгы, сонгы сездердщ 6api де б1здщ 1986—1988 жылдары жазылып, кешнен танылган, б1раздабыра тугызган, кайткендеде кепш1л1кке жет- пей калган «Мен» атгы гумырбаяндык дилогиядан, уз1л1п, ойы- лып алынды. Кайталап айтайык, ек1 ютаптында мэйег1, туздыгы - 61зд1н жазу емес, ежелп жыртолгаулар. Казтуган, Доспамбет, Шалки1з, Букар! М ангЫ к мура, мэнгш к мактаныш! Тамыз, 2005.

КОБЫ З САРЫНЫ X V - XVIII гасы р л ар д а ж асаган ка за к акын, ж ы раулары Монография «Жазушы» баспасы - 1968 К1Р1СПЕ —Сейле, жырау! Зерл1 кызыл ала туржпен кшемшщ yспиде малдасын курып алтын тактын карсысында отырган Кет-Буга кобызына таянган калпы алга карай сел емше тусть QMipiniciHiH бетше бажайлай караган. Тогыз канат ак орданын iuii коныр салкын едь Топыракпен кем in бастырып тастаган 1ргеден карашанын ызгарлы желшщ ae6i бш недь Кабагы катынкы Шыцтыс хан иыгына жамылган булгын imiriHin жатасына тумсытын тыккан куш, мана танер- тен Кет-Буга табалдырыктан аттагандагы калпында мулпп отыр. Ke3i жумулы. Уйыктап отыр ма, элде жан кермеген жат елдерд1 аттуягына таптатар, езж щ некерлер1 мен кызметшшерш олжага бекпрер жана жорыктардын жайын ойлап отыр ма, белп аз. Селт етпейдк Кимылсыз, 6ip калыпта отыра бергеннен аягы талган Кет-Буга каган уйыктап Keiri ме деп ойлай бастаган едк уйык- тамаган екен... «Жырла» д ед . Не жежнде жырламакдэл 6yriHri куш? EcKi- де еткен эй гш бахадурлар жайында ма? Туысы аз, туганы аз, атжалын тартып мшуге жетпеген жас баланындушпаннан кер- ген корлыгы хакында жырласа, каганнын адам баласы тура карауга шьшамайтын шепр кездер1 жаска толар едь BipaK сол баланын ер жетш, устше бадана кез юреуке киш, кешеп езш е теперш керсеткен душпаннын дулыгалы басын кыл шашакты узын найзасына калай шанышканы жайлы толгаганда, карлы- гынкыраган даусымен едеттегщей кырылдай кулер ме!? Жыр- ды аягына дейж тындай да коймас. Кенетген «Жошыдан не хабар?» - деп салса кайтпекпш? Алдын алу керек... Бул сурак- ты коймайтын болсын... Каралы хабар айтушынын жазасы - елiм!! Жазыкты бол­ сын, жазыксыз болсын, - 6epi6ip, ата салты солай!.. 15

- Кайда барсак Коркыттын Kepi! - дед1 карт жырау куб1рлеп. - Не дейсщ? - Каган кезш ашып адды. Кет-Буга бойын жазынкырады да, езшен жогарыда отыр- ган e.\\iipmiciHiH кез1не кезш кадап сел турып, кенет: - Тешз бастан булганды, к1мтундырар, а, ханым, Терек туптен жыгылды, KiM тургызар, а, ханым? - дедк Каган ентек анырап каллы да, мырс етп: - Тен1з бастан булганса, тундырар улым Жошы-дур, Терек туптен жыгылса, тургызар улым Жошы-дур!» Даусы нык. Алайда Кет-Буга хан эуезшен элде 6ip д1рш, сешмизшктщ нышанын ангарып калгандай болды. «Б1лед1, —деп ойлады ол. - Журеп сезед1!» Осыдан уш кун бурын Шынгыстын cyftiKTi улы, Кыпшак даласынын билеуцпа Жошы аннан кайтып оралмады. Дуга 6ipre шыккан некерлершщ айтуынша, булар 6ip yiiip куланга кезде- cinii де, ханнын OFbi солардын 6ipiH жаралапты. Аксандай баса женелген, 6ipaK, бара-бара шабысын удете берген жаралы кулан- ды жабыла куган кезде хан астындагы жуйрж кыпшакы тулпа- рымен косшыларынан кара у з т шыккан екен, б1раздан сон некерлер1 одан мулле кез жазып калыпты. Сейтш, Жошы хан ушты-куйл1 жогалды. Qai-Tipici беймаг- лум едь Тау-тас, жыра-сай, езен-тогайдын актарылмаган жер1 калмады. Акыры, кеше, кун уясына конар такта, ханнын мурдеа табылды. Ажалы аннан келген1, я жаудан келгеш белпЫз. Бас ys3ipfliH memiMi бойынша Кет-Буга сод кайгылы хабарды - Жошынынел1мш еспртпек... «Б1лед1, —деп ойлады Кет-Буга. —Сезедк Б1рак кен1л mip- KiH сенбейдИ Элде мен кателесш отырмын ба?! ©3iHiH дс кара- пайым пенделер сиякты жарыкдуниеден квшет1н!не Keiirici кел- мей, Menri жасаудын амалын 1здеспрген Шынгыс хан eai кай- рат, куаты бойында, эл1 exi жасынын 6ipinc келмеген айдынды улы елед1 деп олай ма екен TinTi?.. Есттрту керек!.. Ал каралы хабарды ж еттунм н щ жазасы - ел!м!» Кек TeHipiciHiH aMipiMeH Темудж1н —Ш ынгас ханга айна- лып, боз тулпарга MiHin, тогыз куйрыкты ак ту кетергенде оган ен ершелене карсылык керсеткен журтгын 6ipi - найман емес пе едП BipaK заман езгердк 9 з руынын кесемдер!н1н 6ipi - ба- тагей аксакалы Кет-Буга жырау Щынгыстын он Ti3eciH басты. Содан 6epi жиырма жыл eiinTi... Иэ... карашынын жаны - хан- 16

нын кылышынын жуз1нде... BipaK Ш ынгыс кок TaHipiciHiH ©3i калаган адам, сондыктан 6api де кудыретпн колында!» Кет-Буга ауыр ойдан серпш п, сылбыр кимылмен кобызын онтайлады да, Коркытгын куйше басты. Кобыздын кыл шепнем созылып шыккан мунды сарын орданын irniH кернеп кетп. Куй басталганнан-ак онын эуешнен сескенген каганнын тынышы кашып eai, кеп шыдай алмады: - Жетедн - дед16ip кезде. Зеюген жок, акырган жок, 6ipaK даусы зш п, api пармещн есплдь Кет-Буга бегелш калды, не буйырасыз деген калыпта кутш тур. —Баска б1рдеме... Мен бурын еспмеген б1рдеме тарт! Кет-Буга кобызын устаган к уй вде твмен карап отырып кал­ ды. Шарасыздыгын ешп гана ангаргандай emi. Кеудесш булдыр 6ip елее кесш еткендей болды. Коркыт... Коркыт... Жуз> ызгар- лы ажалдын езш кобызынын кушмен кырык жыл арбапты-ау, жарыктык. Ал мунын отырысы мынау, элдеб1р мэжусишн ал- дында кал т-кул тетт!.. Кет-Буганынезушде ащы мыекыл пайда болды. Ай, азган заман-ай... Кенет ол басын KOTepin алды. Са- мал кагып коныркайланып, сэл кабыршык тарткан аксакалды, селд1р муртты бозгыл еш жел козгаган шалгыннын бетшдей бо- лып турленш, кубылып Kerri. ТЪешнде жаткан он колы асыгыс кетершп, киягы кобыздын кыл шепне жанасты. Ку тактай азынап коя берд!. Эуелде-ак 6ecTi айгырдын yflipiH жоктап KiciHereHi сиякты 6ip дыбыс еетшген едн Ш ынг- ыстынтвбе куйкасы шымырлап Kerri. Ko3i туманданып, алдын- да отырган Кет-Бугага карап едп куйнп бар жыны бойына кон- гандай комданып алган екен. Кобызды тартып жаткан ол емес сиякты, кобыздын Q3i свйлеп жаткандай кершдн.. Bip кезде манагы каралы сарын вкс1ген зарга ауысты. Бул —лагын жок­ тап маныраган KniKTiH mepi, ботасын жоктап боздаган аруана- нын муны едк Бул - жалгызынан айрылган ананын жоктау жыры едп Каганнын K03iHe де жас iрк!лд1. Кенет онын кулагы: «Аксак кулан шошыган, Таудан твмен жосыган, Балан елд| - Жошы хан, Нанбайсын ба осыган!» - деген сездерд; ап-анык ecrifli. Кет-Буганын бетше карап eai, ол жем кврген кыран сиякты, от шашкан кездерш елдеб1р нуктеге кадап, epinaepiH жымкыра TicTCHin, калшиып отыр екен. Кобы- зында гана жан бар ейякты, кужренш жатыр: 2—2831 М<А1 1,

•Бапак ejwi... балан ший... Балац олдс.. балан елд1...» Каганнын эж1мд1 бетЫ ыстык жас жауып Kerri. Боз кырау шала бастаган узын сэры сакалынан жылыстап агып жатыр. Енш манаты зар тешздщ жагага сокканы сиякты 6ip калып- ты, салмакты, сэл саябырлау о какке ауысты: «Арымайтын сем1з жок, Курымайтын тешз жок! Курымайтын тешз жок... Курымайтын... Курымайтын...» Каган будан аргы сездерд1 уклады. Кезшщ жасын уназ теге берд1. Канша уакыт еткен1н KiMбшсш, 6ip кезде кобыз: «0з1не 6epciH денсаулык!» - дел барып тынранда, ол басын Keiepin алды: алдында куыс агашын кушактап, шынашактай акбас шал отыр екен. Каган орнынан exipe турегелд1. - Жошы!! Жошы!.. Жошы ел!птН Айрылдым улымнан! 6лдП.. Жошы ханым... ер улым елд!... Бай-бай!!! - Каган шын CTKi3in кынабынан кыска, кайкы наркескен1н суырып алды. Жасы кургап кеткен. Узын бойлы, кен иыкты, енгезердей Шынгыс ханнын мы- сык кездер1 от шашып, орданын как ортасында, бетж терге бере малдасын курып отырган Кет-Бугага туйш1п келе жатты. Шау- ып какайырмак... TeHin кеп калды. —Даттаксыр! —дед! кенет жырау кобызын KOTepin. —Кара- лы хабар айтушынын жазасы - ел1м. BipaK Жошынын казасын еспрткен менемес ед1м гой! Мына кобыземес пеед!, саган аза- лы хабарды жетк1зген!.. Каганнын колындагы алмас кылыш алтын баддагы жаркеттп кшемн1н успнесылктусп. Шынгыс хан калшиган Kyfii Кст-Буга- нын колындагы кетерул1 кобызга карал 6ipa3 турды да, кенет: «Кулынын алган куландай кулынымнан айрылдым, Айрылыскан аккудай ер улымнан айрылдым!..» - дел, ешреп отыра Keiri... Ата-бабаларымыздан калган аныз осыпай толгайды. Най- маннан шыккан улы жырау Кет-Буга каЬарлы Шынгыска, кэрл| Ш ынгыска cyfiiKTi улы Жошынын eniMiH осылай ecTipTinTi десед!. 18

EcKi заманда сондай-сондай адамдар eTitrri-Mic деп келетш енпмелер ел арасында кеп. Бул анызды да сонын 6ipi деп ка- былдауга болар едь Алайда айтылмыш хикаяны парсы тЫ нде жазылган «Шаджарат аль-атрак« (туржтердщ шеж1рес1) аггы кггаптан да (XV г.) ушыратамыз. (В.Г. Тизенгаузен. Сборник материалов, относящихся к истории Золотой орды, т. II, М ,—Л ., 1941, стр.203-204; оригинал на стр. 263-264). Мундагы Ш ынгыс ханга Жошынын ел1м1н еспртушшщ аты - ¥ л у г жыршы (улы жыршы, улкен жыршы). Exi аныздын мазмуны б1рдей дерл1к. 0л ен текстер1нде гана айырмашылыктары бар.1 Анызда баяндалатын жай дэл сол калпында ем1рде болды дей кою киын. Ш ынгыс ханнын акындыгына кумэн келт1рмей- ак кояйык, сонын ез1нде онын дэл осылай отыруы, ертегш к м1нез кврсету1 негайбыл. Алайда, тарихтан белг1л1, Шынгыс- тык улкен улы Жошы анда жургенде каза болган. Мазары Кара­ ганды облысынынтерриториясындагы Кенпр езен1н1н бойын- да тур. Куш бупнге дей1н куйиилер Кет-Буганын Жошы ел1м1н ecripTyi деп «Аксак кулан, Жошы хан» атгы куй тартады. Казак шеж1релер1н1найтуынша, найманнын 6ip бутагы Балталы —осы Кет-Бугадан тараган урпак. Халыкэлендер1нде Кет-Буга еск1де еткен батагей аксакал рет1нде еске алынады. Эрине, осы мэл1метгерд1нбэр1н кездейсокдеп карауга бол- майды. Шынгыс заманында, X III гасырда найманда Кет-Буга атгы улы жыраудын жасауы анык. 9 з кез1нде Кет-Буга жырла- ры халык арасына кен тараган болуга тшс. X V гасырдын аягы, XV I гасырдын бас кезшде жасаган Доспамбет жырау «Кет-Буга бид1» аузына алады, онын сездер1мен ез ш щ таны сты гы н биадредп Б1рак б1зд1н заманымызга Кет-Буганын анызга айнал- ган eciMi гана жетш отыр. Осындай аты анызга айналган адамнын 6ipi —Сыпыра жы­ рау. Сыпыра айтыпты деген шыгарма сакталмаган. Тарихтан да ол жайында ешкандай дерек ушырата алмаймыз. Алайда Сыпы­ ра жырау бейнеа халык санасынан елеул1 орын алган. Халык камкоры дана кария казактын ecKi батырлар жырынын талай- ында бой керсетед1. «Ер Таргында» Сыпыра жайында «бул - ез ем1ршде толгау айтып тогыз ханды тузеткен Kici eai« дел1нед1. «Телагыс» жырында ол ел б1рл1пн1н ураншысы болады. Ал «Кубагулда» ол - «жуз сексенге келген» дана кария. Сыпыра - Сувра, Супра-чырау, Сафардау деген атгармен бул жырдынту- ыстас халыктар арасындагы барлык нускаларында керш едг Эйгш1 Мурын жыршы вз1н Сыпыра жыраудын урпагымын деп 1Аныздын 6i3 келт1рген адеби жазбасында екj нускадагы еден текстер1 аралас пайдаланылды. 19

есептеген. Сыпыра - каракалпак эдебиетшдеп ек улкен эпос- шы жыраулар мектебЫ н непзш салушы болып саналады. Кет-Буга, Сыпыралар сиякты, Жума-Кул жырау да акыз кайарманына айналып кеткен. Жума-Кул жайындагы хикаяны жазып алып бастырушы Н. Стремоуховтын айтуынша, (Н.П. Стремоухов. Киргиз-певец. - «Детское чтение*, 1884, №1, стр. 255-272) ол вз1н1нжырларын тан атып, бозторгай шырлаган кез- де, кун шыгар алдында гана толтайды екен. Соган Караганда Жума-К,ул TinTi ертеде, казактартег1с шамандщщ устанган ксз- де жасаганга уксайды. Сез1мн1н тип — поэзияга, т1л внер!не кешпендглер ерекше мэн береди XVIII-X1X гасырларда казак даласын кезген орыс жэне Еуропа саяхатшылары мен галымдары казак халкынын акындыгына, сез енерш аса жогары багалайтындыгына, TinTi, эр ауылдын, эр рудын ез акыны барлыгына GipaeH назар аударган- тын. Эрине, бул —халкымыздын басына 6ip кунде гайыптан келт кона салган касиет емес. Егер XVIII гасырда казакта акындар болса, поэзия болса, будан repi ертеректе жасаган казактар елен- нен мулде махрум eai деп айтуга кандай непз бар? С ез OHepiHiH казак арасында ежелден-ак Kaaipai болганды- гына, казак халкынын кене дэу1рдщ ез1нде-ак атакты акында- ры, улы жыраулары болгандыгына жогарыда келлршген аныз- дар дэлел. Алайда аныздын аты - аныз. Айтылмыш хикаялар- дан сол floyipfliH эдебиеп туралы не 61лд1к? Тек жыраудын аты гана. Баска ештенеде. Bip кезде Кет-Буга деген улы жырау етксн- ак шыгар, 6ipaK дэл Ka3ip ол 6i3 уиин болса да болмагандай. От жагылса орнында кул1 калады. Жел ушырар, топырак басар, 6ipaK шын улкен алау жагылган жерде эйтеу1р 6ip белп калуга raic. Тау-тау топырак, жал-жал кумнынастынан 6ip кез­ де гулстан болтан калалардын канкасы шыгатыны сиякты. казы- нып кэрсек 6i3 де естен кеткен ecKi замандарда, шырышы бузыл- маган табигат аясында кун кешкен дала перзенл кешпендинн кене эдебиетшщ кейб1р жуканаларына ушырасармыз? Уакыт шаны катал. Ол барж де кемедг Канша еки й и т бол- ганмен Кет-Буга, Сыпыра, Жума-Кулдардын шыгармалары б1здер уиин, болашак урпак уиин мэнп жогалган. Алайда шын улы акындардын, эр жерлер1 кетшп мужшген, кей кабыргапары кулаган, 6ipaK езшщ алгашкы ер калпын сак- таган улкен архитектуралык ескертюштер сиякты, уакыт сыны- на тетеп берген Kefi6ip шыгармалары б1здщ заманымызга жете алды. Бул с ез 6epipeKTeri aayipre, X V гасыр жэне одан былайгы замандарга катысты. Рас, TinTi эрще, татарлар, казактар, езбектер, кыргыздар ез алдарына отау к ет ер т , жеке-жёке халыкка айналмай турган 20

кезде жасалтан квптеген эдеби ескертюштер бар. Булар TypiK тектес халыктардын барж е б1рдей ортак мэдени муралар бо­ лью есептеледк BipaK 6i3 бул монографияда кешпендюер поэ- зиясы - акындар мен жыраулар творчествосы жайында гана саз етпектз. Алдын ала мойындауга тура келетш 6ip шындык: кене дэу1рдеп казак эдебиет1 жайындагы 6i3fliH угымымыз ешкашан да толык болмак емес. Алайда архитектуралык алып курылыс- тын aai кулай койматан бел1ктерше карап онын алгашкы к е й т кандай болтанын елестете алатынымыз сиякты, бажайлай зерт- теген талым кене казак поэзиясы, онын сыр-сипаты хакында да б1рталай кунды пшрлер айта алады. Казак тзл енершщ ескще еткен екщдершщ артында калган асыл мура куш 6yrinre д е т и арнайы зертгелген емес. T im i, казак эдебиетшщтарихы XV III гасырда жасаган Букар жыраудан бас- талады деген жансак niKip орын алып келгеш мэл1м... Bi3 бул енбепм1зде кене дэу1рде eMip сурген акын-жырау- лар творчествосын жан-жакты, api тубегейл1 зерттеп тастадык демейм1з. Болашакта Шалкжз, Доспамбет, Казтуган жэне ескще жасаган баска да акын, жыраулардын жана шыгармалары, олар жайында соны, тын деректер табыла берет1ндт с е з а з ; ондатан диссертациялар, ондатан монографиялык енбектер жазылута Tiiic. Б1рак алые сапар кашан да алгашкы кадамнан басталмак. EianiKi сол ниеттен тутан талпыные кана.

Б1Р1Н1Ш ТАРАУ « Тебшгтщастыпаи Ала болта суырысып, TenciHicinкелгенде...» ШалкиЬ. Дербес, казак атымен аталатын эдебиетпн eMip cypyi - X V гасырдын орта шеншен басталады. Бутан себепкер болтан жай —1456 жылы Шу бойында казак хандытынын курылуы, осы- нын нэтижес1нде казак халкынын арената шыгуы. «Дэигп-Кыпшактын бул кездеп OMipuiici Эб1лхайыр хан ед1. Эбшхайыр Жошы оулетшсн тараган султандарта коп Tenepim Kopceiri, сондыктан олардын екеу! - Жошбек хан мен Корей хан Мотолстанта ауып Kerri. Иса-Буга хан оларды меймандос- тыкпен кабылдап, иел1ктер1не Моголстаннын батыс бел тндеп Ш у, К,озы-Басы деген жерлерд1 болin бердЬ>, - деп жазады Ду- лат руынан шыккан атакты тарихшы Мухамед Хайдар казак хан- дыгынын курылуы хакында. Казактын екшин 6ip тарихшысы Шокер1м Кудайберд1улы бул деректерд1 толыктыра к е л т , казактардын Эбтхайыр улы- сынан бо лту! не сылтау болтан жайды баяндайды. Эбшхайыр ханнын cyHiKTi казысы - эдш терелжтер1 уилн Акжол атантан Дайыркожа деген би екен. Осы Дайыркожа мен ханнын тэты 6ip суш кп адамы Кара Кыпшак Кобыланды батыр кас бопты. Булар iurrefi жауласып жургенде 6ip KyHi далада онаша к ездест калады да, Кобыланды батыр Дайыркожаны олт1ред1. Алайда Дайыркожанын жактасы Эз-Жэшбек муны 61лin кой- ып, халыктынесю салты бойынша канта-кан алмакка Кобылан- дынын басын сурапты. Кобыландыны берсе калын Кыпшак булшшмнк шыгаратын болтан сон Эбшхайыр Жожбеккке уш KiciHiH кунын алып б т с д е т г . Жошбек бутан конбей болте кешкен екен. (IUaKepiM Кудайберд1улы «Турж, кыртыз, казак Ьэм ханлар inexipeci*, Орынбор. 1911,31-32 беггер). Дайыркожанын aKeci Кодан-тайшынын каза болтан улы- нын суйепн айналып ж урт жылатанда айткан жыры сакталтан. Жыр оте коркем: бояуы кою, cypeirepi ашык. 22

Кара Кыпшак Кобыландыда нен бар ед|, кулыным! Сексен асып таянганда токсанга, Тура алмастай уз1лд| ме жулыным! Адасканын жолга салдык бул ногайлы улынын! Аккан булак, жанган шырак жалгыз кунде курыдын, Кара Кыпшак Кобыландыда нен бар едВ кулыным! Кодан-тайшынын мурасынан 6iaaiHflayipiMi3re жеткеш осы- ак. Алайда онын кез1нде алты алашка мэшЬур данкты акын бол- гандыгы ангарылады. X IX гасырда аргыннан шыккан атакты Жанак акын уак Жаркын бидщ:«Атанда акындык бар ма ед1?» — деген сауалына мынадай жауап береди «Алашта Аргын Ата туган зерек, ©згеден ол кклнщ жеш белек. Аргыннын туп атасы акын Котан ©ленте б1зден уста болса керек». Жанак Коданнын кейб1р шыгармаларымен таныс болды ма, элде онын акындык данкына гана бас урып отыр ма, ол арасын ажыратып айту киын. 0 тк ен гасырдын орта шенш1н езшде Шо- кан KOHeHiHK03i —Жанак, Арыстанбай сиякты акындардын аза- юымен байланысты казактын кептеген ecKi елен, жырларынын кун санап умытылып бара жаткандыгы туралы кынжыла жазган едь Казак халкынын куралу fleyipiHfleri, TinTi одан арпл заман- дардагы кептеген эпостар, тарихи энпме, жырлар, жеке акын­ дардын шыгармалары X IX гасырга анахронизмдерЫз, 6ipmaMa таза epi мол ж еткендт байкалады. BipaK кез!нде кагаз бет!не TycipinMereHfliKTeH олардын Konmiairi б(ржола курыды. К.одан шыгармаларынынтагдыры да, эрине, солай болды. Жогарыдагы шумакты казак эдебиеттндег! ен кене жолдар дер ещк. Коданнын e3i де казак акындарынын аксакалы: Дайыр- кожа елген 1456 жылы ол токсанга такап калган карт, ягни онын 1370 жылдар шамасындатугандыгын керем1з. Акын жен!ндетагы 6ip 6iae-riHiMi3 - ол тайшы2, ягни кешпендшер аристократиясы- нан. Акыннын кай жылы елген! мэл1мс1з. Алайда оны н ез eMipiH казак хандыгында — Шу бойында аяктагандыгы кумэн тугыз- байды. CyfliKTi улы Дайыркожа елген сон карт акын, эрине, Дешттде калган жок, Жэн1бек, Керейлермен 6ipre кешт1. Жане сез жок, езше караган руларды да ала Kerri. Сондыктан Кодан- тайшыны казак халкынын куралуында белгш рел аткарды деп есептей аламыз. ' KcilGip казак галымдарытайшы - акын дегенсездеп жорамалдайды. Бул мулле кате. Тайшы - аргыfleyipfleri улыс кесемдершщтитулы. 23

Казак халкынык куралуында uieuiyiui манызыболган окига - осы Ксрей, Жежбекхандардын©збек улысынан бел1ну1 едг Алайда eiu6ip халык 6ip кунде курала салмаган. вйткеш кандай да болма- сын жана 6ip халыктын куралуы аса курдел1 процесс. Казактарга жана рулардын косылуы будан сонгы жылдарда да журш жатты. Казак халкыньщ куралу aayipi халкымыздын санасында, сонымен 6ipre едебиетпзде улкен i3 калдыргандыгын керехпз. Б1зд1н заманымызга сол кездеп халыкзарын корсететш «Ногай- казактынайрылуы», «Орманбетхан елгенде, он сан ногай булген- де» сиякты куйлер жетп. Казак ССР Гылым академиясынын колжазбалар корында казак халкынын куралу aeyipiHneri белгш тарихи окигалардан KepiHie 6epeTin узынды-кыскалы олен, жыр, поэмалар бар. Бул шыгармалардан кейб1р рулардын ата-коны- сынан аууга онша куштар болмагандыгы ангарылады. «М л менен Жайыкка Eni6ip жердщ теш жок!» BipaK осы касиетп коныста береке калмаган eai. Ел iuiiaaeri езара кыркыс, султандар арасындагы бакастык халыкты эбден куйзелткен болатын. Эйткенмен де журтесм конысты кимайды, беталып журмек жерлердщ кайырлы болатынына куменданааы. «Шула1рлеген сарт-езбек Барганмен 6i3re не кылар. Коныстан ауып барган сон Б1здерге сын тагылар... Мекен еткен конысын - М л менен Жайыкты Катын-бала сагынар». Алайда кешпендшк рух женш, рубасылар айткан: «Бурынгы еткен атамыз Кешемш деп eaai ме, Кырымды тастап Едшге Акылы жоктан келд1 ме». - деген сездердщ салмагы басым туседк Бул жерде казак рулары- нын Моголстанга беттузеп KeujyiHiH кеп ретте шарасыздыктан болган ерекет ек ен дтн де естен шыгармаганымыз жен. Ел ecKi коныспен, онда калып бара жаткан бауырлас, аталас туыскан журтпен жылап айырылысады. «Жылау, жылау, жылау куй, Жылаган зарлы мынау куй. Казак пен ногай айрылды, Казак сартка кайрылды. 24

Ногайлынын ну eai Кушренд!, кайтырды. Кара Кыпшак Кобыланды Кара орыннан айырды, Ел канаты кайрылды. Зор кун туды, зор кундер, Kerri кулю мол кундер. Жылау менен коштасу... Келер ме кайтып ол кундер!» Казак халкынын куралуы flayipiaaeri Kefi6ip тарихи оки- галардын елес1 тутан эдебиелм1здщ телбасылары Асан Кайгы мен Казтуган шытармаларынан айкын ангарылады. Казтуган жырау Казтуганнын туып-вскен конысы —Ед1лден белше шыгып, онымен жарыса агатын Актуба, Бодан (Бозан) езендершщ бойы, K33ipri Красный Яр каласы туркан макай. Жырау кешпендшерд1н шынжыр балак, шубар тес эскери аристократиясынан шыккан сиякты. Халык аныздарында ол колбасы батыр. взш е арнатан мадак жырында Казтуган былай толгайды: «Будырайтан exi шекел!, Муздай улкен кебел1, Кары унымы султандайын xypicri, Адырнасы шай жШек окка Kipicri, Айдаса койдын кесемй Сейлесе кызыл тклд!н шешеш, Устаса кашаканнын узын курыгы, Калайлаган касты орданын сырыты, Билер отты би соны, Би улынын кенжес!, Буыршыннын бута шайнар азуы, Бидайыктын кел жайкаган жалгызы, Булыт болтан айды ашкан, Мунар болтан кунд1ашкан, Мусылман мен кэутрдщ Арасын erin бузып aiimi ашкан Суйшшулы Казтуган!» Таза далалык поэзия! Бул жолдар тек казактШнде тана суду, казак окушысына тана тушжкп. Муздай ызтарлы ауыр сауыт киген батыр кетермелеу ymiH езш номадтын т у сш т н д еп ен элуетп, ен курметп деген затгарта балайды. Тарпан татыны устар 25

¥зын курык, акорданы суйеп турган эшекейл1 сырык, жас бура- ныктал кайзар OTKip азуы, кыраннын жембасар тырнагы, - ал­ тын да, кумю те емес, алмас та емес, 6ipaK алтыннан да, алмас- тан да салмакты, ipiKTenin, екшелш алынган образдар. Осы жол- дардан Казтуганнын жорыкшы, жауынгер жырау болтандыгы кершедь Сонымен 6ipre, жыраудын эпосшы болтандыгы да антарылады. Ногайлы циюнндеп жырлардын б!разыпан Кдзту- тан поэзиясынынэсер1 байкалады. Бул тургыдан алтанда Кдзту- тан —казак эпосын жасаушылардын 6ipi. «Булыт болтан айды ашкан, Мунар болтан куши ашкан», - деп шалкытан Казтуганнын бтеп нщ купи каншалык болганын 6i3 б1лмейм!з, ал акындыгына келеек, онын мундай сездерш айтуга толыкхакысы болтандыгы KopiHfli. Алдымызда кеудес! тола жыр, кемеШ кумб1рлеген ортатасырлыкжыраудынтаза улrici тур. Шы- гармалары сакталмай, 6i3HiH заманымызга аттары тана жеткен, ездер1 аныз кейткерлерше айналган улы жырау Кет-Буга, Жума- Кул, Сыпыралардын поэзиясы жайында ештене айта алмаймыз. Б1зге шытармаларыменжеткен 6ipiHiui акын —осы Кдзтуган. Каз- тутанта дейшп жыраулык поэзия кандай дэрежеде ед1, онынтуу, калыптасу, даму кезендер1 кандай болды - бул жежнде, OKiHiuiKC карай, белгш 6ip niKip айту мумкш емес. Алайда такырта шоп шыкпайтыны сиякты, суреткер де ез беттмен, езшен-вз1 туа сал- майды. Казтутан нер алтан вдебиет—эрине, кешпеншлердщ кене поэзиясы, Кет-Буга, Сыпыра жыраулардынтолгаулары. Казтуганнын накыл такпак, жыраулык ой тургысынан келетш: «Балдагы алтын курыш болат Ашылып шапсам дем тартар, Сусыным канга канар деп. Аргымактын баласы Арыган сайын тын жортар. Арка мен косым калар деп. Ак дария толкын кушейтер, Куйрыгын кун шалмаган балыгым Ортамнан ойран салар деп. Азамат ердш баласы Жабыкканын б1лд1рмес, Жамандар мазак кылар деп», - icnenec жолдары жыраулык поэзиянын 6i3re жеткен ен ecKi улrici. Бул жерде улкен акыл и еа, кентынысты жырау бой кер- сетедь 26

Алайда Казтуганнын акындык куатын танытатын шыгар- ма - онын. туган жермен коштасу жыры. Бул толгаудан кейш букш казак поэзиясына азык болтан сурет, бейнелерд1 ушыра- тамыз. «Алан да алан, алан журт, Агала ордам конган журт, Атамыз 6i3iH бу СуШжш Куйеу болып барган журт, Анамыз 6i3iH Бозтуган Келшшек болып тускен журт, Каргадай мынау Казтуган батыр туган журт, KiHairiMfli кескен журт, Kip-конымды жуган журт, Карагайдан салак будырып, Кылшанымды сэры жун окка толтырып, Жанга сактау болтан журт!» Бул жолдарда окушысын баурап алатын ерекше 6ip куш бар сиякты. Андап карасак езгеше ештене де жок, карапайым сез TipKecTepi. Алайда, осы карапайым сездердщ ез1нде адамды ел1тер, epiTep каншама сез1м жатыр десешзшП «Атамыз 6i3iHбу CyfliHim Куйеу болып барган журт, Анамыз 6i3m Бозтуган Кел1ншек болып тускен журт...» Адамга ен ыстык - Отаны, ата-бабасынын гумыр кешкен, вз1н1нтуып, ескен ел1, жер1. Сондыктан да Ед1л кымбатты, сон- дыктан да Ед!лд1 киып тастап кету мумк1н емес. Жыраудын ту­ ган жерге деген махаббатында шек жок, бул сез1мде, TinTi, фенил1к емес б1рдене бар. «Салп-салпыншак анау уш взен Салуалы мешм ордам конган жер, Жабагылы жас тайлак Жардай атан болган жер, Жатып калган 6ip токты Жайылып мын кой болган жер, Жарлысы мен байы тен, Жабысы мен тайы тен, Жары менен сайы тен, Ботгашыгы бузаудай, Боз сазаны токтыдай, 27

Балыгы тайдай тулаган, Бакасы койдай шулаган...» Казтуган поэзиясы - табигат аясындагы к ен Ы таза саби квш пендЫ н поэзиясы. Бул поэзия номадтынсанасыньщ кан- шалык дэрежеде болгандыгын кврсетед13, оньщ езш корша- тан, ал! адам колы булд1рмеген табигат туралы тусш тн ен слес бередь GMipre квзкарасын б1лд1ред1. Табигат аясындагы ак- квн1л номадтын киялы в з М н ушкырлыгымен, кен дтм ен , со- нымен катар, баландыгымен 6i3ai тан калдырады. Жырау ту- гызган Kefi6ip суреттер мен бейнелерге 6i3 юшкене баланын кумнан соккан курылыстарына караган улкен KiciHiH ce3iMi- мен кызыктай караймыз, 6ipaK кулмейкпз, - суйсшем1з. Бул сез1м кейде бас уруга дейш жетедь © й тк ет Ед1л женшде ай- тылган: «Шырмауыгы шеккен туйе таптырмас, Балыгы келге жылкы жаптырмас, Бакасы мен шаяны Кежщеп адамга Тун уйкысын таптырмас», — деген жолдар кас суреткердщ колынан гана шыгуы мумкж едк С уйюмяз швп шырмауыктын калындыгы, адамга тыныш уйкы уйыктатпайтын бака-шаянынын KenTiri де жырауга соншалык ыстык. Туган жердщ касиетжщ 6ip белrici icne-гтес. BipaK 6i3 жатыркамаймыз, тыжырынбаймыз - суреткердщ киялына та- ныркап, дем1м1зд1 iuiKe тартамыз. ©йткеж б1здщалдымыздаорта гасырдын поэзиясы, ортагасырлык кешпендг Осы тамаша толгау: «Сейткен межм Едшм, Мен салмадым, сен салдын, Хайырлы болсын Ыздерге Менен калган мынау Ед1л журт», - деп, Шил бойында калган TypiK тектес руларга бакыт, береке, тыныштыктшеумен аякталады. 1Махмуд Кдшгари •Сездтнде» Kearipiareii мына 6ip елендс (жолма-жол аудармасын 6cpin отырмыз) 6i3niHосы niKipiMiareундес: «Ед1лд1Нсуы агады Ойпанжерлерге как турады. Осындай келипктерде балык пенен бакалар ecin-sHin, кебейед1». (Махмуд Кашгари, Диуанилугатит-тур1к. I т., Ташкент, 1960, 113-бет). 28

BiaaiH колымыздагы Казтуган атына катысты деректер аз)рге осымен шектеледИ. Bi3re жеткен, эрине, Казтуган мурасынын жузден 6ipi гана. BipaK осынын 03i казак эдебиетшщ басы бо- лып есептелуre тию суреткердщ творчествосы жайынан б1ршама елее бере алады. Асан Кайгы Асан Кдйгынын eciMi казак сакарасынын кай туктр ш д е болмасын мэшйур. Шеж1ре карттардын Асан атын есттмегеш, онын 6ipep ауыз накылын бглмейтМ кемде-кем. Асан Кайгы- нын тагы 6ip ныспысы — Асан Ата, халык оны эулие тутады, ерекше жаратылган жан деп есептейдк Асан жайындагы энпмелер халык арасына кен1нен тараган. Tirm , оган арналган улкен эпикапык поэмалар да бар. Алайда Асан бейнесш аныз мунары баскан. О нын eMipi жайында 6i3re жеткен деректер тым аз. Ел энпмелер1 Асаннын экесшщ аты —Саятшы Сэбит екен дейдг Казак тарихшысы Курмангали Халитулынын «Тауарих хамса» атгы ютабынын айтуынша, Асан Кайгы —Ш ынгыс хан- нын замандасы улан Майкы бидщ алтыншы урпагы. Бул —казак- тын кедiмп «Тугел сездщ Ty6i бар, туп атасы Майкы би» деген макалындагы Майкы, Ш ынгыс ханнын тарихтан бел гЫ эскер- басыларынын 6ipi. «Тауарих хамсанын» авторынын «Асан Кайгыны KiM деп бшеаз?» деген сауалына Кудабай акын мынадай жауап кайы- рыпты: «Асаннын асыл Ty6i ногай деймш, Улкендердш айтуы солай деймш. Бул сезге анык-канык емес ед!м, EdireHiM, таксыр-ау, булай деймш. Тепнде ногай, казак Ty6iMi3 6ip, Алтай, EpTic, Орадды кылган дуб1р. Орманбет хан ордадан шыккан кунде Асан Ата кайгырып айтыпты жыр. ' Каратокай Муратакыннынатынателшш журген«Казтуган*атты узактол- гаубар. (Эдебиет институтынын колжазбалары, папка N97 д.) Мурат ешкашан оны ез шыгармамдечеген,ескще еткен Кдзтутан аттыбатырайтыптыдсп жыр- латан. Бул толгауда Казтуганнын ез аузынан шыккан жолдар да ушыраганы- мен.вртурл!анахронизмдер,Мураттынезжанынанкоскандары кеп. Мурын жы- раудын репертуарында да «Карта бойлы Казтуган» атты поэма болтан (ЭИ колжазбалары. папка N 667). Буларды талдау б1здш максатыиызта жатпайды. 29

Казак «Орманбет хан елгенде, он сан ногай булгенде» деп куй тартады. Халык аныздарында казак-ногайдынайрылуы Ор­ манбет ханнынес1м1мен байланыстырылады. Tinri, Орманбет хан елершде айткан екен деген 6ipep шумак жыр да бар: «Таудан аккан булактын Аягы тартар тешзге, Санды айдаган бай болса - Куанбай коймас епзге, Жаксыдан туган жаманды Жамандай берме, жарандар, О да 6ip тартпай калмас непзге», Бул Орманбегп казак шеж1рес1 жэне кейб1р зерттеуиллер кащмп тарихтан белпл1 Улуг-Мухамед хан деп тусжедг Алтын Орда OMipuiuiepiHiH 6ipi Улуг-Мухамед XV гасыр- дын 20-жылдарында Сарайдан куылып, Витовггы паналаган да, кейМ рек Казанда хандык курган. Б1зд>н назар аударатынымыз - Асан OMipiHiH 6ipa3 уагы осы Улуг-Мухамед ханнын тешре- пнде етуь Асан Кайгынын алдымен Сарайда, кейЫрек Казан­ да ханнын он Ti3eciH баскан ыкпалды бектердщ 6ipi болгандыгы байкалады. Будан сонгы жерде Асанды казак хандыгында, Жешбек хан­ нын манынан кврем13. Асаннын накты кай жылы, кай жерде елгеш белпаз. Bip мэл1меттерде Асан Ата каз1рп бзбекстан жершде, Жидел1 Бай- сында дуние салды делшедь Enai 6ip аныздарга Караганда Асан Улытаудын басында кайтыпты. Ал Шокан Асаннын зираты Ыстыккелдщ манында тур деп жазады. Акыннын канша жаса- ганы да машмЫз. Халык анызында ол —KenTi керген коне. Bip анызда Асан 95 жаска келген карт, ешй 6ip анызда онын жасы 120-да ед1 деятель Халык энпмелервде дана, акылгой адамнын кашан да тугырдан таюга айналган аксакалды кария етш п керсеттлеттж мэл1м, сондыктан мундай деректерд! накты деп кабылдай беруге де болмайды. Апайда Асаннын шынында да узак жасаганын байкаймыз: Жашбек, Керейлермен 6ipre Шуга ке- лерден бурын, Улуг-М ухамедтщ кузырында журген кезМ н езшде ол егде тартып калган адам. Соган Караганда, Асан Кай­ гынын OMip сурген flayipi - XV гасырдын imi. Тарихи Асан туралы б1здщ б!лет1н!м!з осымен шектеледь Алайда тагы 6ip Асан бар. Ол - халык киялы тудырган аныздар мен энпмелердш геройы Асан. 9 з заманынын ой-санасына эсер еткен, бшкте, аскарда турган жандар жайындагы жартылай шын, жартылай лакапка курылган энпмелер ез кешпкершщ Tipi кезшде-ак бой корсете 30

бастайды. Мунцай энпмелер уакыт еткен сайын турлешп, бара- бара анызга айналып кетпек. Тиянагы - тарихи адам негурлым сокталы тулFa болса, аныздар да согурлым кеп, epi мазмунды болуга THic. Асан К.айгы жайындагы толып жаткан аныздардын нэр ал- ган KQ3i - тарихи Асаннын т1рл1г1 мен кешкен ©Mipi. Алайда 6i3 бшетж, желмая MiHinжер кезген данышпан карттын шын Асан- мен ортак Heci бар, тарихи Асан мен аныз кабарманы Асаннын арасындагы катыс каншалык, булардын сонгысына карап алга- шкысынын кейпш елестете аламыз ба деген маселелерд1 шешу ете киын. Эйткенмен Мухтар Эуезов айткандай, «аныз энпмешн тарихтык адамды б1ржола езш е уксамаган кейш ке Tycipin экететзш болмайды... 0p6ip аныз энг1менщ непз1нде тарихта болган адамнын шын кескш1шнтубегейл1ерекшел1ктер1 журедЬ>. Сондыктан халык анызы жасаган Асан Кдйгынын бейнесше бажайлап карасак, белгш дэрежеде тарихи Асаннын кейпш де керу1м1з хак. Журт санасынан орын алган Асан —халык бакытын, ел ты- ныштыгын ойлаган дана кария. «Ай, агамыз, агамыз, Болдын 6i3re панамыз. Ногайдын жет1м-жес1рш Койдай айдап сен бактын, Аш-арык болган ногайга Пана болып, оларга Тамак 6epin, жем таптын!» Дейд1 ерТоган Асан Кайгыга Мурын жырау жырлаган «Кырым- нын кырык батырында». Казак даласына Асан К,айгы немесе Асан Ата жайындагы аныз энг1мелер кеншен тараган дед1к. Бул perreri белгш леген- данын 6ipi - «Ежен хан мен Асан». Ертеде казак Ежен хан дегенге карапты дейд( аныз. И зесш бурынгыдан да батыра туспекке сылтау 1здеген Ежен халыкка: «Корадагы биелер1м кулын тастайды, айгырын KiciHeTneciH», — деген жосыксызталап кояды. Журт кысылганда хан каЬарынын бар таукыметж к©терт алмак боп белсенш шыккан —жас бала Асан болады. Бала касына ерткен кырык мергенже жолай кез- дескен ауылдын иттерж аткыза 6epinTi. Алыстан келген елш1лерш кабылдаганда Еженнженалдымен бшпЫ келгеш осы содырлыктын ce6e6i. Асан берген жауап мынау болады: «Жас кез1мде козы багып жургенде козыма каскыр шапты. Бар дау- сыммсн айгайлан ойдын итш шакырдым, —келмедь кырдын итш шакырдым, - келмед1, каланын итш шакырдым, - келмедь да- 31

ланын итш шакырдым, —келмедь Сондабудан былай итбгткежй кыра берсрм1ндеп ант iiuin ед1м». Ежен: «А, тентек ийркш, казак- тын мидай сэры даласында журш айгайлаган даусынды б1здщ каланын iiTi кайдан ecTiciH» депть Буган орай Асан бала: «Дат таксыр, даладагы айгырдын даусын каладагы бие естненде, KiciHiH даусын ит ecTiMeyiui ме едй>, - дейдь Сездсн тосылган хан токталыпты. Кдлаганынды ал дейд1 балага. Бала халкынын бостандыгын сураган екен, Ежен хан: «Бар, берд:м казак деген журтгы, e3iHfli хан сайладым», - дептк Жаны таза, бала мшез кешпендшщ санасы да баландыктан арылмаган: утымды айтылган 6ip ауыз сездщ куд1ретше ceHeai (Абылай мен Калдан жайындагы анпмеж де eciHi3re алыныз), карадан шыккан жас бала даналыгынын аркасында хандыкка жетедь Энпменщ сюжетз - ертеплйс. Алайда бул хикаянын элде- неше нускасы барлыгын ескерсек, окиганын Асан атымен бай- ланыстырылуы кездейсок ем есппн ангарамыз. Энпмеден жас кезжен-ак халык бакытын ойлаган ел камкоры Асан хертель Асан жайындагы аныздардын ежи 6ip алуаны - онын калай- ша Кайгы атануына байланысты. «Сен1н талайына су nepiciHin 0Mipi су султанынын кызы Hecin болайын деп тур екен, - дежи бал аштырган жас Асанга балгер. - Терт улкен езен бар: кун батыста Едш, Жайык еж су, онтусткте узын аккан Сырдария, шыгыста ер EpTic. Bepine де кармак сал, 6ipiHeH болмаса 6ipiHeH Ынер». Першщ кызы Асан- нын кармагына Ертзстщ басынан LniHirrri. «Адамзаттан езге белек Typi жок, сулулыкта MiHi жок, жалгыз-ак айыбы - сейлесерге т ш жок». Б1раз турмыс курган сон, тусМспеушшк нетижеанде шартгарын орындай алмаган Асанды тастап, кыз кекке ушып кетедй Гашыктык азабынан Асан мунды болып, сол себетз Кайгы атанган екен. Эрине, халык угымындагы Асаннын кайгысынын TepKiHi махаббаттан емес. Бул 6ip зары адамды мунга батырып, саркыл- мас азапты ойдын тунгиыгына тартып кетер каза куш icnerrec нэрсе. Асан кайгысы - кундедшп екмрдщ куйбеж тугызган эдепж, пенделж кайгы емес, адам атаулынын кайгысынан мулде езгеше хал. Айтылмыш аныздын 6ip нускасында Асаннын езМ н асылы першен делшедй Асан Кайгы шын еулие болса онын суйепнде адамзатгыкемес, купия б1рдене болуга тшс. Тарихтан бел гш кей(Нр адамдардын халык аныздарында нурдан, кун сеулесш ен жаралган, немесе nepiHiH кызынан туган болып керсетше-пж де сондыктан. Асан кайгысынын туп ce6e6i nepiHiH кызынан айрылудын зары деп угыну да Асанды кетермелеудщ, Асанга табынудын 6ip KepiHici, Асан кайгысынын кед1мп 32

пендел1к кайгы емес ек е н д т н атап керсетуге умтылудан туган кубылыс. IlepiHiH кызы мен адамзатгын косылуы, 6ipaK асылы баска болгандыктан турмыстарынын узакка созылмай айрылысуы — казак фольклорында ескшен келе жаткан сюжет. Алайда айтыл- маш анызды осы кезбе сюжеттщ тагы 6ip Kepimci деп кана карауга болмайтын сиякты. Асан мен перизат жайындагы хика- янын Казакстаннын ар жершен жазылып алынган оннан астам нускасы бар. Сонын бершщ e3eri - Асаннын бакытсыз махаб- баты. Егер халык TyciHiri тугызган першщ кызын жай кызбен алмастырсак, окига шындыктан онша алые болмай шыгады. Хикаянын алгашкыда Асан oMipinaeri б еягш 6ip окигага байла- нысты тууы гажап емес. Уакыт оза келе ертепге айналуы мумкш. Асан жайындагы аныздардын ентандаулысы —онын «Жер уйектт» i3fleyi. Асан К,айгы елдщ кешш отырган турмысына канагат- танбайды, мекен еткен коныстарын жерешбейдн халыктын бо- лашагын ойлап камыгады. Онын ойынша жер уелнде адамзат TipuiiairiHfle Kopyi мумкш жумак бар, онын аты —«Жер уйек». Бул - Kicici жузге келмей елмеген, малы exi кайтара толдеген, елд1 жау алмайтын, малга жут келмейтш мекен. Бул - me6i шуйг1н, суы мол, шаруага жайлы коные. Адамы кайгы дегенн1н, кастандык дегенн1н не екенш б1лмейт1н, ертен1м не болады деп ойламайтын, елге ырыс жер. Онда журтгын 6api тен, 6api де шат- шадыман т1рл1к кешед1, ел аласы жок, агайын арасы тэту. BipaiKTiH, ырыстын, бак-дэулетп, тыныш, бейб1т турмыстын 6eflrici ретшде кой успне бозторгай жумырткалайды. Мше, осы жерге коныстану керек. Б1ракоган жету онай емес. ¥ за к , азап- ты сапарга жылдар бойы аз1рлену керек. Мал телден тыйылуга, ер твсег1нен без1нуге THic. Соншалык тоз1м, шыдамды бастан откерген сон гана «Жер уйекке» сапар шегуге болады. Жол ауыр: шелстан бар, аптап ыстык бар. Сонын бэр1не сабырмен, шыдам- дылыкпен тезген, жолда кездесетж барлык киыншылыктарды кетере алатын, бакыт дегенн(н, бакытка жету жолындагы курес дегеннш не екен1н 6iaeTiH ел гана «Жер уйекке» коныстанбак. Biрак сол «Жер уйек» кайда? Муны ешюм де айта алмайды. Малга жай, елге ырыс жер барын Асан езшщ гайыптан бол- жайтын даналыгынын аркасында 61лд|, енд1 сол мекешн 03i та- буы керек. Сейтш, Асан Кайгы мал б1ткенн1н журдеп, opi шы- дамдысы желмаяга MiHin алып, тен1рект1н торт бурышын тугел кезедг Айдан ай, жылдан жыл етед1. BipaK арман болган «Жер уйек» табылмайды. Хапкына MOHri ерюшик, тозбас бакыт сый- ламак Асан Кайгы е к с т кел1п Улытаудын басына жеткенде дуниеден квшед1. 3-2831

Элем фольклорындагы ен тандаулы легекдалардын 6ipi осы- лай ауыр курсМспен, мунды толганыспен аякталады. Алайда адам oMipiHin кыскалыгына, казага, сол аркылы жа- ратушы хактагаланынезше карсылыкб1дщрген Коркыт жайын­ дагы анызды тугызган халык —ер, текаппар; «Ум1тс1з —шайтан» деген макалды шыгарган халык ешкашан да болашактан кудерж узбейдк Казага шара жок-ак шыгар. Кобызынын куйже ажда- Ьадан айбарлы ажалдын езж уйыткан Коркытта вл1мнен кашып кутыла алмаган. BipaKосы eMipai, осы азгана eMipai тыныштык- та, молшылыкта, бакыгга етюзу калайша мумкж емес?! Сон- дыктан халык мунын ойлаган данышпан Асан Кайгы, гайыпты болжай алатын свуегей Асан Ата «Жер уйекп» таба алмапты дегенге журтгын ceHrici келмейш. Жок! Олай емес! Бул - акылга сыймайтын сез. Шындыгында Асан Кайгы «Жер уйекп» тапкан екен! BipaK... б1ракамал не, журтузакдайындыкка, жол азабы- на шыдай алмаймыз деп коркып, «Жер уйекке» бармай койып- ты. Шын ойга алган болса «Жер уйекке» жету мумкж екен, 6ipaK журт езш щ алауыздыгын, акылсыздыгын, топастыгын KopceTinTi, сейттп данышпан Асан Ата жол бастап турганда ар- ман болган «Жер уйекке» коныс аудара алмай калыппыз. Аныз тагы да мунмен аякталады. BipaK бул да соны емес. Аныздыненш 6ip нускалары былай жалгастырылады: сейткен- мен Асан Кайгы 6ip топ елд! ерттп экеткен екен, олар «Жер уйек­ ке» жеттптт; каз1р сонда шат-шадыман турмыс кеш1п жатыр-мыс. Тарихи Асан желмаяга MiHin жер шалып, дэл аныздагыдай журе коймаган болар. BipaK киялдагы мекен —«Жер уйек», онда- гы кой устше бозторгай жумырткалаган т1рш1л1к Ke6i жайындагы аныздын барлык нускасынын Асан атымен байланыстырылуы- на селкос карауга болмайды. Шокан Асан Кайгыны кешпен- aiaepaiH философы деп, эрине, эншсшн атай салмаган. Б1зд1нше, Асан Кайгынын адам баласы бакытгы турмыс кешеттн киялдан туган мекен «Жер уйек» жайындагы ойларын баяндайтын кв- лемд1 шыгармасы болганга уксайды. Бул туынды жыраулык тол- гау тур1нде келд1 ме, елде Томас Мордын «Утопиясы», Кампа- нелланын «Кун каласы» сиякты улгше жазылды ма, - ол арасын ажыратып айту киын. Ал 6i3re жеткен легенда сол философия- лык шыгарманын кейб1р жуканаларынын анызга айналып кет- кен Typi. Халык киялы «Жер уйект1» Асаннын езше i3aeTeai. Желмаяга MiHin жер шалган Асан Кайгы жолай кездескен жерлерге, жайлау, кыстауларга ез багасын бере отырады. Казак арасында шуйдел1 коныстарды былай койганда усак озендер, кш кене тебеш1к, сай-сапа жайында да «бул туралы Асан Кайгы солай дептт» - деген свздер жи1 айтылады. Асан шыкпаган тебе, Асан тустенбеген булак жок сиякты. Сондыктан «...Жер-сулар, 34

коныс-кыстаулар жайында Асан айтгы деген сын сарап, барлау, болжау сездердш кепшипп сол жерлерд1 берттнде келш коныс- танган елдердщ 03 жерМ н сырын, жайын TyciHin, танып болган сон, коп тэж1рибе жылдарынан сон Асан атынан коскан вз шы- гармалары, вз сындары» деген М. Эуезов niidpiHe косылуга тиюшз. Жер жайында Асан айггы деген сездер тапкыр, epi керкем келедк «Уш Алматы деген жер бар екен. Сарымсагы сабаудай, булд1ргеш буйректей, алмасы бар журектей. Сол жерд1 кима- дым», —дептт Асан Кдйгы. Шымкент, Сайрамды квргенде: «Ею басса 6ip базар —мал- да береке болмайтугын, ею басса 6ip мазар —баста береке бол- майтугын, базары жакын —байымас, мазары жакын —кебеймес», - д е г е н екен. Семейтауды: «Тес табаны терт eai Атан журер жер екен. Тесег1нен тушлген Адам журер жер екен», — дейдь Асаннын бул perreri сездер1 бос макалдау, жай такпак емес. Свз еттлмек коныстардын малга, баска жайлы-жайсыздыгы айты- лып, онынвз1нд1к ерекшелктерше дел бага бер1лед1. Кейде жер аттарынын шыгуы да осы Асан eciMiMeH байланыстырылады. «Ш1дерт1»деген езенд1 кергенде: «Мына ш1рк1ннщтопыра- гы асыл екен. Алты ай арыктатып м1нген ат 6ip айда майга б1теттн жер екен, бос жылкы шшерлеп койгандай токтайтын жылкы- нын жер1 екен», - деп... 6ipa3 жаткан екен. Сол себептен Шшертт атанган екен... «Тущйктт» деген озенд1 кергенде: «Он eKi тутам казылык уй тунд1к, манырап жаткан кой тунд1к, койдын кулагы тутам шыгып турган жер екен» (деп) кимай артына уш караган- дыктан «Ушкара» атаныпты. Ерейментауды кергенде: «Желдщ жет1 eciri бар екен, кыс болса жылкы турмас, жылкы турса iminaeri кулын турмас ораздынын жайлауы, жиырлынын кыс- тауы екен, eKi жагындагы ел бай болар да как ортасын... коныс кылган ел кедей болар, 6iTici жаман екен, 6ipiMeH-6ipi тебелесе- тугын Kici сыкылды cpeHin турганын, панасы жок дала сеюлд1 тау екен», - дейдг «Тер1сакканды.> кергенде: «Уа, ш1рк1н, Сары- Арканын туздыгы екен; тек анда-санда обып коятын жуты бар екен, 6ipaK артынан мал тез есетш жер екен», —депт1. Сары-Аркада He6ip шурайлы жерлерболганымен, аныздын айтуынша Асанга em6ipi унамапты. 0йткен1 Асаннын 1здеген1 - мал мынгырып есетш мшЫз, мулт1кс1з коныс кана емес, жау 35

карысы жетпейтж мекен. Сондыктан Асан e3i керген жерлердщ кайсысынан болмасын мж табады. Асан сьжы кейде тым ашы, аса eTKip. Мэселен, Асан Шын- гыстауды кергенде былай дептнмс: «Мына илркжнж топырагы кугырган ёкен, оган шыккан шеп кутырады, оны жеген мал куты- рады екен, оныцетж жеп, cyriH iuiKeHадам кутырады екен; каны узшмейтж, Kici елору, урыс-твбелес кеп болатугьж жер екен». Шынгыстау калмактармен кактыгыстар мулле дерлж ток- талып, казак —казак болгалы узшмей келе жаткан сырт жаулар- мен урыс-согыс бвсендеген кез - XV III гасырдын сонгы ширепнж езжде найман мен тобыкты руларынын кактыгысы- нын себепкер1 болды. Кешшрек патша емметжж тусында да вр турл1 даулардын нэтижесжде туган урыс-кагыстар, руаралык KepicTep ез1мен керпл тайпалармен салыстырганда тобыкты iuiinae молырак болтан. 0 3 i тобыкты Абай: «Ел! б у л т - тобык­ ты», —деп эншейж айта салган жок. Жотарыдаты Асан айтты деген сез сол дэу1рде шыкканы кумэнЫз. Жэне тобыктылардын ©здер1 емес, кершшержж шытарганы. Осы ретпен айтылтан сездердщ б1разында кейб1р жайлау коныстар мулде icKe алтысыз етшп керсетшедь Мэселен, Асан Баян Аулатауын кергенде: «Ат ерш апуга жарамайтын жер екен. Мына Пиренеи журт калай коныс кылып отырган? 03iH 6ip керген Kici кэшр сеж желкемнж шукыры KepciH дешн екен», — д е г т -Mic. Баян Ауланы мекендеп отырган елдж езж ж мундай сезд! айтпауы хак. Алайда, жерге байланысты Асан атына телжетж сездердж барж де фольклорлык деп карауга болмайтын сиякты. Казак хандыгы X V гасырдын орта шешнде Шу, Сарысу езендержж бойында курылганы машм. Жателкеден келген журт жана коны- ска, эрине, ез багасын бередк Ондай сездердж б1разын елдж аузы дуалы кариясы Асан айтуы эбден мумкж, Ce6enci3 кубылыс жок. Эу баста сондай 6ip туртпек болды демесек, казактын езж ж бар конысына Асанга бага берпзужж сырын Tycianipe алмас ешк. Асаннын Шу жешнде айткан ce3i: «Мына аиркжнжею жагы борбас екен, ене бойы кара камыс, iiui толы жолбарыс екен; бала- нын iuii куырылмайтугьш, пышагы кьшнан суырылмайтугын, еркеп ат болатын, ургашысы жат болатугьж жер екен». Шуды жолбары- сынын KenTiriHe карамай пышагы кьшнан суырылмайтын, ягни тыныш, бейб1т жер екен деужж мэш неде? Б1зше, бул сездер сол кездеп тарихи окигалардан KepiHic береш. Казак хандыгын кураган рулардын ата-мекен Дэит-Кы п- шактан кетужжбасты ce6e6i —ондагы езара кыркыс, кун саиы- нгы атыс-шабыс, Эбьпхайыр мен Барак урпактарынын арасын- дагы кактыгыс едь Эбшхайыр улысынан кеткен сон казактар Мо- 36

голстаннын батыс б е л т Шу бойында 6ipa3 жыл бейбгг турмыс кешедй «Мунда олар тыныш eMip сурдЬ>, —деп жазады Мухам­ мед Хайдар «Тарихи Рашидиде». Эйедщн, ягни ананын жат бо- луынында M8Hi бар: мунда келгендердщ кебш щ туыстары сол Дэштще калып койды, булшшшктш нэтижесшде кандас, рулас адамдардынаралары ажырады, казак болып белшгендер киян га шыгып Kerri. «Кекектен баска кусы жок, кек шептен баска ici жок, жер азгыны мунда екен; катыны сем1з, epi арык, ел азгыны мунда екен. Аты беспан де картаятугын, ж н т жиырма бесте картая- тугын жер екен», - д е г т Асан Кдратауды кергенде. Едмийн. ен тогайын, Жайыктын кек шалгынын жайлап келген ел жазы ыс- тык, орманы азтустж ещрщ егейснен, жерсшбеген Tepiafli. Бул сиякты жана конысты унатпау, ecKi ата-мекещр ансау Асан тол- гауларында да бой керсетедь Ягни жер жайында айтылган, Асан атына тшенетш сездерд1н кейб1реулершщ шынында да Асаннын 63iniKi е к е н д т байкалады. Асан айткан накыл сез, Асан айткан толгау жырлар, врине, ете кеп болтан. Б1зге сонын кейб1р жуканалары тана жетш отыр. Асан сездершщденй «Куйрыгы жок, жалы жок, кулан кайтш кун керер, Аягы жок, колы жок, жылан кайтш кун керер, Жалан аяк байпандап каздар кайтш кун керер, Шыбын шыкса жаз болып таздар кайтш кун керер»,— icnerrec накыл, толгау туршде келсе керек. Бул жолдардан адам тагдыры тана емес, жан Heci макулыктардын бэршщ Tipmiairi толганткан, кене заманда eMip сурген кене философ- гуманистердщ типшдеп ойшыл Асан танылады. Кейш анызга айналып, аты урпак аузында курметпен аталган адам теHiзлей терен акылдын Heci болгандыгы кумэнЫз. Асанды кебше хан касынан керем!з. Онын 6i3re жеткен толгаулары тугел дерлж Э з-Ж эж бек ханга арнай айтылган. Алайда Асанды сарай акыны деуге болмайды. Халык анызда- рында Асан Кдйгы жайында «бул кария кашан да ханга жагын- бай, жарамсактанбай тура селеуия едЬ> делшелк Бул сездщ акикатгыгы Асан толгауларынан-ак байкалады. «Ай, хан, мен айтпасам бшмейсш, Айтканыма кенбейсщ. Шабылып жаткан халкын бар, Аймагын кездеп кермейс1н, Кымыз iiuin кызарып, Мастанып кызып терлейсщ, 37

взщнен баска хан жоктай Елеуреп неге сейлейсщ», - дейд1 ол Ж эжбек xaHFa. Ханнын елд1 вз безмен билеп-твстеу, кайары тускен ада- мын вл1м жазасына кесу хакысынан айрылып, рубасы аксакал- дарсыз eiu6ip мэсележ шеше апмайтын куйге жету1 - казакхан- дыгынын сонгы дэу1рже тэн кубылыс. Ал Асан eMip сурген за- манда ханга жанагыдай свйлеу кез келген шонжардын колынан келер ic емес. Бул —Асаннын Асандыгы гана айткызган свз. Бул жерде Асан - халык TineriHiH жокшысы. Асан муны - халык муны. Онын атына жалганган Кайгы деген аныктама ха­ лык сушспеншшпжн белrici icnerrec. «Тауарих хамсанын» ав­ торы, e3i д1ндар Курмангали Асаннын «Кайгы» аталу себеб1н дшге -премек болады. Бул - халыксанасындагы Асан бейнеамен кабыспайды. Асан кайгысы бакиды, ахирет жайын ойлаганнан туган кайгы емес. Асан мунынын тамыры теренде. Онын Heminae халыктынсол кездеп турмыс-xaniHe жаны ашыгандык, eMipre конин толмау бар. Асан кайгысы - 6yriHri ■ прш1л1ктщ, ертенп болашактын камын ойлагандыктан туган кайгы. Сондык- тан да ез толгауларында ол унем1 халык атынан сейлейдг Бажайлап окысак, Асан толгауларынан тек сол заманга гана тэн Keft6ip cyperrepfli, казак халкынын куралу fleyipinaeri белг1л1 тарихи окигалардын елесш керем1з. «Асан Кайгынын шыгар- малары эз тусынын айнасы, ол оз aeyipiHaeri казак халкынын мунын, тшепн керсетедЬ>, —деп жазган ед1 Б.Кенжебаев. Эбшхайыр ханнан белiнуге карсы болмаганмен, Асан Кайгы ата-мекеннен ат куйрыгын y3in, узап кетуд1 онша кош кормегеж байкалады. «Кырында КИ1Кжайлаган, Суында балык ойнаган Оймауытгай тогай eriHHiH Ойына келген асын жейтугын Жемде кенес кылмадын, Жемнен де елд1 коинрдш. Ойыл деген ойынды, Отын тапсан тойынды, Ойыл кезшн жасы едй Ойылда кенес кылмадын, Ойылдан елд1 кеинрдт. Елбен-елбен жупрген, Ебелек отка ceMipren, EKi сем1з колга алып, Ерлер жортып кун керген 38

Fninдеген киянга Енкейш келдш тар жерге, Мунда кенес кылмадын...» Ата-мекеннен б1ржола безуге Асан Timi де риза емес. Сон- дыктан Жэшбек, Керей хандардын Моголстандагы Иса-Бута ханга бетгеп кешкен узаксапар xypici Асанга мэнФзде, кажетаз де кершедк «Налет б1ашн журшке!» —дейд1 ыза болтан акын. Елш кимаган акын аргга калып бара жаткан коныстардын ар- тыкшылыгын айтып, боскан журггы кайырып, Ж эшбек кешш токтатпак болады. «Ед1Л менен Жайыктын BipiH жазга жайласан, BipiH кыска кыстасан. Ал колынды маларсын Алтын менен кумюке!» 1468 жылы Эб1лхайыр влген сон взбек улысында тутан ала- сапыранды пайдаланып казактар езшщ еск1 коныстарынын шет жатасын кайта басты. Акыннын бул окитаны калай карсы алга- нын бшмейм1з: иэ Асаннын осы окигага байланысты жырлары баска да кептеген шыгармалары сиякты б1здщ дэу1р1м1зге жет- пеген, иэ бул кезде Асан TipLnepfliHсанатында жок. Асан Кайты Жидел1-Байсынга сапар шегер1нде айтгы деген мынандай 6ip с вз бар: «Жайлы орынды жат баскан Жерд1 кормсй кетпекп1н, Ханнын орнын кара алтан Ulepai кермей кетпекп1н, Катындармен катарлас Ерд1 кермей кетпекшн». Бул свздерд1н Ka3ipri советпк идеологияга жат екен! анык. Маркум Мухтар Эуезов: «Асан К,айгы жайындаты энг!мен1н екшнм, халыкка жат, бетен саналы турлер1 тэты бар. Ол аныз- даты Асан - халык муддеЫмен кабысатын Асан емес, хан са- райынын акылшы сыншысы, санашылы болтан Асан. Бул Жэшбек ханта акыл айтады. К.уладынта ку шд1рген1н жаман ырым, кала саптанын жаман кылыкдеп сынап шенейд1. Мундагы Асан кертартпа феодалдык заннын санашылы болып шыгады. Саны аз болтанмен Асаннын Жэн1бекке айтгы деген ce3i жэне кей1н Букар шешет1н, Асан айтыпты-мыс деген кыска толгау — exeyi де халык суйген Асаннан баска белек жат саналы адамды танытады», —деген едт 39

Алайда Асан толгауларындагы кейб1р сарындарды сонгы кездщ коспасы деп карауга болмайды. Асан - XV тасырдын перзенп, сол заманнынсалт-санасы, идеологиясы Асанга да жат емес, сондыктан 6i3 бул жерде маселеге тарихи казкарас тургы- сынан келуге THicni3. Асан хандык YKiMcrriH 6epix болганын калайды, сондыктан Ж эжбекп ата жорасын буздын деп ceryi абден мумкш. Асан ханнын орыс шеберлерш алдырып сарай салдырганын да унатпайды. «Мунын жаман ырым, - дейд1 ол, - сарайды салган Kayip, алатын да Kayip болады...» Анызда Жэшбектщ орыс шеберлерш шакыртып гимарат тургызуын 6i3 анахронизм деп карамаймыз. Тарихта мундай окигалар болтан. X V —XV I тасырларда кешпсшн нотайлар сарай не баскадай курылыс салу кажет болса, Москвадан «кала салу- шы шеберлср» суратып алатын. (Г.Перетяткович. Поволжье в X V и XV I веках. Москва, 1877, стр. 145-146). Асан атына байланысты кен таратан создщ 6ipi — кейж Букар т е н т дейтш кыска толтау. Мунда Асаннын ез тобынын мудцесш кездегенш керем1з. Асан OMipсурген X V тасыр - Шытыс Еуропанынтарихын- да улы езгерютер болып жаткан дэу1р едк KyHi кеше Алтын Ор- данын тепюЫнде жаткан орыс eai кайта кетершдЕ Москва ку- шейе бастады, б1рл!-жарым кактытыста оз каруынын салмагын корселп те калды. Алтын Орда шылпара боп ыдырап, онынор- нын езара кыркыстан басканы бшмейтш дербес хандыктар бас- ты. Ал орыс мемлекетшш куаты кун сайын артып келе жатгы. Асан Кдйтынынездэу1р1ндеболыпжатканезгерютершнмэн1н угып, байыбына жете TyciHreHairi кер1недь Бул, эрине, Асаннын улкен акыл иеа, ойшыл болтандытынынтаты 6ip айтаты. Кейш 6ipHeme тасыр еткен сон «орыс мэдениет1н1н казак халкы ymiH игЫ кп acepi болатынын» гайыптан болжап бшу, арине, м ум кт емес-TiH. Сондыктан Асанды к1нэлау, сыпайы- лап айтканда, парыксыздык болар eai. Жане В.И. Ленин талай рет этап керсеткендей, патшалык Россиянын усак улттар же- ншде устатан саясатынын eKiHuii жаты тэты бар, ол —отарлау- шылык, аз1нен элс!з хапыктарды езу саясаты. Революциядан бурынты эдебиет1м1зд!н тарихы туралы саз болганда осы мэсе- леш де естен шытарматанымыз жен. Казак халкы эр турл1 тайпалык одактар мен улыстардын курамында болтан 6ip тектес TypiK руларынан куралды. Осын- дай Tuii ортак, адет, салты ортак рулардын 6ip тобы казактарта Нотай Ордасынан косылды. 40

Казак хандыгы курылган кезде онын батыстагы Kepinici Ногай одагы ьшырай бастаган едь XV I гасырдын алгашкы жыл- дарында-ак ногайлардын5 езара тэуелЫз уш улыска б е л ш т кеш in жургенш керем1з. Алайда б1ршама к уш в Ногай Ордасы будан сон да б1рталай уакыт eMip сурдь Ногайлар Солтуспк Кдпказга ipreaec далалыктарды, Шил, Жайыкбойларын коныстанган едк Ал казактар батыста Едиш н теменг1 агысына дей ш п жерлерд1 иемденетш . «К азактар жаздыгуш eKi-уш ай бойы Едьп бойындагы ушы-киырсыз кен далаларда кешш журедЬ>, - деп жазады Рузбехан. XV II гасырдын бас кезшдеп орыс мэдениетшщ ескертюил «Книга Большому Чертежу» да казактар мен ногайлардын кеил- коны, шекаралары туралы деректер келт1рглген. «...А промеж озеро Акбашлы и реки Саук, и озеро Акколь и по обе стороны реки Кендерлика, и реки Сарсы, и песков Каракум, на тех мес­ тах, на 600 верстах, кочевье Казацкие Орды... А от верху реки Бузувлука на полях идо Синево моря, кочевье все Больших Но­ гаев... А промеж Хвалинского море и Астрахани Казацкие Орды кочевье и от верху Яика к Волге кочевье Больших Ногаев». Бул - шартгы турдеп гана шекара едк Ногайлар мен казак­ тар аралас-куралас отыра берген; кей ауылдар 6ipre кеш1п те журген, кейде казакхандары мен ногай 6naepi кыз алысып, кыз 6epicin турган. Ара-тура жайлау-кыстаулар уш1н, олжа уш1н согысып калып отырганымен, ногайлар мен казактар б1ршама тэту керш1л1к курган сиякты. ©зара туыс eKi Орда — ногайлар мен казактардын 6ipre кешin журген уагы казак эпосында кой устже бозторгай жумырткалаган алтын заман ретшде еске алы- нады деп жазады Шокан. Казактар мен ногайлар кейде TinTi жауга 6ipre атганатын болган. Меселен, Орта Азия тарихшысы Абдаллах бен Мухамед бен Али Насруллах Касым ханныц ecKepi казактар мен ногай- лардан куралган ед1 деп жазады. EKi халыктын этикалык курамы б1рдей-т1н де (ногайлардын рулары: наймам, аргын, конырат, кыпшак, алшын, кытай, канды, алаш, тама, керейт, керей, б о з-о т ы керей, онгар-найман, карт казак) тш ндеп, салтындагы айырмашылык жокка тэн eai. Сон- дыктан кешл1не билеуииЫ жакпаган рулар 6ip улыстан екшил улыска ауып ете берген. Бул агым кеб1не казактан ногайга карай смес, KepiciHuie болган. Ногай ордасындагы TypiK руларынын казак хандыгынын курамына кептеп еткен 6ip уагы - XV I гасырдын 50-жылдары. ' Рсволюнияданбурын казактартатарлараыданогайдепатайберген. Шы- нында,татар мен ногайeKeyi CKi халык CKCHi белг1л1.

Орыстарга карсы партиянынбасшысы улыби Xycin (казак эпо- сындагы Орак) пен орыстарга икем партиянын басы Исмайыл бидщарасындагы узакка созылган курес Жусшт1нвл1м1мен (1555 ж. февраль) аякталган едь Осы окиганын нэтижеанде туган ала- сапыран кезшде Жусштщ, онын туган агасы Мамайдын (1549 жылы елген), немере агасы Астраханьды билеуш1 Жанбыршы- нын жактастарынынден1 казак хандыгына етш кетед1. «Туыста- рымныц кеб1 казактарга шыгып кетш, каз1р мен1н ез1ммен жау- ласып жур», -д е п жазады Исмайыл Иван Грозныйга 1557жылы. Булардын саны вте квп болган болуы керек. Ногай Ордасындагы б1рталай тур1к руларынын казак хал- кынын курамына енген тагы 6ip уагы - XVII гасырдын орта шеж. Торгауыттар Ед1лге келгенде ногайдын 6ipa3 рулары осы кал- мактардын кол астына карап калган да, непзп бел1г1 Ед1лд1н К.ырым бетше OTin кеткен. Б1рнеше жылдан сон калмактардын кол астында калган рулартугелдей дерл1к казактарга косылады. Эрине, бул тек тарихтан белг1л1 жайлар гана. Эйтпесе, же- келеген адамдардын, жекелеген рулардын коныс аударулары, туыстас 6ip улыстан ек1нш1 улыска етш отыруы ол кезде кун- делжтт болып отырган табиги кубылыс. Бул жай езшщ KepiHi- Фн «Ер Таргын» жырында тапкан. Хырдын басында Таргын «вз халкынын» 6ip 6eriH ejrripin Кырымга кашып барады. Одан да кетш Ханзада елшде жургенде Таргын енд1 Кырымды «ез журтым» дейд1. Бел1 MepTirin жатканда: «Менщ буйтш жатканым в з шайарымнын жырагы». - деп Кырымды, онда калган жолдас-жораларын eciHe алады. Бел1 жазылган сон журтына тастап кеткендерд1н сонынан бара жатып: «Бел!м Tycin орнына Тагы 1здед1м кешег1, Тастап кеткен ел1кш1», - деп, Ханзада елш де вз ел1 санайды. Ягни Таргын ушж белшек- тен1п отырган хандыктардын 6epi - 6ip-aK ел, ез Отаны. Сондыктан Ногай одагындагы рулардын казак хандыгы курамына eHyi туралы айтканда олардын ассимиляциялануы, жутылуы, ciHicyi жайында сез болмауга ти1с. М1не, сол себепт1 де Ногай Ордасынын белпл1 билер1 мен мырзалары Муса, Жанбыршы, Мамай, Орак, Алшы Смайыл (Ис­ майыл), Кдзы, Телагыстар (Агыс) казак эпосынын геройларына айналды. Бул кубылыстын себеб1н тус1нбеген проф. П. А. Фалев казак батырлар жыры тугелдей ногайлардан алынган деген Tepic 42

корытындыта келедь (П. А. Фалев. Введение в изучение тюркс­ ких литератур и наречий. Ташкент, 1922). Бул жерде 6i3 казактар мен ногайлардын узак уакыт бойы Алтын Орданын курамында 6ipre болтандытын, ею халыктын 6ipfliriHiH X V II тасырта дей!н узшмегенш, сондыктан б1здщфольклорымыздын, едебиет^здщ туп тамыры ортак екешцпн тэты да еске саламыз. Осы дэу(рде, - казак халкынын куралу кезен!нде eMip сур- ген керкем сез шеберлер1 - казак эдебиетшщ калыптасуында кернект! рел аткартан Доспамбет, Шалки1з жыраулар. Доспамбет жырау Доспамбетпн асыл Teri нотайлыдан eai6. Жыраудын туып- ескен жер1 - Доннын (Дан, Тан, Тен) куйылысындагы Азов шайары (Азау кермен, Азаг, Азаулы). «Айнала булак басы Тен Азаулынын Стамбулдан неЫ кем, Азаулынын Аймадет ер Доспамбет аганын Хан улына Heci жок. Би улынан Heci кем! Алла 03i берген куншде Хан улынан артык eai мешм неабем! Азаульша ага болтан ерлер кеп eoi, Эйтсе де алмага ат байлаганы жок еш!* Доспамбет —жорыкшы жырау. Б1зге жеткен толтауларынын рухын айтпатаннын езшде онынталай урыс-катыстын Kyaci бол­ гандыгын корсететш жолдары жеткш кть «Сере, сере, сере кар Асты юлек, ycTi муз, Кун-тун катса ж1б1мес. Мен кулжке косымды артканмын. Кембшей ару жаларта Куректей музды тондырып, Юрмембес ауыр колта бас болып, Кушренш кун туб1не жортканмын...» ‘ Жырау аз eciMiHАймадетдеген сезге TipKeRai (Аймадет ер Доспамбет). Бул- онынруыныннетайпасынык атыболса керек. (Bepiui Каратокай Мурат акын, Алаша Байток жырау деген снякты). Алайда 6i3 нотайларга катысты вдебиеттердщсшкайсысынан Аймадетатгырудыушыратаалмадык. Ногайтай- палары кейде ездерЫт билерЫн, немесе мекен еткен жерлершщ атымен де атала 6epeai екен. Эрине, ондай тайпалардын 6ipa3 уакыт еткен сон eciMiH езгертуЫе тура келедк «Аймадет»те сондай атаулардын6ipi болуга тик. 43

Немесе: «Агарып аткан танаы ай деп, Шолпанды шыккан кундей деп, Май канбакта агалардын аты жусап жатыр деп, Акшандакты курып койган шатыр деп, Жазыда кеп-ак жорткан екем1з Аргымактын талдай мойнын талдырып, Уйде калган арудын Ал ж ндтн аудырып». Жаракагган елершде айтты деген сез1нде жырау: «Ер Мамайдын алдында ШаНид KeiiiTiM, екшбен», - Дейш. Мамай 1549 жылы елген. Ал Доспамбеттщ офат болуы будан кеп бурын сиякты. ¥лы Ногай Ордасынынбж Мамай мен Доспамбетпн aMipmici - Кырым ханынынб1ртп кимыл KepceTyi - 1523 жыл. Осы жолы Кырым ханы Махмед-Герей Мамайдын кемепмен Жэн1бект1н улы Yceflinai женш Астраханьды алады. Кырым мен Ногай Ордасы узбей жауласып отырганы белг1л1. Ауыз 6 iрлiк бул жолы да узакка созылмайды; Мамай оз1н1н не- мере iHici Агыстын (Жанбыршыулы Телагыс) у гт м ен Махмет- Герейд1 Астраханьнан алдап шыгарып алады да, баласы Батыр хан екеуш сондарынан ерген барлыктатарларымен коса кырып тастайды. Будан сон Улы Ногай Ордасы мен Кырым арасын- дагы жаулык кайта тутанады. (Н.М. Карамзин, История Госу­ дарства Российского, т. V II, СПб, 1817, стр. 123; В.Д.Смирнов, Крымское ханство под верховенством Отоманской Порты до начала XV III в., СПб, 1887, стр. 392. «Орак-Мамай» жырында бул белгЫ тарихи окига б1ршама дэл бейнеленген). Доспамбет осы Махмет-Герей мен Мамайдын ani тэту ке- зшде каза тапканга уксайды. Ягни жыраудын eMip сурген уагы X V гасырдын соны, XVI гасырдын алгашкы ширен. «Дуниенш басы сайран, туб! ойран, Озар сойды бу дуние Азаулынын Аймадет ер Доспамбет агадан», - дейд1 жырау влер1нде айткан жырында, Рухы таза ортагасырлык бул толгаудан номад-жауынгерд1н ой-epici, санасы, нанымы кер1нед1. Каз1р магынасы мулле умытылган сездер, -пл1м1зде колданудан шыгып калган т1ркестер жырда баршылык. Жырау­ дын ез1н1н жаракаттануын, кансырап, эл1 азайып, бойынан eMip к е т т бара жатканын суреттейпн aeneci рухынын ecKiairme, 44

керкемшк тесш дерЫ н булалылыгына карамастан кеж лге веер етерлйс терен, квз токтатарлык суду. «Аргымакка ок тиш К,ыл майканнын тубшен, Аймадетке ок тиш Отыз exi омыртканын буынынан. Зырлап аккан кара кан Тыйылмайды жоннын уактамырдан. Сак етер тиш саныма, Саксырым толды каныма. Жара 6ip капы, жан Terri, Жара аузына кан катты Жарыкшылар жок па екен Жарамай бште саларга, Жагдайсыз жаман калып барамын, Жанымда 6ip туганнын жогынан». Доспамбет жайындагы 6ip энпмеш В. Радлов Кырымды коныстаган ногайлардан жазып алган. «Азауда Досмамбет ага болган (ага - ханга жакын феодалдардын титулы, —М .), ондан башка отуз ею ага болган, enci де батырлардан болган», —деп басталады бул шагын хикая. Булар 6ip куш жорыкка аттанады. Б1рнеше куннен сон кеп эскерге кездеседк Баска агалар кашайык дегенде Досмамбет: «Кашмак болмас, алла не кереэтеэ шуны керэрб1с», —деп урыска Kipiceai. «Башлаган кауга еткеннер. Эми Ke6iciH кырганлар. Bip шетке шыкканнар сон 6ip камшысы бар екен Досмамбет аганын. Кдуга еткен йер1нде о камшы калган. — Агалар, ai, мен1м камшым калган, кайтамын, д1. Агалар айта: кайтма, дк Досмамбет aFa айта: камшымнын колгамасы алтын, сабы йез, дь ©ceri булан Tepid, epiMi eric кайысы, ai. Камшым калды, кайтамын, fli. Сона кайтып бара эскерге...» С ей пп , Досмамбетт1н казасы урыс кез1нде Tycin калган камшыдан бо- лады. (Трубкасына кайтып оралган Тарас Бульбаны eciniare алы- ныз). Казакта Доспамбетон капай, кандай жагдайда жарадар болгандыгы айтылмайды, тек узак толгауы гана бер1лед1. Кам­ шы ж етндеп деталь - эрине, аныз. BipaK колымыздагы толгау- дан осыган уксас жолдарды ушыратамыз: «Карагайлы кедж бойында, Камшым каллы ойында, Булд1ргес1 булан Tepid, @piMi кунан бшшн кайысы, Шырмауыгы алтын, сабы жез, Бейазынын бойында Кузен, карсак жер ме екен!» 45

0piMi шлдщ кайысы, 6ynaipreci булан Tepici, орамы алтын, эшекейл1 камшы батырдын енш кершгенге жем болатын бар- лык мал-мулкшщ символы icnerrec. Бул сездердщ непзвде кез1 мэнп жумылуга айналган жаннын жарык дуниеш кимауы бар. Осыдан сон жырау артында калып бара жаткан зайыбын, К,оса- кай, Косай, Ер Досай атгы балаларын еске алады. BipaKолармен сырттай коштасуга, «бел шешш» иман айтуга аузы бармайды. Доспамбет езшщ ecni деурежн, садак толы сайгез окты бора- тып ата, алты кулаш ак найзаны усынып шанша жауын мукат- кан кундерш, Ешлдщ бойын ен жайлап бейбп- турмыс кешкен заманын кимайды. Бул жерде жырау о зЫ н кешл куйш дэл бере алатын мун-зар мен арманга толы ecepai сездерд1 таба алган. Толгау Доспамбетгщ о дуниеге бет бурып езш-ез! бекпупмен, OMipiHiH боска етпегенше сешм бшд1ру1мен аякталады. «Тогай, тогай, тогай су, Тогай кондым, екшбен, Толгамалы ала балта колга алып, Топ бастадым, екшбен, Тобыршыгы 6niK жай салып, Дуспан атгым, екшбен Тогынды сарты нар жепп, Кеш тузешм, екшбен. Ту куйрыгы 6ip тутам Тулпар MiHfliM, екшбен. Туган айдай нурланып Дулыга кжим екшбен, Зерл1 орындык усладе, Ал шымылдык iujiнде Тулымшагын теплTin Ару суШим, екшбен. EyriH, сонды екшбен, ©кшбестей болганмын, Ер Мамайдын алдында Hlahiia кешлм, екшбен!» Доспамбет — казак эдебиетшш есу-еркендеу тарихында елеул1 рол аткарган суреткерлердш 6ipi. Доспамбет жырлары- нын и гш кп ecepi, TinTi, кейМректе шыккан Букар, Махамбет творчестволарынан да айкын ангарылады. Сонымен 6ipre, ескшен калган мол мура - эпикалык жырлардан да Доспамбет acepiH байкаймыз. Доспамбет мурасынын д е т 6iaaiH заманымызга жете алма- ды. Эйткенмен жыраудын кейб1р туындылары жэне жырау жай- ында жана деректер ani де табылатын шыгардеген ойдамыз. Бул, эрине, болашактын ici.

Ал e3ipre колла бар санаулы жолдардын 03iHiH эдебие- т1м!зд1нтарихы ушш манызы зор. Шалкжз жырау Суреткерлер тагдыры сан килы: Kett6ipeynepi Ke3i TipiciHfle- ак енсел1 тутырта кетершедк влген сон аты урпак аузында курмет- пен аталып, шыгармалары гасырлар бойы жасайды; enni 6ipeyaepi ■ пршшпндеданышпан, дана, улы аталады, жазтандары мш аз си- якты кершеш, ал кез! жумылган сон кеп узамай оп-онай умыты- ла сапады; enni б1реулердщ ем1рдеп улеа - белпаздж , таныл- манды, багаланбайды, даналыгына журтшылыктын кез1 жету1 ушш онынелу! кажетсиякты; шынындадасолайболады: жазушы дуни- еден квшкеннен кейш 6ipa3 жылдан сон онын бел п аз Ka6ipi кай- та жанартылып, басына сэулетп мунара тургызылады. Алшын iiuinne Куяс табынан шыккан Тшенийулы Шалкжз жыраудынташыры мулле взгешеболды. Куйж eMipaeдегеж унем1 орнына келе бермегенмен де тэкаппар, данккумар батыр жырау TipiuLniriwie-aK алты алашка танылды. Куздан кулаган селдей eKninai, агарып аткан тандай суду жырларга хан да, кара да уйы- ды: Шалкжз ез заманынын 6ipiHiui акыны болды. Жырау опат тапкан сон онын рухы да данк пен курметке белешн; эр бутасы вн сапган, эр малшысы акын болтан кешпендшер жайлатан Ор- талык Азияда б1рнеше тасыр бойы онымен бой таластыра алар- лык euiKiM де дуниеге келмедт BipaK осыдан жуз-жуз елу жыл бурын, дала баска кейшке тусе бастатан, эзелп TipfliK тынысы езгерген XIX тасырдаортатасырлык жауынгер-жыраудын бейнеа кемескшенуге айналды. Эйткенмен, бул да Шалкжз ушш бакыт- ты шак ещ: онын шытармаларынан калган сонты жуканалар жа- зылып алына бастады. Жыраудын тасырлар бойы даланы дабыл- даткан данкы eurri,6ipaK онын орнына шын мэжандеп мэнгш к тумыр келдк жырау туындылары эр турл1 елендер жинактарына, хрестоматияларга енпзиш, сейтш келешек урпактын апдына жету MyMKinairiHe ие болды. Баспа ici вркендемеген, казак тш нде са­ наулы тана ютаптар жарык кврген революцията дейшп дэу1рде Шалкжз шытармалары эр турл1 жинактарда, хрестоматияларда он exi рет басылды. Бул - сол кез ушш астрономиялык сан едк Осы кезде Шалкшз казак акын жырауларынын imiHae 6ipiHmi болып орыс тш не аударылды. Орыс галымдары мен зертгеуцллер! Шалкжз творчествосына жогары бага бергенш керем1з. Жырау­ дын би TeMipre айткан жырлары орыс тш нде шыккан эр турл1 жинактар мен мерз1мд! баспасвз бетзнде терт рет жарык кердк Шалкжзд1 6ip кезде гi «кара агаштан калын ногайдын» ен сонты урпактары да эл! умыта койматан екен. Онын би TeMipre 47

арнаган толгауынын 6ip уз1ншсш В. Радлов Кырымдагы ногай- лар арасынан жазып алып, G3iniH «Турж тайпалары эдебиет-i нускаларынын» VII ютабына енпздг Ал Дагыстаннан шыккаи Мухамед Османов «Ногай уэ кумык шигырлары» жинагына (СПб, 1883) жыраудын б1рнеше толгауын косады. Осы кезде жыраудын данк кыраны ен сонры рет шарыктап калды. Б1рак бул узакка созылган жок- Революциядан сон хал- кымыздын эдеби муралары жан-жакты жиналып, жекелей де, топтастырыла да баспа бет1н керш жатканда Шалки1з жырау ешюмн1н назарына 1л!нбед1. Том-том болып казак едебиетшщ тарихы жазылганда Шалки1з зерттеуш1лер кезшен KaFa 6epic калды. Жырау жайында ара-тура айтылып калган сездер 6ipai- ек1л1 ауыздан аспайды. Жыраудын мулде дерл1к умытыл- рандыгына дэлел ретшде онын Шалки1затынын «Шалгезге» ай- налдырылганын айтудынез1 жетк1л1кт1. Шалки1зд1н кез1нде эдебиет1м1зд1н тарихынан езше тиес1 курметп орынды ала алмай калуынын кейб1р себептер1не сога кетей1к. Жыраудын 61зд1н заманымызга жеткен шыгармалары тугелдей баспа бетш кврген1мен де б1рынгайланбаган, 6ip жерге жинакталмаган ед1. Шалки1зтолгаулары куш бугшгедейш рево­ люциядан бурын шыккан, шанбаскан ecxi к1таптардынарасында шашылып жатыр, олардын Kefl6ipiHiHбарлыгынан эдебиеттарих- шыларынын 03i бейхабар. Содан сон, Шалкшзш окыганда кезге б1рден тусетш жай - ондагы кейб1р образдардын, т1ркестердш, кейде TinTi тутас жолдардын Букарга, Махамбетке, Базарга, т.б. уксастыры. Шын MOHicinae бул уксастык Шалки1зд1н Букар, Ма­ хамбетке емес, Букар, Махамбегпн Шалки1зге уксастыгы едк Шалки1зд1нэдебиеттарихынаенпзшмей калуынынтагы 6ipce6c6i —онын зертгеушшерге 6ipaeH-6ip дерл1к белгЫ шыгармасы «Би TeMipre толгауда» OMipuii атына арналган мадак сездер бар. Я рни «Шалки1з ханды, бид1 мактаган, мундайадамды эдебиеттарихына калайша енпзе апамыз!» Жане ен сонры, ен басты себеп —«Б1здс XVIII гасырга дей1н эдебиет болтан жок, ейткеж болуы мумк1н емес ед1» деген «дана» тезиске бас шулгу. Шалки1з жыраудын eMipi жайында 6i3rc 6ipa3 деректер жет­ кен. Жыраудын туып-ескен жер1 Батые Казакстанда ел аузынан жазылып алынган тарихи энг1мелерге караранда, Шалки1з Ногай- лынынулыби1 Мусанынкызынан туыпты. Э кеа Пленил - казак арасындагы кап шонжардын6ipi болса керек. Y ш айлыгынааана- сынан айрылган болашак жырау нагашы атасынын колыши еселк Кешпендшераристократиясынан шыккан Шалкшздщаз OMipiHiH алгашкы кундер1нен бастап-ак жогаргы кауым iuiinae болганды- рын керем1з. Бул онын адам рет1нде калыптасуында рана емес, поэзиясында да улкен i3 калдыруга ™ic eai. 48

9 з атасы билер еулетше жатпаганы с е б е г т ешк1мге тэуел- ci3 eMipuii болу мандайына жазылмаганын б1лген7 атаккумар, билжкумар Шалкжз кашан да билеуиплерд1 билеуге тырысады. Жыраудын бул м1нез1 ол жайындагы энпмелерден гана емес, онын 03iHiH шыгармаларынан да KopiHic тапкан. Шалкшз eMipiHiH 6ipa3 уагы ногай ордасынын eMipmici TeMip бидщ тец1репнде еткешип байкалады. «Тиютшуглы Шалкжз, Meci би Тем1рдщ тусында Бултка жете жазды бу мужз, Иес! би Тем1рден соныратын Тукылдыктан тарсылдап Узшер болгай сол мужз», — деши жырау озшщТем1рге арнай айткан толгауларынын 6ipiHac. Едпенщ HeMepeci, Мансурдан туган TeMip би - батыс та- рихшыларына да, шыгыс тарихшыларына да б елгЫ адам. Ано­ нима! «Шейбани-намадан» онын Астраханьды билеген Касым султаннын 1ргелi 6eKTepiHiH6ipi эмир-эль-умера, ягни аскерба- сы болганын корем1з. Касым султан манызды маселелерд1н 6apiH Тем1рмен кенес1п кана шешед1 екен. TeMip 1480 жылы Уграда болтан, 1485 жылы Кырымды шауып, мол олжамен оралады. ©MipiHiH сонгы кезежнде TeMip - М оскванын одактасы. Онын 03 дэу1ршдеп тарихи окигаларда кандай рол аткарганы сол кездеп орыс жылнамаларынан айкын ангарылады. TeMipfliH каншалык ыкпалды адам болгандыгына мысал ретшде онын кызы Нур-Салтаннын жайын айтудын 03i жеткь лжтк Алдымен Казан ханы Ибрагимнщ, кейш (1485 жылдан ба- стап) Кырым ханы атакты Мешн-Герейдщейел1 болтан, Казан хандары Махмет-Эмин, Эбдж-Лэтиф, Кырым ханы Сайып- Керейдщ анасы Нур-Салтан орыс патшаларымен оз тарапынан елил алысып туртан, мемлекет icTepiHe ыкпал етш отыртан. TeMipfliH дэл кай жылы туып, кай жылы олгеш мэл1маз. Онын eciMiHiHорыс тарихында ен сонгы рет ушырасуы —XV га- сырдын 90-жылдары. Ал 1504 жылы Ногай Ордасынын бш - Тем1рдщ улы Теуекел. Бул кез документтер1нде TeMip о дуние адамы, маркум ретшде гана еске алынады. BiafliH колымызда бар деректерден Шалкшздщ TeMip би олгеннен сонгы ©Mipi Мамайдын жене онын iHici Ж усш тщ тешрепнде о ткен д т кершедк Ордадагы Ж усш пен Исмайыл- дын билжке таласу flayipiaae (1540 жылдар, 1550-жылдардын алгашкы жартысы) жырау Жусштщ партиясын жактайды. BipaK ' Ногай Ордасыиа Eflire урпактары - билерек!м журпзгеш мел1м.