Тұрысов Е. Темірлан

Телйрлан жиЬанньщ улы каЬаны - Ш ьщтысхан дэу1ршщ дэстур1 едт Сол дэстур Шьщгысханньщ шыга алмаган бш лн, жете алмаган жолын мирас еткен Аксак TeMip тусында кенерше толып, шарыктап-шалки тустк Keuieri кеште е з э\\нр1мен жария еткен алты кундж ерудщ кансэлет майданын жай, ат устшен шолып, акбоз тулпарын алшан бастырып, кек жасыл ж1бек орда шатырга келш, ат басын тартты. Бул жерде улы ЖиЬангерд1 оны н ен жакын колбасшы - бекза- далары iuirneH Мухаммед-Султан, Артун-шах, Алда-дада жэне Музафар-аддин кутш тур едь Ж орыктын - жосыгы, улы аттаныстар алдында эр кез кеш жатып, тан шапагын ерте турып кутш алу TeMipflifi кашангы OMip е р непне айналган. Kemeri тау шаткалында кутпеген кездесуде байласкан сез жэне кеше кеште Ордага жеткен хабар бойынша ол бупн, памдат намазынан кешн, сарай мираскоры Мухаммед Султан, Самарканд 0M ipi Аргун-шахтьщ кауымында отырып, таулыктар елппсш кабыл алуга тшс. М ш е енд1 жана таннын paciMfli харакетш етеп болтан 0M ip, салтанат кундер1нде киетш, алтынды зер салынып Кытай ж1белнен т т л г е н мол niiuiM fli кеплд1р шапа- нын жамылып, басына карасур сусар беркш киш, Орда шатырдагы жорыктын алтынды тагына келш отырды. Ара­ да бие сауымы мерз1м еткенде, М узафар-аддин, Жагатай жэне сарай хатшысы Араб-шахтьщ бастауымен касына 6 ip топ езш дей енд1р жас некерлерш inecTipreH Абдул- Мэжид келш юрдн Таулыктар салтымен устше кынай бел ыкшам, жешл бешпентш киш, бел in ж вдш ке KyMic белбеумен буынып, басына ак шалма тарткан Абдул-Мэжид, шалмасынын ушын жерге типзе и ш п татзым erri де, 0м1рдщ иша- ратымен онын дэл карсы алдында мол жайылган пар­

-gasr E. Турысов сы ю лем ш щ ортасы на Ti3e б укть H exepnepi езш ен exi кадымдай кешшрек жайгасты. Элем жиЬангер1 алдында, оган б у л н алгаш рет наза- рын аударган Абдул-Мэжид, орда тагында отырган кешеп тау булагы жагасында кездесш, жен сураган жузбасы- ж асауы лды к е р д ь Kepfli д е , от ж у р е п epenKin, туда тулгасы элде калай ыстык семсер жуз1 жаны п еткендей шымырлап Kerri. Ол енда ¥ л ы Эм1рден е зш щ албырт-ан- каулыгына рахым сурагандай жуз1 алаулап, жугш е бугйпп, мандайын кшемге кайта типзш , тагы да тагзым erri. TeMip карасур ж узш сэл жылыткан ш ырай к ер сетп де: - И з, Абдул, мен тындауга 33ipMiH, - дед1 ж ай гана. - О, ЖиЬанньщ улы 0M ipi, Ci3re улы дарил Араке жагасында гумыр кешкен таулыктардьщ 6eri - экем Молла Мустафа Хаджы-бектщ атынан, улы мэртебел1 О здщ хузырьщызга арналган сэлем хат пен 6ipre, асыл сыйлыгын ж е т ш г е т м е e3iMfli 6ip А лламен 6 ip re улы жиЬангердщ ракымы жауган бакытгы жан деп бшем. - Соны айтты да орнынан жещл кетерш п, акж1бек ораманы Эм1рдщ алдына жайды. Акж1бек орама бетш ен сур перга- ментке араб эрш мен жазылган орама хат пен жуз1 кубыла жалтылдаган алтын сайты алмас канжар кершдь - Буп не, ненщ салты, ненщ белгнл, - дед1 TeMip он жагында этлес кепш ж ке Ti3e 6 yrin отырган Аргун-шахка назар ж1берш. - А к ж1бек - адалдык, алмас канжар - берж достыктьщ белпег Ал хат кевдл сэлем! болса керек - улы билеунпм,- ДеД* Аргун-шах. Аксак TeMip Аргун-шахтын тапкырлы- гына ризалы беш л KepceTin, макул алгандьщ б е л п е ш е басын сэл гана изеп койды. О л енд1 алдында ширатылган пергаментке самаркау кол созып ашып карады да, Мухаммед Султанмен катар отырган Араб-шахка усынды.

TeM ipnan щ &ь- - Окы, - дед! баяу ун катып. Араб-шах хатгы колга алып, басын иш тагзым e rri де, мундагыларга тугелдей таныс, турю тш м ен жазылган сездердщ эр 6ipiH жеке салмакпен, сазды коныр дауыспен оки бастады. ...“ Ассалауми-агалейкум, упы падишах! Ж арык элем- нщ билеупп иеш 0Mip - гураганга, Араке дариясынын суындай таза, Арараттын аспанындай зецпр - ашык адал пейШ лшбен, басымызды улы агзам, Алла тагаланын 6ip тана суйген жиЬангези Ыздщ xy3ip-KyaipeTiHi3 алды- на басымызды иш, ушбу хат, йам, адал сапармен бара жаткан елппм й аркылы ак тш еу ш сэлем1м1зд1 жолдаймыз. Осымен 6ipre ж1бершген таудагы Накшабан, Зангезур, Курджтан журтынын Ci3re арнаган сый-сияпатын кабыл кы лсаны з, 6i3 e3iMi3fli А лла тагаланы н, оньщ суйген улы эм1р-гураганнын нуры жауган бакытты пендеа ден есептейм1з. У лы Э ш р д щ жещ мпаз туы калын колы кус канаты, ат туягы жетер барша элемде устемдж курып, улы жиЬангер, патша агзамньщ данкы кун астында мэцп жасауына т т е у л е с екешм1зд1 6ip А лланын атынан ант еткен адал пейшм1збен жолдаймыз...” 0Mip, Молла-М устафанын жолдауына ризалык белп KopceTin, сазарган карасур ж узш е нур ж урш еткендей жылы шырай 6umipin, капсагай нар кеудеа уетшде дуние багбанындай биж кершген басын сэл гана изеп койды. - Иэ, сейле Абдул, Накшабан - Курдштаннын 6eri Молла-Мустафанын кандай сэлем тш еп бар, тагы да? - О, улы падишах, тау елш щ улы 0Mipre, онын жорык- тагы ж ещ еп колына арнайы ж1берген сыйлыгын да алып келдж. Ол Араке дариясы жагасынан келген токсан арба шарап, анар, жуз1м, инжир жэне Нахшабан кыздарынын 52

E. Турысов улы 0Mip - гураганга арнап токыган кшемг Сонымен 6ipre тау журтынын патша агзамга, онын сарай бепмдерш е керсетер кызмеД Yшiн 6ip косын енерпаздары келдг Алынган, женшген жерлер мен елдерде сый-сияпат атаулы пэлендей тансы к емес TeMipre. Эйтсе де Аракстын асау арнасынан келген елш ш к керуешнщ орны взгеше. Тау enuiLnepi А ргун-ш ахтьщ б аскар у ы нд а ар найы ак шатырга жайгасты. Дастаркандар мол жайылып, кызыл курен шараптар судай агылды. Кун екшдше ауысып, елкеш даланьщ жупар-гуны к ауасы кернеген 6ip кел!ст1 шакта сарай белмдер1 мен олардын кутупп кэнизектер1 жиылган ¥лжатай - Турхан катыннын улкен шатыры- нан шерменденщ сынсыган сазды уш естш дь Мунда улы Эм1рдщ 6ipinini наксуйер бэйбш есш щ бастауымен 6yriH сауыкой - сэнкой xepiM сулулардын коптен куткен мархабат кепи осында елнплер керуешмен арнайы келген таулыктар керсететш тамашага, одан эргт ертец ертелеп басталатын улы думай - сейш кунше уласпак- Муньщ баршасы - элбегте, Самарканныц мэцп жаркы- райтын сенбес жулдызы астында жойкын ж ещ сп жол- дан еткен жийангердщ еркшен, онын атак-данкын алты аскардан асыруга штелга жаткан нэрсе. Улкен орда шатырдыц карсы алдындагы кегалды жа- зыкта сан мьщ адам айнала улкен шенбер курып, алкакотан жайгаскан. Онын 6ip шетше улкен ак шатыр орнаган. Бул ара бу п н п таулыктар керсететш тамашаньщ айдыны болмак. Сол ак шатырдан алшан басып, ортага шыккан ак кардай буйра сенсец 6epirri, мойылдай кара муртты сыр- найшы, суйек сырнайын безшдетш, ел-журтты тамашага шакырды. Бшктеу жерге орнаган шатырга 0M ip - TeMip бастап келген сарай бектери бепм дерг колбасылар жэне 0м1рмен жанаса жас елнй Абдул-Мэжнд жайгасты.

Телйрлан Енд1 ак ш атырдыи каздай тсзшген, кылыш устап кыл- шылдаган бшш m r iir e p i мен аккудай мангаз калкытан ару кыздары шыкты. Жалт-жулт сермелген семсер жузшен от шыгарып, айкуш-уйкыш сштенген кайкы кылыш, сарт- сурт согылган калкан, ерлж пен ептш жтк кайрат пен батылдыкты паш eTin бутан ш еш н бундай ерлж онер1н кермеген суду бепмдер мен жас бекзадаларды кайран калдырды. Бул енерге ерекше суйсшш, тандана тамсанып орнынан турып, куана куттыктап туртандар imiHeH TeMip сарай бекзадаларын, езш щ алташ жолына шыккан жас сункар улдары Шах-рух пен Миран-шах, келшдер1 Гayhap- шад пен Сыбан-бикеш кердк Сотые eHepi, жayынгepлiк - батылдык онер ен алдымен Аксак Тем1рдей данкы жер жартан жиЬангердщ эскерше керек нэрсе. Бул сипатты ержуректж касиет шыкса, баскадан емес, ен алдымен TeMip эскерш ен шыгуга тшс. Бэлюм осы жатын ойлаган сайын, кешке тарткан кызыл куннщ киташ сэулесше шагылып, таулыктар колында жалт-жулт, жарк-журк сштенген семсер, кылыштарды ор кояндай аспанта орып, супу тултасына кылау ищрмей ж урген тау ж т т т е р ш керген Тем1рдщ жуз1 к у р е н и и , канын ш к е тарткан келбе™ сурланып-сустана тусп. Ол биж капсатай тулгасын жай козтап, он жатында отырган Алла-дада мен Артун-шахка бурды. Бинмлер жа- тын иег!мен нускады. - Керд1ндер ме не керсетш жатканын, - деп кунпрттеу ун катты. - Бул осы таулы ктарта тана тэн улт OHepi, упы би- леунйм, ерлж е нердщ баска Typi б1здщ тумендерде де аз болмаса к е р е к,- дед1 Артун-шах. - А т ойы ны, куш пен е п т ш к п ц KyflipeTi будан кем туспесе керек. Ондай енер вддаретш тацныц атуымен 54

E. Tj'pbicoe осындагы атты эскерлерден кереЫз, улы 0M ip ием, - дед1 Алла-дада. Аксак TeMip тем1рдей курсанган бш к тулгасын кайта бурып, тундей тунерген унЫз калпы, ецсесш алга ж1берш, Mi3 бакпай узак отырды. ¥ л ы 0Mipfli« дауыл турып, отты куйын ойнаган iuiKi элемш эр кимыл, эр баскан кадамы, кез жанарынан капт ж1бермей танитын мыцбасы, туменбасы, сарайдын сайыпкыран некерлер1 енд1 epTeuri улкен сеш лдщ 0M ip кецш нен шыгуы унпн мына жауар булттай тунерген кабагы астындагы ушкын аткан жанарына жылы шы- рай беру ушш еш нэрсеш аяп калмауга тшс. Таулыктар енерш щ тангажайып тамаша кенннен сарай TeHiperiHiH бетке шыгар бектер1, мыцбасы, туменбасы, колбасылар косынга осындай 6epiK ой-шеннммен тарады. Жагатай жасагынын сакшылары коршаган Аксак TeMip, аксак жагына тенселе басып, 6yriHri тунеп шыгар жансая орны - 1цкэр-бепмшц шатырына бет алды. Акыраптын 6ecinm i таны да саз 6epin атты Mine. Кен атырап агарып, Урмидщ жасыл жазыгында тан тынысына шомган косын устш де тацгы тунык ауаны какыратып, ат устшен шалынган кернейд1ц сункылдаган даусы жан- гырыкты. Жорыктагы тумендер дурк кетерЫ п, 6yriHri ерудщ сонгы KyHi - улкен сейш карбаласына KipicTi. Аксак TeMip ол туш тесепндс узак децбекш ш, шала уй- кыда узак жатып, кеш оянды. Кун курык бойы кетершген шакта, баптануын тэмэмдап, мол ж1бек ш апанын ныгына 1л1п, Улжатай - Турхан катын мен 1цкэр-бепм эз1рлеткен той курметшдеп улкен дастаркан тор!не келш отырды. Жас един Абдул-М эжигп ортага алып, Тем1рдщ еш упымен 6ipre Аргун-шах, Алла-дада, Мухаммед Султан, Музаффар-аддин. Араб-шах, Жагатай да осында келдг

Сарайдьщ бас аспазы - Сахи-Машраб баптап эз1рлеген жас жабагынын жаясы, тондырылган кой ет1, кыргауыл, к е кш к, улар еттер1мен 6ipre тау гып ушлген сан алуан жемютер, 3epni кезелерден куйылган кызыл мусэлла, хаке- тия шараптары мен сапырулы сэры кымызда есеп жок едк О uieTi мен бу ш етше ат шаптырым Урмидщ балаусалы ж а сы л жазыгы. Бул жазык 6yriH элемнщ жийангер1 Эм1р - TeMip керегенн1н квк ала туын квтерген кеп тумен, жер кайыскан acKepi куш-куцнретшщ куэгер айдыны болмак. Осы жазыктын орта тусындагы шатын белеске 0Mip мен онын нвкерлерше арналган улкен шатыр тнтлген. Шатыр т0 бeciндe 0м1рдщ айыр куйрыкты кокала туы желб1рейдк Коп узамай, кун тау еркешшен найза бойы кетершген шакта жиЬангер - Э ьардщ 03i бастап, осылай келе жаткан сарай бектер1 мен эскер басшыларынын улкен тобы к ер ш д ь 0 Mip мен тумен басылары кшен ара- би аргымак устшде, ал ханзада, бепмдер куймеде келе жатыр. Олардын курметше, сешлдщ басталар рэамш е дабыл кагылып, кернейлер тартылды. Жазыктын теркжей шетшде бетгерш кубылага тузеп, 0Mip шатырынын ал- дынан сэулет кврсетш ететш аттылы тумендер, каншама мындыкка топтанып Ылтщей тунып тур. Сол тумендер шеруш Эм1рдщ тобы белеске жайтас- кан шакта, ылги акбоз аргымак мш ш , жалан кайкы кылыштарын бшк устатан 0м1рдщ тандаулы жасагыныц сарбаздары бастады. Олардын сонын ала дурлше козгалып, кек найзалары тебесшде самсап, биылгы кектем-жаз бо­ йы толассыз ж урпзш ген Иран жорыгында ерекше каЬар- мандык керсеткен, мынбасы монголстандык Барластан шыккан Ергеней батырдьш к!лен шымкай кара аттылы калын колы жалгастырды. Астына туйедей, жалдас кара айгыр мшген атагы дункшдеген, шеккен нардай шомбал

E. Турысов Ергенейдщ e3i жаркылдаган жалан кылышын тебесш е Keiepin, аркан бойы алда келе жатты. Ж орыкта Ергеней журш еткен ел мен жерде тек кираган тас, домалаган бас калатыны кашаннан мэшм. Бейне 6ip кап-кара тау таскыны кулап келе жаткандай аспан жердщ арасын сурапыл дуб1рге толтырып етш жаткан тумендер кара жер- мен 6ipre адам журегш ттр етк ен соншалык жойкын да коркынышты едг Осы кара дауыл тумендер luepyi кешкен булттай жeнкiлiп, кепке шешн таусылмады. Тумендер шеружщ саны жасыл жазыкта жалгасып жатканда, кешбасы жасактар сол жазыкты айнала 6ip эйдж камал боп коршап, сап курып турды. Ш ерудщ саны саркы ла бере, eKi ж актан он-оннан, ж уз-ж узден ipiKTenin алынган карулы сарбаздар кылыш, найзаларын жаркылдатып, ат ойнатып ортага шыкты. Кылыштасу. найзаласу, топ шайкасы, жекпе-жек айкас, аударыспак, сайыс. Мунын баршасы осынау Шынгысхан заманынан, Урянхай, Барлас дэу1ртен жорыктагылармен 6ipre жа- сап келе жаткан ерлйе енер дэстурь Ол дэстур бабасы Ш ынгысканнан басым туеудi, ол жетпеген ж ерлер мен елдер уетшде нажагай отын ойнатуды мурат еткен Аксак TeMip тусында ерекше етек жайып дэу1рледг Кайсы 6ip жещеп жорыктьщ сонын, АксакТем1р кан-жосалы кираган калалардан тыскары, осынау сахара айдынында fly6ipni той, еру-шеру етю збей аяктаган емес. Сол тойдагы ерлне eHepi iшiндe Тем1рдщ ерекше унатары eKi туменнен таддап алынган eKi ер н айзагердщ ш айкасы болатын едг Бул кэдймл елймге бас тж кен жанталас шайкас. Ж еж с- ке жеткенге - атак пен данк, елш кеткенде кун жок. Тек канды майданнан 6ip гана езгеш елж , м унда етш р бо- лат найза орнына, icriK ушы отка куйд1ршген тем1рдей катты, иык Tipep айыр бакан берш ед г Калкан орнына '@*S> 57

Телйрлан ч- ж ауынгердщ жалан кеу деа серке TepiciMeH капталып, кыл арканмен калын шандып тасталады. Текмрдщ м1з бакпас тем1р ж урепн тек осы ерекше айкас кана шын теб1ренте алатынына кэш к Алла-дада, жанындагы жандайшабына “бастандар” деп сыбырлады 6ip кезде. Осынын i3iHuie айкас айдынында, осынау упы сэскеден бесшджке дейш уласкан жасанды сотые, айкас, сайыстардан сон, алан ycTi кетершген шан-тозаннан таза- рып, сштщей тунган сан мын адам, жекпе-жек майданга ш ы гар eKi ту кы л-н айзагерд щ айкасын тагатсы з кутш турды. Ещи терт-терттен ею майданга белш ген ceri3 туменнен колдарына юш кене акжалау устаган eKi аттылы жаршы калын н еш р елд1 жагалай, найзагер батырлар eci- MiH этап, ш ауып e rri. - Науан,... Н ауан батыр! Ергеней туменнщ басы ка- зандай, балтыры устындай наркеуде Науан батыры, - деп дурлйсп журт. - Кулатай, Кулатай! - деп шулады журт екшпп жак- тан. EKniHi ерен, кимылы к ез ш еспейтш найзагайдай жаркылдаган кулан TycTi, куба батыр - Кулатай! Шыккан Teri моголстан ж ер ш д еп К аратаулык, Бактияр. Keuieri сонгы жорыкта Тэбризд1 Ti3e 6yicTipreH, Ираннын каншама кула дала, катпар тау, долы езен, кус канатын куйд1рген ш влдерш жевде туы н KOTepin еткен, Алдан байадурдш алтыншы туменш щ атагы жер жарган батыры бул. Жасы жиырма тортке жана шыгып, шындалган семсердей кыл- шылдап турган шагы. Ж екпе-ж ектщ psciMfli тэрт1б1мен, eKi батыр eKi жактан астындагы санлак тулпарларын аянмен - алшан бастырып, Kepyuii журт алдынан бiлeктepi сыбанган он колдарын KOTepin, б у тк ш косын корш аган кен аланды айналып шыкты. Содан кеш н эр кайсысы оз тумендершщ тусынан

E. Tj'pbicoe кагылган каракшы тубше келш, бакан-найзаларын иыгына Tipen, белп бершер с э т п кутш каскайып турды. Науанньщ мшгеш омырауы есжтей, жалдас, шойын- дай шомбал кара айгыр да, Кулатай ж1бек жалы т е л л ге н , жулдыздай жаркыраган коян жонды, суксырдай суду, акбалтыр араби аргым акты н у стш де едк EKi тандаулы 6ip-6ipiHe уксамайтын eiri батыр, дэл Ka3ipri сэтке деш н т о е TyfiicTipin, Сейхун мен Ж ейхунньщ жасыл жагасынан басталган жорыкта жиЬангер - Экйрдщ туы астында жат ел, жерлерд! 6ipre шапкан, жещ стщ атак-данкына 6ipre жеткен, батырлык-ерл1п аныз болтан eKi алып, em u 6ip киянда, Иран мен Византия шегшде Урми келш щ жатасында империя данкы, Т е\\прд щ данкы yuiiH болып жаткан мына эскери куш енерш керсететш сейшде жекпе- жек шайкаска шыккалы тур. Бул аламан айкастьщ бас Tepemici, найзагерлж енерь мен аты шыккан, шолгыншы, мындыктын колбасшысы, кап-кара мойыл мурты кулатына жеткен, апай тес Жо- лан батыр куйрык-жалы жер сызтан арынды кула каска айтырын ойнактатып ортага шыкты. Оньщ жалан кылы- шын жарк етм зе сиггеп берген б е л п а бойынша eKi д эу eKi жактан атой сала умтылды. Жан 6epicin, жан алу онай емес. Тенген катер, туралап келген тажалта шыдай алматан арынды айгыр артымак, карама-карсы т е н т келген бакан найза сусынан тайкып, жанай шапканда, 6ip-6ipiH e айкаса согылган найзагер- лер агындап еткен бетте аттарын енсере бурып, ешудай айкаста кайта табысты. Кдрулы кол, ат екшшмен кеудеш кездеп шуйшген бакан найза кактыгыспен кагып ж1берь лш, кайтадан алга умтылысты. Осы аламан айкасты жасыл белестщ бел ортасынан кадала багып отырган TeMipre, каншама рет к у сбегш к

Телйрлан саятта керген сункар мен дуадактьщ аспандагы айкасы елестеп 0 Tri. Сонда суылдаган сункар жулдыздай агып, апай тес нэн дуадакты кек желкел1ктен тепкенде, топшысы узшген курбандык, туб1т кауырсыны дода-дода шашылып, аспан бшпнен астан-кестен аударыла кулап, кара жердщ устш де канды Ke6iriH кусып жайрап жатар едь Енд1 мына ездерш е назарын кадаган сексен мьщ кара Henip ортасын- да, ат тебелшдей бекзада-бепмдер мен Империя устыны жалгыз д кардщ теж еуаз талап, кеюрек айызын кандыру ушга арыстан мен жолбарыстай жанталас айкастагы eKi батырдьщ кайсысы сункар, кайсысы дуадак болмак. Бул жагы н дэл каз1р, а т омырауын аккобжке малып, ездер1 жан Tepi, кан терш е батып журген кешегз сапарлас кос батырлардьщ кимылынан тану киын едо. - УаЬ-nipiM, 33ipcTi iuepi колдай гер, - деп кос колын кокке жайып, дауыстап ж1берд1, - Эм1рден сэл гана те- менде отырган сарай жылнамашысы молла - Араб-шах. Барша журт енд1 анык ангарды. Д е н еа кызынып, бауырын еркш жазып, косше жосып журген жирен тобел тулпарын шапшан бурып алган Кулатай, агындап келген бойда он иыкка опрей ттреген кара найзаньщ ушын Науаннын нар кеудесш е тузеп улгерген едг Сан мынньщ “ah” урган журек жалыны, эйелдердщ ащы даусымен 6ipre шарт ете сынган найза ушында кара айгырдьщ усттнен калбандай ушкан кара дэу - Науан майдан жазыкта тонкерше барып тускен-дг Онын тос етепн ала сугылган найза кеудеш коктей eTin, жауырын астынан шыккан, сынган сабы ке- удеден 6ip кез сыртта калып койган едг Науан батыр мерт болып, найза ушына ушканда, агыл- ган аргымагынан каргып тускен Кулатай, жаяулай басып, алдына келш ттэе б у пп, бас иди Ащы тер мен коз жасы аралас, мунар текш ие баткан халде - “Кош арыстаным.

-jaSy E. Турысов бауырым!” - деп тенселе толкып, орнынан турды. Импе­ рия женил, Теилрдщ данкына багышталган эскер mepyi мен согыс енерш щ ду-думаны 6ip киянда, таулы Иран мен Византия шепнде, каншама жер мен елдщ мунын сактаган кегиш р кел - Урмидщ алкабында осылай тынды. Сол куш кеште, улкен орда шатырында TeMip жас един Абдул-Мэжидпен сонгы рет кездести - Молла-Мустафа хажыга жорыктагы 0м1рден сэлем айтатын бол! Семсермен бекш ген сеш м айнымайды. Кажынын адал ниетш е сенем1з! - деп жаны на онтайлы койылган кумгс кынапты куйылтан болат семсерд! А бдул- Мэжидке усынды. 0м 1рд щ ce3iH оны н карсы алдында жугше отырып тындаган Абдул-Мэжид тагзым ете ишш, семсерд1 болат жузшен суш п, орнынан турды. - Адалдыкка 6ip Алланын атынан ант етем1з, улы мэртебел1 падишах! Урмиде откен алты кун еру мен сейшден кеш н TeMip- flin тумендер! косын-конысынан 1387 коян жы лы, акырап айыныц 6eci Kyui тансэрще козгалды. Тан салкынымен сер- гек кетершген сексен мьщ кол, алтынды куйме, жасаулы керуен, жер кайыстыра айдалган ушр-ушр жылкы, кора- кора кой, жук артып тырнадай то ш ген туйел1 кештер1мен бас-аягы кунш ш к жерге созылып, жайкын-толкынды кара дария сияктанып, кун шыгыска бет алды. Буп 6ip жагы аспанмен тшдескен музарттаулар, кунгеш алтын апкасын миуа багына тол гырган кос дария, арапыты каншама кега- лалы ужмакараш а толы - сэнд1 шайарлар, одан opi осынау бэдэуйлердщ жылы тещзше уласкан шексгз елке, улы шел 0м1рдщ екшин улы Омар - Шейхтын жерь Keuieri улы жойкын жорыкта 0м1рдщ аягына ак туын иген сэулетп

Телйрпан mahap - Тэбриз енд1 шанырагы шыркай к етертген Омар - Ш ейхтын ордасы. BipaK мунын 6spi мына жарык элемнщ 6ip пушпагы емес пе? Жылнамашы, шеж1репи, сарай хатшылары Тияс-аддин мен Араб-шахтьщ буньщ алдына жайып окыган ютап сездерше Караганда, дуние бупнге шешн сиырдыч буйрепндей кырык белек. Ондай береке- 6ixipci3 бытыраган ел, эр тогайда шулаган шиберщей айна- ла авдаскан жауга толы жалган дуние жарыгы к1мге керек! А кбоз тулпарынын устш де мандайын шыгыска 6epin, тан самалына кеудесш тосып, кеп некердщ алдында аркан бойы келе ж аткан TeMipre, муньщ Барластан ш ыккан ба­ тыр бабасы - Карачор ноян, урянхайлык Субггай. Керу- лен керейттерипн кас батыры Ноян жебе, sp6ipi касиегп каракорымда туын кетерген хан тумендерш бастаган ез улдары Ж ошы хан мен Теле, Шагатай мен Укгтайдыц каракурым кальщ колын - Алтайдан асырып, ¥л ы Итильге дейш ж епазген улы Ш ьщгысхан д эу ipi елестедг Керуленнен аргы кер далада, мына ез атынын басын Tipen, Kepi кайткан, жай емес жещспен кайткан Карабах тауы на деЙ1нг1 ушан-тещ з ел кеш кезш щ Tipiciime терт ел, тер т улыска б елш , терт орданын ycTine касиета монгул тулпарынын кыл-куйрыгы байланган айыр куйрык терт сарыала туын Tirin, орда басына езш с тарткан акылды да айбарлы терт улын отыргызбап па ед1 Ш ьщгысхан. Осы- лай жарык дуниенщ Ti3riHiH ез колында устап, м энгш к империяныц ipreciH калап берген Улы хан, осынау 6ip киянда, Ханчедария жагасында ак уйннч ш ш д е кез жу- мганга шешн каншама канжоса жорыкпен колы жеткен сол империя 6ipniri, кундердщ куншде шщдщ богындай тоз-тозы шыгар деп ойлап па ед1? Иэ, содан 6epi ж уз елу алты жыл еткен. М энгш к ем1р- дщ балта сабындай шолтиган 6ip 6eniri емес пе ол. Мше ецщ хан эулеН, хан урпагы жетюзе алмаган Шьщгыстын 62

-ssgy E. Турысов туы, элем билеунпсшщ аскак желб1рейтщ жалгыз туы муньщ колында. 0 3 i де сол Ш ынгысхан бабасы ны н 6ip заманда батыска каптаткан кара тумендерщен калган ежелп кара сокпакпен келе жатыр. КегщдЁр мунараларын мун басып, нищей аспанмен у н аз тшдескен Тэбриз сол канатта, куз мунарынын ш ш де калып барады. Ол 6ip заманда кайкы кылыштарын кызыл канга бояп, аттарын Аракстщ дариясынан суарган Ноян-Жебенщ жойкын жорыгынан кешн Ш ынгыстын кенже улы - Т ел енщ орталы к ордасы ед ь Е щ н бул шаЬарда кулл1 Суптания билеупиЫ, империя мираскоры Омар - Шейхтын ордасы. Жер мен ел тутастыгы - ол 6ip гана Эьйрдщ колындагы нэрсе. Кара те\\прден су шыгаратындай кысым болмаса, отпен xyftaipin, музбен суарып отырмаса, кит еткеннщ басын алмадай ушырып, журттыц зэре-кутын кауыздын imiHfle устамаса, сол Ш ынгы схандай элемд! алаканда устаган улы ханнын империясы тозгындап кетет(н едП Ол ушш озге емес, сол Шьщгысхан заманынын бутан калдырган таглымы, 6ip басына берген ащы сабагы жетер- лж. Басканы былай койганда, еткещц айтпаганда, кешеп ИсфаЬаннан жеткен хабар не сумдык. Муньщ тулпа- рыньщ маЬаллада калган i3i суымай ж атып, муньщ алмас кылышынан тамган кан кеппей жатып, жорыктагы ту- мендер жетер жерше жетпей жатып, кол астына бершген, Султания курамына KipreH uiahap, улы Эм1рдщ карасы кыр аспай жатып, муньщ жер жиЬанга жеткен абырой- данкына, орнаткан тем1р тэрт1бщ е карсы кол кетердь Bip Алланьщ атынан, дщ-исламньщ атынан ак ту астында аманат айтылып сенген адам М устафа - Э зизбектщ e3i бастап булж шыгарып, улы жиЬангер жасагын колдан кырса, империя туына, ел мен жер тутастыгына жасалган

Телйрлан щг£>- одан артык канды-каскейлш болар ма?! Ол кырау шала кабагы катуланып, арбиган, тарамысты карулы колымен алмас кылыштьщ сабын сыгымдай туей. А ксак TeMip ат у спнде келе жатып, ш ыгыста 6ip жаты карасур катпар тауларга кол артып, кунгеш улы тещзге деШ нп шекшз ш елге астаскан сагым кушагындагы сары далага кез Tiicri. Суптания жерш басып, ИсфаЬан аркылы Хорасанга, одан api Жейхун жагалауына жепбзетш тете opi тшмд1 жол сапарын ойлады. Э \\пр ат успнде. Атпен eMip кеш у, жоры ктьщ сан асулы жолын ету - мунын eMip елш ем ш е айналганына каншама жылдар ©rri. Ол ат Ti3riiiiH келте туйш , ер уетше конганда, бейне томагасын сыпырган кандыкездщ 03i. Кез жетер, канат жетер, туяк жстер шартарап мунын алаканы аясында. Ат басын кайда бурса, эр кез, эр жортуылда тулпарынын туягы тиген жер, коз жанары тускен ел - баршасы Кудайдын KyaipeTi, одан кейш Эм1рдщ 3MipiMeH, дуниеге жеке дара м энгш кке жасайты н ж алгы з им перияньщ , TeMip империясыны н меннппне етуге тш с. Осы атпен апталап, айлап еткен жол - Тем1рдщ канды жолы эне 6ip жылдары тун катып керуен тонаушы сойканды каракшыны тежеуЫз бил1кке ж е тш д ь Бул жол оны тагы да адам баласыньщ бутан шеш н кез1 керш , купаты еетш еген тэты 6ip сумдыгына бастап келедь Ол, Хоремдагтын асуында ат басын тартып, алдаты беймэл1м куладузге кез ж1бердь М ына кузп кунпрт кештщ алые айдынында каншама куба шелдер мен сенпр таулардын аргы жатында, кэусар булактары сылдыр катып, миуа багы жайнаган ужмак арапдардан кат-кабат перде туткан ИсфаЬанньщ кек кумбездер! елсстедь Ол ещп Хорасанта барар жолдаты империя Tiperi ИсфаЬанга жеткенше тыным таппак емес.

К0ПЛД1Р KYM5E3 К,айран журек, дауа татай дал болар да цамыгар, Бул сезшд/ махаббаттыц уын пикен жан угар, влйр боны пулы болып. цыгиет етсем армии жоц. О. lydipem. не жазып ем мунша жудеп зарыгар! Шамс-аллпн Хафиз Г \\1 Г ■УДуортуылды кундердщ тагы 6ip TyHi курыш туягы кантардьщ тон баскан кара жолынан от шыгарып, кустай ушкан кула айгырдын устш де етю зген Аксак Te\\iip ол туш Арыстьщ айдынды ашык даласында келе жатып, ез басы кешкен, жещспен еткен 6ip тана жорыгын, айтулы Арзурумнын алгашкы жорыгын еске алды. Ол кез Тем1рдщ кырык жетне толган шагы емес пе ед1? Арынды сапары- на жол шак келмес кезг Одан 6epi ойлап караса, аз-келн жок жиырма 6ip жыл, терт ай, он тогыз кун еткен. 0 p 6 ip i адамньщ каны мен кез жасын кел еткен жиырма 6ip жыл. Айтуга жецш тойымсыз, турлаусыз, ш олак дуниенщ TeMipre т и е с ш болган балтанын сабындай 6ip 6 e a iri гана. EHfli Mine, сутпен б1ткенд1 суйекпен экететш гумыр таглымы оны жетшске караган жасында тагы да ат устше кондырган. Тэн тозганм ен, мына кум бездей кара кеуде iiiiiHfle ерекп1ген ыстык журектщ елш еуаз, саркылмайтын обыр- араны тозар ма? М э у т м е н тысталган каскыр iuiiriir кемер белбеумен ипрей тартып, найза тебел1 алтайы тумагын мавдайына енкейте киш, туб1т ораган аягына саптамасын тарткан калпы ауыздыгын шайнаган арынды айгырдын 5-881

Телйрлан ■пзгшш тежей устап, жер устш де емес, кек жузшде кешкендей халде келе жатгы. Баягы 6ip кез1 болса муз TeceHin, кар жастанган жо- рыктын 6ip туш дур-дурмектщ таусылмас кызык-шы- жыгында ете шыгар еда. О л гумыр, ол кундердщ ауылы енд1 кайда нпркш! Оньщ exi Ti3epniri уйып, аркалыгы курысып, кек ж ел к еа аши бастаганына недэу1р e iri. Bipax оган сыр берсе, тэн ауруын тэрж етпесе, Тем1рдщтем1рлю кайда? Коналкы жайда сут nicipiM сылаудан сон Kapi кырандай с т к ш ш , тугырга кайта конудан танган ба ед1 ол. Кашангы 6ip Арзурум жорыгынын жан теб1рентер умытылмас кундерш ойлап, ол алып даланьщ айдынында к ан та жер, к ан та жолды басканын ангармады. Тек алда кеткен Ж агатай жасагынын i3iMeH, бекзадалар тобымен, сункардай супу муанда Тукел-ханымнын жанында келе жатканын 61лд1. Айнала каткакты кара дала, сырт жактан екшндей соккан каражел 6api 6ipre тутасып, мына беймезпл жорткан уркердей топ жолаушысын шекЫз тунгиыктын тунегш е тартып бара жаткандай. 0 з epxi, ез aMipiMeH тускен жол, алда улы сапар-жорыгы жатыр. Конбесе, тозбесе оныцтем1рл1п кайсы? TeMip арынды аргымагынын желкшдеген суык жалына куныскан ецсесж енсере KOTepin, Te6iHriciH cipi такымымен капсырып кыса TycTi. Te6iHri TepmireH сайын кара желмен жарыскан купа жуй- piK т е ерен екшндей т у ей . А тты н ж ел!, ж ел б есш тей тер б ей тш атты н бел1 - кашанда узак жортар жолаушы мураты, жолаушы киялынын канаты. Ш еказ элемнщ шартарабын шарлай- тын адам ойы, адам киялы кайда конактап, кайда шарк ур м ай ты н ед1 м у ндайда. С ы лан уш кан сункардай ат устш деп Эм1рдщ тещ здей тербелген киялы кайдагы 6ip 66

E. Турысов алыстагы Арзурум сапарына орала бердг Аныгында кара дауыл каЬарын алгаш рет барша элемге таныткан, айбар атагын жер дуниеге дунюлдеткен, Текйрдщ тем 1рлтн, 0м1рдщ OMipniriH аскар таулардан асырган сапары едг Сол сапардьщ сазы - Самарканнын керш болган Кексарайды, Шахизинданы, Биб1-ханым гимараты, Яссауи мунарасы, Регистанньщ миуа багы сиякты каншама сэулет, жан- нат кереметтерш дуниеге келт1рдь Самаркандтын ipreciiw ; о шет1 мен бул ш етш де ат ш аптырса ж ете ал- мас Тэщрдщ сыйлыгы - Диликуши (жан жэннаты) гул багындагы TeMip эулетш е арналган гарем - саяжайы да сол сапардьщ кисапсыз казына олжасымен енсе кетердь Багдат пен Дамаскщен, Тэбриз бен Ш ираздан келтзршген сэулетшшердщ акылдан аскан шеберл1пмен турган сол гимаратгар ш ш д е Тем1рдщ оз басы, е з эулет1 у ш ш са- яжай rapeMHiH орны езгеш е болды . О л ду н и ен щ терт бурышында басынан кешкен канды жорыктардын ащы таукымет1 жалган кунэЬар дуниенщ уы мен зэЬарын сол Гаремдеп балауса кундер мен тундерщде кайтып келмес гумырдын лэззэты бал-шекер1мен жуды. Гаремнщ бшк форталь - какпасыньщ аргы жагында сая-багы кемкерген улкен айна-кауыз, сол кауызге мелд1р суретш Tycipin айнала тунжырай тенген кеплд!р-керкем гимарат куд1реттщ 6ip гана суйген улы - 0M ip TeMip керегенн1н Меккен жайы. Оныц каншама купия еткел жолы бар, op6ipi езш ш е ерек, парсы ктем дер1 теселш , кытай япбепмен жасанган алуан сырлы белмелерш де Тем1рдщ улы Моголстан мен Мауараннахр, Султания жершде тандап алынган, тартып алынган теки, тексЬ сулу бике, бепм-ханымдары турды. BipaKталап-талгамы шексгз, элемнщ жалгыз 0Mipi шок жулдыздай санаулы ханымдарын калай канагат тутпак.

Tm ipnan Дуниенщ шар тарабында кол астына бершген эр журты- нан тандап, тартып алынган каншама куралай кез - сумбш шаш кутуип кун, кызметип - некер есебшде осы гаремнщ купил сыр мен терен мун баскан жумбак койнынан мэн- г ш к турагын тапты. Текпрдщ ханымдары мен катындары, 3p6ipiHiH жийан- гер екпршде алган ерекше орны болды. Bipi муз журепн шектен аскан суду сымбатымен балкытса, енд1 6ipi акыл- парасат, назымен баурады. Солардьщ шннде Тем1рдщ табалдырыгын аттаган куннен еле-елгенше узак гумырды жаза баспай 6ipre етшзген, ащы, тущыны 6ipre таткан ерекше суйген ашык жары жалпак дуниеге Сарай-Мулш ханым деп дэрш теген, атакты акша жузд1 суду Биб1 ханым еда. Ж е т т с 6ipiHmi доныз жылгы эскери тенкерю тщ ке- зш де Тем1рдщ тж ел ей буйрыгымен Кейкысы рау эм1р, Хусейн Эм1рдщ басып алып, онын барша казынасымен 6ipre гаремдеп сулу-бепмдерш улеске салганда, эйгш 1нкэр-бепммен 6ipre Тем1рдщ журепн ерек теб1рещлрген гарем деп ай жузд1 суду - осы Bn6i ханым едг Эуелп нак суйер жылдар откенде гарем тагдырымен 6 ip r e улы керегенн1н ез eMipiH де алакан аясында устаган элемш н улы б эйбш есш е айналды. Тем1рдщ журу-туруы, iinep ас, киер кшм, кунп-тунп тыные carrepi, кай куш, кай кеште кай сулудын а к т е с т аймалайтын пендел1ктщ 6ip басына тиесш yneci тугелдей осы бэйбш енщ ерюнде болды. Бала, келш, немере тэл1м1, улы салтанаттойлардын каншама кызык-шыжыгын суттей тасыткан рэам-салты 6ip гана осы адуын ханымньщ кез карагы, кешл калауымен icKe асырылды. “Т е к л ж ылкы Te6iHci3” дегендей, TeMip еж елп Шын- гысхан заманынан жалгаскан хан тукымын кастерлеп - хан

E. Турысов Kyfieyi, кереген атагы уш ш У лжатай-Турхан осы Б и бь ханым, Тукел ханым сынды хан урпагыньщ уш асылын 6ipiH eH сон 6ipiH алса да булардан хан н э с ш ерб1мед1. Онын орнын гаремн1н сур мэрмэр1мен айшыкталган кунг1рт белмесж де Биб1-ханымнын рахымы аркылы эм1рдщ ак тесекке оралар кунш айлап, тш тен жылдап кутетш басыбайлы сулулары толтырды. Тор капастагы тотыдай таранган парсы, тэжж, туржпен кыпшак кыздары в м р д щ болашак мираскор нэсщ дерш 6ipiHeH сон 6ipiH доптай домалатты. Дуниеге жана мираскордын келгенш паш eTin, га- ремшц кунг1рт белмесш де шыр eTin жерге тускен нэрес- те xiHfliri к е сш п , уызга тойган сэттен анасыныц ак cyri тэрк етшдк Ол ещц туган ана тесшен аулак Бибьханым басшылык еткен ерек жайда арнайы койылтан сайып- кыран кызметкер эйел камкорлыгына кеш едь ¥ л уш жаска толганда, ата 6eriHiH тэл1мше о те л ь Ж иЬангер тагына мираскорлыктын канмен 6irin, суйекке сщ ген oMip таглымы, взгермес заны осылай efli. Bip биеден ала да, кула д а туатыны сиякты, Тем1рдщ к ш д т н е н ep6ireH, оны н алгаш кы улкен к аты н ы нан кврген тунгышы ЖаЬангер, одан кейш п Омар-шейх, Шах-рух, Миран-шах мшез-кулкы, кад4р-касиет( 6ip-6ipiHe соншалык алые, 6ipi кэззап, 6ipi мае, 6ipi Кудай жолын устаган тасбих аударган жай дэруйи боп ecTi. ЖаЬангер жастай влш, онын артында калган жас же- cipaepi жасау-жиИаз мулюмен уппннп ул Миран-шахка буйырды. Сонын 6ipi орданын атакты ханы - ©збектщ HeM epeci, Аксопыны н ай жузд1 керкем кызы - Сыбан бике улы 0M ipre торсык шеке, толымды кос HeMepeci - Мухаммед Султан мен Халил Суптанды сыйлады. Бунын nmme Гераттын билеунна, шарият-намазсыз жер баспай-

TcMipjiaii тын дшдар сопы - Шах-Рух сарайында ажарлы да акылды кел1н ГауЬар-шад дуниеге аргы атасыньщ алып eciMiH жангырта келген кшнсене Мухаммед Тарагайды экелдг Галамда еш пес i3iH канмен емес, гылыммен, бш м м ен, адамга, заманга деген парасат-жаксылыгымен мэнгипкке калдырган - адамзаттын ¥ л ы к б е п ед1 ол. Тем1рдщ rapeMi мен сарайында болашактьщ Heci, Им­ перия мираскоры болып ер1мдей уш уланнын катарына кенпкпей Тем1рдщ узатылган кыздарынын 6ipmeH туган хан-тект1 немере жиеш Султан Хусейн косылды. Енд1 терт жаска толганда кексарайдьщ кегищ р мунарасы астында, сургылт-сусты залдарда, ата-беп, aT-6eri, кус-бегшен сан алуан согыс, сайыс, саят-енершен дарю алган, осы терт белпрж , кекжал сарыазу ата арланга mecin, сузп жортуылга аттанар кунш асыга кутш ecin келе жатты. Булардьщ алды Мухаммед-Султан мен Халил-Султан Тем1рдщ алгашкы Арзурум жорыгына ceri3 жасында катысты. Ceri3 жасындагы ушпа канат уландар, кайарлы, кандыжол атасынын 1ргелес, Kepmi ел Хорасан мен И раннын каншама гул KepiKTi шайарларын жермен-жек- сен ет1п, халкын канжоса кырып, азаматын кул, кыздарын кун етш, бугаулап айдап, кымбат казына-мулкш тонауга салганын кездер1мен кердь ¥яда канды жем керген жас кыран кан-сонарсыз кун кешпейтш1 аян. Содан берп ж ердеп дуниеж дуб1рлеткен TeMip жорыктары онын ай- барын аскак шыркаткан жевдсп жолы он терт жасында тегеурЫ карадауыл кара тумендердщ тогш ш устаган терт немере, терт кыраннан кагыс калган емес. Мунын рухани атасы Шынгысхан элемнщ устшде монгол туын кетерш, монгол тулпарын ен тетю тешзден суарудын есиет-батасын езш щ терт 6epi, терт улына тап- сырса, Шынгысхан жетпеген жер мен елдк барша жарык 70 5^0-

5-g gy E. Турысов дуниеш Барластын кулан жуйрш аргымагы туягына тап- татып, жиЬан туткасын 6ip колда, TeMip империясын кол астында устауда осы терт немересше иек артты. Султан-Хусейн мше, бупн, Тем1рдщ акыргы арманы, бэлки сонгы жорыгы - К итай жорыгында он eKi аттылы тумен туын 6ip колда устаган сол канатты баскарып келе жатыр. Онын каракурым колы Сейхуннан OTin, Отырар мен Яссы, Сыганак пен Сауранды, Уранкай мен Карнакты, Ихан мен Шорнакты тутас жайлап, Каратау кунгеш мен repicKeHi кошпенд1 ру басшылары, уалаят бектер1 0Mip сапарына тарткан, курбандык еткен, сан атыраптан куш- туш толассыз айдап келт1ршш жаткан сансыз отар, жылкы ушрлерш шетшен баудай Tycipin, кансокта майга шылкып жатканына мше аптадан асты. Дэл осындай куй, осындай кущи сон жаты Ташкенттен Казытурт асып, Испаджабты, Оксузды, Ханкорган меи Маданкенгп, Султанрабат пен Караспанды кара туманга тогытып, улы 0Mip-KopereHHiH e3i бастап келген Халил- Султаннын ceri3 туменi жатыр. 0скердщ он канаты он сапардын алдын бастайтын - жойкын канаты ед1 бул. Халил-Султан мен Султан-Хусейн, катар ескен, катар шыккан кос сункар. Булардын кен дуниеге кез ашып алгаш рет киянга канат каккан шагы улы жиЬангер атасынын ayenri Арзурум жорыгына тап келген. Сол сапарда булар Урмид1н жасыл жагасында орда шатырдын imiHfle сарай 6eicrepi мен бег1мдер1не арналган Kiuii тойхананын уст1нде Исфаханнан жеткен суыт-суык хабарды ез кулактарымен ест1ген. Сонда булар 0M ip - кереген атасынын ку нпрт даусымен “Исфахан кымбат толем кайтаратын болады”- деген жайбар жауабына танданган. Ол не толем? Алтын мен акшамен етелмек пе ол карыз! Сол жумбактын гуйш1н 0м1рдщ кос туменмен Хорасанга кайткан сапа-

Тетрлан рында Ш ахрихан езенш щ бал куракты жагасында еру боп токтаган куш алтыншы туменнщ атакты колбасшысы Алдан баЬадурге берген кыска буйрыгы шешкен. Мындар, TinTi сан мындардьщ каны мен жаны ушантешз жер мен елдщ уст1не те ж е у а з бил ж курган карасур аксак адамнын рахымсыз, аяусыз 0Mip - кереген атасыньщ жалгыз ауыз сезш де екенш булар алгаш рет ез кездер1мен керген. Иэ, солай, Арзурумнын эйгип, алгашкы жорыгынан Хорасанга бет алган Тем1рдщ алдында ол куш эл1 де кеп асар асу, етер шел, тасыган дария, сагым кушкан шелдер жатты. Хоремдаг баурайында тунеп шыккан тумендер келер KyHi Kimi бесш кезш де Эбесхун теш зш е карай канды Ke6iri таскындап агып жаткан - Кызыл езен жагасына ж етт , ат басын тартты. K em eri атганыс алдында тумен басыларымен болтан эскери кенесте - H eri3ri эскер тобы тырнадай гаш ген кеп туйел1 керуен арбалы кештер!мен 6ipre Хорасанга жетюзер жакын да жайлы жолмен туп-тура Мешхетке жылжып, ек1 тумен т о п н ш е з колына алган жийангердщ e3i кунгейдщ таулы асу, сэры даласын кектеп, Исфайанга бет алмак болып шепилген-дк Осы Кызыл езен бойынан айырбасты айдайардай ирелен жол тастап, ею атырап козгалып, Тем1рдш тумендер1 енд1 Хорасанга жетпей, жем-пгш жутпай тын- байтын тажал булты боп шыгыска карай женкицц. Ж айбар сапарда ею аптага уласар жолды суыт жорыкпен бас-аягы ceri3 кунде еткен кос тумен акыраптын нак ортасында каншама гасыр шыгыстагы жулдызы бшк шайарды сусындатып, жайкын толкыны жайдары агып ж атк ан Ш ахрихан ж агал ау ы н а ж е т т то ктаган. Енд1 кегщ щ р мунаралары кекпен тшдескен элемге каншама

E. Турысов керемет суреткерлер мен сэулетшшер берген кулл1 шыгыс елдершш максаты - ИсфаЬан кол созым жерде. 0 зен алкабында тер, KipnepiH шайып, коскалагын тузеп, кылыш, найзаларын кайрап, ат-эбзелдерш сайлап жаткан калын эскер ортасына кундж жол алга кеткен Музаффар-аддиннщ шолгыншы жасагынын хабары жетгь Олардын айтканы: - ШаЬар какпалары ашык. Тай-тай жук арткан керуендер Ti36eri боз-баягы бейбгг кундершдей кернейлетт келш, каздай калкып кетш жатыр. - Жэ, бугалык кермеген булан асау булкынып кайда баратын едг Эскерлер кос Tirin, eKi кун еру болсын, ба- бына келсш. Icxi сэрсенбш щ танында хан базардын кыз- ган кезш де бастаймы з, - дед1 TeMip тум ен басыларын шакырып. Неткен ic ол, калай басталып немен тынбак, Экпрдщ кара кеудесше куйын ойнатып келе жаткан онын Tynxi максаты не efli? Онын сыр-сипаты сол 6ip акыраптын кара кешшде Kyaiperri Кудайдын жалгыз суйген кулы - 0M ip керегеннщ 6ip езш еп баска жанга беймэл1м едг Сейсенбшщ кешшде ол езш щ орда шатырына тумен колбасшылары Алдан баЬадурдк Ергеней батырды жэне Аргун-шах, М узаффар-аддищ», Ж агатайды шакырды. Олар балауыз шырагданнын эл аз жарыгы устшде отты K03i канталап, курбанды гына аты лгалы турган кангер жолбарыстын бейнесш кайта кердг - ШаЬарга купан иек танмен 6ipre Алдан байадурдщ тумен) KipciH. Ергеней батырдьщ екшнн тумен! шайарды айнапа коршап корган сыртында калсын. Шайардан шыгар жол тугелдей жабылсы н. Б1рде-б!р1 Tipi ж ан сытылып кетпейтшдей болсын - 6ipfle-6ipi! Онын эр 6ipiH бел in айткан буйрык ce3i тш тен жай, элс!з естщщ. Сол кунпрлеген жай, кунпрт сезд щ эрб1ршде мындардын тагдыры жатыр. Оны мына касында кас-

Телйрлан ____________________________ ____ кабагын калт ж1бермей баккан баЬадур, некерлер1 жаксы бшедь - С енщ кылыш тотын алатын кунщ ецщ келдь - TeMip eHfli канды ж анары н будан KipniriH алмай, шокыдай ш еккен арыс кеудел1 Алдан байадурге аударды. - Туменнщ , мындыктыц, эр щ зд йстщ , ap6ip сарбаздын ic тындырганы - uiahap аланына уэлаят ордасы алдындагы аланга жиылган ушлген адамнын басымен гана елшенедк KiM де к1м, мешп мьщбасы, сарбаз болсын - мына кара ш епрткедей кужынаган жексурын кызылбастын басын жерге негурлым кеп ушырса, оган солгурлым-ак Алланын ракымы жаумак. ЕЫнде б олсы н,- дед1 ол тагы да, - шаЬар алавдарымен махалла -кош елерш деп н эж к тугелдей Ш ахриханнын суымен шайылуга тшс. Оган кажет бо- лар eKi мын адам колы байланып шаЬардан Дрщей алып шыгылсын, - дед1. Эркез тапсырма ce3in шолак кайыратын Тем1рдщ ертецп канды кыргын алдындагы аз-кем кенес ce3i осылай тынды. Ендр м ш е карангы-капас тун. М ыцжылдык ИсфаЬан- ньщ акыргы тун1. Кара баркын аспанда сансыз жулдыздар самсады. Дауыл ушырар кузп жапырактай сансыз ем1рдщ вш ер алдындагы Tipi элемге, жарык дуниеге, Адам ата эулетш е калдырар сенбес б е л п а емес пе екен ол. О, жаксылы к ymiH жаралган жалгыз OMip - таянган тажалды, тебеден твнген жасынды Kepi cep n in , бейкунэ пендещи сактап калар KyHiH кайсы?! С эрсенбш щ с э т п таны бул куш де ИсфаЬан ycTiHe эр кездегщей алыста катпар таулардан иек артып, арайлап атты. Жана куннщ шапагы кокке бой тузеген кегйийр кумбездерд1 алтын нурына малганда кернейлетш, сыр- найлатып, майпан баскан туйел! керуендер, кап-кап алуа, жангак, ж идепн арткан кокиган кокан арбалы керуендер

E. Турысс махалла, аландарды толтырып, шаЬардын кан базары кызар шагы да туды. Багдат пен Дамасюден, терюкейде Тегераннан, Тэбризден келген саудагерлер жаршыларын жалдап, мэре-сэре кызыкты e\\rip казаны ещи кайнап жатканда мунара басынан жалпы журтка жар салган кузеткер - жаршыныц жанушырар айгайы жангырыкты. - Ей, халайык, жау келш калды жау-жау... сактан, сактан! Сонын i3iHme сан тараулы махалла - кеш е, еткелдер аркылы орталык алан, оган жалгас сан мьщ адам сецдей согыскан улкен базарды беттеп, таудан кулаган кара таскындай каптап келе жаткан калын жаудын карасы да кершдг Олар жай шеру емес, жолындагы бегет атаулыны жапырып, кер1нген жан тебесш е найзагай отын ойнатып, канды кылышын жарк-журк сермеп, тас айдынды кеше аландарды жанталаскан айкай шу 6ip сурапыл сарынга кернеп келе жатты. 0рекетс1з, карусыз калын тобыр кайда барса да каптаган жасак, калын кол, кайкы кылыштын астына Tycin, ат туягына тапталды. Кулаштап сермеген суйек сапты кубыла жузд1 eTKip кылыш жуз1нен ак басты ата, кара шаш- ты бала, енкейген эже, арыс кеудел1 азамат бастары алма- дай ушып, басы Kexin, кеудеЫ калган ел1ктер баудай Tycin жатты. ШаЬар уст!н тацсэршег1 кек1рек тоймас кэусар ауа улы сэске шагында колканы аткан кою шан мен кан сасыган кара тунекке айналды. Сол тунект1н 1ш1нде жасын отындай жарк-журк шабылган кылыш, ыскыра тартылган садак, ат уст1нен с1лтенген кек су нп найзалардьщ жаркы- лы толастар емес. Шылкып аккан кан, жыгылган ат пен адам денес1 тай-тай боп шашылган жук, тас айдын аландар мен махалла - кешелер жузш тутастай жапты. Алданньщ кальщ жасактары ат басын кайда бурса, онын жолында шашылып домалаган бастар мен тенкиген

Телйрпан sgas>g- вл1ктер калды. Екшенген тагы сарбаздар аш каскырдай жалактап, уйге KipreHfli уйден, iHre KipreHfli шнен суыр- ды. Кун бесшджке ауганда ат омырауы кан мен терге малшынган сарбаздар караусыз шаЬар, коргансыз халыкты кынадай кыруга келген масук-мшдетш тэмамдап та калган едь Ол кезде астына ж1бек жалды каз мойын, кара каска теке-жэум1т аргымак мшген мыцбасы Курбан-непестщ жасагы айнала корганды орталык улкен базарда отыз мындай адамды койдай камап, тапжылтпай устап турган. Ешн колдарына бурау-бугау салынган олар топ-тобымсн кала сыртын орай агатын Ш ахрихан жагасына айдап шы- гарылды. Астына ауыстырып, араби акбоз тулпар Minin, согыс жагдайында киетш сауыт-сайманы, бшк болат дулыгасын киген TeMip д е 6ip топ коргауш ы жасагы ортасында, езен жагалап осында келш калган-ды. Ол Ke6i килы ел- журттан келш, тебеден жай тускендей мына куйге душар болтан ж ат жер, ш ет елдж керуенни саудагерлер мен жай кангыма д э р у ш , кыдырма саяхатшылар тобырын ат ycTi б ж ктен шолып, Mi3 бакпай карап турды. Бул тобырдан ол iprefleri Хорасан, терю кейдеп Тегеран, алыстагы Багдат пен Басыра, сонау 6ip киырдагы вз eni, ез жер) Хорезм мен Букардан келген кыдырмаларды басына тарткан шалма, ycTepiHe киген айыр етек, узын ж ещ ц кара шапан, ала шапандарынан жазбай таныды. - Мыналар, - дед! ол жанында ат басын 6ip кез кейшге устап Э м !рдщ айтар OMipiH куткен Аргун-шахка карасур жузш буры п,- електеп ететш болсын. Шет елдж жэне ИсфаЬандык бай саудагер, icMep, шеберлердщ OMipi сак- талсын. Самарканд гимараттарын салуга кажет кайраты бар жас адамдар да бугауланып белек усталсын. Кыздар 76 щ&у

-ifsst E. Турысов мен жас эйелдер т е р т алынсын. Калганы мына Шахрихан суын бегеп, оны шаЬар кешесше шыгарудын ic-каракетше жумсалсын, - дедк Аргун-шах эр к ездепдей 0M ip иесше бурылып, он ко- лын тесше басып, басын идь Бул элеп , ду-дурбелещ кеп ic туш бойы маздап жанган от манында майлы алаулардын жанында, аппак тацныц атканынша созылды. Ж алактаган сарбаздар колдарына алау устап кепес дукендер1 мен керуен са- райларын, кошелер бойында жук-мупмен тенкиген туйелердщтендерш шашып, тай-тай пул арткан бшк кокан арбалардын жупн, ол таусылгасын исфаЬандыктардын кора-копасы, М еккен-жайларын тонап. Tipi калган жас эйел, жас кыздарын шаЬардьщ орталык аланы манындагы улкен гул-багыньщ iuiiHe апарып ж атты. О лар енд1 басы- байлы пенде, жат елден келген каптаган жаудын алдын бастап, айыз кандырып, ат устш де асыр салган эскер басыларыньщ колында. Катын кыла ма, сатып ж!бере ме, гэремдердщ гул-жазира бактарында 6eriM ханымдарга кутупп - кун етш ала ма, солардын ici. Иэ, заманында акыл-парасаты, алдамыш-М еккер- niri Шыгыс елдершде ертеп-аны з болган Багдат пен Басыранын nepi-перизаттары сиякты ИсфаЬанда киялга данкы кеткен урдщ кызы сипатты нелер ж асестр!м каракез сулулардын шаЬары едк Сол шаЬардьщ барша бетке устар асылы, акша бет арулары Тэщрдщ тэлкепне тус-п. Пэни себеппен Tipi калган ана баласынан, кыз ана- сынан, эке жер мен елден, суйген жар суш кй адамынан айырылды. Осылай орт пен шан, кан мен мунга баткан шыгыстын айдын шаЬары каЫреттщ уына милыгынан батып, оз тарихындагы ен карапы TyHiH етю здь

Телйрлан m ШаЬардын каншама гасырлар дуниенщ терт буры- шынан жиылган асыл казына жасаулары - Киырдагы Кытайдан акыргы кек тещ зге уласкан - Андалузияга дейш п улангайыр жер бетшен - Кунгей Ундютаннан, таяудагы Мессопатамия Мысырдан, Рум мен Византия- дан экелшген сан алуан алтын, шжу-маржан асылдар, кез жауын алар эсем накышты юлемдер TeMip сарайындагы сайы пкы ран сарапш ы лар сарабына туст1. Ен асыл буйымдар мен жиЬаздар - кексарай коймасыньщ менпйл. Одан кейш п бай, казынанын 6ip белМ эскер басыларга сыйлык болмак. Калганы - калын тобырдыкй Муньщ баршасынан ерек Тем1рдщ эр кез, эр сапар, ap6ip жорыгында, оны ш е к а з куштар кещ лш щ заЬарын кайтарар, онын пенделщ калыпта устап турар - 6ip кугпреттщ кымбат сыйлыгы бар. Ол - эйел заты. 0 з басынын атак-данкы уппн Акорда мен ¥лы Мо- голстан жершен ежелп хан эулетшен тандап алынган асыл тект1 сулу бепмдер1 аспандагы шолпан жупдыздай ерек жаркырар орны бар. Солай болганмен Самаркандтагы uiahap сыртындагы мунын куд1ретше багыштап, сан мын багбандар орнаткан миуа бауларындагы гарем- дерде турагы н тапкан кутунн-кэнизектердщ Ke6i сулу керк1, акыл-парасатымен Тем1рдщ ен тандаулы, тепл катындарынан кем туспес едй Сол гаремнщ хужыра жай- лары жорыктарда жойылган mahap, ордалардан тандап алып экел т жататын керкем кыз, сулу эйелдерге толып керген емес. Толуы м ум кт де емес. Оны олай еткен езге емес, сол гаремнщ ез OMipuiici, эйел падишагы улы ханым Биб1-ханымнан баска eui6ip жан бтш -угы п болмас ез T3pTi6i, купил жумбагы кеп iuiKi T3pTi6i. 0 3 i де он тертщ де гарем туткыны болган Биб1 ханым эйел заты уш ш сулу KepiK, сыр мен сымбаттьщ, журеп1 78

___________ —^ £■ Турысов алаулап таусылмайтын куштарлыктын не екенш бшетш. Ондай сырлы касиеттщ лэззэтш e3i де мына гажайып гумырында ез басынан талай кешкен. Солай болса, терен ecerui ойшыл, саясатшыл зымиян эйел гарем бшпгш колына алганнан кейш, ондагы кебелек гумырлы туткын кыз, жас эйелдердщ тагдырын ез алаканында канкебелек ойнаткан. Гаремнщ кырмы зы ryni - гул сипатты сулулар 6ip жагынан Биб1 ханым улы билеунл OMipimH к е ц ш н табу - жастайынан зулмат icri кеп керш, запыран-заЬарын кеп таткан муз ж урекп жубатуга керек болса, eKiHmi жагынан ез1мен эрдайым бакталас, тайталас кундестжте кун 6TKi3in келе жаткан Туман-ага ханым мен Шолпан М улж ханымга кыр керсету, олардын шнн кызганыш отымен ертеу ушш керек болатын. Кызганыш жайлаган кундес ж уреп не- ден аянады, нендей суркия сумдыгынан тайынатын едг Д эл осындай есеппен Биб1 ханы м ньщ уытты колымен тасталган ш ок кундестщ кезш жоя алмай, 6ip гажайып енер Heci - асыл азаматтьщ дидарын жары к дуниесшен айырган-ды. Ол будан бар болтаны терт жыл бурын Телирдщ екшип Византия жорыгынан оралган жаздын жупар кешшде болган жай едь Алые сапардан оралган TeMip шынар багындагы аз-кем тыные сэтшен кешн бупнде Сарай Мулж ханым атымен шартарапка данкы кеткен Биб1 ханымды uiecripin, осы жорык тусы нда муны н ен суйжт1 суду эйел1 Ш олпан М улж ханымньщ тш епм ен, TeMip ж ещ еш щ курметше, атакты шираздык сэулеткер - уста Жагыпар-аддиннщ шеберл1пмен, Шахин зинда тубшде кекпен тшдескен кек мунара кумбездщ жана б1ткен курылысын керуге шыккан efli. Сонда араби акбоз жуйрж терге MiHin, у к ш камшы

Тем/рлан sgss^- колга алып, жазгы кештщ жайлы самалымен желпшген Эм1р кегиипр кекпен ткпдескен кек мунаранын гажайып керкшен кез ала алмай узак турган. Онын шыныраудагы шоктай ушкын аткан сол канды кез1 - сол к е гй ш р муна- рага кадалган сайын, оньщ сол кумбездей кумб1рлеген кеудеЫ элдене жумбак жалынга толып, карасур жузшен кан кашып, буршактын бултындай сурлана тускен. \"Курыган, елген жерщ осы шыгар, суркия” - деп тюш кышырлаткан. Темйрдщ тутанар алдында тутш каптап, туншыга булыккан кеудесше куйып ж1берер майы да даяр турган. - М ы нау не куд1рет? - дед1 TeMip Биб1 ханы мга карауыта сурланган кансыз жузш баяу бурып... Бул мунара неге, не себегт кек аспанмен мундас, тек кана кегйвдр ншмен боялган. Неге, не себ етз купия мунга толы мундык зарын Terin тур? - Бшем, улы билеуппм ,- дед1 Биб1 ханым сазарган жуз1 мунданып, терен курсше ун каты п,- Мен айтпаганмен дана ж урепш з сез1п тур. Ауыр болса да айтайын, шираздык уста Ж агыпар-аддин, а з д щ сушкт! - суйген, шын бершген асыл жарыныз Ш олпан-Мулж ханымга гашык. Мына кумбез - сол гашьщтык мунынын б е л п а . Ол езш щ гашыгына деген бар журек мунын, эш мен зарын осы кек мунара керкше теккен. - Ал, солай дел1 к. Ke3i бар уста керген шыгар, суйер журек суйген ш ы гар...- Текпрдщ куцпрт сабырлы уш flipui арапасып есп л д ь - Ал, оган Ш олпан-М улж кандай сыр, нендей куйде жауап катыпты. Бшемнлн оны? Биб1-ханым жауап орнына Тем1рдщ тем!р тектес жузше мундана карап турды да: - Bepi ж урвдз, Улы билеуппм, - деп ат басын таяуда балбырап nicin турган алма агашына бурды, - мында && 80 щееу

- g ^ E. Турысов келвдз. М ына бутактан тандап турып, ен ажарлы, ен нэрл1 6ipiH алыныз. - Ия, солай болсын. - Алыныз улы падишах - нем. 0 з кезвдзбен, ез ко- льщызбен танданыз. TeMip Биб1 ханымнын мына жумбагына кайран калып, сонын буйрыгын орындай бердг “Не ойлап, не сумдыкты керсеткел1 тур, мына катын?” - Ал, eaai, - дед1 Bn6i ханым, TeMipre колындагы ал- быраган кызыл алмасын керсетш, - ортасынан жарьщыз. Сырты сулу ханы м нын iniKi д у ниесш д е не ж атканы н керес1з. TeMip алманы кынынан суырылган болат семсер!мен как жарып efli, муз ж уреп от карып кеткендей flip ете ту ей . Сырты бут1н, алаулап-албыраган алма шлнде дэнек арасын кеулеп уя салган акшубар курт жыландай ирелевдеп, кара басын KOTepin шыга келген. - Мше кердадз бе, улы билеунп-ием, суйген жар, с у ш к й ханы м ны н iiui д эл Ka3ip е з кольщ ы зда. Э й ел опасыздыгы, эйел Меккерл1п деген осы! Баска айтарым жок, - деген. Аксак TeMip жауап катпай, колындагы ирелендеген шубар куртка шоктай шатынаган канды кезш кадап аз турды да, алманы курт-муртымен атып ж1берш, ат басын Kepi бурды. А фросиабтьщ б ш гш е карай аяндап журш Kerri. Ол шетген айна жузшдей керш ш 6ip гана Самарканд устшдеп кек аспанмен тщцесш, мун сазына шомган Шол- пан мунарасы турды. Fаламнын каншама epTi мен дертш кергенде Mi3 бакпаган ж у р еп н зайарга толты ры п бара жаткан не сумдык efli бул. Ол А ксак TeMip к е ш р е г ш к ер н еген с о л зай ар ды , журепн ертке жайлаган сол жараны емдейтш 6ip гана 6-881

Телйрпан •■msj- дэр1 бар ек енш бшдй О л каншама ел, жерде каншама перизатты кергенде орны да, ce3i де ерек турар, eiu6ip жанга уксамайтын асыл-парасатты MiHe3i бар Шолпан- Mynhc ханымньщ e3i. О л енд1, сол 6ip акыраптын айлы кеш ш де осы гаремнщ ак мэрмэрмен айшыкталган онаша белмесшде муны тагатсыз куткен Шолпан-Мушк ханымньщ eciriH ашкан. А ксак TeMip каншама шат-шадыман саптанатты ша- гымен 6ip re KacipeT-кайгылы сэтш де сырсыз, калыпты сактай алган адам. K?3ip де сол сабырлы калпынан жаз- бады. Шолпан-Мулш ханымньщ: - Есен-сау келдщ бе, улы падишах, саламаттыгьщ жаксы ма, - деп каткан сазды унше: - Жаксы, 6api де калпында, - деп жайбаракат жауап- тасып отырды. Тек узак туннщ 6ip м езгш еткенде тана, ол Шолпан- М ушк ханымды Kerinflip кумбездщ купиясы жайлы сезге тарткан... Акылды Ш олпан-Мул1к ханым А ксак Тем1рдщ кумбезд1 керген!н, ол кумбездщ мунды бейнеЫ Эм1рд1 э се р аз, ойсыз калдырмасын, TeMip - керегеннщ кеюрепне ушкын салып, ол тутанып, алауга айналарын да бшген. Сол себешз онын каЬарлы жиЬангерге айтар жауабы да 33ip болатын. - Ол кумбез - гашыктыктьщ дастаны, улы падишах ием, - деп бастаган сезш Шолпан-Мулж ханым. Ол - аспандагы танмен 6ipre туар жалгыз Шолпанга гашык болган жай пенденщ арман-KacipeTiHiHдастаны. Fимарат- мунарасы. С1здщ жещспен оралар улы сапарьщызга багышталып, менщ тшепммен осы жерде, Регастанньщ кернекп жерше, шираздык уста Жагыпардьщ колымен тургызылды. 82

-ggg? E. Турысов - Менара улы падишахтьщ атак-данкына сай сэулетп болып шыгуы yuiin коятын 6ip гана шартым бар, - дед} уста. - Ол кандай шарт едо, айтыныз. - дед1м. - Курылыстын алгашкы кышы каланып, сонгы накыш бояуы ез орнын тапканга шешн осында уста кезш е ке- рш етш арнайы орында отыратын боласыз, - дед!. Мен бул жайды адамдык адал журепммен ойладым. Шираздык устанын адам затына ем1рде 6ip гана оралар махаббатынын оянганын бищ м . Керер кез, суйер журек, барша пендеге ортак. Кергенше, суйгенше ол жазыкты емес. О л бар енер кущретш енд1 сол гажайып курылыска TerepiH бшд!м. Солай ойладым да, жарайды уста, тглегщ сол болса - болсын, - деп кел!с1м1мд! берд!м. BipaK ол керсеткен орында мен емес, мен бейнелес гаремнщ 6ip жауЬар жузд1 кэнизеп отырды. О л шираздык уста езш щ таза махаббатын енер!не, бояуына тектг Мен ол адам ма- хаббатын куран аударып, с!здщ улы сапарьщызга багыш- тадым, бар сыр бар окига осы, улы падишах ием, - дедь Из, Ш олпан-М улж ханым ол туш А ксак TeMipre таза журепмен букпеаз шынын айтты. КаЬарлы 0Mip алдында жасканып, ж алтармады. Ол евди актын ici - хак, кашанда мэртебеа биж екенш ойлап, Эм!рден жауап Kyrin отырды. - Жарайды, - дед1 TeMip, - Ш олпан-М улж ханымньщ ай жузд1 бейнесше киялай кез жанарын аударып, - Жа- гыпар устанын кез1 мына жер жиЬанда 6ip ceHi тандапты. Ендеше ол кез ендш жерде еш нэрсеш кермейтш болады. - Ерк1щз, улы падишах ием, - деп жай гана жауап катты да, Ш олпан-Мулж ханым нитей терец курсшш, унс1з калды. Из, солай, жана танныц атуымен Эм1рден арнайы тапсырма алган жасауыл-жендеттер Регистанга таяу

Темгрлан шеберхана хужырасында памдат намазын окып отырган Жагыпар-аддин Ш иразиге келген. Олар устаны бугаулап, байлап кала сыртындагы Зарабшан жагасына алып келген. ¥ л ы Экйрдщ мархаббаты шапагатымен устаныц ем1р1мен 6ipre сол кунн1н сонгы жарыгы езш е сыйланып, кештщ батуымен 6ipre, оньщ соншалык махаббат муцын тудыр- ган exi кез1 жойылуга THicxi болган. Солай, Тэш рдщ жазуына, 0м1рдщ жарлыгына шара жок. Ж ендеттер кыздырылган от б1збен eKi K63i агызылган элемнщ асыл теки сэулетпп устасы галамдагы не гажайып мэрмэр, зангар кереметтерд1 дуниеге келт1рген шебер Жа- гыпар-Шираз отыз терт жасында жалганньщ жарыгына, жалгыз махаббатына м эцгш к кош айтып, таскындап агып жаткан Зарабшанньщ жагасында жападан-жалгыз кала берген. Ол элдеюмд1 аялап, аймалаган бейнеде кос колын кабат алга соза кубыланы беттеп, epinaepi куб1рлеп элдене аят окып, кшдш каны тамган Ш ираз, одан opi KacHerri Шамга каратан Tynci3 тунек дуниеге карай 6ipep кадам жасады. Одан api не болды, кай кузардан ушып, кай дарияньщ ку- шагына кулады, оны сол тунек туннен езге керген-бшген пенде жок. Тек 6ip гана Самаркан аспанымен тшдесхен м эц гш к махаббаттыц таусылмас жыры - кек мунара, муцды сырын замана зацгарында сактап кала берген. 0 р кездепдей сиякты сол Арзурумныц эйгш жоры- гында мына жаны жанкентке ж1бершген ИсфаЬанныц канды кыргыны устшде де сарай мен гарем жайы оган жасалатын кымбат сыйлыктар мен тацдап, талгап алына- ты н сулулар жайы ум ы т калган жок. Самаркан OMipi Аргун-шах пен сарайдыц сайыпкыран сарапшылары ipiicren, талдап, топ-топтарга белшген ку- 84 Ф ©

-sgs? E. Турысов рылысшы шеберлер, усталар, зергерлер, сэулетшшер косынынан ipreci белек арнайы Меккен-жайга экелшгеи ИсфаЬаннын тектьтекЫз эулетшен тандап алынган отыз кызы да бар едь Сол куш тынган ic, олжа аукымын шолуга шыккан TeMip арнайы келш , осы каракез сулуларды оз K03iHiH елепнен еткерген. Мынау Шахриханнын тоганы. Осы арадан шаЬар гал- лаларын, бактарын, маЬалла - эуелп жайларын сусын- датып агып жататын улкен оман арык басталады. Ka3ip суык куздщ шагында ол су кенершен элдекайда томен, шаЬар кешелер1 мен аландарын кешеден 6epi толассыз болып жаткан кыргыннын кан нэжгсш жуып, шаЬар iuiiH Шахрихан суына тогыту керек. Ол унин тоганды шым ба- сып, оны Kici бойы котеру керек едь Оньщ киын м ш детш TeMip онай шешкен. “Айдап экелш ген кулдар шым оюга жегшсш, сол шыммен 6ipre сол кулдардьщ ездер1 де озен тоганына басылсын”, - деген. Осылай таннын атуымен тебесшде кылыш ойнап, кам- шы ыскырган exi жарым мьщ туткын езен жагасынан тау- тау шым ойып, оны 3yiT-oyi3iHe кумырскадай шубап, тасып жаткан. Bip кабат шым басылгасын оньщ уст!не кол-аягы байланган Tipi адамныц денеы айкастыра басылган. Осы­ лай 6ip кат шым, 6ip кат Tipi адам денеш кат-кабатымен каланып, дарил тоганы лыксыган суга богет боп бшктеп орлей берген. Соцгы адам денесш жапкан ш ымдак oyiT кол усыным бшкке жеткен кезде дарияньщ канды суы да арындай агып, шаЬар алавдарынан ею кундш кыргыннын канды i3iH жуып журе берген. Алдан баЬадурдщ алтынш ы тум еш Эм1рдщ OMipiH eni етпедк EKi кун, eKi тун кым-куыт кыргыннан кеш нп сарапшлылар ece6iH де, дария жагасында кок шатырында кан тустес хакетия шарабын кошрипте жутып, жансая гып отырган элем билеунисше жетшзген.

Тетрлан - ¥ л ы жиЬангердщтуы астында ерлйс кимыл керсеткен ж асактар eKi куннщ барысында сарбаздар кылышынан уш кан ж етш с мыц бас жинап алынды, улы SMipiuiM. - деп Алдан баЬадур мен Ергенен батыр бастаган 6ip топ мьщбасы, колбасылар 0Mip алдына келш, бастарын шп тагзым еткен. - Жарайды, - деген TeMip, жай, оракшы косшысына жауап каткан дикан атайдай жайбар куйде, - Одан ещц улы жешс1м1здщ м энп жасайтын 6enrici етш бшк мунара тургызылатын болсын! - Лэббай, улы билеупй нем! - деген Эм1рдщ кас- кабатын баккан некерлер басшысы - Аргун-шах. Сол KyHi, сол сагаттан ИсфаЬаннын жан-жактан ке- руен жолы тогыскан орталык улкен аланында ж еттс мьщ адамнын бас суйепнен каланган эй гш ак мунара бой кетере бастаган. Канша заман, канша урпактын жан- журепн т1т1реткен адамзаттарихындагы ен сумдыкхикая, ИсфаЬан хикаясы осылай тынган. ¥л ы жиЬангер, дария жагасында кек шатырдын те- ршде кат-кабат койылган батсайы жастыкка аркалыгын л р е й отырып, коп neicepnepi ортасында кешрнпген кызыл шарапты жута отырып, 6ip гана жайды ойлаган. Бул жал- ган дуние кунэЬар пенденщ кунэЬар iciHe толы. Тамуктын оты , энкурдщ кылышы болмаса, жиЬан журты Kyaiperri К у д айы н у м ы ты п, ту гел д ей Kynip боп кетпек. Мына ИсфаЬан бастан кешкен - хал - тек сол 6ip к ущ рел к уш л Алланын OMipi, онын ж ердеп купы TeMip сол OMipfli орын- дауш ы гана. И э, 6spi де А лланын OMipiMeH болган ic. Неге екенш юм бшсш, ещй Тем1рдщ кез алдына Арзурумнын алгашкы сапарында, Пянжше таяу жерде, Гиндакуштен долы толкынданып агып жаткан Жейхуннын нуында, ж ел жуз адамды жалмаган кангер арланнын канды кемеш

-gss? E. Турысов елестедк OHbiHTepiciH сылган айтулы кунш еске алды. Ол солай кан тустес кызыл шарап, канга беккен ИсфаЬан, кан болып аккан Шахриханньщ жагасында отырып, элемнщ жауЬар шаЬары - ИсфаЬанныц ei<i кундж каны жиырма жылда кангер арлан жуткан каннан жуз есе артык екенш ойлады ма екен, cipa! Бул сыры, жыры таусылмайтын галамда не ш екмз - адамныц теш зден терен, ой дариясы ш е к а з. Н е жуйрнс, ескен желден, зымырык кустан аскан адамньщ ой-киялы жуйрнс. А т ycTi канат болып, дуние бетш жел к е м еам ен кезген 0M ip - TeMip керегеннщ такымы кула айгырда, eHceci ескен желде, киялы алые калган вткен кундер!мен сырласып келе жатты. Иэ, бул TeMip - 0Mip болгалы, Э кйрдщ алтын тагы на конгалы жер кайыскан тумендер1 кек найзанын ушымен жолдар салгалы каншама ел мен жер, каншама су, шагыр шелдерден етп ед ь0 р жорык, ap6ip сапардын сазы мунын кеудесш пэни жалганнын каншама mexepi мен заЬарына толтырмады. Соньщ ш ш де ойлап караса, будан уш жыл бурын аякталган, бул галамда тендеЫ жок той-думаны, кызыгы мен мархабатты кундер1 кайгылы кара кешке упаскан ен сонгы Византия жорыгыньщ ерек турар орны бар. Тем1рдщ iuiKi есебш де, бул жоры кты ол У рмиден Kepi аттанып бара ж аткан ж олын суытпай, келер 1388-mi улу жылыныц кектемшде бастамак едк BipaK бул жолы адамныц айтканы емес, Алланыц дегеш болады. Акыраптыц акыргы 6ip кенпнде, Зинде - Руде езе- HiHiH жагасында еткен эскери кенесш ен к еш н TeMip, алды Хорасанга жетш буларды Kyrin жаткан М урат хан

Телирлан tg g )- мен Алла дадага у к ш почта шаптырган. Онда аттылы тумендер! сол Хорасан мен М ургабтын жайылымы мол жазык тогайларында кыстатып, Сарай М улж ханым бастаган улкен сзцщ топ эйелдерш, кутупй некерлер1 мен жас немерелер1 Халил Султан, Искандер мырза, Ибра­ гим Султан, Султан-Хусейнд1 кеш келптмен Гератка, Шахрухтын кол астына жетюзуш талап еткен. Будан кейш ол алдагы тау асуларга Барлас найзагерлершен ipiia-елген Жагатайдын шолгыншы жасагын атгандырып, булардын i3iMeH e3i де ею тум енш бастап, ат басын К унгейдщ жылы тещздер1 жуып жаткан Фарс пен Лурастанньщ жасыл нулы, жайлы елкесше бурган. Тем1рдщ есебшде Арзурум аркылы Армен тау асу- лары н асып, О см ан ту р ж тер ш т1зе 6yicTipeTiH алдагы iueuiyiui жорыкка ш еш н уш ай уакыт бар. Бул тым кеп те, аз да емес. Азулы жаумен айкаска бару эманда сайлы 33ipniicri керек етпек. Хорасан мен Герат, Султания мен Фарс, мына терюкей Ундютанга д ей ш л Лурастаннын жер1 мен ел1, малы мен пулы сол айтулы жорыкка ауадай кажет кару-жарак, ат пен азык, ас-аукаттын тешздей шалкар кеш. Гул жиЬазды шаЬарлар мен уалаяттар елш щ сан гасырлар сактаган казына дэулет1 жиЬангер сапарынын жолына курбан болуга тш с. Тем1рден калган малы - мал, жаны - жан болмак. Осы есеппен будан тогыз жыл бурынгы аламан жо- рыкта ак туларын жиЬан падишагынын аягына жыгып, И м перия курам ы на берш ген улангайы р елкеде TeMip зам ан ы ны н тем1рден 6epiK т э р л б ш ны гайта тусу. Эм1рдщ - OMipniriH, пенденщ - пенделш н сезбен емес, icneH устем етуд1 ойлап атка мшген. Эр кездепдей сапардын жолы сайлы жургшпйге езш ше мерей, езш ше 6ip мереке. Зинде - Рудеден узап

-gssy E. Турысов шыккан кун1, орданын сайыпкыран жасактары Ш ах-реза камалы манында, тау баурайынын 6ip мэуел1 койнауына 0Mip косынына арнап коналкы шатырларын тж кен 0Mip TeMip кереген сонгы ай, сонгы апталарда шан мен мун баскан Шахрихан окигасынан кешн юрлеген к е ц т кушн осында, Ираннын аскар тау елкесшде, таза кэусар булак жагасында юреуке ауасы кеюрек жарган макпал аспаннын астында Хузестанньщ мелд1р шэрбеымен жумак болган. Ол кунп салкын куз аспанынын жуз1 айнадай ашык, тек алыстан м ун баскандай мунар кушкан тау елкесп гана кегщдар перде жамылып, купил сыр кушагына шомган. Киырдагы Рум, Византиядан Тэбризге, одан Тегеран, ИсфаЬан, Шариз аркылы кос дарияга асатын улы жол j буларды сол сенпр тау бауырына бастап к еледг TeMip косына кос туменнен тустж жер узап кеткен, 6yriHri коналкы жер - Шахреза камалы манындагы бижте, хур­ ма бауы саясына арнайы тжшген кекж1бек орда шатырда болмак. Оган шешн э т недэу1р фарсах жер ж атса керек. TeMip куйматуяк, кулансауыр араби аргымагы устш де, 6Hix, енсегей тулгасын капсыра юреуке сауыт киген, ба- сындагы мандай калканы алтынмен зерленген болат ду- лыгасы киырга енкейген кун сэулесше шагылып, кубыла жалтылдайды. TeMip мундай курышка тек улы жорыктьщ канж осыкты к у н д ер ж д е гана кур санар е д г Бул енд1 жийангердж кешеп Шахрихан, Зинде - Рудедеп канды коб1кпен толкыган каралы, азалы кундер эсерж ен эл1 де айыга алмагандык белпсг Ол сауыт-сайманы 0Mip устшен тускенге д е й ж , кеш ycTiHeH бозторгай кайта уш канга шешн кол мен косынньщ кек найзасы колдан Tycin, кайкы кылышы кынабына салынбак емес. Топ жулдыздай шоктанып, уздж-создык созылып келе жаткан сарыала топтын алдын бастаган TeMipre Ti3riH

Телйрлап ______________________________ __________ т у т с п р е , у зец п кагысты ра epniH келе жаткан жалгыз гана жан баласы бар еда. О л жорыктын ыстык-суыгын, ащы-тущысын улы Эм1рмен 6ipre татып, канаттас келе жаткан, атакты Ш агатай Султаны Кажыбек батырдын кызы, Тенпрдщ су ш к п эйел1, Аркада туып, айдында ескен сарайдагы екшпн жулдыз Шолпан Мупж ханым. Кустай тулеп, кундыздай жайнап улы падишахтыц жанында келе жатты ол. О бастан бупа мшезд1 ерке-ерк1н Ш олпан ханым, ор кояндай аяк тастап, жер танабын куырган сулжтей кара аргымагы устш де Эм1рге жанай жортып, оган наздана коз тастап, жез коныраудай сынгырлаган таза даусымен сынкылдай кушп, элденелерд) сойлей туседп - Мына жол 6i3fli кайда апарады, улы кореген? - ByriHri конар-косымыз - Ш ах-реза бауына апарады. - Ш ах-реза бул арадан алые па? - Алты фарсах жер калса керек. - Ш ах-резадан аргы жагын не дейм1з? - Аргы жагы - Зегрест1н зэул1м таулары. - Таудан капай асамыз? - М оргабтын би1к асулы жолы бар. - Ол жолмен кайда барамыз? TeMip ж ас б ал аш а м эз Ш олп ан х ан ы м га кыран бурюттей отты жанарын аударып, шаншыла 6ip карап, езу1нен мырс erTi. - Ж уре берсек Ш иразга, одан opi жылы тен1зд1н жагалауына шыгамыз. - О, Шираз! - Эжемнщ аныз гып кеп айтатын Ширазы осы жакта ма efli? О , гажап, улы жиЬангер нем, тен1зден отсек кандай ж ер, кандай елге жетем1з? - Тен1зден ары айта беретш Арабтын улы шелдер!, ш елден opi кэд1мг1 касиетт1 Медине.

-sggу £■ Турысов - Медине?! - Иэ, жансагы жок, ханым! - Мединеден сон М екке болмаушы ма efli? - Иэ, уды Мухаммадин - Расуллулла Меккеш, касиетп Мекке - жер ушыгы сол шелдщ аргы жагында. - О, касиетщнен, атьщнан айналайын, ата-бабам тэуап кылган Мекке мен Мединеге келе жатыр екенб1з-ау, улы жиЬангер - нем! - Ол солай, кажынын кызы. Экен Шагатай 6eri Мек- кеге сапар uierin кажы атанып едь BipaK сен мынаны ойла ханым, жана наурыз, кужыранын жылы келсе, Осман TypiKTepi де алынар, сан мьщ кулдар, кундер Самаркандка агылар. Сол муратты кушказ туса, Кажыбектщ кызы Шолпан ханым атымен, с е т и бабаларьщ Мекке жолында сан рет барып мшэжат кылган дшмэр - дана бабамыз - Яссыда калган кул Кажы - Ахмет Яссауи мазарыньщ уст1не, элем деп ен улкен гимарат орнататын боламыз. Пэни дуниедеп екшнп М екке сонда болуга THic. - Шын айтасыз ба, улы падишах? TeMip Ш олпан ханымга ж анары ушкын ата карады. - 0Mip Т екардщ жансак айтканын кайда Kepin ен? - Куанып айтканым гой, улы жиЬангер. - Сол мазар, гибадат м е ш т н орнататын уста осы Ши- раздан шыккан сэулетип УбайдуллаСадр Маулан Ширази болмак. - Садр Ширази. Ол бупнде Самаркандта болса керек. - Иэ, Регистанньщ ecxi жайларын жана улпде кайта тургызып, Кексарай мен Шах и зинданы жанартып жаткан сол Ширази. - О, куз1рнпзге кулдык падишах. - Кожа А хмет Яссауи кулл1 Шагатай улысыныц он атырабында, о н сапардын жолында дуниедеп ен улкен, ен бшк, ен сулу гибадат 91

Тсшрпан Меккеш, к асиетп м а за р -м е ш т алыстан, TinTi кез жетпес, киял жетпес жердей кун шугыласына шагылып, сэулет 6epin жаркырап турса... Неткен эйд1к, неткен керемет болар ед1, улы падишах ием! - Из, ол Яссауи кумбез1 элемнщ кай бурышынан ка- раса да KepiHeTiH болады. Оны кез1 мен кере алмагандар KeKiperiMeH, санасымен к еретш болады. - Э лемнщ ... дуниенщ шар тарабынан... неткен эйдйс, неткен керемет! - Шолпан ханым алыста кекторгын мунар кушкан зевд-ip таулар б ю пне сылан супу аргымагы устшен кез ж1берш, 6ip сэт yHci3 келе жатты. Тунгиык ой дариясын кайта cepnin тастап, ол сезш кайта жалгады. - Таудан ассак, Ширазга жетсек аргы жаты жылы тещз, аргы жагалауда Мекке мен Медине болса тым жакын Kenin те калган екенб1з-ау, улы жиЬангер! - Ж ылы тещ з, одан ары кус канатын, туппар туягын куйд1рген улы ш ел жаткан жок па! Ол сумдык киын жол, сол киямет киыны уш1н де Мекке сапары кашанда Kacrepni де кымбат. - Одан э р п жерде кандай ел, кандай шаЬар болды екен? TeMip Ш олпан ханымга шатынай шаншылып карасур жуз1 ызгар шашып сурлана тустг - Сен кызыксын, ханым. М екке - жер шет1. Одан ары ш етаз-ш еказ тунгиык, тек сулар жатыр. - Сонда ез1н1з айтып журген адам заты Меккендейт1н галамньщ бар болтаны осы ма, Эм1р ием? - Кун батыста 6i3 бармаган, 6i3 алмаган Балкан тау, Рум, одан эрще Пранке, Кастелон - Оспаннын eni жаткан KepiHefli. М ына ipreaeri Оспан тур1ктер1нен баска Оспан... - Туу, япыр-ай, жердщ де, елдщ де аты кеп-ак екен!Эр бутанын басына 6ip булбулды сайратып койган Кудайдын KyaipeTi д е кызык-ау e3i.

E. Турысов - Иэ, ол солай ханым. Сан-сапыра елк сан килы жолы керемет асу, кубыла шел, ушан сулары, кез кермес, киял жетпес купиясы болмаса, бул галам ш етЫ з-шеказ жиЬан болып жаралар ма efli? Кубыла жайнап киял канатында шарыктаумен келе жаткан Шолпан ханым бул сэтте купия сыры таусылмай- тын бул галамньщ алые киырына кез TiKTi. О ган айнала коршаган куба дуние куз таулар, шел ортасында тандырды талдырып кезюетш, м энгш к ем1рдщ ешпес белпешдей, кулпыргап ужмак кайнарларына т е н т жайнаган гул багы - жасыл аралдар баршасы кущретгщ алга тарткан сыйлыгындай езгеш е 6ip кызык. А л TeMip болса, тас дулей кеудеде эр кез куйын ойнатып жататын ез ой, тежеуЫз текс1з максаттьщ кушагында. Бэлки, элпнде гана мына узенл кагысып, тулпар ус- тш де туйгындай сыланган кербез сулу ханымныц кай- дагыны турткен бейкунэ, назды сылкым сауалынын scepi шыгар, оньщ к ез алдында осынау 6ip киянда, кег1лд1р мунар кушкан Каратаудын кос атырабында калган Шагатай улысынын улы даласы келбен какты. Мунын батыр бабасы, калын барластын туын устаган Карачор Ноян урпагыньщ, онымен кым-куыт кудандалы, кан мен Tepi сан-сапыра араласкан аргын мен калын кыпшактын, найман, уйсш, канлыньщ ата конысы - кус канатын тал­ дырып, купан туягын тоздырган шалкар дуниеде каздай калкып кеш кен елд4н KiHfliri сол К ар атау д ы н кунгей бауырындагы Сейхуннан не бары алты фарсах атыраптагы Яссыда жатыр. Сол Яссы - кыдыр дарыган касиетт1 Ш ейх Кожа Ахмет эулиенщ Меккен1 - \"бул галамньщ Ti3riHi exi 3емес, 6ip падишахка гана тиесш Г - деп он ceri жылдан 6epi ат айылын тартып, толассыз жортуылдын жолын кеш­ кен бул TeMipreтупс1з аспан зангарында м1збакпай кубыла

Теш рлан ^£>>- жалтырайтын Тем1рказык ic n erri. Теийрказьщ орнында турганда элем копнщ терш де айбар шеккен акбоз ат, кекбоз ат та м ызтымак емес. Кыдыр элейкюссаламнщ 83i муньщ шылауына байлаган жешс тулпары улы жийангерш жаца кастерлi жол сапарына жебей бермек. Иэ, сол касиетп Каратау мен Улытау тарабынын улы даласынан TeMip колына уш ан-теш з мал мен пул, жер кайыскан кол-косын каракурым тумендер дарил боп агып толассыз жол тартып жатканына он ceri3 жылдын жуз1 болтан. Ш ататай улысынын уландары - Аргыннан - Алтай Каржастын, Кыпшактан - Алтыбас, Кулан, Байсарынын, Керейден - LLIepyiui, Каракастын, Сейхун бойын жайлатан калын Конырат ш ш деп - Кыргызэли Курбан, Карашанын, Ойсыл мен Уйсшнен - Айтбозым, Ескара, Батыр Жай- дактьщ, Байжйтг пен Бэйд1бек, Байтулынын сансыз ау- ыл-атырабынан кетершген кара Henip жасактары, TeMip гумендерш каншама кайтара кенершен асырып едк Шататай улысынын кен елкесш деп жасакталган алты тумен, алпыс мын кол алташкы Султанин жорыгында, жасулан колбасы Мухамед Султаннын коластында, Иран- Тау асуларын асып караберш туршпен, ак койлы ауган, кызылбастыц каншама ел-шайарларын кулдык ургызып, Т эш рш е тэубе келтарш, - оспан TypiKTepi мен Шам, Ви- зантията жол ашып бергеш Э м1рдщ эр кез жадында. Оны ол бул ем1ршде умытпак емес. Кешеп кан-KacipeTri ИсфаЬаннан 6epri жерде каншама жосынды жорыкта ат айылы босап кермеген каЬарлы Алдан баЬадур мен Ергенейдщ еш туменш жылы уйектщ жайсан елкеа - Евфрат пен Тигрдщ жасыл алабына кыс epiciHe нускап, e3i жалан кылышты Жагатайдын алты мындык корганыс жасатынын жолымен тулпарын алшан

-gsgr E. Турысов бастырып келе жатканы да сол ¥лы Шагатай улысынын керемеп екеш аян. Оны бул TeMip элдею мнщ сез1мен емес, ез кузырынын К¥Дфет1мен таниды. Солай екен, империя упыстарынын упысы - Шагатай жершщ туп казыгы - касиетп Яссы багзы 6ip заманда Карахан бектерш ен калган ecKi корда орны нда е л еу сй калар ж еш бар ма?! 9зге емес, каЬарлы Шыцгысханньщ e3i топырагына тэуап ет1п, кереметше бас иген, жорык ш анына шалдыр- май, тумендерш туспк жерден орагытып етюзген касиетп Яссауи Меккен1, элемд1 тамсанды рган им периянын 6ip алтын-тугыры сонда болуга Tnic. Ол езге емес 6ip гана улы эм1рдщ - 3Mipi, алмас кылыштын жуз1, кек найзаньщ ушымен агылатын казына, айдаушы кул, каншама алып- тар элемш дуниеге келт1рген шыгыстын ш ьщ улдары - гажайып сэулеткер, уста, зергер - шеберлер колыньщ куд1рет1мен тумак. Ондай шеберлер бул дуниеде бар болса, езге емес, бугшде алты арыс ел-журттын басын коскан ушы- киы рсы з TeMip и м п ери ясы н д агы 6yriHri ш ы гы сты н жауЬаз шаЬарлары - Тэбриз, Багдат пеп Фарс, Мешхед пен Шираздьщ алтын шанырагы астынан табылмак- Ол аздык етсе, тарлык етсе мына кек толкынды Эбесхуннан эрп жерде Кап тауын жайлаган эрмен елй Византия, куз таулардьщ аргы жагындагы Ауган мен Ундштаннан алы нбак. К екте К¥Да й, ж ерде А ллан ы ц ак ceMcepiH жаркылдаткан улы Эм1рдщ кара жерд1 кайыстырган калын колы турганда, жиЬангер кузырына кулы мен пулын бермейтш ел мен жер болатын ба efli? Бул жайды ойлаганда, Тем1рдщ кецш-кекеш не еткен кектемде, кексарайдагы онаша 6ip сухбатта. Самарканд Регистаны курылысынын бас сэулетппЫ шираздык уста Убаидулла Садр-аддин Маулан Ширазидщ езш е айткан

Телйрлан мына 6ip насихаты орала бердь Онда бас уста 0Mip ал- дында мандайын жер шскете тагзым гып: - О, улы падишах - ием, шын шеберлйс мулю бу дуние- де cxi тумайды, кайта жасалмайды. ¥ л ы Ш агатайдын, упы жиЬангердщ атак-данкын элемге кетерер алып гимаратка жан 6iTipep мен бш етш шын шеберлер Тэбриз бен Ши- разда жур, - деп бупнде Самарканд пен Шахрисиябзде, Бухар мен М аргуланда кектем п ер1мдей боп кетерш жаткан асыл гимараттарды салуга, ернектеуге аса зэру сэулетип усталар eciMiH этап, оны 0Mip жанындагы са­ рай хатшысы Ибн Араб - шах эль Айниге жазгызып едк О ларды ч ш ш д е тэбриздш куйма me6epi Абдель 0 з и з ибн А ль-Ш араф-аддин мен бул дуниеде тендезд жок накышкер - зергер шираздык Сафар ибн Махмуд жэне аскан сэулетип уста Кожа Х асан Ш иразидын eciMflepi ерекше аталган-ды. 0Mip улы устаны ц сезш оган тунерген тукт1 кабагы астынан самаркау назар салып унЫз тындаган. Аз ойланып кунпрлеген куцпрт даусымен: - С ен не айтасын Ш ейх, - деп езш ен кол созым томенде э нпм еге сазарып кулак тоскан еюнип уэз1р Шейх Нур- аддинге караган. - О, улы жиЬангер ием ,- деп отыртан орнынан кар- макша и ш п тагзым еткен y33ip, казыкша каздиып сей- лей женелген. - Барша галамнын кереметш жасаушы Шыгыстьщ шын улдары езге емес, ез елвдзде, империя iiuiaae Тэбриз бен Шираздын, Мешхед пен ИсфаЬаннын бш к MyHapa-MemirrepiH салган шеберлер Маулан устамен т1зе косса, бул галамнын кереметш солар жасайды деп бшем... - Ж э, бул - 9yeni Алланын, еюнип - алдагы куннщ ici. Самаркан салмагын 6ip гана Иран кетере ме, элде жиЬан кетере м е, Kepin аламыз... 96

Е. Турысов - ЕЫнде болсын, уста, - деген TeMip эр с езш калт ж ь бермей, какшып отырган шеберге коз киыгын аударып: - Кади - Яссы ол дарил сыртында б1здщ батыр бабамыз Карачор Нояннын туы пгш ген, Барластар жорыктын жолын салган улы Шагатай улысынын ордасы. Алые жол, айдынды кел, ушан-тещз epic, дала, бшк таулар улыстардьщ - улысы тек Шагатайга жараскан. Ондагы ел, кешпендшер тек аукымды, айдынды алып даланы, кецютйсп, бийепктк таза, дархан гумырды м ансук eTin жаралган. Олар эманда аягыньщ астына емес, алыска, тым алыска карайды. ¥ясы н кузар тауларга салатын кыран бурюттер сиякты олар узакка канат cepMeyfli, OMip- муратын алыстан керуд1 калайтын журт. Ол - 6ipiHiui сез. Екшпи жагы - д ш и исламны н тэбэ- piK - уагзы улы г А хм ед Ш ейх м э й т сол улы д алада Шагатай улысынын ордасында жатыр. Ендеше, КаДи Яссы уст1не салынатын гимарат алыстан, тым алыстан, ат мшген кешпещп - далалык аты успнен Караганда, кез ушыгынан кер!нет1н болып, бш к Ьам улык болып орнауга ra ic . Ол 6ip уэлаят, яки 6ip улыс емес, Ьамма жийан кез1не алы ­ стан керш етш тэбэр1к гимарат болып туруга THic, Ьамма жиЬанньщ! ¥гы п отырсьщ ба, уста?! - О, кузырьщызга кулдык, улы падишах - ием! - Ендеше сен, уста! Регистанда Bn6i ханым м еш тм ен 6ipre Шагатай улысынын тэбэрш орны - Кади Яссыда барша жамагат уш1н салынатын гимаратгар нобайы кандай болмак? Оны алдымен мына басьща, онан кейш кагазьща сыз! - деген. - Кузырьщызга кулдык, улы падишах ием, - деп кара сакалды капсагай тулгалы шебер, 0Mip тагынын алдына калын теселген кан туст1 парсы кшемше мандай тиг1зген. Из, Самаркан мен Ш агатай улысынын TeMip TereypiHi- мен кисапсыз ауырлай тускен салмагы 6ip Иранныц жел-

Темгрлан __ _________________ KeciH Y3in ж1берер1 аны к. Э у е л п Арзурум жорыгында Суптания, Тэбризден, Мешхед пен Лурастаннан айдап экелшген алпыс мын кул Сейхун мен Зарабшан алабын- да SMipfliH эр ханымына арналып салынып жаткан жэне салынатын ушан-теш з ж эннет баулары, сарай мен гэрем, мешнг, медресе, ханаки - кумбезд1 гимараттарыньщ кай жумырына жук болатын едь “Накыш бауы ” атанып Самарканттьщ iprecme осы Ш олпан ханымга арналган алып аукымды гул-багы, ондагы xayi3, гэрем жайларын орнатудьщ 63i елу мын курылысшы кулга, каншама тастан epiM - орген, тем1рден туш н туйген шын шеберлерге бас KOTepin, бел жаздырмас жук болып жатканына алты жылга айналды емес пе?! - Иэ, ЖиЬан тершде шолпан жулдыздай жаркырайтын улы гимараттар ен алдымен алтын астана Самарканд пен оньщ аскар б и т - Ш агатайдьщ данкы, TeMip дэу1ршщ данкы. Ал дэу!р мен TeMip ол галамга 6ipre келш , 6ipre жасауына ж азган 6ip гана вддареттщ epKi. 03i киянда, Иран жер1 - катпарлы калыц тау - Зегрест1н баурайында ат мандайын жьшы тен1здер жагасына тузеп, алыста калган ел мен ж ерге кияли сапар ш епп жол кешкен TeMip, алга кет- кен Ж агатай ж асактарыньщ i3iMCHакыраптьщ акыргы 6ip кеш1нде буларды куткен Ш ах-реза бауына таяп келген efli. ©3iHiH мын жылдык гумырында сан килы окиганы ба- стан кешкен Ш ираз сол 6ip коян жьшгы кауыстын алгашкы таны н KipniK 1лмей атырды. А пта бурын Ш ах-резадан ша- барман жетюзген хабарда кек сауытка курсанган кайраулы найза, жалан кылышты кос туменш бастап, Жагатайдын алты мындык, коргаушы жасагын алга салып, элем би- лeyш ici осылай бет алганы айтылып efli. 98

E. Турысов вткен кеште эр 6ip жуздшке, мындыкка топтанган аттылы тумендердщ алды айкара ашылган iiiahap какпа- сынан кара езен болып агыла бастаган. Жолындагыны жасынныц отындай жайпап, каншама канселет кундер мен тундерд1 артта капдырган Алдан баЬадур мен барлас Жагатайдын апмас кылышты, кексумбе найзагер атты сар- баздар леп келенкеа косылып, тым кою да коркынышты. Кунгей ираннын гул багына беленген жауЬар ша- Ьарыньщ тастабанды махал-кешелерш тас кашаган сан мьщ курыш туяк пен кактыгыскан кару - эбзелдщ дан- дун, жан-жунына кулак тундырып, кара туннщ каншама мезгшше шешн басылмай турган. Бул дуниеш ттр етк ен Текардщ телегей колыньщ Иран тауын квктеп, кек тещ зге жол ашуды гана мансук еткен шолгыншы 6ip б ел ей . Ол iiiahap аркылы байыргы керуен сокпагым ен К азерунге eTin, одан ары кос дарияньщ куйылыскан сагасы - Х узе- стан жершщ ну тогайларына жетш ат айылын босатпак. Азыгын жолынан 1здейтш уялас 6epi сиякты тун катып, жортуыл жорыкты ж ан к еп т катал гумырга бастарын пккен эр сарбаз, кол-косынньщ epKi э у елк 6ip Алла, екйшп элем билеушкл упы К ерегеннщ колында. TeMip бар жерде женю бар. Ал женютщ жолы тежеуЫз Kecin алар кел-дария олжа, ас-аукат, шеруде ш ертш ж урш , Tepin алар кисабы жок кунсыз куп, сылан-супу кыз-катын. Сол ж ещ стщ кекала туын ж елкшдеткен TeMip тумен- дер1 каншама аскар таулар, медиен шелдерд1 артка тастап, Фарс пен Лурастан, Х узестаннын жер1 мен елш аттабаны - на салгалы алты жыл болган. Бул зор уэлаят жарты элемд1 уысында устаган жиЬангердщ батыста, жумбак дуние кушагында жаткан Рум, Византия, Шам мен Мысырга барар жолдагы мыкты Tiperi - Ш рм ухам м едтщ ж ерп Ол кез ашып керген тунгышы, с у т к и улы ЖаЬангердщ