Қазақтың мақалдары мен мәтелдері

АЛ МА Т Ы

Жинап-цурастыртн, [ 6 теб а й Т у р м а н ж а н о в [U+ Толыктырылып eidHuii рет басылуы. К. А 3 А К, Т Ы К М ЕМ Л Е К Е Т Т I К K0PKEM 9ЛЕБИЕТ БАСПА С Ы (z /fh м а /77 Ot ' 9*9

ОСЫ КГГАП ТУРАЛЫ Макал менен мэтелдер ауыз эдебиетжщ ен байырры, ен кече тург, ол рзсырлар бойы халыктын укыптап сактап келген енбек тэжрибесшщ жиыны, ой-ninipiн!н туЙ1ni, ансаран асыл арманынын арнасы, ©rviiр *прш1лтшц айнасы, кенеден жакага, атадан балага калдырып келе жаткан тозбайтын, тот баспайтын ем1рлж ешпес М^ЙСЫ. * ; Макал менен мзтелдердЕ сара сез бен накылдарды халык ежелден жаксы кередг, суттей уйып, суйсше тындайды; «Сездщ Керк!' —макал, жуздщ керк1— сакал» деп кад1рлейдЕ «Аталы свз- ге арсыз жауап кайырады» деп сез кэд1рш б1лмейт1ндерд1 катал сынайды, «бнер алды кызылт1л» деп сез eHepin жете багалайды. Макал менен мэтелдер халыктын ез перзентЕ e3i жасаган 6aFa жетпес кымбат казнасы; ол езше жакын да, TyciHiKTi де, сондыктан суй1кт! де. Булар— сан замандар бойы заман сынынан еткен, ке- репче жараран, eMiprne енеге болган, кисырына тез, ак пен караны ажырататын дя\\л таразы — айнымас зан, бук1л eMipmin сан кырлы сараман ережес1 болган. Макал менен мэтелдерде халык: жаксылык пен жауыздыкты, адамдык пен арамдыкты, енбеккерлж пен epiHUieKTi, жомарттык пен еарандыкты, саналылык пен надандыкты салыстыра сез етедЕ Адамгершшк жолына нуксан, MiH келт1ретш жамандык пен жан шошырлык жауыздык кылыктардын барлырын батыл сынап, жн- ренте эшкерелеп, бук1л жургшылыкка, адамгерпплжке тэн мшез* кылыктардын барлырын улгг-енеге eTin усынады. Халык — «Енбек — адамнын екшпй анасы» дейдЕ Енбек адамы ен^ек icTey устшде еседЕ жет1ледЕ Енбек адамды уйретедЕ пысы- тады, ширатады; сондыктаР! 6i3 енбек — 3 pi мурал1м, эр! тзрбиенп Дейм1з. «0Mip — улы устаз» деген де накыл сез бар. ©Mip адам бала- сын алдымен енбекке уйретп; енбек енерд! тугызды. Енбек пен ем1’Р адамды б1рлжке бастады, ынтымакка шакырды. Жасау ушш, емФ СУРУ ушш езендерге кешр салу, езендерд! байлап арык шы-

Fapbin, епк егу керек болды. Б1*рл!к ауыр, киын енбекп* онайлатты, б1рлш ауыр турмысты ж еш лдеттг Осыны езш щ ащы тэжрибесшен тущы сабак еткен халык корытып, туйгенш кешнпге: «б1рл1к бол- м а й — т1рлш болмас», «ынтымактын Ty6i — иг!», «б1рлж туб1 —бе- реке, кептщ туб]' — мереке» деп макал erri. М акал менен мэтелдерде айтылмайтын, сез болмайтын eMip саласы жок. Ол ©Mip куреанде, ж асау жолында туран адам балз- сынын карым-катнас, эдет-рурып, салт, тэл1м-тэрбие, 6ip сезбе! айтканда, тутас ад ам герш ш к каридаларынын дастаны тэр1здк онан ем1рде ушырайтын окиралардыц бэрше де лайыкты жауап та- басын. М акал менен мэтелдерде халык езш канаушы душпандарына карсы ыза мен кепн, доеына деген жалынды лебж, жалпы адамга деген жаксылык махаббатын, келешепне арналган i3ri ум тн ашык айтып отырды. © зш щ ескелен жас урпарын енбекке, ©нерге ундедь адамга адал кызмет етуге шакырды. «Адал енбек — адамгершшк- ке жетюзд!, адал кызмет абройра ж етш зед Ь , «Экецнщ баласы болма, адамнын баласы бол!» дедЕ.. Адамга туран жерден, ©скен елден кымбат ешнэрсе жок; адам­ нын туран жерге, ©скен елге деген суш спенш ш пнде шек жок.Ол— ©Mipi ешпейтш, суынбайтын сутспендж . Сондыктан халык осы се- 3iMiH ж ас ж еткш ш епнщ кекешне куя: «Туран жердей жер болмас, туран елдей ел болмас», «Туран жерге туын тж », «Kici елже ул болганша, ©з елще кул бол», «Kici елшде султан болранша, вз елщ- де ултан бол» дейдЕ Осы кымбатты отанын квзшш карашыгын- дай корраура шакырып: «Отанын уилн отка туе, куймейсш, отанын ушш теш з кеш, батпайсын», «Е р д 1’н мын жаны бар, ездш 6ip жа- ны бар», «Ел суйген ерге ©л1м ж ок», «Ер халыктыц сэулетк енбек халыктын дэулетЬ>, «Ер намысы — ел намысы» деп кекейкесп жаны суйген жаркын дэстурш паш етедЕ.. 0ткен жинактан бул жипак недэу1р толырырак. Жинакка бф^ катар жана макал-мэтелдер косылды. Бул косылран макал-мэтел- дердщ 6ip тобы Октябрь революциясынан сон туран, енбек адамы- на, енбекке, ©Mipre жана кезкарасты бейнелейтш макал-мэтелдер. Енд1’ 6ip тобы партияра, колхоз -курылысына, eгiншiлiккe, мал ша руашылырына арналгандар. Тары 6ip топ макал-мэтелдер халыктар достырына, отанды суюге арналган, Отан сорысы кезшде ТУР елдщ ерлшш, б!рл1г1н, бауырмалдыгын кер сететш макал- телдер. ©Mip ■вЗГерк KiPin 0ТЫРалы‘ F a Z T кетедГ| ( пКа^ Ьь'Н жарекем лдаРКСЗДе ^ У ш Г т а п т Р б'рте'6ipre eiuin, жо; кереказ болып ^ЫН Мадактаран мяк-at1’ 0НЬ1Н шашбауын квтерушI май жацеы брп*КаЛып баРады. Бяйлиг ' М9телдеР езжен ©31 eMipre тыл: «Эйелл.-» РМеСе Де бай жакгм ДЫ ма*„а«тайтын; «Жемесе ле Кетолкеднап6iDайKтwаnтwыfн,,Ш' \\ УуЫжжУеЗсЫечН,’ арукыь,нлмыеикы7сккаа»Э’И£бЛоДлмераЛс'а,кермушс'ыт,лпдыакШты‘ малды’ К п РУ Макал-мэтеРдеплТ « ДеГен СИЯ|<гы кереказ meutfaн азкеР МаКаЛ'МЭТелд\"Р вм.’п л ^ Кунде еске ^ т\" ' бемейенсетwr,1V6Zi зейнне,Гт>етР>1ПД>егЖеначамамкаякла^лР.'°б,1Ы,.пп!.Гтеар'ЖС\"У'еР- УБшурыырнап,«Ббеуйрныент,- > екешмнесн' сзеейзбнеенх* д?п ?3rePTinTi. ь'гырак айтпырнакНадна’дае:Ркб'унрыеннбек—Шеы-нтд.е,нд 4

заП; ауырлык магнасында колданылып келсе, 61'здщ заманымызда №бек— KiciHiK жан жуйесже керекл рух, нор, ракат беретш, со- НЬ|Мен 6ipre енбекнлш адамгершшкке жеткгзетж, данкка белей- т1Н_зейнетке айналды. Б 1зде адамныц адамгершк-пг! онын ко- fjMpa 'стеген пайдалы адал енбепмен FaHa елшенедр Нак элг! макал сиякты бурын да, бупн де айтылып келе жаткан «Бфлж Ty6i береке, кеп журген жер мереке» деген макалды каз1р езгертш, 5)‘рл1'к Ty6i — береке, колхозды елде мереке» деп те айтады екен, Мундай мысалдарды кебейте беруге де болады. Партияра деген халыктын макаббатын, ceniMiH, сушспеншшг'ш бейнелейт!н де сандаган жана макалдар, мэтелдер бар: «Партия бастайды, халык коштайды». «Партия жешске бастайды, келел1 кед |ске бастайды»; «Партия айтса болтаны, жешстж колга конраны»; «Партия — халыктын кезк кулагы; партия — халыктын акыл-шы- рары»; т. т. Макал-мотелдерд1 байытып, онын саркылмас келже ылри уз!*л- мей куйылып, отыратын тары 6ip сала-сала булактар бар. Олар — накыл сездер, толраулар, шешендер сез1, жеке, сом айтылран мар- налы елен, елен жолдары, такпактар, жумбактар, жазушы, акын- дардын ютабынан шырып, макал-мэтелдер катарына косылатын тужырымды айтылран асыл сездер, марналы керкем сейлемдер, елецдер жолдары. Мысалы Абайдан: «бшмдшен шыккан сез, талаптыга болсын кез», «Эсемпаз болма орнеге, енерпаз болсац аркалан, сен де 6ip Kipnim дуниеге, KeTiriH тап та бар, калан», «Т а­ мары токтык, жумысы жоктык, аздырар адам баласын» тары-та­ рылар. Алтынсариннан: «0 нер-бшм дегенщ окуменен табылар, тум- сыктынын тамары шокуменен табылар». «... Кел, балалар, окылык, окыганды кешлге ыкласпен токылык», тагы-тагылар. Мундай мы- салдар Tinri кеп. Макал-мэтелдердщ езше рана THicTi тары 6ip ерекшел1г1 бар. Эншейшде жой 6ip макал, дол орнына колданран кезде TinTi куш- Т!, пэрменд! болып кетедк Жай орнында турганда жабайы ге- М1ртек «туйте» макал, дол айтылатын жершде айтылранда нар кеекендей кест туседк Ac imyre бар, ic icTeyre жок жалкауды сезбен сумб1леп суреттеп жатудын орнына «даяр аска Tin касык», Деген могелд1 айта койсак, жургтын кекейже кеп сезаз-ак кона кояды Асыра алтег1ш, аппербаканды кеп сезбен суреттеп бас «ауыртудын» орнына «туймедейд! туйедей еттн шаш ал лесе, бас алды» дей койсак кандай ыкшам, кандан дол айтылран •болар еД1. т. т. Бул жинак та, будан бурынры жинак сыкылды, макалдардын марнасына карай, айгылудары орнына карай ынрайластырылды. Жлктелу, бел1м, 6ел1мшелерге белжу Tapri6i де сол калпында сак- талды. Жанадан косылран макал-мэтелдер сол бел1мдерге, бел1м- шелерге белшж косылды. 0 з алдына белек бел!мше болран ке- бшесе Отан сорысы кезшде туран ерлнс-батырлык макалдары. Бул бел1мше: «Отан сорысы кезшде тутам отты сездер» деген атпен аталды. Бф макал элденеше турде де айтыла бередк Сондыктан жи- нактары айтылу марнасына карай жжтелш белшген макал-мэтел- Дердщ 6opiH орын-орнында тур деп айту киын; ауысып тусш жат- кандары да аз болмауы мумкш. Мысалы, осы жинактын тулжтер А 5

бел!мшщ «жылкы» бел1мшес!яде турган «Сырын б^меген аттьщ сыртынан журме» деген макалдын тура марнасы жылкы М1нез1не арналган болса да, «сырын б^лмеген адамра сырынды айтпа» де« ген ескерту басым турран сиякты. Бул жардайлар квп мадалдарга ениллес Бул ютап — уг*тш1леРге» баяндамашыларра, газет-журиалкн* меткерлерже, колхоз, совхоз бастыктарына. тары да баска мэдениет кайраткерлерже ic устжде аз да болса пайда кел'ирсе, квздсг^н максатымыздын, орындалганы деп б1лем1з, © т е б а й Турманжанов,

i белi м

ТУРАН ЖЕР — ОТАН ТУРАЛЫ t Т уран жерге туын тж. Ит тойрэн жерше, V Ер туран жерше. у Ер елшде, Гул жершде. Kici елшде султан болранша, 0 з ел1цде ултан бол. Женен жершде когерер, Ер елшде когерер. Ecia барда ел тап. — Ат айналып казыгын табар, Ер айналып елш табар. Пален жерде пайда бар, 0 з жерщдей кайда бар. Жаксы ж1пт жер шолып, Акыр T\\6i айналар. Пален жерде бакыр бар, 1здеп барсан мыс та жок,. О

Турам жердей жер болмас, Туран елдей ел болмас. ©з ел1м, ©лен, TeceriM. Сарынран елш ансайды, Сарыала каз келш ансайды. Турам жердщ куш де ыстык. TyHi де ыстык. Ат yftipiH сарынса, Арткы аярын карынар. Ер уйiрiн сарынса, Айыл-турман тагынар. Эрюмнщ ©з жер! — Мысыр шайары. Турырына самрыран Сункар онбас, Ушршен KaHFbiFaM Тулпар онбас. Ел iuii — алтын 6eciK. ©з ел1#мм!н басы болмасам да, Сайынын тасы болайын. Елшен безген ер онбас, К©лжен безген каз онбас. Кулан ©з кагынан ©3i жер!мес. Отан оттан да ыстык. Отансыз адам — Ормансыз булбул. Туган жерд1н кэ/iipiH Шетте журсен бьлерсщ. Шетте ж урт тарыгарсын, ©з ел!нд1 сагынарсын. 10

TyFaH жердш жер1 де KepiKTi, Ел! де сушить 0зге елге ул болтанша, 0 з елще «кул» бол. Бака келшде патша. Балык суында патша. Ж^пт елшде патша. Kici елшде куршрегенше, ©з ж ераде дуршре. Каратан ез жершде гуршдер. Мал конысын !здейдь Ер туысын !здейдь Eci бут1н елден шыкпайды. ЕНБЕК ПЕН КЭС1П ТУРАЛЫ Е н б е к туб! — береке, Кептщ туб! — мереке. Бейнет, Бейнет ry6i зейнет. Енбек етсен емерсщ. Ecin барда етек жап. Кайратын барда, мал тап. » Ер кадфш ер битер, Зер кад1рш зергер бшер. Kacin, каст Ty6i — nacin. Катты жерге как турар, Кайратты ерге бак турар. П

Енбек кылсан ершбей, Тояды карнын. тлленбей. Енбеп аздыц ©H6eri аз. Ракаттын Ty6i кеше* Бейнеттщ Ty6i кещс. Жан киналмай Жумыс dimec. Тал ап кылмай Муратка жетпес. Карманган карап калмас. Ер дэуле^ — енбек. Келген дэулет, Кеткен бейнет. Ет1кт1 нал сактайды, >Kirini ал сактайды. Ер ецбепне 6ip туйсш. En6eri ештщ — Kyni кеш. Бейнетщ катты болса, Татканын тэгп болар. Ke3 i келсе — кетпен шап, Майрылмаса кайрылсын. Бейнетаз ракат жок. Колы кимылдатанныц, Аузы кимылдар. * Енбекшз тапкан мал Ecenci3 кетер. En6eri ештщ, тузы сор. Тек жургенше, Terin icTe. 12

« Енбегше карай енбеп. к KiM енбек етсе — сол ток. Кшз юмдш болса, Б1лек coHiKi. 6з1м д ш легенде, ©пз кара купим бар. KiciHiKi легенде, Анау-мынау iciM бар. Ерте турган ж т т т щ Ырысы артык, Ерте турган эйелдщ Bip ici артык. Кез коркак, К,ол батыр. Енбекс1з ic б1тпейдк Ершшектщ колы жетпейдк Шапкан озар, Жаткан калар. Жас кез1мде бейиет бер, Картайганда дэулет бер. Кайраты бар KiciHiH, Берекет1 бар iciHin. Ердщ атын екбек шыгарар. Жуйесш тауып жумыс кыл, Жерш тауып тыныс кыл. Енбек ерлжке жетюзер, Ерл1к елджке жетюзер. Ецбектщ наны тэги, Жалкаудьщ жаны тэги. 13

Шыдамды енбек, ajiFbip ой — АНЫК ДОСЫН 61Л1П кой. Енбек ет те мшдет ет. Кеп ецбеп кещддь Кунине сенбе, Icine сен. Адыра калды бак, дэулет, Енбек енд! шын дэулет. Сен окысан, мен токырам. 1здеген табады, CypaFan алады. ©зен жаралаганнын 6зег1 талмас. Аз да болса, саз болсын. TeMipai кызран кезде сок. Туймешн инес1з кун1 жок. Сыпьфгы келсе шан кашар. Енбегш сайды болса, 1ипн майлы болар. Орайы келсе орак ор, Ke3i келсе кетпен шап. Адал енбек елге жетк1зер, Арам кулык елден кетк1зер. Акысын берсе, бокысын шыгарар. Ершшектщ ici — екь % Жумыстын жаманы жок. 14

Ез, езден без. Енбек муратка жетюзер, Жалкаулык абройды кетк1зер. Енбек ет те, елге жет. Жалкаулык аздырады, Енбек оздырады. Енбек ет те, мактан, Ойнап кул де, шаттан. Енкейгеннш enceciH Енбек кетередк Адал енбек аздырмас, Арамдык бойды жаздырмае. Енбектш K03iн тапкан Байлыктын езш табады. Ершбесен енбегщ енедь Кеп енбеп пэрмендк Кеп енбеп келмен ген. Енбеказ ©Mip, сенген кем1р. Енбег1 жанганнын Токтысы eri3 туады. Епш б1ткеннт Кырманына кыдыр конады. Енбек — шират ады, б м ф — уйретедк Ершбегентпн енбеп* онады. Енбеп онганнын уйiне кыдыр конады, Енбек адамныц екшии анасы. ✓ 15

Еьш — енбек бейнет емес зейнет. Жас кунжде енбек кылсан, Есейгенше желлерсж. Бакыт к'хлтг енбекте, Енбек ©м1рд1 ажарлайды. Азыгымен жер мусжд!, Енбепмен ер мусждк ¥кыпты етегж жабады, ¥кыпсыз уятын табады. 1стеу киын, сынау онай. Енбек патшалыкты асырайды. Енбекшжж мургын балта кеспес. Енбек mahap тузетедь Енбеказдж оны жудетедь Енбек те ептш кл ллейд1, Е р л 1К те е п т ш к л ллейдь Кел1ст1 келбет ерде бар, Кымбатты казна жерде бар. Ержбей енбек кыл, Жалыкбай ©нер бж. Табы 6ipain, ары 6ip, Шын достын жаны 6ip. Казарсын арыкты, K©pepcin жарыкты. Ж И ттш жумеаган KymiH сурама, Б трген iciH сура. 16

Басты «кудай» бередЕ Малды кайрат береди Енбекнпге эркун сэт, Eu6eKci3re 6ip кун сэт. Ken icTereH Куп 1стейдЕ Bip енбек еткен, еш етедЕ Eni еткен эдет етедЕ Енбек кылмай ер онбас, Б 1рлш кылмай ел онбас. Енбекс1з елге симас. Енбек етпесен елге екпелеме, EriH екпесен жерге екпелеме. ЫНТЫМАК-Б1РЛ1К ТУРАЛЫ Ы рыс алды — ынтымак. Б1рлж болмай, Тлрлж болмас. Алтау ала болса, Ауыздары кетедк Тертеу тугел болса, Тебедег1 келедк Тозран казды Топтанран карта алады. Ынтымактын. Ty6i — игш к, Т1рлж, тчрлж Ty6i — б1рлж. ¥рыс ырысты кашырар, Ынтымак халыкты асырар. 17 Алма-/

Айрылган азады, Косылган озады. Кенеспен шшкен тон Келте бол мае. Кецеспен кескен кол ауырмас. Мыц косшыга 6ip басшы. Агайын тату болса ат к©п; Абысын тату болса ас кеп. Саяк журсен, таяк жерещ. Тенге — тиыннан, Ынтымак — уйымнан. Ынтымак ту£п— б1рл1к. Ei<i кузгын таласса, Бip каргага жем тусер. Кенектен шошыган бие онбас. Кептен бел!нген уй онбас. Bip женнен кол шыгар, Bip жагадан бас шыгар. Кырык Kici 6ip жак, Кыныр Kici 6ip ж ак. В1нтымак icTi 6iTipep. В1нтымак болмай ic онбас. Ecenci3 колхоз — eciKci3 уй. т Б!рлж, ынтымак— байлык, бак. Жеке-жеке карып болдык, Колхоз болдык, карк болдык.

BipjiiKTi ел бузы лмас. Кептеген жау алады, Кемектескен дау алады. Кушенген женбейдь Купи кеп женедь Ынтымак — бузылмайтын кортан. Ынтымакты колхоздын шаруасы сай, Шаруасы сай колхоздын eMipi бай. Ыклас пен ынтымак, Б1тер icKe болсын тап. Кеп колдаса жауды женедк BipeyiH бас, 6ipeyiH аяк бол BipeyiH куйрык, 6ipeyin кан ат бол. Аздын азаншысы болтанша, KenTiH казаншысы бол. KenTi сы йласач, e3iitai сыйлатаньщ. Куш б1рлп<те. Татулык — табылмас бакыт. Кеп ел — саркылмас кел. \\ Кепке топырак, шашпа. Кеп тепкен жердей кел шыгады. Татулыкта табыс мол. Б1рлiri жок ел тозады, Б1рл1п Kymii ел озады. Caiycan, б!ржпей Ине шкпейдк 19

Кептен коян кутылмас. Жалтыздыд куш шыкпайды, Жалрыз картаныц уш шыкпайды. Айрылсац — азарсьщ,; Косылсад — озарсыд. Булшгенд! 6epi жейд1. Кептен кашкан кемушз калар. Кедесп жерде кемдж жок, Кедесаз жерде теддж жок, BipiKKeH жуз, Бытырадкы мынды алады. Bip Kici мьщ Kicire олжа салады. Б1рл1к жок болса, уйым жок, ¥йым жок болса, кушд жок. И гш к — басы ынтымак; Ынтымакты елде куншуак. Ынтымак —ок етпес сауыт, Татулык — тамаша сауык. Партия айтса болтаны, У Жещстщ колта контаны. Партия жедшке бастайды, Келел1 кед icne бастайды. Партия — халыктыд кезд кулаты, Партия — халыктыд акыл — шыраты. Партия — айымыз, кушм1з, Партия — жедкт1 туымыз. BipiKKeH — батыр, 20

Ынтымактьщ иыры бшк. К епш ш ктщ колы узын. Акылдассац шешерсщ. Акылдаспасан,, кем кесерсщ, Ауыл болсан — кауым бол. Аз да б!тер, кеп те быер, Татулыкка не жетер. BipmiaiK болмай, \"Пршшк болмайды. Бас-басыца би болсан, Мана TayFa симассын. Bip данага жол берсен, Жаиган отка куймессin,. БАТВ1РЛВ1К-ЕРЛ1К ТУРАЛБ1 Е р каруы — бес кару. Ер шеккпей беюспейдк Ер тарыкпай молыкпайды. Ер суршбей ел танымас, Ат суршбей жер танымас. Ер аруаты карулы. Су тасыса жиегше, Ер тасыса елше. Ер азамат белпп — Тузде мырза, уйде кул. Малы жок, деп, Ерлеи тушлме, Ilieoi жок деп, Жерден тушлме. 21

Батырдан саура, Мергеннен сыралкы. Ер ж\\г1т не кермейдк Ер кешл не бермейдь Нар тэуекел ер ici. Ел у м т н ер актар, Ер атарын ел сактар. Алыспак бар, атыспак жок. Ер мойнында кыл аркан uiipiMec. Ерден ер д т Kayni бар. Ер намысыныц кулы. Ер сыйлаган епкке отырмас. Уайым — ердщ корраны. Сойылды сала б1лмеген, езше тиг1зер Берштшщ намысы 6ip. Бас жарылса, 6epiK шинде, Кол сынса, жен шшде. EpericTe ер елер, Ei<i батыр егессе, EKeyiHiu 6ipi ©лер. Батыр 6ip октык. Бай 6ip жуттык. Ерл1к б1лекте емес, журекте. Айлалы батыр алдырмас. Bepi азыры мен ер азыры жолында. Ок жетпес жерге, кылыш суырма. 22

Алыстан шабынган ердш Kymi кайтар. Ылдыйсыз ер болмайды, Капысын таппас ер болмайды. Ер картайса казаншы болар, Бурки- картайса тышканшы болар. Ер канаты — ат. Айласыз батыр алдырар. » • Куш атасын танымас. Ерд1 намыс елырер. Аман ердщ аты шытар. Ер жтпт уйде туып, Тузде ©лер. Ер ж1пт ел унпн туады, Ел унпн еледк 4 Батыр туса — ел ырысы, Жанбыр жауса — жер ырысы. Шын оракшы, орак тандамайды, Шын батыр, курал тандамайды. Палуанта он, Tepici б1рдей. 0ni келген алып та жьтады, Шалып та жытады. Болат кайнауда шыныгады, Батыр майданда шыныгады. Жук ауырын нар кетередк Ел ауырын ер кетередк Кашкан жаута катын да ер. 23

Кашпак, кумак ерге сын, Кешпек, конбак жерге сын. Шын ер жецсе тасымас, Жед1лсе жасымас. Шын батыр сын устшде танылар. Ат басына кун туса, Ауыздырымен су irnep. Ер басына кун туса, Еыпмен су кешер. Уйде шешен— даута жок, Уйде батыр — жауга жок. Ер — елдщ ык жатыныц каласы, Жел жарыныц панасы. Ердщ сыншысы — ель Ел кушнгенде — кушнген батыр, Ел суйшгенде — сушнген батыр, Ерепсте мьщта татыр. Ер ж т т т щ eni сейлегеш елгеш, Еменнщ шлгеш — сынраны. Батыр мактанса, Жауга шапканын айтар, Ку мактанса, Алдап каккапын айтар. Ер Ke3eri ушке дейш. Ушце келгенде, уйдей екпендд айтпа! Ат аунаран жерде тук калар. Есеб1н тапкан ж1г1тке, Ердщ куны сез емес. 24

* Ер еруде бала мшездц Ер сайыста шала мшездь ©з! icTereH екшбес. Батыр мьщ кол бастайды. Шешен тар жерде сез бастайды. Ел даусыз болмайды, Ер жаусыз болмайды. Батыр — елдщ сэулетц Бал курак— келдщ сэулеть Тузде ж урт, Жау жайраткан батырмын. Уйге келт, Курт кайнаткан батырмын. Ат ершд1 келер, Ер мурынды келер. Ел шарасыз болмас* Ер жарасыз болмас. Болат буплмес, шорт сынар. Ерд1 кебенек ш ш де таны. Ердщ асылы Кушшен бшнедц Катынньщ асылы 1с1нен бшнедк Эл керек, айбар керек, 0 лс1з айбар не керек. Тымырсык болса, ер оцбас, Тонга жатса, мал оцбас. Epai корласац састырар, Асты корласац кустырар. Ер болсац, бопсага шыда. 25

е Батырдьщ 6ip ici тентек, Коркактыц eKi ici тентек. Жiгiт жолдасыиан белгш. Ер ж\\пт 6ip кунде 6ip KicuiK, Bip кунде мьщ кiciлiк. Талапты ерге нур жауар. Шешшген Судан тайынбас. Теске айылдын, батканын Heci бшмес, аты б1лер; Ер ж1гптщ кaдipiн Агайын бiлмec, жат бiлep. Пышак болмас жетеаз 03i болран ж1гытщ Terin сурап нетеаз. Ердщ атын я аты шырарады, Я катыны шырарады. Ерд1 керсец кыдыр тут, Асты керсен, кад1р тут. Касында кара кеп болса, Некер емей немене?! Шелдегенде iiHKeH су, Шекер емей немене?! Ат жалынан тапкан мал, Бекер емей немене?! Токсанымыз жиылып, Токты жыккан батырмыз. CeKceniMis жиылып, Серке жыккан батырмыз., Ер басына дау келсе, Ерл1г1 кетер басынан. Би басына дау келсе, Билiri кетер басынан. 26

Аргымак б1рде жалды, Б1рде жалсыз, Ер ж1пт б1рде малды, Б1рде малсыз. Ердщ малы — елдыц малы., Ерд1 жаяулык емес, Каяулык аздырады. Ер жанылып колра тусер, Кус жанылып торга тусер. Ер 6ip рет еледй Коркак мьщ рет еледн Ырыска карай ул веер, Коныска карай мал веер. Ел — ырыстыц к й т , Ер — ырыстыц корганы. Ер жолдасы — тэуекел. Ер баеына кун туса, Долданар да тасынар, Жауын женсе жаркырап, Жауран кундей ашылар. Ер баеына кун туса, Ереущ атка ер салар. Ер ж1г1т уйшен шыкса, Ушрше косылады. Жокшылык жомарт ердщ Колын байлар. Ер айтпас. айтса кайтпас, Тэуекел тау жыгады. 27

Алыстан ердщ дэр1б1 бар, Касына келсец, баладай; Алыстан таудыц дэр!б1 бар, К,асына келсец, обадай. BepiKTi тастап, Бер1ден кутылуга болмайды. Тэуекелдщ кемеа —» Суга батпайды. Ер кермеймш деген жерш, Уш кередц Ат баспаймын деген жерш, Уш басады. Батыр ортак, бац жалцы. Ер арыса — аруац. Ат арыса — тулац. Тисе терекке, Тимесе бутакка. Су жетпешн демейдц Жар жетшзбейдк Ер жетпешн, демейдц Мал жетшзбейдь Айга шапцан арыстан, Ашуына болайын; Жауга шапкан батырдыц, Тасуына болайын. Уйде калган коркактыц Сасуына болайын. Ел KomTi, жау жетп деп, Кашуыпа болайын. 0зен бойы турганда, 0зге жерге конбацыз. Денсаулык ганыбет, Сыркаулыгы болмаса. 28 I

Ер жолдасы — катыны, Ак жаулыгы болмаса. Жалан аттын жалымен, Жалан кылыш жуз1мен. Ат жалында, Атан комында. Боларында болып ет, Боз жортадай ж ел т ет, Жауды кара кашырды. Батыр атак Баракта калды. Баланьщ сепзшде Tici туседь Сексеншде ердщ ерге ici туседк Бас болмак онай, Бастамак киын. «Эйт-шуу» деген атанга демеу, «Эуп» деген ерге демеу. Жауга жанынды берсен де, Сырьщды берме. Жаксы аттын жалын сактаганша, Жаксы ж т п т щ арын сакта. Бак-бак еткен текеш Кар жауганда керерм!з. Батырсынган ж ш ги , Жау келгенде керерм1з. Алыссан атан да болса жык, Аясан KeTepin ж1бер. Жаман ж т т Жолдасын жауга алгызар, 03in уятка калгызар. 0 з басынды дауга берсен де. Жолдасынды жауга берме. 29

Жаман жолдас жауга алдырар, Жаман би дауга алгызар. Жолдасын тастаган жолда калар. Ел суйгендей досыц болсын, Жер суйгендей косьщ болсын. Ер косы журе тузеледк Ерге берсен асынды, Ерлер сыйлар басынды. Назынды ер кетерер, Ер котермесе ел кетерер. Еыпн шешпей ер тыцаймас, Ер-токымын сыпырмай ат тыцаймас. Ердщ атагы туырлыктай, ©3i булдырыктай. Ер бакыттыц конFanын бишейдк Ушканын бктедк Кыз кушпаган ер арманда, Кызгалдак жемеген козы арманда. Отызыцда орда бузбасац, Кыркыцда кырып келд1м дегенще, Ешк1м сенбейдц Ер сасканда белплк Ат шапканда белгш. Ердщ кушн сурама, Журттан сауын сауган соц. Малдыц кушн сурама, Конысынан ауган соц. Корыккан бурын жудырыктар. Корыкканга кос кершер.

Коркактын K63i улкен, Акымактыц ce3i улкен. Коркак келенкесшен де коркады. Коркакты кеп кусан, батыр болар. ЖШт 6ip сырлы, Ceri3 кырлы болсын. Бак келд1 деп таспа, Жау келд1 деп саспа. Болтан icKe болаттай бол. Жел турды десе, Yfime аркан сал. Жау келд1 десе. Колына кылыш, калкан ал. Жалыкпатан жау жецедк Арыстан болсан жау ушш, Тулкщей болсын эд1сщ. Тзуекел ет те тас жут, Ажал жетпей елмек жок. Ер ж т т уш ак уй Tirefli Уш кара уй тшедь Алпыс кун атан болтанша, Алты кун бура бол. ЖШт жантан шок болсын, Шок болмаса жок болсын. Арманы жок жшттщ, пэрмеш жок. Аргымак аттын куйрыгы, 0pi ж!бек, epi кыл, Ер ж ш ттщ белпск 0pi мырза, opi кул. 31

Халык казанын кайнаттым, Колымныц кэне карасы, Ер казанын кайнаттым, Е^мшц кэне жарасы. Жау жецетш ж тттщ , Жаратынан танылты. Дау жецетш жшггтщ, Талабынан танылты. Корлык ем1рден, Ерл in ©л1м артык. Кайраны жок келден без, Кайрымы жок ерден без. Алые жол атты сынайды, Ауыр жол ерд1 сынайды. 0л1мнен корыксац елерещ. Корыксац куныц болмайды, Жауды жецбей тыным болмайды. Ер жшггке серуен де — серуен, Сергелдец де — серуен. Ер ел1мен жаксы, Жер кешмен жаксы. Ер не кермейдц Ер кещл есе бермейдк Таута суйенген ер Таудай жауды жытады. Ел елдщ Ty6i 6ip Ер — ердщ гплеп 6ip. Ерге лайык ат туар, Жерге лайык erin шытар. Тэуекелдщ ici — иг}, Табанды тауды жытады Тайсалматан жауды жытады. 32

3 — 988 Тэуекелдщ нары купит. Белдескеншн белш уз, Тайласканнын тайын уз. Жуйршп шапканда кер, Ерд1 сасканда кер. Тасым туссе — талайымнан. Ж ните де ж н и бар, Азама гы 6ip белек; Жылкыда да жылкы бар, К,азанаты 6ip белек. Жагым сынса да сагым сынбасын. ©леем мешп керше, Bip шьшайын тер1не. Есерд1ц тобы екеуге жетпей тозар. Езд1н, кайраты жау кеткен сон козар, Жау жокта батыр кеп, Дау жокта акыл кеп. Жерден жерд!н Heci кем? — EriH шыкса, гул весе. Ерден ердщ Heci кем Уэдесш уде етсе. Батырдын басы екеу болмайды. Батырга таяк та — жарак. Кылышты коркакты, Сойылды батыр согып алады. Ер enepiMen м актан сы н . Жасты жасакта кер, К,унан койды косакта кер. 33

Оракшы орак тацдамайды, Батыр жарак тацдамайды. Коркып, бутып ©лгенше, Тайсалмай таута шытып ел. Батырта ок дарымайды, Батылта жау жоламайды. Жаулык. кигеннщ 6opi катын емес. BepiK кигеннщ 6opi батыр емес. Жауынгерге жара да жарасады. Жаута аттанар жшт, тел атын мшедь Кылышынан кан тамтан батырды Тшнен бал тамтан акын алады. Шлген басты кылыш кеспес. Кылышывды жаута шагпасац, Жуз1 тиер езще, ушы тиер кезще. Ер ж!пттщ басына Нелер келш, не кетпес. Батыл, батылдыц ici макул. Ек\\ батыр елде жатыр, Жеке батыр— жерде жатыр. Батырта да жан керек, Бакырта да жан керек. Ерлжте—корлык, жок. Ерлш туб! — б1рлп<. Ер намысы — ел намысы. Кус каратына, Ер жаратына. Бар болсац, бергешвдд айтпа. Ер болсац, жецгенпш айтпа.

Ер керетшш кермей Керге юрмейдк Кашпак, кумак ерге сын, Кешпек, конбак елге сын. Ер ниптке ел1м бар да, корлык жок. Ерд1 талап ушырар, Кусты канат ушырар. Ердщ ici келш, Ездщ ici керш. 0з1ц коркпасад, жау коркады. Калы шлем турге керек, Алмас кылыш ерге керек, Акыдды ер жемейдЕ Екшдп — жер жемейдЕ Ел конысынан айрылса, Ер ырысынан айрылады. Ердщ жаксысы Елмен ойласады, Эйелдщ жаксысы Ер1мен ойласады. Ед болмаса, Жаулыгы мен, жед1мен ойласады. Ер колында мал турмайды, Елек ш ш де су турмайды. ОТАН СОЕЫСЫ КЕ31НДЕ ТУЕАН ОТТЫ С 03Д Е Р Батыл болмайбатырболмайсыд. бжет адам, эл'шлх жецедк \\ Тэуекелипл тайынбайды. 35

Ерлш пен б1рлiK жендске жетшзедд Елщд1 суйсед, ерлш штейсщ. Батырдыц атын жау шырарады. Шешеннщ атын дау шырарады. Канды сотые ерге сын, Каптатан жау елге сын. Ер ерл тн iciece, Ел елд!гш ктейдд Елдщ корк1 — ер1мен, Отан керю — жер!мен. Ерлш даза — ©л^рмейдд Ел кедлшен кеырмейдд Кыздыд ерл!г1 дыррында бшндд 9йел демей алдына жауы жугшдь Батыр туешде жау к©редд Балыдшы туешде ау кередн К©дл1 ояудыд— к©з1 шнбейдд Уадыттыд ©ткен1 бшнбейдд Кузетте калгып к©з1д шнсе, Жаудыд дармагына ©зщ 1лiHeciд. Жолдастарыд кузеттег1 саран сенедд Кыраты дыран кезше сенедь Сезген емес, кергешндл айт, EcTiren емес, бшгешцд| айт. Алыстан керсед алдырмайсыд, Досыдды жаура далдырмайсыд. Карадры тунде дуларыдды тур, Аддысдан жауды бурын бы. 36

Шалгыншы болсан, болжай бка, Арбаскан жауды алдай 6\\л. Кун райын тонка санама, Жасырын жауды жокка санама Шалгыншын шалдырмаса, Жауга алдырмайсын.. Ургедек бурын еледк Ургедек жайшылыкта тыным таппайды, Канды айкаста орын таппайды. Ургедек езше сенбейдк Барлауда болса, кезше сенбейдк Ургендекпен оттас болсан, Сезше сенбе, Жан алкымда езше сенбе. Коркактыц колы кыска. Коркак кол бастамас. Ер ек1 елмейдк 6ip еледк Коркак mipniH кунде еледк Коркактын сылтауы койнында, Басын сактау ойында. Bip коркактын, Kecipi мьщга тиер, Жолдас болсан коркакпен—жаньщ куйер, Арсыз адам коркак келедк Барлауга да шоркак келедк Коркак Tipiaefl еледк Жолдастары кунде кемедк Коркып eMip сур ген щ курсын, Катарда боска жургенщ курсын. 37

Жауга жараксыз Оарма, Каруыдды кутпей капы калма. Каруыд калпында болса, Капыда калмайсыд. Бесатар белдескенде де керек. Алыстан жаумен тшдескенде де керек. Пулемет конысын талрайды, Автомат адамын талрайды. Жаудыра атсад жаура жакындайсыц. Зенб1рек з1рк1лдесе, Жаяу солдат еркшдейдк v Алдырмайтын 6eKinic жок, Майдан жолынын екшшп жок. Тунде ушкынынды жасыра 61л, Кунд1з тутшщд! жасыра 61л. Жаралынын зардабын Жараныд такпретш тарткан б1лед1. Жолдас кад1рш жорыкта б1лесщ, Дос кад1рш сорыста быесщ. ETirin жаман болса, аярынды кажайды, Жолдасыд жаман болса, жаныдды кажайды. Жолдасы жаксы жауга алдырмайды, Кара басын дауга калдырмайды. Аткыштан ажал кашады. Гур1лдеп келген жаудан I Кул1мдеп келген кас жаман. Батырдыд кез1 ©Mipre туседд Коркактыд K©3i ©л1мге туседi. 38

Арыстандай куипн болса, Тулкшей эд1сщ болсын. Басшысы бастай б1лсе, Он K id жузд1 женедк Кару к у и т емес, Кару устаган куштк Ерл1к ел !м — ерд! кебейтедк Кездейсок ажалды Анрырттык шакырады. Жауынгердеп кол курек Ажалды алыстату ymiH керек. Еменшц майысканы сыпаны, Ердщ кайысканы — елгень Ажал акмак ymiH алтау, Акылды ymiH 6ipey. KeTepin уйренсен, Алты пут жук емес екен, Атып уйренсен, Танкщ тук емес екен. Тайсалу ердщ ici емес, Жумсай бщгенге кару Kiiui емес. Тун сорыста дем алатын мезгм емес, Жаудан кек алатын мезгщ. Таяктан тайсалмасан, Семсерден сескенбесец, Жауды жешйм дей бер. Тэрттке бас иген кул болмайды. Табансыз coFbic, Такдырынныц душпаны. 39

Акыл таппайтын амал жок, Аткыш бузбайтын камал жок. / Б1лек б\\рА\\, бш м мынды жыгады. Касыцды булд!ре б1лсец, Досынды кулд1ре битесщ. Ед1л ел болып келгенге, су болады, Ед1решп келгенге, у болады. У Кереген басшы елд1 еаредг, К у н т майдан ерд1 впредь Жауыц тышкан болса, Арыстан деп кара. Жауга жалынба, Доска тарылма. Кашкам жаудын олжасы — Жолда калган. Алга да бас, кешн де шепн — Айламен уз жаудын, белш. Жаудыц жанды жерш жете б1лмесец, Жагасын жырта алмайсын. Ерлпшц шарты — езше сенгендж. Тепкенде тем1р узбесен, Жендмпаз жауынгер бола алмайсын. Айбынды салтын ел бузбас, Адамдык антын ер бузбас. Отан ушш отка туе, куймейсщ. Арыц ymin алыссац, елмейсщ. Эскерлж окуда бейнет кореец, Урыста киналмайсыц. Опасызда — отан жок. 40

Белдескеншн белш сындыр, TipecKeHHin пзесш 6yKTip. Кайратына эд к й ш жолдас ет. 0flicine акылынды жолдас ет. Кара бет болып кашканнан, Кайрат керсетт елген зртык,. Т1зерлеп журш кунелткеннен, Tin журш елген артык,. Коркактыц катыны болганша, Батырдыц жес1р1 бол. ЕЛ-ХАЛЫК ТУРАЛЫ Е л д е болса epiare тиедц Ауылда болса, ауызга тиедц j Ел алмаган елу жыл жатады. Ел аузына елек койып болмас. Ел кулагы елу. Елде тулш аштан елмес. Кеш басшысы жок, ел оцбайды, Куралай бастаган кшк оцбайды. бзбек ез агам. Ел жаусыз болмас, Жер таусыз болмас. Жер1 байдыц — ел1 бай. Адассац елмен адас. Отты кузаган еш1рер, Коцсыны кузагай кегшрер. 41

Орта жузд1 камшы 6epin даура кой, ¥лы жуздк каура 5epin малра кой, Kimi жузд1 найза 6epin жаура кой. Каранын. такка мшгеш— Bip 6ipiHe куда тускеш. Казак аулы карайлас. Шеру соцы карайлас. Ак бвкенд! жатыр деме, Кешпел! елд1 отыр деме. Кешкен елдщ комеш1 болса, Еру елдщ ерулiri бар. Елде 6ip тентек журмей ме. Елу жылда ел жаца, Жуз жылда казан. Ел аузы — дуалы. . Кырыктьщ 6ipi кыдыр. Жутаран журтын мактайды. Eid тентек елге сыймас. Ел арасыз болмас, Тон жагасыз болмас. Елдеспрмек елш1ден, Жауластырмак жаушыдан. Булшген елден булд1рг1 алма. Тозран елд1 там жняр. Орыс бар жерде коныс бар. Елд1 жерде уры бар, Таулы жерде 6epi бар. 42

Еспмеген елде кеп. Ит1 ceMi3, малы арык жер азганы, Ынтымары болмаса ел азганы. Ел Kepni — мал. ©зен керк1 — тал. Карга тамырлы казак. Кешпел1 елде акын, болса, Кеше-кеше касына келер. Ел улсыз бол мае, Жер гулоз болмас. Халык катешз сыншы. Жаныс кетсе» Орнына жаппас конар. Ел жасымен KepiKTi, Тау тасымен KepiKTi, Аяк асымен KepiKTi. Елдщ K63i елу. • Елдщ елд!п ершен танылар, Eлдiн байлыры жершен танылар. Келден кетсе, жалбыз мун, Елден кетсе, жалгыз мун. Ел агасыз болмайды, Су жарасыз болмайды. Бшек тур де енбек ет, Етек тур де елге жет. * v Жабыктан KyHi жаркырап, Жайыктан суы саркырап. Ынтымакты елге ешшм жетпес, Ынтымаксыз елдщ еюшнп б1тпес. 43

Катардан ассац да, Халыктан аспак жок. Тозар елдщ жанжалы б!тпес. Озар елдщ арманы бппес. Кен кшм тозбайды, Кейесы ел азбайды. 1стемеген ыстемейдк Ел ебелек емес, Ер кебелек емес. Халык суймес, халык суйген Суга да батпас, отка да куймес. Ел налагай ул-кыздар Ел кегшде жулдыздар. Ащы едбектен тэта нан. Казак байдыц улы болганша, Халык байдыц улы бол. Кырда кытай агам аман болсын. Ойда орыс агам аман болсын. Аулы араластыц, Койы коралас. 0 p id i жол елге жетюзер, ©зен-су келге жетазер, Сокпак жолга жетюзер, Жол молга жетюзер. Айдабол, ас шкенде пайда бол* Калыптан безсен де, Халыктан безбе. Ершбеген елге жетедк у 44

Менде болсын, Менде болмаса да елде болсын. Кепке жакын — кекке жакын. Кеп жанылса, кенеден сурайды, Кене жанылса, кергендщен сурайды. Халкым — казнам, казаным, Туганым, туырлырым. EKi тау косылмайды, Eni ел косылады. Шымыр кепке, шыбын кепке. Сикым кепке, кикым кепке. Ж лгт жузге жеткен елдй )Ky3i кара кем1тедь *** К е п коркытады, Терек батырады. Кеп TyKipce кел. Кепке тентек, кудайга шет. KenTi секкен кегермес. Kemi жамандаган Кемуаз калар. Кеппен керген — улы той. Кептен бакыт кутылмас, Кеп алтысы кегертер. Халык айтпайды, Халык айтса, калп айтпайды. 45

Кесеу узын болса, кол куймес. Аласыга алтау аз, Bepecire бесеу кеп. Кеп iciHAe береке. Кеп дауыс косылса, Bip дауысты жок кылады. Жоргац катты болса, теске сал, Icin ак болса, кепке сал. Тамшыдан тама-тама дария болар. Кепке топырак шашпа. Кепшшктен береке кетпес. Берекел1 жерден мереке кетпес. Кепке унагаи, кудайга да унайды. Кудайга жазсад жаз, Кепке жазба. Шеп те болса, кеп болсын. Кеп караса, жок табылар. Кенес кылран ел азбас, Кенднен niuiKen тон тозбас. Кептж кайда болса — Токтык сонда. Кептщ аузы — TeMip талкы. Кептен кулык артылмас. 03iM быем деген жнпттщ, Басына ойран салганы. Кеп б1лед! деген жшттщ, Басына корган салганы. 46

Ел айрылса — кебше, Жол айрылса — кендне. Кен.ест1 ел — кем1мес. Кеп жасаганнан сурама, Кеп кергеннен сура. Кеп унатса, Кек токтынды сойып бер. KenTi жылаткан кеп журмес. Бшк таудын басы болмасак та Баурайындагы тасымыз. Сыйынраннан суйенгенщ Kyum болсын. KenTi секпе, Кенд1 текпе. Халык картаймайды. Кеп журген жер — кешлдк Кеп кайда болса, шындык сонда. Жалрыз журш жол тапканша, Кеппен 6ipre адас. Кеп дэнекер Келд! де бекггер. Жакыны кеп адам, жасканбайды. Е к 1 Kici, 6 ip юсппн TOHpici. Кара жерд1 жамандама Кайтып сонда барарсын.. Кауым елд1 жамандама Каргысына каларсын. Аздын атасы 6ip, Кептщ батасы 6ip. 47

**^ Jje c T in басы болганша, Алтыныд аягы бол. Жасыдтыд кебшен де Асылдын азы артыд. Азды копке досданныд Арманы жод. Б1рд1н, Kecipi мыдга, Мыдныд Kecipi туменге. Жалрыз HTTin Ypreni бiлiнбec, Жалрыз юсшщ ЖYpгeнi бiлiнбec. Жалрыздыд жары жоралса да табылмас, K©птiд оры жоралса да табылар. Жын содканнан Мыд соддан жаман. Кептен дэметкен, Аздан дур далар. Bip де болса — 6ipereft. Азды аяран, кептен дур далар. 03iM бьлем деген елер, Коп бiлeдi деген кулер. ЖАЛВЫЗДЫК ТУРАЛЫ 1#4 ^/алрыздыд уш шыкпас, Жаяудыд шады шыдпас. Жалрыз жiгiт би болмас, Жалгыз агаш уй болмас. 48

4— 986 Жалгыз яипт басына ic туссе, Акылынан адасады, Сасканынан кырык кумалак алып, Бал ашады. Канша жуан болса да, Жалгыз а г а т уй болмас, Канша жаксы болса да, Жалгыз ж1г1т би болмас. Жалгыз Kici жауынгер емес. Жалгыз аттын пайдасы кеп, Жалрыз ж!Нттщ айласы кеп. Салт атты, сабау камшылы. Отау уй, оцаша бас. Жалгыз атты жарыстан кал мае Жалрыз aFam пана болмас, Жалгыз бие саба болмас. Жалрыздын. ici 6iTnec. Bip баска — 6ip кез. Жаяудын. жур1а енбейдк Жалрыздьщ 6ip ici енбейдк Жалгыз ж1ггг жарымас. Тастаган шокпар сорлыра тиер. Жалгыз уйдщ тамары жетсе де, Табары жетпес. Жалгыз мая кайымас, Жалгыз ж1ггг байымас. Жалгыз батыр жаура жок, Жалгыз ж1ггг даура жок. 49

Жалгыз afhin орман болмас, Жалгыз Kipriiiu кор ran болмас. Жалгыз ж анка жанбайды, Жалгыздын ici онбайды. Гршшектш epHi ж1б1мос Жалкаудын ici мацдымас. Кер кеткен epiншек Кеусен сурауга да ер]н$Iц\\. .Берекеаздт аулы — м^рекеаз. Жалкаудын соры — оJ ,аплыгы. Ген салар да мен. салар, Агка жемд1 кдм салар! Багайын десе малы, Ыкрана мын десе ауруы жок. ч Ac iuiin, аяк босатар. Ержшекке бугигнен ертен онай Анкау андамайлы, Э н п тында майды. Ершшекке шегшшек тап бол ар EpinmeKKe жок сылтау. EpinmeK туске лейin уйктайды. Кешке дешн есшейдк Орашолактын— колы шолак. Айран уйытса, 1'рпкен, Тepi плесе, mipiTKeH. Ержшек адам—шепншек, Елгезек адам,— емшшек. 50

Слз турыпсыз тжейш, Bi3 турыппыз тжейш. Жерге тускен камшыны KiM алады енкешп. Жалкау байымас, Сук селпрмес. АДАМ ЖЭНЕ ОНЫН КАСИЕТТЕР1 ТУРАЛЫ _А.таннын баласы болма, Адамнын. баласы бол. Жаксы адам — елдщ ырысы. Жаксы жер — жаннын, тынысы. Bip Kici мын, Kicire олжа салар. Адам аласы 11шнде, Мал аласы сыртында. Ак журген адам азбас. Кошкар болар козыныи Мандай жагы ден. келер, Адам болар баланьщ Етек-жещ кен келер. Адам болатын бала Алыска карайды. Адам журген жермен адам журедк Bipey бшмегенд!, 6ipey б1лед1. Аты-тоны бар Kicifle, 0 з1ретэл1н1ц nymi бар. ч Ат аярынан ceMipep, Адам куларынан ceMipep. ©3i отырран адам, Келгенге орын берер. 51 /