Тұрысов Е. Темірлан

екшш1 кэнизек эиел1 , парсы кызы, атакты супу Фарах- тан туган Тем1рдщ ушш пи н ем ереа, экелес, тетелес ею агасы Мухаммед - Султан, Халил - Султан мен 6ipre Эм1р сарайында тер т жасынан ата бегшен тэл1м алып, араб, парсы кене ж азбаларын кекеш не кэп куйган ед1 ол. Енд1 он жет!ге толган тастулек шагында империя жершщ кунгешн тутас алган Фарс пен Лурастаннын туткасын устап отыр. Мундагы барша уэлаят ашеа алаканында, жумса жудырыгында. Карабактын катпар тауларында империянын батыска барар дангыл жолында андаскан аш жолбарыстай жон xepceTin, айбат uierin жаткан азулы TypiK султаны Мурат пен оньщ айлакер залым отданы Баязиттщ Арзурум сапарында сырттан шолып, TiciH кайрап кайткан TeMip андыскан жауды алуды, ертерек алуды ойлап, кулл1 Мауа- раннахр, Ш ататайдын улан-асыр кушш сол TypiicriH ycriHe текпек болып Самарканга бет бурып едь Bipax xyaipeT iciHe не шара, бул сапарда Тем1рдщ каЬарына Турю емес, кулл1 шытысты тамсандырган сэулет ордасы - ИсфаЬан ш н д ь Ещп еюудай кеш боп, Хорасан мен Фарска бет тузеген калын колдьщ он канатын бастап, жылы уйектщ сэн-салтанатты шаЬары - Ширазга ат мавдайын тузеген 6eTi. Эм1рдЫ бул жолгы мансук-мураты е к т ш ерен тандаулы eKi ту м енш м ы на канта беккен ИсфаЬаннан жылы тещ з жагасына экетш, алдаты улы жорыкка эз1рлеу болса, екш нп жаты тас тумендерш тас кешу шайар аландарынан етю зш, бул атыраптын кез1 керер, кулаты ecTip барш а пендесш тэубасына келт1ру болтан. Тем1рдщ шайарга KipreHi де, жан б1ткещц iHre, жерге, керге Kipri3eTiH ж ойкы н к у н т ж олбарыстын тогайда ж ургеш де 6ip. Жылы уйектщ куш тас тебеде шыркап, талма тустщ шаты жеткенде, тунык ауаны какырата

-*gggy E. Турысов канкылдап тартылган кызыл енеш кеп кернейдщ ащы даусы сарнап коя берген. Ылги жирен мнйп, кун сэулесше шагылып, жалтылдаган кере кулаш кернейлерш эулею булгап, куйкылжыта тарткан жаршылар тобы катарын тузеп, кала махалдарын как жарып журш келедк Бул улы салтанат шерушщ алды - улы жийангердщ кала ш епне келгеншщ хабары. Тас таганы кима тастармен ерш ген айнала зэул1м мунара, эйд1к сарайлар коршаган орталык кеш енщ аргы басынан ылги жаркылдаган болат дулыгалы, алдынгы л е п колдарына эуелете Tin-TiK кексунг1 найза, к еш нп л е п жалан кылыш устаган байыргы барластардьщ 0м1рдщ жеке басын коргаушы жасактары кершдг Булардан кара узбей. алдында 0Mip, сарай орданын шокжулдызындай сары ала тобы келе жатты. ЖиЬангер астына салтанатгы шерулерде гана мшетш алтын турманды акбоз аргымагын мшген. Басында ушюр тебесше бармактай канкызыл лагыл кадалган сшеусш 6epiK, устш де 6ip TycTi кегшд1р ж ещ л ж!бек ш екпен, аягында кайкы тумсыкты, ойма конышты шокайма кек eriri. Енсегей, биж тулгасын сэл гана алга 6epin, тукп кабакты карасур жYзiн тузу устап, аты н жай, асыкпай, аянмен бастырып келедг Бул сэтте кулл1 Ш ираз, кулл1 фарс, KYЛлi галам бейне 6ip гана жанга, 6ip TeMipre, 6ip 0M ipre - К ерегенге ж узш бурган. Ulahap шетше ш н ге л к m en u кеш еге юргел1 айнала жы м-жырт тылсым дуниенщ к ез 6iTKeHi KipniK алмай, демш iiuKe жуткан. Куйма лакса, кыш корган, тас коргандардьщ дарбаза, биж какпалардан, махалдардын eciK-TeciriHeH, санылау куыстардан сыгалаган сан мьщ кездер, сы бы рласкан, жы бы рласкан сансы з epiH: - “0 н е келе жатыр, эне бара жатыр... TeMip... улы 0Mip...

TeM ipnan '<ms>h Течпрлан!” деседь Той алдында дара, eciK пен тердей яобек жалды акбоз ат устш деп н ак тулганы кездер1мен нускап. О рталык iuahap к е ш е а енд1 кен аланга уласты. Алан- ньщ он жак бш гшде, кек мунаралы зэул1м меипт махалла- сы кершдк Оныц тас едендо бшк фортапь какпасына шыгар аландарын тугелдей керкем накышты парсы кшемдер1 жапкан. Аланкайга шыгар жол, баскыштьщ кос капталы HiH Tipecin, кол кусырып, тагзым ете т т г е н ак сэлдел1, кек сэлдел1 уэлаят, шаЬардын бек бепмдерк шейх - улы ислам, кажы-каз1ретгер. К ен ал ан н ы н ш е т ш д е а т басы н та р т ка н TeMipfli Ж агатай ж асагы н ы н ж ау-ж аракты ею жауынгер1 CKi жагынан суйеп, аттан туш рдь Енд1 ол езш коршаган сарай 6eicrepi, колбасылары алдында ipi капсагай тулгасын ауыр козгап, тенселе басып, меппт какпасы алдында сштщей тунып куткен уэлаят пен шаЬар эммдерш е карай беттедь М езгш бшк, адам - заманньщ, дэу1рдщ кулы. Сол сиякты. TeMip де уакытка багынады. М эцп езгермейтш п р ш ш кт щ жолын сыйлап, ет-суйектен жаралган адам екен!н б ш п , eMip сурдк К¥ДФетген куат, Гайып-ерен, кырык ш ш тен 33ipeTi - Султан эулиеден медет сурады. С ейте туры п ол ез заманына ектемдшш жургчздй Ол заманга емес, заманы оган бас иди Сол куш екш дш щ кезш де шыгыстын шартарапка аты мэшЬур Ш иразы дшисламнын, хадис - кураннын бар шарапатты - сауабын 6ip тана жаннын, жиЬан aMipimi* жолына багыштап турды. Ш ыгыстын шын салтанаты дан- дабыра мадак кезш де емес, сыпайы эдеп, MiHci3 мiнaжaт ic-ким ы лы нда. TeMipfli куткен эю м дер мен бек-бепм , шейх-хаз1реттер де сол сыпайылыкты устанган. Сол 6ip айтулы сэтте, улыстын улы ордасы жамагат MemiTi шомган салтанатты тылсым-тынысы соншалык - 102

-ms>s E. Турысов тас таганга аягын жайлап басып, менпт какпасына ерлеп келе жаткан 6ip гана Э \\б р eTiriHiH таска баскан тысыры мен желен-шэлк шекпешшц судыры гана е стш п турган. 0Mip тагына MiHreni он жет1 жылдьщ ш пнде бул сипат- ты мшэжатпен карсы алу рэЫмшщ каншасын Kepin, бастан кешкен TeMip бул жолы д а эр к ездепдей самаркау сабыр, баяу кимылынан жазган жок. Тек сэлем ишаратымен он колын кеудеге, журек тусына басып, шокыдай шомбал басын нар кеудесше аз-кем иген калпы - “Ассалауым- элейкум, жамагат!”,- деп куб!рлеген кунпр даусымен бэсен ун катып, меиит табалдырыгын аттаган. - Уагалайкум-уассэлям, улы падишах ие, 6ip Алла Ky3ipiHi3re жар болсын! - деп кутупп топ, кш ем устш е кос тоерлеп шоге-шеге кетшш, бастарын иген. TeMip сур мэрмэрдан ер1лген ж амагаткана кумбезш щ астында турып, кубылага бет бурып, батика гып кос колып жайды. Сол сэтте салкын-сазды к ун п р зал iiniH KyHipeHTin. “АллауИи - акбар, АллауЬи - акбар, лэ-Ьи, лаЬи, иллал-лооо” - деп эндете созган азаншы шейхтыц 6 ihk даусы жангырыккан. TeMip ордасыны н 3Mip, эюм, бек-бепмдерк уэлаят пен шаЬардын шонжар, би, байда­ ры, кажы-каз1реттер( 0м1рдщ сонын ала топтасып, 0Mip сапарына багышталган 6eciH намазына ден койган-ды. Джехан-даг камалы есю Шираздын сыртында, кунгей 3erpecTiH тас ш аткалы нан таскы ндап агып жаткан Мандеруде дариясынын жагасында. Ш ебер тагдыр, 0 3 i ойлап, кисынын тауып, оны адамзат эулеп, аспан жер­ дей ею дуние, ею дэу1рде бастан кешкен ею окига, ею улы тулганын куэЫ болуга жазган. М ьщ жасаган миуа

Тем'цтан mt&h багы саясында кашангы 6ip вткен дуниеден сыр тарткан гажайып сарай турар еда. Каншама урпн-сурпннен аман жеткен тас гимараттар, каншама ел билеген хан, патша, эм1р, султан, жиЬангер колбасш ыга ыссыда сая, дауылда пана болган-ды. 03iHiH ту тйскен ордасы - осы камал - сарай какпасына келш, ат басын тарткан TeMip эу елл сэтте тас какпанын мандайында кашалган семсердщ cypeTi мен еж елп 6ip жумбак жазудын танбасын кврген. Сарайдын сур мэр- мэрмен ершген кужыра залдарын, накышты кшемдер теселген ою -opHeicri коцырж ай белм елерш терен ойда тецселе басып, суык назарын сур кабыргаларга енжар ау- дарып, асыкпай, узак аралаган. Ещй ол сарай какпасы ал- дына кайта шыгып, тастагы семсер белп, жумбак танбага туксие карап, узактурды да, кос келенкедей жанында 6ipre туртан шах - МэлЬс пен шаЬардьщ 6eri - Абдель Хафизге: - М ыналар неткен танба? - дед1 тас какпанын бшгш иег1мен нускап. - О, улы жиЬангер, бул Македон патшасы Зулхар- найннан калган белп... - Зулхар-найн!...- TeMip жанары ушкын атып, тутас тулгасын бурып, yo3ip мен Шираз эм1рше сустана карады. - Иэ, улы падишах ие! Бул - М акедония патшасы Зулхар-найннан, Ескещйрдщ жорыгынан калган i3. Патша шыгыс жорыгында бул камалга токтап вткен. Самарканда, Кексарайдагы гибадат кештершде Араб- шах пен Ш араф-аддин Ш амиге квне шеж1ре кембесш щ каншама калын кггаптарын ашкызып, еткенге квз ж1берт, терен ойга шоматын TeMip бул галамнын талай тарихынан хабардар едь О л енда сонау киыр батыста Македониядан ж оры кка аттанып, дуниеш т е н с е л т т вткен улы Ескендар патша рухымен бетпе-бет келгенш бшдЬ Ол бул жиЬанда 104 sgsgr

-gsgT E. Турысов бурынды-сонды замана зангарынан бш к турар eKi тул- га, eni улы адамнын еткенш гана бшетш. Ол батыста Ескенд(р, шыгыста мунын улы бабасы - Ш ьщгысхан. Ол элдеюм, кер1нбес вдшретке тш каткандай жанарын тас танбага кадаган куйде - Македония... Зулхар-найн. Ескещйр... деп кемеск1 куб1рледн Иэ, ол еж елп - ecxi дуниеде будан мьщ жет1 ж уз он сеп з жыл бурын eTin кеткен жаймен унЫз ттлдесш турды. Ол дэу1р, улы патша Дари - Ксеркстщ тусында, Парсынын шыгыстагы музарт таулар Гиндикуштен кос дария елдер1 Месепотамия мен Финикия, Сирия, Егей суларынан ары ecKi Эллада мен Балкан таулары на д е ш н п сан килы журттын басы н 6ipiKTipreH А хам енид им иериясы ны н гулденш турган кезк Дари патша ушшип ай астында алтын заман орна- тып, пэни дуние ак койдьщ устше боз торгайын уялатып жаткан кез. С ол eni тыныш, 6api ток, бетеге жемге толган шадыман-шалкар дуние аз-кем айларда астан-кестещ шыгып, адамнын басы ак семсердщ жуз1мен доптай ушып, кешеп булбул кусы сайраган миуа бауларында, жагасында сырнай уш сынсыган мелд1р хау1здерде сэуле cypeTi д4ршдеген акшанкан эсем сарайлар жайрап жатар, гашыктьщ гезэл-сазды эш мун-зарына айналар деп мм ойлатан? Татдыр yKiMi, кушрет жазуына шара жок. С ол мархаб- батты дуние ycTiH баскан жасынньщ оты карадауыл боп каптап, жылнамашы дана квршкелдер айтатып шыгыстагы гундардан емес, кеп заман уншз, купил сыр кушагында жаткан батыстан келген. М акедондык Филипп патш а огланы кос мушзд1 Зулхар-найн кек сауытка курсанган кисапсыз колын бастап, улы патшалыктьщ жерше вткен. Алдымен Исса, 0^105

TeM ipnan ^ss% - будан кейш М ысыр купады. Ж ерорта TeHi3i жагасында гулденген шаЬарлар кулге айналды. Акыры кене дэу^рдщ 331-mi жылы кектемде узак кундерге созылган жанкешй кыргыннан кейш айыр куйрыкты Македония туы империя астанасы, тас ошагы талкан ейлген Пересполь усйнде желб1редь Ш ыгыстьщ шынары, керемет сэулетй сарайла- ры мен кумбездер1 кекпен тшдескен касиетп Пересполь оз гумырыньщ соцты сот, акырты дем ш букш OMip бакиында кере купаш семсер1н кынабына салматан Зулхар-найн тулпарыньщ туягы астында тэмам еткен-ди Fаламда еткен улы кун, улы окига санасында сан жыл- дар сакталар тажайып сыр, суду аныз калдырмай кеткен емес. Македония шаЬарынан жол бастап, улы дариялар, зенпр таулардан асып, Византия, Мысыр, Месопатамия, Парсыны тугел олжалаган Ескещцр ат басын осы жерде, П ересполь кабыртасында тартса керек едь Bipax ондай касиетп бул Тэщр замана п з п ш колына тиген кызылкез билеушюше жазбаган. Зуламат ic, те ж е у а з билштс жорыктын ерйм ен кы- зынган колбаспцл кексауытка курсанып, кек найзасын кезенген сан мын колын бастап, жана жер, жана дуниеге жол тарткалы Переспольден не бары алты фарсах жердей Ш ираздын ipreciaae, Манде-Руде езеш таскындап агып жаткан тар шаткалдагы тас камалга келген. Келген де алды нан кез болтан б и ж какпаны сем серш щ жуз1мен кулашын серией урып, - “аш!” - деп айкай салтан, - дейдь Сонда тайыптан шыккан 6ip дыбыс, - “Ей жиЬангер, бул жол пенденщ емес, Алланын жолы, келген жолынмен Kepi кайт, елпцп тап”, - д е п й . О тан онай конейн Ескенд1р ме, какпаны согып, каЬарына MiHin, айкай салып турганда, кез алдынан KepiHreH 6ip елее, колына ак шуберекке ора- улы туш ншек берген дейдь Падишах ашып керсе, алтын да, алмас та емес, кол басындай кураган суйек екен дейдь 106 5§S0r

Е. Турысов - Ей, мынау не пэле, кандай мазагы? - деп каЬарга мшген колбасшы касындагы даныш пан устаз, yo3ipi Ари- стотельге караган дейдь Сонда Аристотель турып: - Аз сабыр етвдз, падишах! Мунда 6ip терен сыр жатса керек, - деп эл л суйекп таразыга салып, екшин басына алтын, KyMic казынаны у йпзген екен. Э й тсе де таразы баскан эл п суйект1 мызгыта алмапты. Танданган патша алтын устш е сауыт, сайманын, оган косып колындагы семсер1н салган. BipaK таразы басы орнынан козгалмаган. Сонда Аристотель аз ойланып, жердщ 6ip уыс топырагын Ескещирге усынып, снд1 суйекке осыны сапгын, - дейд1. Падишах сол топыракты суйекке тастай берген екен. Сол замат суйек жаткан таразы басы кетершш, алтын баскан жаты сылк eTin жерге тускен. Содан 6epi заманды - заман, адамды - адам езгерт1 п, аз-KeMi жок он жет1 гасыр еткен. 0 3repici сол, алтын какпа ашык, Текйр ултаныньщ астында тесеул1 кальщ кшем. Жамагатхана тер1не орнатылтан алтын так. Айнала кол кусырып, кулдык уртан кеп кауым. Барластар жасагыньщ 6ip лек коргаушы косынын бастатан Тем ip Зегрестщ сан-салалы с1лемдер1н шолып, саят курган алты кунд1к сапарынан ут айынын бастапкы - бейсемб1 куш оралган. Ут - асау толкындары тулаган Эбесхуннан туст1к уйект1н жылы суларына д е й ш п таулар мен ш елдер, жа- зира Меккен, жайлы конысы шым-шытырык, шатысып- бытыскан Иран жершде кыстьщ Фарс пен Хузестан, Белужистан жерш де жылы куз бен кектем ш ц арасы эр кез баз-баягы жасыл-жайсан калпында. Кек желкел1кте тындыры кепкен, кураган ку медиен - Сиестан мен жылы

Темгрпан тевдзден ары кула дуниеге уласкан эй гш Кербала шелшщ арасында 6ip куфрет сактап койган бейне ужмак аралы. Бул елкеде дариялар мойны толы ак курни, тау тарабы сыцсыган сан алуан жиде-жемк™ миуа бак. Кыраты толы каптап орген кальщ мал. б л к е н щ жер1 мен eni шытыста Кытай, Ундютаннан басталып, кос дария бойымен батыста Ш ам, Византиядан сонау 6ip киырдагы Македония, Рум, шексЬ мухит ш епндел Андалузияга шешн уласар ¥лы ж1бек ж олынын сауырында. ¥ л ы жол сан гасырлар кисапсыз агылган алтын казына, шайы-пул, уланасыр айдалган мал, ас-азыктыц арнасы. Алтын арна агысы толассыз атып жаткан жер, сол жерде Меккен еткен ел! кай жагынанда жарлы-жакыбай бола- ты н едь М ын-мындап туйел1 керуендер тартып батыс- шытысты жайлаган бай саудагер, шонжар кепестер алые жакындагы елдермен тек мал саудасы емес, колын тым алыска, отты шел, ту п а з сулардын аргы жагындагы - кара Африканын кальщына созып, мойны шылауда, колы бугауда сансыз кара кулдарын кара жунгшдер iuiiHe корага тускен каекырдай терен енген арабтар мен парсылар адам- ды ацша аулап, шьщтыртып устап, шынжырлап байлап, бул Мысыр мен Фарс, Хузестанньщ жершде малдьщ емес, адамнын басын Tirin, каншама кан базарын кайнатып едй Алтынмен косып, адам саудалаган журттын кущрегп Кудай мен кузыры б и ж 3Mipre 6epepi мол болса керек-Ti. Серуен - саяхатынан кеп некер, кортаушы жасагын ш убаты п оралган TeMip ол куш Kiiui 6eciH шагы нда Джехан-даг камалында ак сарайдын маны улкен эбнер, кальщ карбаласта екенш керген. KyHi ертен жумада мунда жзмигаттын улы Эм1рге багышталган намазы окылып, будан кешн уалаят бектер1 мен шаЬар эюмдерк шонжар саудагерлер катыскан 0Mip Тем1рдщ жиыны болмак. 0Mip- fSggs 108 щ&у

-sggy E. Турысов д щ жиыны, падишахтын paciMi е р у л к беру - ол эмэнда думанды той, квл-Kecip шашу. Кулл1 уалаят жамагаты аты- нан жиЬангердщ кузыр-KyaipeTi алдында бас июге келген эюмдердщ империя сарай, эскер куатына косар улес, берер сый, кисапсыз тарту-таралгы, жол-жоралгынын 6api сол кунп сэн-салтанаты асып тегзлер жиыны устш де болмак. Карсанда, сол бейсенбшщ кеппнде сарай терш де TeMip ез тещ реп н щ белд1 адамдары - уэз!рлер1, хатш ылары, туменбасы, мынбасылармен бас косты. Сахара теан д е туып, жел канатгы ат устш де ескен ол кебш е-кеп 03iHiH кашангы калыптаскан салтын сактап, кен теселген ак кш зде кулын Tepi 6ecTeriHiH у стш де оты р. Ол эр кез от басы, ул, келш, немерелер кауымында, коп жортып, б елпрш терш баулып, енд1 апан аузында аяк созган xapi тарлан борщей айналаны кызыктап, 6ip сэт пенделштщ бейкунэ дуниесш е сапар uieryfli унатар ед ь М ундай шакта Эш рдщ айтар сез, кыска кенеа де адамдыктьщ жай кунелю тагылымынын шенбершде болатын. - Сойле, Шах, Шах-и зинда, Регистанга баратын уста- лардан не хабар? - дед1 TeMip, он жагында орныга т1зе буккен бас y33ip Ш ах-М элжке киялай коз тастап. - Тэбриз бен Хамадан, Басырадан, Шираздан тандап шакырылган Абдель-Эзиз, Хожа-Хасан, Махмуд ибн Сафар, Алдель-Вахаб Ш ами бастаган сэулетпп, уста на- кышкер, зергер шеберлер тобы Ширазга келпрщщ. Бутан Самарканта барар жолда Хорасанньщ шеберлер! косыл- мак. - Сен Шах, ол усталардьщ тобы емес, есебш айт. - Жалпы ece6i ею жуздей болса керек, улы падишах - ием. Эр кез булдыр ой, кущ-ipсезд1 унатпайтын 0Mip кабагы TyHepin, ещ сурлана ту сп .

TeM ipnan Щ£>у- - Ал, жай icKep, гышкер, тас кашагыштар ece6i канша болмак? - Он бес мыннан асады, улы падишах ием! TeMip yHci3 ойланып, езш ен кол созым теменде, мыс тугырда калтыраган балауыз шамньщ элшз жарыгына карады. - Он бес мын жумыскер кол, айтуга коп, ал шын- дап келгенде улы империяньщ эр тусында Самаркан пен Бухарда, Ш ахрисябз бен Шагатайда жулдыздай шашылган курылыстар, жэннет баулары, хау1здер, сарайлар, гарем- дер, ханаки кумбез, мепит - медреселердщ кай жумырына жук болмак?! Эм1рдщ кеюрегшде кандай булт кешш, кандай дауыл турып жатканын кас-кабагынан катешз танитын Шах- MojiiK сез;и ары жалгады. - И мпериянын эскерш , к е ш -к е л т н , жау-жорыкты ат- тарын толыктыра, молыктыра тусуге терт уэлаят эюмдерт торт мын кашыр, алты мын туйе, он ceri3 мын ат эз1рлеп жатканын хабар erri. - Эз1рл1к... Не кылган жумбак ол. Маган Шах, сездщ жумбагын емес, аныгын айт. - Алые жолга агганар кеш, барша адам, ас, ат-келюмен наурыз туа дайын турмак, улы падишах-ием! - Ал, Шам мен Багдаттан келетш кару, сауыт-сайман, Самаркан отында балкытып кару согатын куйма курыштан не хабар? - Куйма курыштын алты жуз батпанын бес мын кылыш семсерге косып арткан уш жуз туйел1 керуен Хузистан- нан Самарканга бет тузегел1 ею жума. Саламат сапармен Хорасанга жеткеншен хабардармыз, улы падишах-ием. Бул кешю кенесте Эм1рге Шах-Мэл1ктщ айткан маг- лумат жауаптары элдеюмдерден жеткен желен-желш сез ем ес, сарайды н кызм еткер, сарапш ы , сакш ылары кез1

E. Турысов Kepin, колдарынан еткерген, барша есебш бас уэз1рге жет- юзген анык-акикат болатын. Багдат кдруы, оныц шым болаттан туатын наркескен семсерлерш щ касиетж жетйс б ш етш TeMip Хорасанга жеткен керуен хабарын естшенде, ризалы бейш ишаратын керсетп. - Бул ж ен ic, - деп жай, самаркау бас изедь Аныгында, езш щ 0Mip тагына отыргалы ел1 мен же- piHin ш егщ удсте улкейтш , дуниенщ б и л ю н 6ip колда устауга бет бурган TeMipушш шайы, пул жасау - жиЬаздан кан майданда алдагы куннщ тагдырын куш-куд1рет1мен шешетш тем1рдей берж эскер мен карудын орны эрдайым бшк туратын. Ал мына жалпак жиЬанда ушкан кус жетш тауыспас алып KeHicTiKTi алып ж аткан TeMip ж ерш устап туру онай шаруа емес. Бул кунде кос дариядан аргы-берп - Хорезм, Самаркан, Султания, Хорасан жершде 0Mip жарлыгын кут1п кылыш-найзасын кайрап жаткан уш жуз м ындык кол, ойдагы, кырдагы уэлаят, облыстардан уздйсшз ке­ руен кенпмен езен болып агылатын каншама мал, астык, ас-аукатты талгамай жутып жаткан араны ашык аждаЬа сиякты. Ол тоймай, бабына келмей Темйрдщ к е ц ш тынар ма, TeMip к е н ш тынбаган жерде, елде тыным болар ма?! Будан не бары терт жыл бурын Тем1рдщ алгашкы Сул­ тания жорыгында, ак туларын Hin, улы жиЬангердщ кол астына бершген кунгей Иранньщ, бугшде Ш р-Мухамедтщ иелшше бершген Фарс пен Луристан, Хузестанга ат басын бурып келушщ 6ip кыры осында жаткан. TcMipfliH бул сапарыньщ сазын да, салмагын да жаксы бшген уэлаят пен шаЬардьщ эюмдерк бай-багыландары айтулы жиында ездерцпд 0Mipre ыкыласын тек марапатты сез1мен емес, ш е к ш сый-сияпат, тарту-таралгымен Са­ маркан данкына, эскер куатына косар улеам ен керсеткен.

Телйрпан Ж уманын памдат намазынан кешн улы сэскеде бас- талган аксарайдагы ерулж pociMi Эм1рдщ сэт-сапарына багышталып окытылган кешю куптанга дейш созылган. Ж иын тараганда казынакер, ecemiii, сарапшылар TeMip сарайына сыйга тартылган парсы кшемдер1, тай- тай пул, яабектер, алтын, кумю кымбат фарфор, шыны ыдыс-аяктары ж уз туйел1 6 ip керуенге жук болды дескен. Будан езге ол кундер1 Ф арстан Гератка, Хорасанга карай жол-жорыктагы TeMip эскерш щ ас-азыгына арнап Kypirn, кепт1ршген жемю, жидек арткан элденеше керуен кепи бар едп Бул ж иы нны н айтулы салтанатты cari Ш ираз эк1м1 А бдель-Х аф ездщ жам агатхана тврш де, улкен Kenmeni так устшде жиылган кауымды бшктен шолып, нар кеудеа н асат оты рган TeMip алды нда т л е тагзы м eTin, сабы ж акутпен зерлен ш , алты нмен капталган 6ip кез алмас семсерд1 сыйга тартуы болган. 1нжумен кемкершген кы набы нан суы ры лган наркескен жайы лган ак ж1бек уст1нен алыны п, 0Mip колы на табы с етш генде, тактан Tycin, капсагай тулгасы н TiK устап турган TeMip, кос алаканы нда колден ен ж аткан семсерд1 жузш ен суй in, езшсн кол созым он жагында турган барластар жасагынын басшысы Ж агатайга усынган. С ол KyHi кеш тщ 6ip м езплш де, енд1 гана тыныштык орнаган жамагат залынын терш де, кен тыныстап, 6ip сэт мызгып кеткен TeMip, узын жезберен ш екпеш судырап, таяп келе жаткан журю сыбдырынан селт оянды. Келген Шах-Мэлж едк - Н е сез? - дед! TeMip yo3ipre кантапаган отты коз!н кадап. - Самарканнан М ухаммед-Султан ж1берген хабар ж е т п , OMip-ием! А к о рд ад ан жет1 тум ен эскер!м ен кетершген Токгамыс Бухарга бет алыпты. 112

E. Турьи -Т октам ы с... Бухарга! Самаркандца азу xici батпайты- нын бшген гой залым каскыр. Жэ, андыган жау алыстан емес, Ак ордадан шыкса, керш алармыз оны. Тангы пам- датта колбасы, тумен асы, м ын басыларын осында келт1р. Он колын кеудеге басып, 0M ip алдында 6ip ттзерлеп, бас Hin, тагзым еткен Ш ах-М элж ун св женелдь Keuieri еру кезшде т э т шараптьщ элденеше тостагын тауыскан TeMip б1ршама шала уйкылы, талы ксы п, талган халде балбырап жатты да, тунш ц 6ip м езгш н д е мулде серпдг Кез алдында Сейхуннан етш, аттылы тумендердщ алдын бастап, тарлан кек аргымагы устшде бара жаткан, шомбал денес1 кек сауытка курсанган Токтамыс бейнеш елестедг “И ттщ Kymiri! “вз щ н ен тумай ул болмас, са- тып алмай кул болмас” деген осы. Осынын тавдйретш тартасыц ani!” TeMip сексеуивдн б1зшдей арбиган ciwpni саусактарын сыгымдап, TiciH кышырлатты. “Токтамыс, Токтамыс!” Буп кырык пышак дуние кунэЬар куш рлж ке толды. Алланьщ каЬарымен, ак семсердщ жуз1мен женге келмесе, акирет заманыныц орнауы анык. Ел мен елдщ, кек пен жердщ арасын жалмап Баязит отыр. Бейне e3i бул дуниенщ Tiperi, жапгыз кожасы. Майланган, шелденген кыли к езш айналасына ашып кэрзудан калган. Олай болатыны - алты жыл Балкан тауы, батыс елдерше жасалган жорыкта, алынган кала казынасын былай койганда, сол Б а я з и т н к!лен жорыкта жулдыздай агатын жарау жуйр1ктер мшген атты эскерш щ eai терт жуз мыцга жеткен. “Каркынды Баязит”, “найзагай Баязит” деп, табанына тускен батыс журты KyaipeTKepin отыр оны. Ондай жан епш м ге де онай шагылар жацгак емес. Онын устше кылышын жалактатып Токтамыс турганда, арканы ашык тастап Баязитке бару, exi оттын ортасына тусумен теч. Алдымен Токтамысты торга 8-881 113 щдву

Телйрлаи Tycipin, одан кешн алынар кару-казынасын, пулы мен купы ушан-тещ з Унд1станды бутаулаган жен. Алтын орда мен Yндштан - дарил боп агылар куат, сансыз эскер, шекс1з байлык, кисапсыз кару алдагы барша iciiH тагдырын шеш- пек. Баязит мыкты болса сол кездесуге шыдап баксын. Тан алдында таласкан аласапыранды ой дариясында онаша жузген TeMip жумбак кеудесш де сан килы купия жоспарыньщ туш нш осылай туш п едо. С ол KyHi 1388-mi улу жылы у т жулдызынын TepTi, сэрсенбщ е екид а кезш де шеру кернеш тартылды. TeMip 3arpecTiH б и ж тау асуы аркылы калын тумендерш щ ал- дын бастап, Фарс-Хорасан керуен жолымен алыстагы Самарканга бет алды. О л кундер 0M ip TeMip керегеннщ есшде. Оны ол бул ем1рде ум ытпак емес. Ол кез Тем1рдщ кырыкка енд1 то- лып, кайраулы кылыштай кылшылдап тур тан шагы. 0M ip тагына отырып, айналага элем бшптшен канды кезш кадай бастагалы алты жыл болтан. Ургешш, Хорезм жермен- жексен етш ш , М ауараннахр ycTiH 6 ip тана каЬарлы 0M ip тумендерш щ fly6ipi дур стк ш т ш туртан. EHfli TeMipfliH алды нда баты с елдерш е барар жол- да, 0бесхун тещ зш щ кунгешнде, киырдаты хан тауы- на д е ш н п байтах жерд1 алып И ран жатты. Гулденген шаЬарлар, жайнаган базарлар, калын шеберлер, сулулар елн байлык пен зорлыктын, кулдыктьщ куш устем болтан Кызыл бастын ел1 жатты. О л елге, ол жерге атгану Тем1рдщ кущ нз eciHeH, тунде тусш ен кетпеген кундер. Ж ат ел, жат жерге жорык туш ш - ол эманда жер кайыскан карулы кол, саркылмас ас-аукат, мынгыртып ай­ 114

-gggy E. Турысов дар калын мал, куш-келш, казына пулда “Ж орыктын куш жорыкпен” - деген осы. Сол есеппен ала кектемде атка мшген TeMip кол астындагы барша косындардан тавдалган торт тумен - кырык мын атты эскерш дурк кетерш едь Сол жайсан колын бастап, Сейхун-дариясын eTin, наурыздын орта тусында терйжей Алатау мен Каратаудын тогысар meri - Кулан асуынан асып, алдагы байтак елке Шагатай улысына бет алып келе жаткан. Айыр туйе еркеш тенген eKi тауды н аралы гы н ше- бер KyaipeTTin e3i адамнын жол-жосагына арнап, ойып алгандай аш кезевденген асудьщ аргы 6eTi кез ушында мунарланып кершген. Тагы 6ip коцыр кыркалы тау жоны- на деш н к е с ш п жаткан кен жазык ед1. Ж агатай бастаган барластар жасагыньщ алдында омырауы есжтей кертебел аргымагы устш де келе жаткан TeMip, асудьщ б ш п н д е ат басын тартып, алдагы айнала ат тагасындай и ш п тау коршаган майдам жазыкка тавдана к ез ж1берген. - Бул кай жер? - деген TeMip, жасак ш ш е н суырылып алга шыккан жорыктьщ жен басшысы, атыраптагы ел мен жердщ кыр-сырына канык, Бактияр тайпасыньщ Сикым эулет1нен шыккан кияк муртты, кыр мурынды енсегей ж1г!т Тогатайга кез жанарын тастап. - Бул Кутанбасы жазыгы, таксыр. М ына би1к кулан асуы болганда, онымен нелер заман сырлас та мундас жазыкты ел багы 6ip заманнан солай атапты. Ш ыбынсыз жаз елкес1 - жазда толассыз есер салкын - самал жел1мен калын есер кедел1 ine6i тен1здей толкитын, кастер-касиет) кад1мнен mojiim жер ед1 бул, таксыр. О ны ц 6ip кеште айтып таусылмайтын еткеннен калган жыры бар. - Иэ, бул Куланбасы, падишах ием, - деп Эм!рдщ сол жагынан ат басын катар тузеген сарайдын жылнама- шы хатшысы Шараф-аддин алдагы кен жазыкты майда

Темгрлан epiMfli камшысынын сактиян сабымен нускады. - ¥л ы хан бабамыздьщ i3i калган шарапаты мол Меккен. - ¥ л ы х а н !...- Ауыздыгын шайнап, ойнакшыган кер аргымагы устш ен кершген майдам сазга кос жанары ушкындап, насаттана караган TeMip, бул сездщ аргы жа- гында 6ip терен сыр жатканын ce3in, жанына каптайлас келш , Эм1рден жарлы к куткен, сарайдагы eKiHuii уэз1р Шейх Нур-аддинге бурылды. - Самаркандтан 6epri жол он 6ip кушм1зд1 алды. Ту- мендер мына жазыкта алты кун еру болсын. Алдагы улкен жорыкка куш-куатын жинасын! - Кузырьщызга кулдык, падишах! - Ал ендк - дед1 TeMip кыска жарлыгын ж алгап, - ор- даны мына бшкке орнат. - Ол мшер жак капталда кызыл курен жартас сыртында, жазыкка сыналай eHin, ылдидан едэу1р зэул1м кор1нген тепсецщ бийгп нускап. ©3i ат басын солай бурып, бшкке ерлей тартты. Ерте кектем шуагымен турленген тау беткеш, жана алакан жайган сан алуан ryni тукп кшемдей жайнай тускен, балауса копне бусанган жер, ат туягы астында HciHin, балбырап жатыр. 0м1рдщ сепз канатты акбоз ордасы Кулан бш пш ч куншыгыска караган аланкайы мол доцгал мушсше орнады. Бул гум ы ры нда бшкттюп унаткан TeMip ymiH одан артык, одан кернею жер кайда бар? Акбоз орданын алдында алдагы беймэл1м кула дуниеге коз ям берт узак турып калган-ды. Алым-карымды кектем нщ кую недэу1р p a n калган. БеЫнджтен ещи кнысып барады. Арада ет nicipiM еткенде ак Kni3, оюлы сырмак кулын бестектер мол теселген акбоз орда iiiiiHe дастаркан кен жайылды да, тегеш толы сары кымыз келпрш дк TeMip жанына жорыктагы сарай хатшы- сы Шараф-аддиюи шакыртты. 116

E. Турысов - Кэне, сейле, жыршы. Сенщ мына кара сактиян калын ютабын не дейд1? Э л п айтылган “улы ханны н i3i калган” дегенin нендей жумбак? Осы сауалдын туарын бшген Ш араф-аддин айтар жауапка 33ip болатын. Юшкене мыс тугырга орнатылган кара кггаптыц бетш ашып, элденеш 1здеп, кез ж у пр тш отырды да: - Буп улы бабамыз Ш ынгысхан заманын, жорыкта еткен ж олдарын хатка TycipreH дана гупама Х ажы-Рахым жазып кеткен шеж1ре жазбалардын 6i3re жеткен 6ipeyi. Сол жазбаларга жупнсек, жиЬан билеушмл, эскершщ аягы, аттарынын туягы жеткен теменп Сейхун, Сыганак, Оты- рар, Хорезмд1 Ti3e букпргесш , 1224-uii тауы к жылынын жазында жешсп сапарынан Испиджаб, Ханкорган аркылы осы Кулан асуынын бектерше кэд1мп кара ордасын ор- натып, немерелерш, байадур нояндарын жиып, улкен курылтай етюзген. Жылнама солай дейдк улы падишах нем. Каган ордасы турган бшкке жакын жерде Алла тагаланьщ кушре^мен ерек жаралган от шыгаратын жар- тас болган дейдг Бул ещрд1 Меккендейтш кешпендшер оны шакпактыц тасы, деген. - Сонда улы Каганнын ордасы дэл осында турган ба? - TeMip салалы сук саусагымен алдында жаюлы дас- тарканнын шетш нускады. - Осында болуы эбден кэдш, улы падишах! ©з табигаты нда арзан кулш керм еген TeMip, TeMip тулгасы коргасындай балкып, нар кеудесш насаттана кетерш, кияк мурты астынан езу тартты. “О, тагдыр! Неткен ундестж, неткен уксастык”, - деп кемесю унмен кумб1рлей ун катып, кыран кабагы астында эркез ушкын атып туратын encip жанарын ашып, есж аркылы айдынды дала, к еги щ р мунарга шомган тау б ш п н е ж1берш, унЫз калды. 117 s ^ <

Темгрпап Иэ, жылнама солай дейдг Бар гумырын Шынгысхан эулетш щ жорьщтарын хатка Tycipyre берген гулама Ха- жы-Рахым кате жазган емес. Кара сактиянмен тысталган сур пергаментгер бетше сиямен TycipreH саран жол, кыска сездер1н1н аргы жагы нда сол 6ip сурапылды заманнын сазы, ж ыры мен сыры жатыр. Ж ансыз, унЫз к у э а осы ка- CHerri Каратаудын ж ерк оны н ap6ip жон-жота, кузар тас, булактары. 0p6ipi кад1м дуниеден сыр тартып, ой-ож- данды адамга айтар сырын тауысып болтан емес... К аратау жер1, мунар мен мун баскан К есегенщ кек жоны, Кулан асуы мен мына Куланбасы жазыгы сол 6ip урпн-сурпщ ц дэу1рде осы куй, осы калпын сактап жатты. Ж аздын жайсан тусы, Боралдай бектерш куншыгыста кекпен тшдескен Алатау тескеш не шешн гул балауса кег1мен KeHepiHe толган кезг Саратанньщ тертш е караган кара кеште Испиджаб, Ханкорган жагына ететш ежелп керуен жолымен осылай орлеп келе жаткан ылги бука мойынды, тукыл сиракты жалдас ат мшген, устшде ылги кек юреуке сауыт, бас- тары на болат дулыга киген, бедер шенберл1 калканы, кек- cyHri найза, кайкы кылышы батар куннщ Кызыл нурына жарк-журк шагылып келе жаткан аса айбарлы эскер леп кершген. Булар белгЫ кун, белгий кезенде 6ip гана Шын- гысханнын ерм м ен 6ip кеш алда журш , улы ханнын жорыктагы жолын бастайтын Бурынтай баЬадурдщ тор- гауыттар тумеш едй Будан терт жыл бурын, 1219-шы упу жылыньщ кектемшде бас-аягы Зайсанда жиылып, сол жерден eKi тарм ак жол алып, Ж ошы бастаган он канат ор Алтайдан 6ip кияндагы Едш болгарына дешн жаткан улан байтак Д е н т Кыпшакка бет алганда, кос дария елкей - М ауараннахрдын гулденген шаЬарларын шабатын сол

-gag^ E. Турысов канатгагы он exi тумен, жуз жиырма мьщтандаулы колды Ш ьщгысханнын 03i бастап козгалган. Екшш к у н т , карадауыл тумендер арада санаулы апта еткенде осы Куланбасы жазыгына жеткен-дн Жорыктагы эскерге эр кез, урымтал густа еру болар жер, ат айылын босатып, аз кун аяк созар epic керек. Ендеше гул балауса- лы, жаз басында салкын самая жел1 ecin, жайсан Keri узец п суйкейтш Куланбасы жазыгынан жайлы коныс болган ба efli мына ш е т а з, шекс1з дуниеде?! Жаз басыньщ осындай жайлы кенпнде, астында омыра- уы еЫктей, буйра жалы то есш е тускен кулан жонды кула айгыры, кексауыт болат дулыгасы жаркылдаган атакты жебе ноян Торгауыттумешмен улы ханньщ колын бастап, алшан баскан тулпарыныц Ti3riHiH мына Кулан бш п н д е тарткан-ды. - М ына жерге, - деген ол касынан 6ip ел1 калмайтын нвкер1не айнала айкын кершер дангыл б ш ктщ жон-жо- тасын болат найзасынын ушымен нускап. - Орда осында, дэл осында орнайтын болсын! BipaK, “жау келе жатыр, ж ау-жау” деген урдес хабар- мен дурке кетерш ш , урыска камданып, камалдарын б ек т п , жарактарын сайлап жаткан Испиджаб, Сыганак, Отырардан хабар алган Шьщгысхан бул жерде еру боп узак жата алмаган. Небары exi кун тыныс алып, “ Е н д т Улы жиын, женю курылтайынын орны мына майдан жа- зык болсын” деп кула сары тулпарына кайта мшген. Содан 6epri терт жылда У лы хан туы астында аспан астын кернеген атак-данкын KeTepin, жол кешкен атак­ ты жебе ноянньщ тумеш ат басын кайда бурмады? Ар- гымагыньщ i3i кай шаЬардьщ шан-тозадында калмады? Хан ордасында курыштай топтанган тумен, жанталас шайкастардан тыс курбандыгын куткен аш жолбарыстай, шындауда ш иыршык атып турар едн

Жау-жарагы майырылып, кансырап, exi дуние тай- талас, елшпей-бер1спес кун туганда, биж корган тебе устш де сэры шатыры жанында муздай TeMip курсанган Торгауыттар жасагы ортасында, кешпел1 так устшде айнала аш ы к д униеш сары ш епр шокты кез1мен шолып, м1збакпай отырган улы хан алдына бул жебе айбарлы тулгасымен алшан басып келер едг Bip т1зерлей тагзым - Камал бузар туменге жол болсын сураймын, улы хан! - дейтш. Ал дауыл шайкап, кулау халш е жеткен бэйтерекп сон- гы 6ip серпшмен жайратып сапар дулей куш, торгауыттьщ бул кезг1 сурапылды соккысы Ш ынгысхан уш ш бэршен ерек туратын. Ол ойнакшып, шиыршык аткан кула сэры тулпарына кулшына конып, ат басын кансэлет майдан отына бурып, кынабынан кулаштай суырган наркескен алмас семсерш алга сермеп: - ¥лы орда, касиетп Каракорым данкы ушш, жещс Кудайы Сульденщ К¥Д1рет1мен алга! - деп камысты нуды жеке жайлаган Kopi мэлшдей, тарлан даусымен айгай салатын. Сол замат бейне 6ip тау таскыны кулап келе жаткандай, аспан-жердщ арасын кулак тундырар ию-кию дуб1рге тол- тырып, шапкан кара туменге карсы турар, тетеп берер куш бул д униенщ кай бурыш ынан табылатын ед1? Каган тауы астында канды топыракты камырдай илеп, судай кешкен тумен Сейхун мен Жейхуннан Ypre- шшке деш нп сан-сапыра жорыкта каншама ел мен кек мунаралары к егивдр кекпен тш дескен гул-жазира iuahap- ларды жер-жексен еткен, Испиджаб пен Сыганактьщ кш- TiH алтын табакка салгызып, улы хан алдына тарткызып, Отырарды ойрандап, оньщ топырагын жер агашпен айда-

j=s£>; E. Турысов тып, ен тетю тешзден кайтар жолда монгол пырагынын жем1 уийн арпа екюзген де осы дауыл екш щ н була батыр Жебе ноянньщ Kyaiperri купи болатын. Жебе алдагы майдан жазыкты Кулан бшгшде куда айгыры устшен шолып, жанына топтанган 6ip косын не- кер-косшысына 3Mip етш - «уш м ын yiiai, кек ш алгынды, алып айдынды к ещ спкте алкакотан кургызып, айнала ай шенберлент тш лсш ”, - деген. Айнала атырапка андыздай шапкан косын-косшылар тау бектерлеп, тырнадай то ш п келш жаткан алты мын туйел1 к в и т , аралыгы уш жаз кез алшактык тастап ш е- repin, майдан жазыкта кешю ай жары гымен кым-куыт шанырак KOTepicKeH. ¥ л ы К уры лтайга арналган кы м -куы т эз1рлш ycTi, жещмпаз тумендерш щ колын ешнэрседен какпаган Шьщгысхан заманында, ein6ip жер, em6ip елде болып кермеген квл-Kecip шашу, шалкар шаттыгы езш ш е ерек, улы той. Ол ш е л мен бул m eri кез кер1мге созылып, каздай •пзш п, канаттас енсе кетерген б1ркелю коныр кшз уйлер- ДЩ алды сол туннщ езш де ушы-киырсыз маздап жанган от апауына толган. Эр уйдщ алдына айдын жарыгында 6ip-6ip кысыр жайратылып, кызыл тумсык кырги таластьщ дан-дун, жац-жуны кан Ke6iKTi карга к у л м н щ каркылына уласып, елкеш актанньщ алтын шапагы жапканша толас таппаган. Бул улы жорык кезшде жарты малта ас кылып, жер TeceHin, ж ен жастанган монгол эскер1 канш ам а шеру танын кезбен атырып, кунш кундерге коскан. Bepi азыгы жолымен шала курсакты кун кешкен улы душм. Онын 6yriH Tam pi ж асап, кун К удайы теб ед ен кулген куш . Карын ток, жел канатты талпакаты астында болса, монгол сарбазы упйн одан биж мерей жок. Ал мына улы курылтай 121

Телйрлан ___________________ тусындагы сейш сол мерейдщ жетер бш п, шыгар шьщы болмак. Танертен бшктеп Каган ордасына жакын -пплген кек шатырынан кетершген Жебе Ноян Кушанный етегшен небары тай ш аптырым жерден басталып, аса зор, келеивд айналма дога жасап, 6ip шеН сонау кез ушыгындагы кокжиекке деш н упаскан улы думанды сейш алдындагы еру - косынды керген. - Мынаньщ жалпы карасы канш а?-деген ол, жанынан келенкесшдей калмайтын аткосшы торгауытын жакын шакырып. - Kemeri кештен тун жарымына ш ейш уш мын eKi жуз уй туырлыгы жабылды. - Ол кус баскан сол колынын карга туяктанган уш саусагын арбайтып, оган жартылай 6yrin, eKi саусагын керсеткен. Уакыт етю збей, Ж ебе Ноян эр кездгщей кек юреуке бо- лат дулыгасын киш, келденен тартылган куда аргымагына MiHin, ерудеп эскер косындарын шолып шыгуга журш кеткен. Коналкы тунш Боралдай тауынын кунгейш орап агатын epri Арыстын ж агасында етю зген Ш ьщгысхан ол кун1 К¥ланга ж етуге асыккан жок. Кеш ж атып ерте оянса да, жайлы тесеп н д е K3pi мысыктай узак маужырап, кеш кетерш ген. Тек Kiiui сэске кезш де багланнын тугае шик! куйрыгын, мешз, науат косып, узак шешген коймалжын сэры кымыздыц ток зеренш ciMipin атка конган. Евдй ол улкен косын, коргаушы торгауыт жасагын бастап, алды кер1нген 3eHrip тау бектерш ерлеп, кула сэры туппарын жай, алшан аянына бастырып келе жатыр. 1шшде елу жыл- дай бурканган кайсарлык, залымдык дертш щ сырттагы 122

E. Турысов жалгыз белпсшдей кубыла ушкын аткан сарыш епр кезш сэл сыгырайтып, эл1 де музарт т е б е а муздан арылмаган тау бшпне карайды. 0зен де, булак та, жол да сол бшкке мегзеп жатыр. Сол жолмен мунын касынан ерте, куспен 6ipre оянып Kiuii хан, улы мираскор Угедей аттанып кетш едь EHfliri ол, жел канатты ержурек хан улы сейш майданына жетш такалган шыгар. Улы сейш, курылтай алдагы, улыс, белйгп ойлаганда, Катанный кещл кекеш нде ен алдымен осы Угедейдщ туратыны бар. Рас, мунын алдында арыстандай кос арыс Жошы мен Ш ататай тур. EKeyi мына тауды н eKi бш к шыны сиякты. Эйтсе де туган жер, ескен орта касиетп Каракорым шанырагы - Онон, Орхон, Керуленд1 жа- нындай жаксы керген жалын журекы уцннин улы осы Угедейде калуга THic. Бул улы ханныц Хорезм жорыты жещспен ты нтаннан 6epri алдаты OMip муратыньщ 6ip ушкыны болып, журек тукш рш де ж аткан iujKi ece6i. Оны белгип сэт, paciMfli салтанат кунш е деш н Tipi жан сезуге THicri емес. - Хай, хай ж асты к, жасты к! Э р керген к ун щ 6ip ем ip, сатан жеткен не бар едй - Ш ьщгысхан кос таудьщ аралыгын куып, кезеннен анкылдай соккан салкын самалга Kapi кеудесш тосып, улан далада элде не, киянда калган, келмеске кеткен жайсан кундерш еске алгандай терен KypciHin, куда сарынын Ti3riHiH ж!бере туей . Куландагы ордага Kiuii бесш де келген Ш ьщгысхан езш карсы алган каракурым БаЬадур, ноян тумен басы- лары ортасында турып, ол кеште ез ордасындагы Kiuii хандар Угедей мен Теледен езге exi улы - Ж ошы мен

Телйрлан Ш агатайдьщ курылтайга эл1 келмегенш бшдк Сол куннщ кешшде Алмалыктагы ордасынан атганып, осылай бетгеп суыт келе жаткан Ш агатайдын хабарын алып шабарманы ж е тп . Ендо оз хабары езш де жаткан 6ip тана улкен ул, ай- барлы колбасы, кара ордада улы Каганнан кеш нп екшин хан - Жошы едь Жошы, Шынгысханнын Курылтайга шакырган укш хатын барша ximi хандардан бурын, cayip айынын басын- да алган едо. BipaK Ш ьщгысхан осы Ж ошы тумендершщ куипмен Сыганак, Сауран, Отырарды куйретш, Бухар мен Самаркан, Хорезмнщ кулш кокке ушырып, уэлаят, шайарларда кан мен кездщ жасына беккен кисапсыз казынасын сансыз туйел1 керуенше артып, кул мен кунш матап айдап, ш ы гыска бет тузегенш ез кез1мен керген. “Жемтйске тойган Kopi тарланны н енд1 асыгатын ж еш жок”, - деп туйген. Сол есеппен сэу1рдщ ортасында Каратаудын акыргы сшемжде - Акжайкын жазыгында эскер1н ордасымен аз кунге а т айылын босатып, дамылдап жаткан Жошы, улы курылтай ететш Куланбасы жазыгына жетуге асыкпаган. Торгауыттар туменш Каратау сыртында, Созак атыра- бында кцйртш , 03i улкен улы Орда - Ежещн жэне ханзада, бепмдердщ 6ip тобын inecripin, улкен косыннан Каратау терш кеш ндеп алшын, кыпшак коныраттарыньщ елш, жерш танып, т1рш шк дуниесш сырттай шолып, Баба - А та маны нда Сарытау асуы аркылы а т басын онга буртан. Ол бул сапарында улы хан ордасынан терт тумен кырык мьщ эскерш бастап аттанган, ер Алтай. Кара Ертютен сонау улан елке - ¥лы тау жерше деш нп улы дала - булардын юндйс каны тамган касиегп ата Меккеш акселеу, айдын келд1 монгол даласынан да улы, Kepitcri де керкем екенш керген. Ол осы жорыгында шалгыны

-gagy E. Турысов тещздей шалкыган Д е й т Кыпшактьщ даласында да Ор- хон мен Онон, касиетп Керулендей м ш ш р суды, жайсан жагалы езендер, аккулы келдерк сол сулу жер, ушан жай- лауларды жайлайтын мархабатты ел1 бар екенш керген. Жазгы жайлауда шуркырай жылкы epri3in, каздай •пзшген туйел1 кеш тер ж урпзш , майпан басып коныскан ауылдар, арындатып ат мшген кыз-бозбала, акжаулыкты эйелдер, топ-топ денгелене тнтлген акшанкан yftnepi мен кез ушыгына кеткен далада жарасты кызык-шыжыгы бар гумырына жетш жаткан езгеше дархан дуние екенш керген. Кыпшактын аспаны бш к, жер1 кен, таулары зец п р , аттары жуйрйс, аны кеп, кыздары сулу, »irirrepi ж!герлк батырлык та, байлык та жетш жатыр мунда. 0Mip сурер адам затына одан аскан не мурат, нендей арман бола- тын ед1?! Мундай жер, мундай елде ocin-енген журтты кулдыкка салу - куннен туган касиетп - Гун бабамыз аруагынын алдында кунаЬарлык болмас па?! “Ж ок!” - де­ ген сонда Жошы. - Бул елкеден алатынын алды, KepepiH кердк Кетсе Каганньщ 03i кетсш! Ал жошы урпагы e3iHiH куаныш-кайгысы, думан-кызыгымен осы кыпшактармен 6ipre болады. Тагдырдьщ бергенш осы елмен 6ipre белгседр’, - дед1 Каратау жонында айнала к егивдр мунар кушкан улы даланы бшктен шолып. Айнала улы дала, ушан-тешз дуние. Мунда не коп ашылмаган аныз, шепилмеген сыр коп. Мынау сырт жакта бейне осы дархан елкенщ мызгымас жалгыз кузетшнл сиякты зангар шокы калып барады. Оны ж ергш к п журт - ’’Мыцжылкы” д ейд г Онын мьщ емес, тум ен жылкысы epxiH снятый арка сауырына, эр сэйгулжке ш эрбат ушш, мырза табигат мелплдеген тас булактарын сыйлапты. Сайы жыныс долана, жусанды жота, бетегел! беткеш

Телирлан сьщсыган ш еш ек пен Кызыл курен тобылгыга толы. Ер- теш-кеш тау тасын жангыртып, сайран салган кекш к энше enirin, кузардан купа дуниеге кулак турген тайыншадай коныр купжалардьщ KeaicTi KecKiHi алыстан шалынады. Содан 6epi карай куншыгысында, сонау кез ушыгында кек мунарга кемшген кегиадр тауларга беттеп, эр кадам баскан сайы н м уньщ алабурткан асау ce3iMi алдында ешудай дуние - мархаббатты eMip мен сол сырлы дуниеге ер т пен ел1м сепкен зупмат куштщ тайталаскан cypeTi кат- кабат келденен тартыла бердь Ол буп Жошынын хан улы боп, ат жалын тартып M m raii ез кез1 керген, е з басы кеш- кен, э к е а Ш ы щ ысханны н эм1р1мен ажал отына бершген сансыз жан, шыгыс-батыстын гулжазира шаЬарлары, кираган шжу гимараггар, ертенген жэннат баулары мен em6ip жамандык, зулымдыктан бейхабар туа 6irri каймагы бузылмай, мына жана кектем нурымен турлене гулденш, сутгей уйып жаткан тул дуниенщ келбетг Иэ, сонау кекжиекте кершген кегиццр таулар етегшде, кулан жазыгында шыжан косын жиылып, мын сан кшз уйлер алдында той-торангынын кок туп ш кокке шаншы- лып жатыр. Кулл1 иЫ монголдын бугш де каганагы карк- Бул манда Адам-ата жаралгалы тевдесд болып керме- ген улан-асыр Курылтай сейш н щ терш де, дегерецщ бш кте алшысынан орнаган кара орданын терш де жиЬанды сары-uierip кез1мен бшктен шолып, Ш ынгысхан отырганы аян. М онгол мереш, эке данкы сайып келгенде, айтуга тш, ойлауга киял жетпес киян олкелерд1 тастушн гып устап отырган улы монгол кагандыгындагы екшнп тупга осы Ж ош ынын данкы. BipaK Ж ошы ондай данк тугырынан, мына улангайыр елкеде ушрлеп жылкы орпзген, купан жортар купа далада дабылдатып саят курган, пэни дуние кызыгын мы н мэртебе бш к кояр жайы бар. Муньщ epxi

E. Турысов устем болса, хан мен кара, тере мен т е л е н п т п б ел in жат- кан тас камалды талкан етш, Кудай мен кулды кудандалы eiin , иен далада узенп uiipen, ш ат-шадыман гумыр кешуд1 тандар едг Сол себеппен, улы Сейш жалауы желб1реген кулан жазыгына жакындаган сайын, онын каншама, елдер, елке, улыстарда кисапсыз журттьщ канын жуктеген хан-экеге деген перзентпк журепне тускен жиреншггщ дерть кун аскан сайын, улгайып келе жатканын бшген. Осындай eni дуние арбасып, енжар кещ л куштгей тартып, айнала адырлы тау, кек жоннын кеп жолын етш, сылдыр булактарга антарыла назар салып келе жаткан Жошы алдынан, 6ip так та алдагы ылди-жазыкта ушрлене конган улкен ауылдьщ сыртынан недэу1р узап, буларга карай жеделдете тартып келе жаткан ак - желещ аралас, кальщ аттылы топтьщ карасы шалынган. 0 р Алтайдан асып, Зайсанды басып, Д е н т Кыпшак- тын байтак елкесш е еткел1 6epi, ж аугерш ш к жорыкпен еткен терт жылдын шпнде, бул улан enipfli М еккен кылган ел-журттын кыр-сырын эр кырынан керген Жошы, ез1 ап- талап, айлап ортасында болып, туз-дэмш таткан кекмурын, коныр, алтыбас, байсары, шепрдщ эдет-гурпында - бунын ата-заманына, кез1 Kepin, кулагы ест1меген мархабатты ceHiM, дархан молшылык пен кушак жайды меймандос бейш дщ сонш алы к айкара аш ы к екенш сан рет Kepin едг Бул Кыпшактьщ сан атырау ата-журты, тек салтанат гурпымен гана емес, Селенге - Орхоннан Ш ыгыста Ке- рулен, Кунгейде Хинганга шешн кешкен булармен сан- сабактас гумыр кешкен, тектес агайыны конырат, коралас, жалайыр, найман, мерюттермен туп ата - турю тшдес болгасын, сейлер сезге келгенде пэлендей 6ip тоскауыл, кемдйс кермеген. Тек колбасы - хан эулетше тэн алтынды

Темгрпан кемер белбеу, сауыт-сайманы, найза тебел! зерл1 калпагы, кайкы тумсыкты кен конышты шокайма кек е-riri болмаса, мунын монгол т е к и хан улы екенш мулде байкалмас еда. О ны н уст1не монгол каруынын ж еш ам ен тынган ен сонгы Гурганжа жорыгынан кейш, ордасын кыпшак дала- сына орнаткан Жошы, еткен жылкы жылыньщ кектемшде ездер1 койын-колты к арапаскан А лтыбастын атакты бш Ж иреншеге куда Tycin, ш к апды жаужурек - cepi улы Сеш лханды (Батуды) Terri эулеттщ ай жузд1 супу кызы Ж упар-айдайга уйленд1рген. Мунын артынша Батуга тетелес ер кенивд Орда-Ежен керпплес Купан эулетшщ атакты байы Молдиярдьщ кызы куралай кез, сумбш шашты Кунекейш хан ордасына келш гып, ак отауына Kipri3reH. Ж урек пен титек табысса, адам баласынын nefiini ол шуршгг, мангут нем есетангут болсын, 6ip-6ipiHe бетендал жок. Онын устш е ат м ш ш , этой салып, айдын квлд1 жай- лауда ыргала кеппп, айлы кеште алтыбакан курысып, а к су й еп н ойнап, кыр ycTi ду-дум анды , кырмызы энге толтырган, ак уйлерде маркасын жыгып, сэры кымызын сапырган Hci кыпшак, бактияр ойсыл, уйсш журтынын бар л р ш ш к болмысы, eMip таглымы бул елкеге жау болып келш, жалан кылышын канга суарып, улы даланы шан мен ерт даулына кемш кеткен Урянхай, ойраттан киырдагы Ж аужират, Дурбггке д еш н п сан тайпанын басын коскан калын м онголдан пэлендей 6ip ала-бетен айырымы жок. К эдгм п ат MiHin, айранын iuiKeH ашык пейш, ак nuieyni агайын е кеш не каншама кез жетмзген. Енда мына асу ангарынан аскан бетте алда кершген калын ауыл сыртынан козы кеш узап, туп-тура осылай бет тузеп келе жаткан неткен топ. Эрине бупардын юмдер екен4н, нендей м аксатта келе жатканын, Жошы аттылы 128

E. Турысов топтыц аяк басысы, сырт нобайы, ак-каралы элемеш тур- патынан катеЫз танып келедь А ралык жакын тарткан са- йын Жошыньщ онсыз да ажарлы ашык коныркай жузшде Кызыл кан ойнап, нурлана тустп Сыйлы конак жол тартып, ел сыртынан керш! журттьщ Keiui еткенде, жас-желендер, кыз-бозбала а т м ш ш , ак пен асын апып, жуптасып эн салып, алдынан шыту - бул елдщ ежелп сапты. Оны байыргы ел - Серне деседь “Бул - жол болсын, сэт-сапарлы акжол болсын!” - дескен ел тшеушщ белись Аралык эудем жер калганда, кещлд! жастар тобынан суырыла алга шыккан, дур етек акшагыл кейлек, кара батсайы бешпент, басына yxini берж киген бойжеткен мен басын кеплд1р ж1бекпен шарт байлап, белш кынай буынган дембелше ж1пт сулжтей сылан жуйрж аттарынан туей. Кыз колында саумал толы сырлы зерен, бозбаланьщ колында кулын Tepi - коцыр торсы к. Сыпайы, сырдан басып келе жатыр. Дуниеде дэм туздан улы, одан биж нэрсе жок. Жошы буйра жалды, булан куйрык кертебел аргымагы шылауын жанындагы некерше тастай 6epin, 6ipep басып, алга шык- ты да, ак зеренш алга тосып келе жаткан ару кыз алдында 6ip тоерлей и ш п , кексун п болат дулыгасы ж аркырап, он колын кен кеудесше басып тагзым е т п . Ол енсе KeTepin, ашьщ жанары жаркырай Караганда, соншалык 6ip сыпайы, сыбдыр кимылмен жакын к е л т , к у тм д ей т о е 6yrin, тэж1м еткен кыз бен ашык ашан жузд1 аккуба жас ж т г п кердь - О, сэлем бердж, шыгыстьщ шын-улы! Улы хан Жошы-ага! - Сэлем, сэлем, жас жамигат! - Ойсыл - ата эулетшщ ул-кыздары улы хан - ага Ci3flin сапар жольщызга шашу шашып, дэм усынгалы шыккан бет1м1з. - Сэт-сапар ci3re, Ж ошы-ага!

Телйрлан - Ой, ха, жаксы ырым, жаксы сез. Ж ен ic екен. Ал кэне, алдымыздан куткен агайын колынан дэм татывдар? - деп ол 6ip топ некерлерш косынын жанына шакырып, кыз колындагы сырлы зеренге кол созды. Сары кымыз толтырылган сырлы зерен колдан-колга жылжыды. Кымызы саркылып кайтарылган сырлы зе­ рен тубш де киырдагы Ган су, Си-сия елш щ зерл1 алтын тенгелер1 сылдырады. Жаркын сез, кенодн кулю кебейдг - “KenTi кергеннен б1рдщ атын бш” деген, ал ж и гам eciMiH к1м сенщ , кай журт, кай тайпадансьщ? - Атым - 1збасар, аргы бабамыз Байшора, Бактиярдан тараган. Ойсыл эулетшенб1з, ¥л ы хан-ага! - Е, жарайды. М ыкты эйдж ж г а т екенсщ. Ал мына кыз бала к1м болады? - М е т ц атым - Дурия, ойдагы ойсыл. Ескара эулетшен Ж энтеке-бидщ кызымын. - О й, пэлП Ылги тект1 жер, егей ескен ер к ец и ш жа- стар екенсщдер. Кэне, енд1 атка коналык. Айтушы сезшде б1здщ коналкы коныс Ойсыл булагында болса керек. - Иэ, кешпел1 орда Ойсыл булагында хан-ие! Кашыкта емес, анау к егйш р кырканын аргы беткешнде, ат шапты- рым гана аралыкта жатыр. Топ алдын Жошы, Есеншора бастаган калын дурмек дурл ire козгалды. Алдынгы кыз-бозбала тобынан ашык ау- ада калыктап шыркалган эн естщдь Каншама жылдар шан мен мун баскан жаралы жайсан дуниеде кайта калкыган, биж ке канат каккан м э ц гш к ем1рдщ ешпес белпЫ ед1 бул. Жошы ол куш туе кайткан шакта, касында 6ip топ некер-косыны, тау бектерлеп алга кеткен шолгыншы жасагынын i3iMeH, тау мен дала ш егш де казандай кайнап 130

-gssy E. Турысов жаткан булактьщ басына келген. Булак аласа кыратгардын колатты - ойпатында, коралы кой еркш сиярлык казан шункырдагы шыныраудан, кун шапагындай алтынды ай- дар нур шашып, шиыршык ата шымырлап, одан аргы жолы жасыл нулы тал-тереп сыцсыгап тогай елкесш е уласып, арындап езен боп агып жатыр. - Буп кай жер, кандай ел? М ына жаткан керемет не- ткен езен? Сейле! - деп Жошы, ат устшен, жанында сонау Акжайкыннан 6ipre жол бастап, ханга - кылауызы мшде- т1н аткарып келе жаткан 6 р - О йсыл тайпасынын мерген xciriii Есеншорага бурылган. - Бул жер менщ батыр бабам Ойсылдын жайлауы, ¥л ы хан. Сонау ерде, тау жотасында KepinreH акбоз уйлер Ойсыл урпактарынын ауылы. Мына бурканган булакты ол - Ойсылбулагы д ейдг Кдльщ тал-TeperiHiH саясы елге, нуы анга, бутасы куска пана, бул керемет1 кеп, эулие су, улы хан! - Эулие су жолаушыга кез болганда ат ауыздыгын алып, бет-жузд1 шайып, тэбэрж ке деп сусын кандырып жатпас па едП - О, улы хан, ол солай, аттан TyciHi3. Э у л ие - су, ол - Кун Кудайыньщ адамга берген асыл сыйлыгы. Кэне кел1шз, аттан тус1Н13, улы хан! Жошы ол куш кешпел1 ордасын осы эулие, Ойсыл бупагынан козы кепи ерге, бетегел1 белес теб енщ 6nirine Tii<i<i3fli. Мол жайылган ак ки1зд1н уст1нде аз-кем аяк со- зып, тыныс алгасын жал-куйрыгы теплген тебедей шом- бал торы тулпарына MiHin, касына О рда Еженд1 mecTipin, жолды Есеншорага бастатып, айнала ашык дуниен1 кеш саясында шолып кайтуга жур1п кеткен. Орда - Ежен монголдьщ 1219-шы жылан жылгы жо- рыгында эскерд1н сол канатын 03i бастап келген Ш ын- Щ1£?

Темхрлан гысхан ордасында едг Зайсаннан улы даланы бетке алып тарткан Ж ошыньщ тумендерк ол кезде Ыргыз манында. Хорезм-шах, Мухаммедтщ аттылы алты туменнщ тоз- тозын шыгарып, аттарынын мавдайын Сейхунга бурып, кек найзасыньщ ушын ¥л ы жiбeк жолында гулденген кунгейдщ, шаЬарларына тузеген кезь в зш щ осы улылык данкка катысты екенш бшк мэртебе тутатын Орда-Ежен, экесш ен дэрежеЫ тен, ат Н зпш н катар устап, узен п кагысып, epKiH-була ашык даусымен даланын TeciH жангыртып эщ тме айтып келе жаткан-ды. - ¥ л ы Каган, Асфара мен Тараз. Испиджаб пен Бар- шынкент, Караспан кулагасын. жылкы жылы кектемнщ карангы 6ip кеш ш де Х анкоргандагы ордасына Угедейд1 шакырды. - Не айтты, Каган? - Сен, - дед1 Каган ¥гедейге, - Осы Испиджабтан Деш- Ti Кыпш акка деш н улкен жолдьщ устш де канша камал турганын 6LneMiciH? - Бшемш! - деген ¥гедей. - Ал бш сец, санап 6epriH маган! - Олар - Отырар, Оксуз, Сауран, Харлук, Бабаата, Сыганак, Созак! - Ж э, бш ед1 екенсщ , жетеу болды гой, - дед1 Каган. Ж ет1 камалды бузган каЬарман жеН туменнщ рухын аспан- да оты жулдыз боп жанган Ж ещс Кудайы керуге тик. - Ол Угедейге, орданын ашык тундйтнен кершген, каратунек аспанда жаркыраган жарык жулдызды нускады. - С е зщ ж ен, Каган, - дед1 Угедей. - Ж ен eKeHiH бтлем, - дед1 Каган. - Улкен сез - ол ж е р д е п ж ещ с отын аспандагы К¥Дай отына керсету ушш жеИ корган орнауга THic. Ж ерде адам, кекте Кудай б1здщ уранымыз - Сульдэ, сол корганнын тунп отын алыстан, тым алыстан керуге тшс. Сонда гана монгол шырагынын \\Ъ2Щ1£%

______________________ ■-■gsgr E. Турысов ceyjieci барша галам устш де ем1рбакига сенбей жаркырап турмак. - Сез1вде кате жок, Каган, - дедi Угедей. - Енда маган свз емес, ic керек. Же™ корган, же™ оба, же™ шырактьщ же™ танапта жанып турганы керек! Асфа- ра, Ш аштан Карааспанга д еш н п калын елд щ барш а Tipi epKeriH, кул-кутпанын тугел квтерт! - дед1 Каган. Каган мен Угедейдщ арасында болган сол кеиш свзден кейш, он терт тан атканда, колына кеск1р, казгыр, ш енгек алган уш жуз мьщ кулаккес™ кулдары, орданын жер тьщшысы - М ангыла кылауызы кврсеткен же™ биж тщ уст1не айдап шыгарылган. - Не тындырды олар? - Уш жуз мьщ кул ай жарым Орда Ежен алдагы кунбатыс бшкте ani толыспаган жас айдьщ сынык табактай жартыкеш нобайын нускады, - топыракты кан, TepiMeH илеп жумыс кылды. “К ептщ ici кел” деген, сафар айыныц содында елкеш шолуга шыккан Каган, Арыс езенш щ аргы, 6epri дала айдынында, ен бшк белдер устшде орнаган же™ зэул1м тебе, топырак коргандарды керген. Каган сол коргандардьщ Арыстын шыгыс жагындагы екеуше жeнic алауын жагуга буйрык еткен. Ол - монгол каруынын Испиджаб пен Шашты алган жещс рухыньщ оты, - деген Орда - Ежен. Бул эцпменщ тусында тай шаптырым узаган Есен- шорадан кара узбей келе жаткан Жошы мен Ордан Ежен Каратаудыц 6ip тар шаткалынан Сейхунга карай агатын - ШаЬи-янс езен)н1н куншыгыс дала б ш гш де, кара д ецнщ устш де, кан ж уткан кара топы рагы эл1 де бусанудан танбаган, аса зор зэул1м корган - тебеге келш жеткен. - М ше, Каган орнаттырган же™ корганньщ, Д е й т - Кыпшак даласына барар жол устш деп, uieTKici осы! - де­ ген сонда Орда-Ежен Ж ошыга ат устш ен бурылып.

TeMipnan y- Жошы жауап катпай, тунерген б ури т кабагы астында ойнакшыган отты квз1мен, таганынан ушар басы жебе тартып зэул1м корганньщ аукымын сырттай шолып узак турган. Ещй ол аргымагы -пзгшш кумшпен капталган ер касына кантарып атынан туей. Ман басып корган тебенщ ушар басына шыкты. Сол бшктен алые - шыгыста карауыткан таулардьщ карабаркын кешю нобайы кершдь Кара таулар, калын таулар кыпшактын киян даласы - бар- ша улылыкпен шекЫзд1ктщ жиЬан ж узш е берген жалгыз сыйлыгы ма екен бул?! К¥с жетпеген, кулан етпеген кец1ст1к, ещп мш е, мына жым-жырт, тылсым кеште 6ip кияннан А лтай асып, Тарбагатай басып, кектешзд1 eTin, кула дуниеш кектеп келген улы хан Жошы аягыныц астында жатыр. Дуние meri адам уннн жаралган болса, онын m eri, ушан-ушыгы осы болса керек едь О л ж ы м-жырт калгыган кара кеште ат Ti3riHiH алыста карауыткан таулар елкесш е бурып, ман даланы бетке алды. Онын сыры мен жыры, жер тесш де туып, жел канатты eMip Kemin, ещц сол ж ердщ кушагында калар перзент1 у ш ш 6ip гумырда таусылмак емес. EpTeri ме, аныз ба, бала жастан эжеЫ - Эуелун- Уженнен е с п ге н сол 6ip хикаяны Ж ошы, TinTi есейш, ер колбасы санатына косылган шагында да умыта алган емес. Ол кезде булардьщ кыстауы - кастерл1 ата коные, Алтын Ононньщ шыгыс жагасында едь Алдынгы алапта шагын камысты к елдщ айдыны KepiHin жатар едь К ел бар жерде ел бар, ел бар жерде таусылмайтын сез бар. Кыс туст1. Андастьщ айбынды улдары атка ер салып, егеул1 найза колга алып, корамсагын асынып, жортуылды eMip Kemin жатар едо. Аларман, ш абарман ел, барымталы-бакталас

Е. Турысов консы ру-тайпалар 6ipfle 6epin, б1рде алып, арадан жау, бастан дау арылмаган агайын. Сол кикуы мол киян-кесю заманда тагдыр ж1берген ажалдан, адам сиггеген найза, жебеден кыршын кеткен OMip кеп. Сенщ батыр бабан Андас, емшектес бауыры Барласпен 6ipre касиетп nepiurre - ана Алан-кубанын перзент1 еда. Бупар ана курсагына ай нурынан пайда болтан гайыптын улы. Жап-жас батыр Хулан жорыкта жау отына ушты да, айдалада ак отаудын йшнде мунды эуен, саркылмас жок- тау энш айтып, жарыкка жана келген сэбш Бузанжыраны беЫпнде тербетш, жас ару Алан-Куба капа берген. Кулан келш смгзген куралайдын латындай деп урпакка аныз болтан сол окига да сол жылты кыс саркылып, кыс келютщ кезшде, жана кектемде басталган. Из, сол жылты кыстьвд саркылуымен 6ipre, Алан- Кубанын TipminiKKe талгажу, талш ы к етер ас-азы ты да таусылып, мун баскан - муцдык куш н кешкен 6ip KyHi едн ¥ з ак тун OTin, шытыстан тан шапагы рауандап атканда, ак отаудын ашык калган кшз жапсарынан сол кектемнщ эуелп ак шапагы куйылып туртан едь Сагыныш муны сыздаткан журеп тар кеудеде дамылсыз лупш кагып, мар- хабат кушн армандап талумен тэты 6ip узак тунш етгазген Алан-Куба, сол тан алдында тана тапыксып калтып кеткен едь Кез1н ашканда э л п жабыктан куйылтан ак нурдын орнында тек шыгыс ертепсш де айтылар тажайып 6ip супу бейне, касы-кез1 киылып, езш е нур шугыласын ceyin, жаркырай кулш, карап туртан ж айдары жузд1 жас ж йтгп кврдь Eci кете танданган, ттл катуга xani ж ок Алан-Куба, элде 6ip такта: - KiM боласын ж1гптм, кайдан ж урген жан едщ ? - деген. - Мен, жазыксыз жабыккан, nepinrre пендесш е ж1- берген Кун пайгамбардын улымын. Сендердщ саламат-

Тем'цтан sgagr ___________________ 3саулыгьщ упйн келген жанмын. М енщ ез1м де, i iM де 6ip езщнен баска пендеге кершбек емес. Ещр сен ж еар- жет1мд1к, аш тык пен жокгык азабынан азат жансьщ, Алан- Куба. Мен эр тацныц нурымен 6ipre келш, касывда болам. Ещй сен бакытты, муратына жетер жансьщ, Алан-Куба, кез жасынды тый, жылама! - деп, MernpiM Terin карап турган да, кезден гайып болган. Еайыптан тускен кун улы кеткен соц, аштыктан за- рыккан Алан-Куба кезе толы кымыз, табагы толы алуа, сан алуан жемюш керген. Иэ, “TaHipi асыраган токтыны каскыр жемес” деген. Тан нурымен келер куш пайгамбардьщ улы мен Алан- Куба эр куш осылай кездесш журдг Бай болып ешюмнен озып та кетпепт1, ел катарынан д а кешн калмаган. Оньщ Тэщ рден тш егею д е сол едг Арада ею жылдай мезгш са- лып, Алан-Кубаньщ Бузанжырадан кейш п eKi улы - Андас пен Барлас гайыптьщ улы, кун перзенп болып дуниеге солай келген. Кун нурынан ж аралган eKi улдьщ байыргы журттан езгеше, ерек 6enrici де бар едп Булардьщ кез жанары таза аспандай кегиш р, сакал-шашы куннен туган жалындай кызыл-жирен болатын. Одан 6epi кызыл судай жылысып каншама заман erri. Курдай кулпырган кубылмалы дуние кай пенденщ басына м энп-баки конактап калган едо. Бакыт кусы боп басына бозторгай энш шыркатып, аз жыл аялдаган кызык дэурен Алтын Ононды жайлаган Андастын кепнн бастап, сезш сейлеген батыр атац Есугейдщ де басынан кешкен. Сол Есугейдщ езш е тарткан е р кеудел1 улы болганы yniiH, ез экен Темуджин де жас шагында жау колында кулдыкта, басы - бугауда, колы - ю сенде болды, бул т1рл1кте татпа- ган каЫреттщ уы жок. Есугей батыр басынан дэурен-багы неге к е п т ? 0м1рден неге ерте Kerri? 0 з экеЫ Темуджин кулдык аза- -$SS& 1 3 6^ 0 -

Е. Турысов бын неге тартты, юмнен тартты? Жас уланнын журелн жан жарасынан сактайын, - дегеш шыгар. Ол жайында Эуелун эжеЫ де пэлендей сыр шешпейтш. Ол 6ip сумдыкка толы сурапылды ем1рде не кеп, ала- ман шабыс, жортуылды жол, басып экетер барымта кеп. Kepiui конган агайынныц 6ipi кас та, 6ipi cay. Алыс-жакын кешкен елдщ азы дос та, Ke6i жау. С оньщ iiuiHfle кашангы 6ip заманнан Онон мен Керулен сыртын кернеп, кара орманмен канаттас жаткан калын Татар-Тайшыттын бул Андаспен жауласпай еткен куш жок. Сол жортуылды кундерде анда журген Есугей, саят кызыгымен ел im i, косын-некерлершен кез жазып, кула дузге лагып кеткен едк Тун катып, жалгыз e3i ел 1здеп келе жатып, жапанда маздап жанган жалгыз отка кез келген. Балюм ез косыныныц оты болар деп ойлаган. Келсе, 6ip куланды жайратып, кызыленеш, кансокта кызыгында каукылдасып жаткан 6ip топ муздай карулы бейтаныс аншы, ту н п тоятка Kipicin калган екен. “Ецщ ш епнудщ жен1 жок- Неде болса керд1м”, деп кос басын- да аттан тускен. Енд1 байкады, булар А ндастьщ кашангы ата жауы, - Татар-Тайшыттын азулы ханы - Таргутай Кырылтект1н “уялас бер1лер” дейт1н жол торуш ы карак- шылары екен. Ещп болары болды. Не де болса, сыр бермек керек. \"Бэлки, адаскан жалгыз аншы дер де, ез жешме ж!берер”, деп ойлагам. Ky3ri тун от басы, олжа кызыгымен ете шыккан. Танмен 6ipre журпнплге таныркай кез салган каракшылар басшысы Аучы кэззап, бул келген езге емес, ез душпаны жирен басты Андастьщ азулы батыры - Есу­ гей екенш таныган. Аучы некер1 мен кункшдес1п, беймезгш журпнш1ге тангы конакасымен 6ipre тостаган толы кымыз экелуд1

Темдтан тапсырган. Ш ел кыскан Есугей кымызды сарка ciMipin, атына ер салып, ерте аттануды ойлаган. М ше, ол жай басып келш, ат тззпнш колга алды. Ту сырты жаудын, ыскырган ажал огы атылар болса, урымтал, колайлы кез осы сэт. BipaK жау колы корамсакка бармады. Есен-сау узап кете барды. Эйтсе де, тебеден тенген куткармас ажал Есугейд1 жан алкымнан канды шенгелмен устап улгерген едь Ол ат басын Алтын Ононга, Делуин - Болдан шаткалындагы кыстау конысына тузеп, жедел бастырып келе жатты. А т жалымен жел ecin, алыста карауыткан касиетп батыр атасы Хабул - ханнын мазар - корганы таяган сайын iuiiH ерт, сыртын муз жайлап, суык тер жуган кез алдында аспан-жердщ арасы шыр айналып, тебеден тенген сур туман тумшай туей. Ол кашангы кайсар жйерш жиып, а т т1зпн1н кантарып, е й к алдында каддырды да, эр кездепдей байсалды басып барып, уш не Kipin, терд еп ез орнына отырды. -Ж а к ы н кел, Эуелун! Б1рлесй жыл, жаксы кундер1м1з осымен тэмам. Душпандарым у бердь Мен уипн улда- рымнын мандайынан сен суйпн! Кош! -д е п , аркалыгына койылган кара макпал жастыгына шалкалап кулай берген. Бул опасыз - залым дуниеде каскей зулымдыкта шек болган ба?! Болса, экеш жуткан коркау - хан, 93ipre душ- пандыктан бейхабар балага ауыз салмас ед1 гой. Ондай кун, ондай жан ол кунде кайдан табылган! Есугейд1 елт1рген хан - Темуджинге ор казганда, езш е кер казганын кайдан бшген! Шектен аскан содырлык, кызылкез - кызганыш соны ез басына сор баларын неге ойласын! Есугей елгенмен, оньщ i3i мен кез1 елмед1. А рада агын судай жылысып алты

E. Турысов жыл еткенде Керулен устш кернеген улан-асыр той болды. Монгол тойы, о 6ip жаты кел-Kecip шашу, думанды - дуб1р ат шабыс, куш сайыс. Садак тартыс, енер жарыс. Е л д щ - ел д тн , ердщ ерлнтн сынайтын, бакпен, байлыкпен келер дабыра - данктын м е р е т . Ол дуб1р бак сынаган жалгыз атты кедей мен байлыкка сенген шонжардын бетпе-бет келер жерл KyaipeT iciHe шара жок. “А т шаппаса бак шабар” д е­ ген. Сол 6ip улы думандагы улан-асыр бэйгеде алтын турманды бай багыланнын тулпары емес, жеым кедей Темуджиннщ жалгыз аты калынды жарып жеке келген. Биде Mine, Хабул-хан корганы ж анында ж азгы жайла- уына конган Есугейдщ кашангы кара шанырагы алдына шан тусте шонжар жумсаган шогырлы топ сау ете тускен. - Ей, Есугейдщ кунйп. Кушпмен айкасып, кунщщ батырма. Таргутай Кырылтек ж1берген сыйды ал да, жуйршД бер, - десть - Ол не сыйлык? - KyMicneH какталган тулпар турманы. - Турман... Ол м енщ не тещ м! М аган турман емес, мшш журер ат керек! - Ендеше сез мынау, батыр екенсщ, кайсар екенсщ, сол кайсарлыгынды хан алдында корсет! Кане, уставдар мына- ны! - деп кара кузгындай жабылып устап, илдер салынган жас асаудай булкынган Темуджищн жандайшаптар азу керсетш, айбар шеккен хан ордасына апарган. - Демек, кен дуниеде журуге келкпед! гой бул Есугейдщ Kyuiiri. Бул солай. “Какпандагы б е л л р ж 6epi болмас” деген. Ер болып еркщднсте журуд1 унатпаса, кулак кест1 кул болуга жарар. М ойнына бугау, аягына к!сен салындар да, аямай шке косындар, - деген. Иэ, сол 6ip тагдырдын кырсык шалган кун! керкок!рек Таргутай Кырылток онбай кателескен!н бш ген жок.

Тем/рлан К акпанга тускен белт1р1к, к ею репнде кек зары кайнаган жаралы каскыр евдй6ip гана Таргутай Кырылтектщ басы- на емес, кулак е с т т , аяк жетер жиЬан уст1не жасыннын отын ойнаткан кара дауыл боп тенер деп юм ойлапты? Кундерде 6ip кун Темуджии аяктагы текпр юсенш уздй Ж асакшы карауылды сол юсешмен каска мандайдан сшейте сокты да, кен дуние, бостандык ауылы кайдасын деп женелдй О ны ц колынан нпдер, мойнынан камыт i3i кетсе де кею регш е терен cinreH кек запыраны кетпедй Ол ещ ц “жалгызда ун, жаяуда ш ан жок” екенш 6uifli. Енд1 куштар к ен 1лд!н айызы - кун керем десен куш-ri бол, б1лек 6ipiKtip, тобы вды топта, кайратын жаны, кальщ колдьщ басын кос. Кол бастап, семсер сштеп, елдер шауып, м ындардьщ куш1, кок найзаньщ ушымен ушан байлык, каракурым мал айдап, пул мен кулды мына улы баба Хабул ханньщ корганы, кен елке Керуленн1н устше тау кылып уйгенде тана тынар жолын тандады. Сол куштар- лык жолы жапан жуз1п, дала кезген жас жолбарыс, аш 6epi Темуджищц осынау 6ip жылдары Есугей батырмен жорык жолы табыскан - e3i Тайш ыт ханы Таргутай Кырылтекпен ежелден егес, кырти кабакты, тер1скей шеттеп Алан-Ноян кол астындаты Урянхайга апартан. - М ен сатан аскан айлакер колбасы бастаган 6ip мьщдык эскер берем. Жорыкка аттан да, каргыс аткан жауыз Таргутай Кырылтоктен кепнд1 кайтар, малынды, eniHfli азат ет, - деген ол. Бул - кеудеде кеп сакарадай кайнаган, 03i жерде, максаты кектег1 Темуджинге жер ToHipici емес, аспанда кун Кудайынын 03i ж1берген сыйлыгы ед1. - Tipi журсем, мына жаксылытын мойнымда кетпес, х а н !- д еп Темуджин epyni атка ер салып, eMip баки тот баспатан Есугейд1н кек найзасын колта алтан.

Е. Турысов Ол мынбасы, жиырманын iiuiHe енд1 KipreH, жасында жанулы канжардай жайнаган Субедей атты батырды сол жолы керген. Ел деген жарыктык та кызык. Кейде кара серке ба- стап тогытпага бет алган кой секшдк Каншама жылдар купанный киындай пышырлап басы 6ipiKnefl, 6ipi сай, 6ipi кырда, ит жем( кун кеш ш жатуш ы едь Енд1 элдене алдагы дабыл-дуб1рш сезгендей Темуджин батыр, ел корганы десш, оныц атын ауыздан тастамайтын болган. Сол туста эуелп Урянхайлык мывдык манына сан атыраптан сагалап келш жаткан шагын топ, кол-косында есеп жок. Кун аскан сайын молайып, карасы калындай тускен. Енд! сол журт елерш куткен улыстьщ улы куш туды. Каншама дэу1рд1 Kepin, каншама заман таны н атырган Алтын Ононнын би!к жагасынан басталып, киырга кол аскан улы даланын ycTi тобырлы ел, лек-лек эскер колына толган. Жана кектемшн жасылын жамылган жайсан бшкте онаша - окшау конган enceni акбоз уй алыстан айкын кершедк Уй сырты ат тагасындай айнала кексунп най- заларын биж устап, кек гареуке, болат дулыгалары кун сэулесше шагылып, шн Дрескен Торгауыт жасактары. Уй-iuii толган ылги ыгай мен сыгай, толымды жайсан жандар. Ру мен тайпа кесемдерп ноян, баЬадурлер. Нак торде, кшем устше кен жайылган ернекД сырмакта, он жагында Темуджинмен иыктас Kynni Андастьщ атакты бш - Уйсга, буларды кос канаттан жалгап ру аксакалы Дэрггай - Отшыгын, Алтай - Нойон, Саче - Беке, Bepi - бука, Бауыршы, Тайшы. Кушар, Итжеген, Карачор - Нойон, Жалма-Нойон, Тогычар - Нойон, Субедей-баЬадур, Дурбай- Батыр отыр. Улы курылтайдын басталар м езгш туды. © 141 5 ^ 5

Телйрлап igss*- Орнынан акселеу кос бурымы кумштей жалтылдаган узын ак сакалына косылып, омырауын жапкан, енсел! ер тулгалы Kspi би - У йсш кетерш дь Айналасын бижтен 6ipep шолып, KOTepiHKi ун тастап сейлеп тур. Э р ce3i - накыл, бшмегенге - жумбак. - Аттын ж алы, адамньщ купи тек 6ipiKKeH б1рлжшде. Талшыкты тартып бала да, келде ушкан шагала да узедь Талшыктан ескен кыл аркан айдау бермес асауды тал мой- нынан устайды. Хансыз ел - ескекЫз кайык, каз конбас жансыз колмен тен. Е ге а з елд1 уры да жейд1,6epi де жейдь Оны езге емес, ез басымыздан кешумен келдж. Енд1 улы атамыз - Хабул ханнын аруагы алдында, кун Кудайынын ш апагаты астында, Ti3e 6 yrin, ант етш , тебем1зге кетерер ханымызды тандаймыз. - Ол орнынан баяу кетерш п, он жагында отырган Темуджинге бурылды. Онын алдына тагзым eTin бас щц. Ендо ол мангаз козгалып есжке беттедь Темуджин де солай аяндады. EciK алды аланда ашык теселген ак кшз. Оны айна- ла ipi ш онж арлар, баЬадурлер, нойандар, улыс билер1 коршап тур. Темуджин аягын алшан басып, ак кшздщ уст1не шыкты. А рбиган маймак аягында ак былгарыдан ока-оюлап т т л г е н кайкы тумсыкты кен конышты eTiri, басында ш аншар тобел1 сур сш еусш 6epxi, жирен бурымы ш удаланып иыгына т е п л ш , сары ш епр кез1 шокжайнап, кен кеудес1 насат еркеш тенш , орлей Tycin отырды. Карсы алдынан 6ipep кадам басып, Уйсш би шыкты. Ол Т ем уджиннщ алдына 6ip Т1зерлеп ж у п н ш тауап е т п де, кайта к е тер ш п он колын биж KOTepin, кок аспанды нускап, зор даусымен кен даланы ж ангыртып сейлеп Kerri. - Уа, Темуджин, кек куд1ретшщ 6i3re ж1берген едина, басынды кетер д е, кокж узш е коз ж1бер. KopriH, бш пн, кабыл ал - барша галам, жамагат алдындагы касиетп

E. Турысов iciHfli. Кекте Кудай, жерде сен, сол улы парызына адал бол. Кудай жолын кабыл кылмай, пенделшпен адассан, жиЬан жазанды 6epciH. Сен осы кун, осы сэттен кектен тускен жиЬаннын nipi - улы хан, барша журттьщ бш к шыны - Шыцгысхансьщ! Кэне сейле, Шьщгысхан! Ол айнала анталаган топ, ак к тз д 1 iuipeft ке те р ш коршаган баЬадур, Ноян, упыс, тайпа кесем дерш eTKip жанарымсн 6ip шолып: - О, касиегг1 Онон, кегивдр Керуленнщ улдары. Ме- Hi хан кетерш, халайык алдына келд1ндер! Будан аргы эм1р, сез менде. Б1зд1 алдымызда улан асу катерл! еткел, j киын жолдар кут1п тур. Сол жолда елсек басымыз, Tipifle | iciMi3 6ipre. Кек Кудайы, улы Хабул - хан бабамыздьщ аруагы апдында монголдьщ сонгы мереш, акыргы арма- ны тынганга шешн, жиЬан жузшде монгол мереш устем болганга деш н жанымыз, канымыз 6ipre. Осыган кендж, ceprri бердйс десендер, Кек T sw pici астында бар дауыспен ашык айтындар! - Баста, 6i3 езщ м ен 6ipreMi3, Улы Ш ьщгысхан! - деп бар даусымен куршрей айкайлады Бауыршы нойон. - Ба­ ста 6i3fli улан гайыр галамга! Барша журт, баЬадурлер, нойондар, кесемдер одан api кальщ ормандай кайыскан журт, найзасын жерге Tipen, иш т1рескен мындыктар мен тумендер бастарын тем ен иш, т1зе буккен. Нояндар кос т1зерлей ш епп , мандайымен уш кайтара жер HicKerri. - Бул cepTiMi3 бен анты м ы з к е к т е К у д ай, ж ерде Шынгыс ecTiciH. Жорыкта, урыста, жещсте, салтанат кез1, кайгы-мунды куш м пде 6i3 езщ мен 6ipreMi3. А далдыкка ант етемгз, Улы хан! - BipreMi3, 6ipreMi3, ант етем1з, улы хан! БаЬадурлер, нойондар 6ipre кетерген кеп дауыс, одан api кайыскан

Телйрлан кара хальщ, кексунп найзаларына суйенген сан мын колга уласып, тамылжыган таза ауада кун куршрегендей жангырыкты. Т агд ы р с этш келтсрш , кек KyflipeTi колдаса, адам гумырыньщ шыгар б ш п , жетер муратыньщ uieri жок. Сум заманньщ сумдыгы зулымдык какпанына тым ерте, бала жастан Tycipin едк Аш-жаланаш кулдыкта, корлыкта еткен ем1рде ол аранын ашкан ажалмен 6ipre журдк Ол мын елш, мын ripinep кундер кешть Даланыц сурапыл боранына ушып, орманында uiipin, не жау оп>шан мурдем KeTyi эбден мумкш едь Bipax сакгаушы Tanipi оны тебеден тенген зулмат катерден сан рет сактап, дозактын кыл KenipiHeH аман етш здь Аман етю зш коймай, оны жиЬан KeHicTiri к ер ш ер - куд1реттщ тек 6ip тана жанга, улы ханньщ мандайына жазган 6HiriHe кетердг Ол ещ ц - Улы хан. К ек T anipici ж ер бетш е e3i ж1берген жалгыз елпшп - Шьщгысхан! Алтын Ононньщ бойы алыста кершген шыршалы шын тауларга карай созылган улан дала. Жазгытурым аспан айдыныньщ калын жулдызындай топ-тобымен шоктана отырган ауылга толатын. Ш уркырай ерген ушр-ушр жылкы, кулдырай шапкан кулын, жамырай ерген кой- козы, шудалары жер сызып, мангаз кешкен туйелер, асау MiHin, куйындата кула дузге жуйтюген жас желендер, eMip пердесш ещй ашкан Ж ошыныц кез алдында балкаймактай уйып турар едь Акшогыр бултгар кешкен зец пр аспаннын кез жетпес бшгшен мархабаттын энш шыркап, киян шетке калкыган тырналар кешш узаткан бала к ец ш , ю рнпказ сэби журеп, мына кектем кепмен турленген сикырлы - сулу дуние, 144 53^

-gss? E. Турысов осы супулык кершмен 6ipre соншалык суркия-сумдыгы мол, зулмат-зупымдыкка да толы eKeHiH ол кундер1 кайдан бшетш ед1? Енд1 мше, алты улыстын, алты арыстьщ шю жаксы, хан, баЬадур, нойон, алпауыт бай-багландары сарыала жабдыкты аргымактар мшш , кулан куйрыкты сарыа­ ла тулар кетерш , Алтын Ононнын ерш де Хабул-хан бабанын кашангы кара шанырагына жиылган. Дуылдаган ел, гушдеген сез, уран тастап, улылык паркын acnaHfa аткан Henip топ. Б эр ш щ аузы нда ж алгы з се з - ¥ л ы курылтай! Бэрш щ айтатыны 6ip уран - ол Ш ынгысхан, улы Катан, аспандаты кун Кудайынын жер жамататына Ж1берген жалгыз е к ш , жалтыз Tiperi, жалгыз хан, катан - Шынгысхан! Ал Шынгысхан туында 6ip уран. Ол жещс кудайы - Сульдэ. Ол ен/д кашанда улы хан - Ш ыцгысханмен 6ipre. Кекте - Кудай, жерде - каган, улы монголдьщ туын ол ещй тек алга, жана жер, жана елдерге бастамак. Барша жер, барша ел тугелдей монгол атынын аяты ен тет ю тещзге жеткенге дешн дамыл алмак емес. Ендк Улы курылтай ак кшздщ устше хан кетерген Шынгысхан туы астына Алтын Онон, кегиш р Керуленнщ Тогучар нойон, Жебе нойон, Бурынтай баЬадур бастаган Тогауыт тумендерк Карачор нойон бастаган барластар тумен1, Субггай баЬадур бастаган Урянхай тум еш , Бала нойон бастаган Ойрат тумеш , Алак нойон бастаган Дурб1ттер тумен1, Бугурджи нойон бастаган Олеттер тумегп, Дурбай баЬадур бастаган Байттер тумеш сап тузеп турды. Ононнын бойы, кек аспаннын асты ылги жарау ат Minin, кек сауытка курсанып, кайраулы кылыш, ereyni найза долга алган муз балакты жасыл жасактар лепне

Телпрпаи толды . О нонньщ боны, киян-кы ркалар ycTi ол кундер мьщ сан тагшген косын, дуб1рлете айдалган жылкы, кун- тун катып агылган эскер легше уласып, дауыл козгаган тещздей толкып жатгы. Тун баласы аспан асты, даланын ж узш лаулаган отка кактаган кансокта ет, у й тл ген куйка, куйген майдын конырсык кермек иЫ кернедк Кос-косынньщ алдында, от алауы, айдын жарыгында, уялас каскырдай таласа-тарты- сып, жаландаган сапымен шарт-шурт кесш, жула-жупкып, май асап, кан жутып жаткан ушы-киырсыз кара топ. От устш е тенген ылги жазык бет, майбексе, кысыккез, май- лы кара жаужурек жауынгер кандыкебш боршаны кара канжарга туйреп, кызыл кеМеккейге таласа тастап жатты. Ацыраган шекЫз дала, кула дуние кушагында, дауылды боран, от пен су, шыжыган аптапта какталган кара Henip косынга будан аскан eMip мураты болмак емес, одан езге жан лэззатын керек те етпеген. Алты улыстан келген алты тумен, хан ордасы Тор- гауыттьщ кос тум еш , ceri3 тумен-сексен мын кол, iuiKi Алтайдан киырдагы Син империясына дейш п ушан-тещз олкеде цилдей бытыраган ел, тайпалардьщ б1рде-б1ршщ мандайына б1тпеген. BipaK, куралай жастыгын бугаулы кулдыкта, акирет1 арылмагаи азапта етю зген, шемен ж у р еп захарга толы, жаралы жолбарыс Ш ынгысхан мураты тек осы Алтай мен Саян, шыгыстагы Хинген арасы емес, эз1рге ат аягы, адамныц кез-кулагы жетер жерлерден тым кен, тым алые алшак жатыр. Кудай сез!мен, Кудайдьщ ерюмен жер Кудайы 03i болмайынш а, мына шиберш ей шулаган бэтер- бзтуэЫ з суркай дуниеде eKi кездщ 6ipi - ж ау, ею куннщ 6ipi - тамук. 0зген1 былай койганда, мына iprefleri тангут, Енисей- д еп кыргыз, Батые Алтайдагы мерют пен керей, найман-

- 5 E. Турысов нан ата заманынан 6epri бул калка моцголдын керген кукайы аз болган ба ед1?! Е ж ел п душ пан ата ж ау бас 6ipiKxipin, кол xyKicTipin, тагы 6ip акиретп баска орнат- пай турганда, булардьщ ел мен жер1 Тарпанны н киындай 6ipi сай, 6ipi кырда жатканда, шеру тартып, шеп бузып, шеттен Twin, аспан асты, жер устш , аттуягы жетер дуниеш тугелдей монгол табанына салганга дешн ат айылы босап, монгол басы жастыкка тимек емес. Сол есеппен кун-тун катып думандатып, тумендерш топтап, жау-жарагын сай- лап, дамылсыз кундер кешкен Шьщгысхан заманынын айтулы доныз - 1203-шы жылы жеткен. Тагдырдьщ 03i асыктырып жаткандай сол 6ip жылдын коктем! де Алтын Онон бойындагы кальщ Торгауыттар елше жылдагыдан ерте келген. А мал (наурыз) icipe кар Ke6eci босап, жылгалардан жылысып сулар агып, Ke6iKTi колдер кок муздьщ курсауынан босаган. Бул кез - мэнгш к музарт куздар курсаган Гималайдьщ сан тарау асуларын асып, жылы тещ здер елкесш ен терштктщ киырсыз орманды езен, кел-дариялы алабын бетке алып, кикулай келш жатар келпн кустьщ мезгш . Дала келдерш щ айдыны, жылы сулар ycTi агыла конып, кикулай ушып жаткан кисапсыз кокала уйрек, коныр каз, акшагала аккуга толган. Сейш курар, серуен суйер ханзада, бек-бепмдер ушш будан артык пэни т1рл1ктщ ужмагы, будан аскан жан лэззаты болган ба еда! Сол А малдыц айтулы 6ip куш , атакты Есугей батырдын пик алды нем ереа, бугшде мэртебеа шыркауга шыккан Ш ьщгысханнын улкен бэйбшеш Бертеден туган улкен упы Жошы он тертке толган жасы нда, е зж е н те р т жас Kiuii Bepicepi iHici Угедеймен 6ipre, касына Т оргауыттын 6ip косын жайсан жасагын mecTipin, кеплдар Керуленнщ бойында дабылда- тып кус салып, сункар саятында журген.

Басына сш еусш борж , устш е белш жалпак кумгс ке- мермен кынай бутан ыкшам iuiiK, аягына сэры сактиян ет1к киген, кулан ж е л м т кула аргымаггы Ж ошы, колында Делуин Болдок тауында торта Tycipin, э й г ш кусбеп Тока баптатан, кара тарлан ителпЫмен кылан боз жуйрйтнщ устш де у к ш ты м ак KHin, кундыздай кулпырган Угедей, он колына кондырган сылан сункарымен келе жаткан. - С ункардын жолы улкен, cepTi бшк. Сункар бар жер- д е езге куска орын жок. О лте! - деген Ж ошы, калын каз Керуленнщ KeHicTiriH тумш аган 6ip шагын айна келдщ жагасына келгенде, кос жанары шоктай жайнап, татат таппай, ентелей тускен Угедей те тш катып. - Ал сен, ителпш кайда салмаксын, Жошы? - И телп сункармен таласпайды. Мунын эуселесш сырттын бетегел1 белш де дуадакка ж1бергенде керем1з. - Ендеш е кетпк! - деп Угедей окыс Te6iHin, кылан ж уйрж т1зпн1н еркш е берген. Удере соккан дабыл, суырыла женеп, бауырын жазып, кесше шапкан аттын ж ел -ж ел т устшде Угедей сштеген сункар кел бетшен кетершген калын каз арасында най- загай отындай жарк-журк соргып кете барган. Киятынан жаратан кыран-сункар, о да 6ip курбандыкка катеЫз сштеген алмас семсер. Кимылына коз шеспес жай Tycipep жасы ннын оты. Туб1т кауырсыны аспан жузшде кардай тутеген коныр каздар кол жагасы жазык майданда топ-топ кулап жаткан. Киялай ушып, киташтай тиген ал­ мас туяктан топшысы киылып, алмадай ушкан каз-уйрек ол кун1 саяткерлер канжыгасын жетерлж -ак кандаган. Ж апан-дузде к ш з к осты н iiniH думандаты п конып шыккан саятшылар, ещй Баян уланнын байтак жазытына шытып, иен далада шау тартып, мамырлап жаткан калын дуадакка, Ж ошы и телп сш щ OHepiH керуге келе жаткан. 148

E. Турысов Саят кызыгынын талай танын атырып, талай кунш батырган жас cepi - Ж ошыга ителп нщ кек ж узш де тас тушн боп, октай зулап, дуадак тепкшш ен аскан айыз кандырар кызык жок. Ашык аспан, ашык дуние, кед дала. Барша галам, айна жуз1 алаканда тургандай. Эне, анау алы- ста, сагым ойнаган сэры дала, кегивдр кекжиекте койдай жусаган сол дуадактар yftipi. Ж ау келерш, 6ip сумдыктын ] боларын ce3in, epiciHe урке к е тер ш ш , ы гы са-ы ктап, • маймацдай жылжып барады. Енд1 MiHe, урынды ны н кезь I Онтайга келш калган Ж ошы, yaipe согып дауылдаткан да- был eKniHi астында, кула жуйршш куйындата ш ауып кел- ген бетте, ауыр кетерш п кек жузше ерлеген кекмойынды I кеп дуадактар тобына кара тарланын кулаштай сермеп ж1берген. Ителп октай атылып, аспанга самгап шыккан. - Эне! Уа, пэле, карандар эне! - деп дала жангырта, шатгана айгай салган Ж ошы, куланын Ti3riHiH нпрей тар- тып кек аспанга шаншыла карап калган. Алда, айызы кана сурен салып зулаган Угедейдщ сонында, дурлше шапкан некерлер ат ауыздыгымен алысып, Жошы жанына топта- нып аспандагы айкаска булар да жапа-тармагай к ез Tirin калган. - Уа, пэле карандар эне! - Жошыньщ даусы тунык ауаны жангыртып, тым бш к естшд1 тагы да. Сол сэт мундагы барша саяткерлер кек аспанда, шыркау би!кте нокаттай боп тас тушн туйш п, сала мой- ынын созып ж1берш, жанталаса канат сермеп, узап бара жаткан дуадак тобы устшде шушле соргып журген бармак басындай караны керген. Эне, ипрей тарткан жебедей, эуеш жарган сумдык суьш естщдй Ол тажал огынын суылы. Ителп октай зымырап келген бетте дамылсыз канат сермеп, жандэрмен узап бара жаткан нэн ата коразды ту сырттан суйкеп e rri. Сол замат