Тұрысов Е. Темірлан

BfudH^etcМЧТЫСОВ Ж ки ш

84 Коз 7 Т 89 CfudhSac Ж Ч Т Ы С О В Тарихи роман Ш А лматы «Ж азуш ы » £Щ _ 2012 ДЫКОРГАН КАЛАЛЫК ОРГАЛЫК в ЮТАПХАНА

УДК 821.512.122 ББК 84 Ка> 7-14 Т 86 Казахстан Рсспубликасынын Мэдениет жэнс аппарат министрлш Аппарат жэне мурагат комитет! \"Эдебиеттш элеуметгж манызды турлерш басып шыгару\" багдарламасы бойынша шыгарылды Турысов Е. Т 86 Теийрлан: Тарихи роман. - Алматы: “Жазушы”, 2012.— 264 б. - “Жана заман эдебиетт Проза” сериясы. ISBN 978-601-200-378-9 Шынгысханнан кейш, онын сурапыл жорыктарынан калган ешпейтш i3iHбасып, ол аспаган аспан таулардан асып, Зулхарнай (Македонский) жете алмаган Ундютаннын кек да- риясына аргымагын суарган каЬарманнын кемснгер падишах, жауынгер колбасы, жай карапайым адам ретшдеп бейнеЫ де ашылмаган акикат, шеиплмеген жумбакка толы. Романда 0Mip Тем1рдщ OMipi мен заманы, жосынды жорыктары жайында кещнен энпмеленедь ISBN 978-601-200-378-9 УДК 821.512.122 ББК 84 Каз 7-14 © Турысов Е., 2012 © \"Жазушы” баспасы, 2012

r a W U U fcJ L U l Тарихи роман

»

КАТЕРЛ1 КЕРУЕН Каныцпен кездт тещз ауыр кунде, %анды опцын цатты толцын цара тунде. Замапым заманында сэйкес келмес, Сыпан квр сол цайыща сен де мш де. IlIsKspiM. сТ^кпанныц аягында кардан арылган кара даланын Keiui жым-жырт. Испиджаб пен Яссы аралыгын жалгасты- рып, одан api Самарканд, Букара асатын ежелп керуен жолын кернеген сабылган журш, жосытан жортуыл да тынтан. Жас мираскор колбасы Халил Султанньщ e3i бастап Ханкорган мен Султанрабаттан козталтан Аллададанын тумендер1 Казытурт асуына бет алталы недэу1р болтан. Кдраспанньщ ерте аттанган Ергеней батырдьщ скшип туменш щ 1зш басып, Кдратобеден кетершген Алдан байадурдщ алтыншы тумеш де Сейхунга карай ойыскан. Кубыладан каптатан дауылдын кара булты KyaipeTi KyiuTi татдыр у ш п м е н енд1 кеш н серпшдк Дал осы кеш, осы сэгте элпнде тана маздаган отта- ры сенд1рш п, еид1 коламта тутшдер1 быксып, кан мен жыннын кермек иЫ кернеген кен тотайдьщ сыртында, караден бшпнен кешксн орданын орнында - жана орнаган ДЩгек белпнщ жанында калкайтан жалтыз жаннын карасы кершедк Ол жиЬангер ордасынын аспазы - Сахи-Машраб, кос ат жепнд1 кокан арбадан аркан бойы узап, каткакты кара дала бетше бел орамалын жайган. Куптан намазына т1зе бупп, тагдырдыц тагылымымен езгерген ем1р, жаца

Тем/рлап щаеу- жен-сапарына багыштап сэждага мавдай тузедг «Я, Раб- бым, - Алла, я Мухаммадин расулулла, бейкунэ пенденд! жасыннын оты, тамуктын ерт1нен, Иллипастьщ дертшен, Хаз1реттщ кылышынан, падищахтьщ каЬарынан сактай гер, барша галамга жаксылыгы мол жарык дуниещй жаза гер!» Ол Тэщ рге тэуап eTin орнынан турды. Кара жел кезген кара дала, кара жонньщ устшде калып бара жаткан жалгыз д1цгек белпге сонгы рет кез тастады. Ж ай басып езш кутш турган кеш сонынан аяндады. «Я, Раббым, он сапарынды бере гер!» Бул будан алты гасырга жуык уакыт бурын 1404 кой жылы Эз1ранын алгашкы куш болган жай еда. Кос дария аралыгы - М ауараннахрдын кылышынан кан тамган oMipi Аксак TeMip отыз ж ылга созылган каншама канды жорыкты бастан кеппп, Таяу Шыгыс, Kiuii Азия, Ундштаннын каншама гул KepiKTi абад шаЬарларын шау- ып, кол астына каратып, дэу1рлеп турган кезг Ж умыр ж ердщ жарымын уысында устап, шекЫз иел1к курган билеупп уш ш бул аз дуние емес еда. BipaK, тойымсыз адам кезк адам нысабы 6ip орнында байыз тауып турган ба? О нын encip жанарынын кермейтш жер! жок, кустай ушкан тулпарларга канат болып жабысатын лянг - аксак аягынын жетпейтш ел1 жок. Солай болгасын сарайдагы, манайдагы сансыз жансыздары, аларман-ша- барманы аркылы барша дуниеден хабардар, элемнщ терт бурышын алаканда ойнаткан, кыбыр-кимылын багып отырган Эм1рд1 Ш агатай улысынын улангайыр кешпещн журты , сол 0M ip атагы на косып, кезш де 0Mip-TeMip кереген деп дэрштер едг

__ _____________________ E. Турысов Ия, шуакты жаздын сонгы 6ip аптасын кала сыртында, Тукел-ханымга арнап сапынган Дили куши (жан жэннаты) миуа багындагы гаремде втю зген 0Mip-TeMip кереген ол куш Кексарайга кайта оралган едг Тамыздын ыстыгы мен кантардын суыгы жете алмайтын куд^ретп гимарат Кексарайдьщ iuii к е п л д ф мэрмэрмен е р ш п , алтынмен зерленген сэулетп 6ip белмесш де онаша тыныстап отырган-ды. Сарай сайыпкыраны 0Mip - Хусайынга буйрык кып: Fибадатханада Атабепнен эскери д эр к алуда журген немерелер1 - империя мираскорлары Халил-Султан, Султан-Хусейн, Ибрагим-Султан жэне булардын ен Kimici, ен зерделшк улы 0м1рдщ e3i сарай бектершщ улысы бо- лар деп ерекше унататын, элемде ¥ л ы к б е к аты мен мэл1м болган жеИ жасар М ухаммед-Тарагайды келтордь Эм1рдщ буйрыгымсн аклабек шалмасы акша кардай жаркырап, иш е тагзы м eTin сарай жы лнам аш ы сы Ш а- раф-аддин Иезди келш ш рдь Ол ак жайманын устш де алтын тугырга орнатылган, коныр сактиянмен капталып, кек ж1бекпен туптелген зы дей ауыр калын штабы «Сапарнамеш» айкара ашып, улы 0м1рдщ белпсш кутш, сштщей тынып отыр. - Ия, баста,- дед1 TeMip жай гана. Теийрдщ карсы алдында шарт ж упн ш , кггабына ушлген Шараф-аддин Тем1рдщ жанын тербетер алконыр ашык унмен каншама кез бен ой сарабынан еткен жолда- рын кен кемеш булкшдеп сыдырта оки женелдп «О, жаратушы Тэщр, букш жер бетш деп эдгпет пен газалыкты устем етудщ касиегп парызын 6ip гана оныц улесше жазган. Онын ерен жуйрш тулпарынын туягы тиген влкелерде гана пенделж тщ кунэс1 арылып, аспан астында бакыт кусы сайрайтын, пэни жалганньщ жэннаты 7

Тем 'грпап ^s£>- орнайтын куш тумак. Ол жешмпаз туын кайда нускаса да eMip тулпары нын жолы н тек жедастщ бакыты мен шаттыгы, т е н д е с а з данк пен шекЫз салтанаттар KyTin турды». Будан api Шараф-аддин элем билеупнсшщ ерюмен данкын аспанта кетерген ержурек БаЬадур, Шах-зада- лардын улы шайкастарда керсеткен тажайып ерлжтер! паш етш ген беттерд1 жутына судыратты. «...0M ip мен шпм беттескен 6ip сурапыл-сумдык шай- каста жау жаты карсы келгенда тау таскынындай жапырган калын шлдерш алга салып умтылды. Бутан карсы болат ceMcepi найзатайдай жаркылдап он ж е п жасар Шахзада Халил-Султанньщ жаужурек жасаты шыкты 6ip шеттен...» Бутан ш ейш дастангер - тарихшыньщ сезш Mi3 бакпай тындап отыртан кш кен е Шахзада Мухаммед Таратай сезге килжтк - Халил-Султан п1лдерге карсы семсермен емес, найза устап бармап па еда?.. - Ж э, нес1не белес1н с е зд 1 ... CeMcepi не, найзасы не, 6api6ip емес пе сатан. - TeMip HeMepeci Мухаммед Таратайта отты жанарын кадады. - Ж ок, - дед1 к1шкене Таратай, улы падишах атасына кайсарлана ун катып,- “Сапарнамеде” шындык, тек шын- дык кана жазылуга тию! Шараф-аддин кандай кулпыртып, калай керкемдеп, эрлеп, эсерлеп жазганмен, онын кара сиясымен калын пер- гаментке айшыктанып тускен 3p6ip сездш арты жатында гулбалауса бактар мен кузар тауларта, ш ел жазиралар мен мелд1р толкынды дариялар жуз!не сел жоса боп аккан адам канымен жазылтан, мэнг1ге ешпейт1н сурапыл шындык жатканы да айдай анык едт Ия, солай, жер кайыскан Тем1рдщ колы сол 6ip айтулы жорыктан, Унд)стан жорытынан оралгалы алты жылдын

Е. Турысов жуз1 болып барады екен. Ол жорыктан, ол жевдстщ улы- лыгына сай Самаркандтьщ гажайып жэннат-миуа баулары мен зэушм сарайларында еткен сэн-салтанатында да шек бол маган. Империя ш епне еткен улы кеш эуел1 Султания ж ерш басып Жейхун-дария жагасына келгенде улы Экпрдщ алдында дария аркылы салынган жузбел1 кеш р керш дк Kenip уст1не кездщ жауын алар парсы ктем дер1 теселш , онын бет1не раушан гулдершен шаш у шашып тасталынган еда. Басында алтын зерл1 болат дулыгасы кун шугыласына жарк-журк шагылган элем билеунпсшщ акбоз тулпары Жейхунньщ сургылт толкыны у сп н д е баяу толкыган Kenip жиепне тенкерген кеседей курыш туягын салып, каз мой- нын соза HicKen алгасын, 6ipep оскырып, алшан басып тар- та берген. Ал к етр д щ аргы басында осынау Самаркандтан Сарай-Мулж ханым бастап келген ханзада, бекзадалардын сэн-салтанатты кисапсыз тобы Kyrin турган-ды. Э р кездепдей т е н д е с а з улылы ктьщ paciMi сакталып, Kenip аркылы жалгыз элем билеунйш гана ету ге тш с. Сол paciM, езгерм ес дэсту р еш каш ан б узы лм ак емес. Аскан салтанатпен сырнай, кернейлетш, жер кущренткен кальщ шудьщ астында, ол ат устшде насат тулгасын тузу устап келе жатты. Бэз-баягы, кала сыртындагы Афроси- аб бшгшен айналаны кыран кез1мен шолып, жандайшап HeKepjiepi алдында, кегивдр кумбездер1 кекке шаншылган Самаркандка беттеп, кеиш серуеннен келе жаткан калпы. Тутас 6ip жылга созылган бул сапарында кез1 Kepin ба- сынан кешкен согыстын epTi мен д е р н , каншама катерл i еткел, киын асулардын азабы мен тозаты муньщ 6epiiu боп жаралган мвбакпас ж урепне титтей де эсер ете алмапты. Ешп м1не алшан баскан акбоз тулпардыц курыш туягы кан тустес кызыл юлем ycTiHen Мауараннахрдьщ топырагына

TeMipnan аттады. Сол сэтте сайыпкырандар жарлыгын куткен сан мьщ курылысшы кулдар су толкынында калкыган Kenipfli ортасынан как б елш , eKi жагалауга ж инап экеткен едк Енд1 айнала сарбаздар коршаган ушы-киырсыз улы кеш шубап келin Жейхуннын толкынына каракурым кума- лактай калкып, аргы бетке малтып етуге тшс. Рахымсыз, риясыз катал тэртш , TeMip заманынын булжымас тэрт1б1 солай едй Ен алдымен дария толкы ны на ycTiHe тай-тай жук тиелш, кат-кабат каздай табектелген аттар мен кашырлар, туйелер KepyeHi тусп! Булардын сонынан дария бетшде жылжып кешкен тау сияктанып жон аркасына седеп, суйекпен ернектелген уйинк орнатылтан алып пшдердщ ушы-киырсыз Ti36eri калкыды. Булардын сонын алып осынау 6ip киырдан кисапсыз азаппен айдалып, сандалып келе жаткан кол-аягы бугаулы сансыз туткын кулдар урген мес, калкыган берене, тактай салдарга сулжтей жабысып етш жатгы. Дария устшдеп туманды топы рда KiciHereH ат, ею р ген е п з , бакырган туйе, ыныранган пшдер, туткындар успне кайкы кылышы мен дырау камшыларын ушрген сан мьщ айдаушы сар- баздардьщ айкайы , TeMip кару аспаптардьщ дан-дун, шан-шунына уласып, eKi кун, ею тун бойы толассыз кулак тундырды. Аяк-колдарын аяусыз шынжыр бугау киып, узак жолдын азабына белшесшен баткан сан мьщ туткын кул тугелге дерлйс Ундктан жершде шаЬарларда шертш журш ipiicreiireH ылги 6ip алтын колды icMep-шеберлер едь Д униедеп ен жойкын киратушы TeMip, кынадай кырылган ел, ж ойылган кала, кираган гимараттардын орнына кулл1 элемд1 тамсандыратын жанадан гул-жазира баулар мен салтанат сарайларын осы туткын кулдардын сел боп агар каны мен терш е суарып кайта орнатпак. Ия, ол эш алдагы

Е. Турысов куннщ ici. ¥ л ы эм1рдщ кара емендей кайыспас кайсар журегшщ мызгымайтын максаты. - М ше, енд1 Самарканд - элем н щ ж ары к жулдызы, 6ipiHiui алтын астана, шаЬардын шаЬары, кек мэрмэрмен KHiHin, асыл жауйаздан алка таккан Самарканд! М унда жазгы жасыл баулар мен сэулегп сарайларда жещс курметш е арналган агы л-тегш , кел -Kecip той м е р е к е а элденеше кундерге уласты. Кек сарайдьщ кен тынысты коныржай залдары мен жер астынын кэземет - коймалары осы Ундютан жорыгынан келген, тау болып ушлген - тай- тай ж1бек, жасау-жиЬаздар, кап-кап ш ж у, маржан, лагыл тас, алтын казыната лык толды. Ол аз болса, бул салта- нат - сарайдьщ зэул1 м кабыргаларында каз-катарынан шшген Тэбриз бен Исфазардьщ, Дели мен Пенджабтын тендес! жок icMep шеберлер1 жасаган сан алуан ак алмас, кару-жарактардын нелер гажап улплер1 турды. М ундай сэн-салтанатты сэт, сарай тэрт1б1 бойынш а ешкашан улы жиЬангер эулетшщ ханзада, бекзадалары, так мираскорларынсыз, элбетте гаремнщ жарык жулдыз- дары - кербез ханымдарсыз етпек емес. Кала сыртындагы жазгы жасыл баулар мен сэулегп сарайларда жещс курметше арналып аптага созылган сарай шаттыгы - кел- Kecip шашу, агын-тегш той мерекеа кексарай кермесшдеп олжа белю салтанатына уласты. Б1рде ызгар, б!рде ж аз, а щ ы -т э т н а , азабы мен л эззэп аралас еткен гажайып гумырында, бул TeMip, семсердщ жуз1, найзанын уш ы мен табаны на баскан алыс-жакы н журттардан каншама куралай кез кырмызы супуларды колдан еткерм едп О лардьщ Ke6i оган ж ансерш ем ес, тежеуЫз, ш еказ нэпсшщ аз кундер мен айларга ти есш у л еан етеу yuiiH керек болды. Гарем нщ гу л -KepiKTi б акш а-бау эсем ж айлары нда гордагы тотыдай сыланып-таранумен KacipeT-кайгысыз,

Te.uip.iaii бал-балаусалы ш олжан eMip, адам затына жукпалы шдет- тей жабыскыш бакталастык пен кундеепктщ, тарлык пен кызганыш тьщ оты н тутатпай калган ба efli? Олардын Ke6i - к еш еп ай жузд1 арулар, сол оттьщ жалынында жа- нып, кайсар бшектщ купи, ак семсердщ ушымен Шахин- зинда мунарасынын астында жан жетпес тереннен м эцгш к турагын тапкан-ды. С ол ар д ьщ к атары н ан ж ар атк ан ToHipi м авдайы н ашып, аспандагы шок жулдыздай окшауланган бакытты тертеу бар едк О лар - жарык дуниеге TeMip эулетш щ улы шахзадалары ЖаЬангер, Мираншах, Шахрухты баулыган улы бэйб1ше Сарай Мулйе ханым жэне 6yriHri rapeMHin кырмызы гулдерi - Туманага ханым, Шолпан Мулж ха­ ным, Тукел ханым... Булардыц ap6ipi гаремнщ гажайып кештерш де Tanipi сыйлаган тан мен жан сулулыгы аркасында улы Эм!рдщ купил сырга толы музарт ж урепн талай теб1рентш кергенмен, paciMfli сарай iciHe кол созып, бой корсете алган емес. Булардыц гум ыр-ы рш ш пн, талассыз тагдырын алаканында ойнатып, Тэшрдщ елшеушз бшппн колында устаган TeMip турганда сарай бш пгшде кандай шаруасы болатын едь Тек кайсыб1р ханзада, бекзадага эм1рдщ кара булттай KaTepi тонгенде, жас мираскордьщ тагдыры кыл устш де турганда, улы эм1рге риясыз бершген ыстык ыкыласы кещ л назын булдап, каЬарлы кара журекИ коргасындай балкытып ара тусуд1 гана ездерш е парасат- парызы санайтын. Ия, ещн м1не, сол 6ip Раманданньщ соцгы куш, TeMip семьясыньщ тарихындагы бакытты кунш ц 6ipi сулу ханы м дарды н eciHeH кетпек емес. О лар бул куш улы жиЬангердщ ершмен Ундштан жорыгынын кисапсыз олжасы - талайды тамсандырган гажайып жиБаздары

у E. Турысов мен кымбат казынасынан улес тандауга келе жатты. Бул сэн-салтанаттын нак ортасында, сонына ержурек колбасы - баЬадурлер мен мираскор ханзадаларын шест1рген элем билеуппсш щ 03i ж у р д к О ны н жан баласы карсы кел- мес каЬарлы-кайсар журеп каншалык ракымсыз, катал болганмен, махаббатты, салтанатгы шактарда соншалык шалкар-шашуы шексгз жомарт та едь - Енд1 м1не, барлыгы алдарында, не калайтын е д в д е р , ала б ерщ д ер , epiK е зд е р щ д е , - дед1 ол у л ы б э й б ш е Сарай Мупш ханы м бастап, алты н зерл1 к ш м дерш сан кубыла судырап канаттас катар турган сулу ханымдарга бурылы п.- Бозгылт мэрмэр тугы рларда кабы рганы жагалай каз-катарынан койылган кунпрт зал ш ш де кездщ жауын алып, шугыла шашкан кымбат олжаларды нускап, Алындар, алывдар! Кашаннан калыптаскан улкецщк жолымен жол бастай- тын улы бэйбш е Сарай Мулж ханым ыргала басып, айна- ла шугыла шашкан кымбат казынага карай бет алды. Онын i3iMeH “енднт кезек MeniKi”, - деп эр кез тэкаппар, сулу жастытын булдап, езгелерден ерек, бэйбш ем ен ыбыр- сыбыры 6ip Kiiiii токал Тукел ханым, у стш деп алтын зерл1 кегшдар асыл ж1бек шапаны сан кубыла жалтылдап, кызыл Ke6iciHiH коныраулы екш есш тас еденге кадай, ш олжан басып женеле бердк Онын мына кылытына кызтаныш оты ду eTin, жан журепн жалап еткен, келю п кербез Ш олпан М улж ханым, Туманага ханымды бушршен 6ip ту р тт, Kimi токалды и еп м ен нускады . Бул exeyi вн-жуздер1 сурланып, отты кездер!мен токалды ту сыртынан атып, 6ip сэт калшия карап турды да, жуптарын жазбай, карсы канаттардагы жасау-жийаздарга карай жулкына басып бара жатты. Ия, муньщ 6opi де еткен шак, сан килы орасан окигага толы гажайып гумырдьщ есте калар сэттерк

Тем/рлан Ол енд( мына гулама Шараф-аддин колымен, кара сия i3iMeH сарай тарихыныц алтын беттерше кешпек. Жылдар, гасырлар етер, кешеп шел-жазира кайта тулеп езгерер, кузар таулар орнынан кешш, улы дариялар арнасынан ауысар. Ал, сур пергамент б е л не кисапсыз теплген кан, езен боп аккан кездщ жасымен жазылган улы шеж1ре адам затымен 6ipre жасап, мэщтге мура боп кала бермек. - Окы, - дед1 TeMip, кемеккеш булюлдеп, кез1 жасау- рап, буйрык куткен Шараф-аддинге 6ip карап. \"... Ж ещ стщ кекжасыл туын кетерген колбасшы - баЬадурлер улы билеунпнщ тумендерш бастап...” - Токта, - дед1 TeMip, - Сен маган айтшы аныгын, бул адам заты Меккендеген дуниенщ uieri кайда?! - О, бакытты ¥ л ы 0MipmiM, жалпак жиЬанды айнала сулар коршап жатыр. О здщ кекжасыл тулы тумендер1щз ж ещс i3iH салмаган, а з д щ канатты тулпарьщыз мандайы бурылмаган бул элемнщ ею гана журты бар. Ол - куннщ шыгысындагы Манги (Кытай). Батыста патша сарайынын мэрмэр тас табалдырыгын ен uienci кек теш здщ суы ша- йып жаткан Рум журты. - Бар болтаны осы ма? - Осы, улы билеунпм. Улы 0M ip ещй Ш араф-аддин алдындагы тугырда кос канаты кере кулаш айкара ашык жаткан шеж1ренщ айкыш- уйкыш ернект1 жана беттерш е eTKip жанарын кадап, кара булттай TyHepin, б1ршама отырды да: - Ж э, енд1 мына адам заты М еккен кылган жарык элемге ею б1рдей билеунпнщ болуы лайыксыз. Жалгыз жерде жалгыз билеунп болуы THic, - дед!. Ол сол куш, сол сагаттан бастап болашак улы жорыктын кыры мен сырын жан адамга ашпай, купия сактай журш, оган дайындык жайын егжей-тегжейл1 карастыра бастады. Кек сарай

E. Турысов астындаты каранты коймаларга Tycin, У щц, В изантия жо- рыгында олжалантан сан мын карудын сактаулы жайын, азык-тулжтердш корын калт ж1бермес жанарынан еткерш шыкты. Ертен1не улы сэске кезш де ол колбасш ы, ханза- даларын кексарайдаты улкен эскери кенесше шакырды. Осыдан кешн арада не 6api алты жума еткенде, им­ перия ж ерж д е ;р к те л ге н тандаулы ж иы рм а ту м ен , exi жуз мын курыш курсанган жауынгер элем билеуннсжж кекжасыл туы астында алдагы улы жорыкка сай турды. Енд1Эм1рдщ канды шенгелже алыста алтайыдай булан каккан сол шыгыс елдер1 ш н б ек . У лы Ш ыцгысханнын аргымагы жете алматан алые олкеж енд1 ол оз тулпарынын туягымен таптамак- М ьжау кубылтан алмас жузшен адам каны кеппей, бугшдер1 кынапта жаткан болат семсер Kyui ертен тагы да каншама жумыр бас пен кыл мойыннын уетжде жаркыл какпак. Бул тойымсыз адам нысабында шек болды ма екен, cipa?! Аксак TeMip кереген нж етю р, кыран K03i ещн осы- нау шетЫз-шеказ жазира, купан отпес шолдер мен алып таулардын аргы жатындаты “>i<i6eri мен ш айы, ак xypiuii таусылмайгын тещ з” деп ацыз болтан, коп купил сыр кушатындагы Манги (Кыгай) cjiine шаншылды. Одан api кек тещз ортасында “асыл жиЬаз жжу-маржан тастары аяк астында шашылып жатады” дейтж Зипонгу Жапон аралы кол созым жерде деседт Эскср Самаркандтан кыс ортасында карлы кантарда козгалды. Он канатты бастатан Халил-Султанньщ тандаулы се- п з тумеж Мырзашолдщ кар баскан мидай даласын кок- теп етп1, кос жаталауды ит мурны батпас наркамыс пен жидел1 жынгыл тотай кемкерген Сейхун дарията келгенде, сойыска арналган каракурым мал айдап, ас-аукат, азык-

Темгрлан ------ ------------- тулйс, кшм-кешек, кару-жарак тиелген сансыз арбалы, ат- туйел1 керуен1н шубаткан Султан-Хусешннщ он ею тумеш Ташкент манына ш н ген -д г Карлы елкеде катар аккан кос дариядай ею таскынды колдьщ алдын бастап, касына шок жулдыздай топтантан бекзада некерлерш epTin, сарыазу K3pi кокжал улы К ерегеннщ 63i келе жатты. Бул кезде Тянь-Шань шыцдарыныц койнынан буркана кулап, улы дала тешмен жылжып агатын Сейхунньщ суы бетш акша кар жапкан кек муздын курсауында едо. Кос езеннщ косылган тусында мындаган сарапшы, куры- лысшьшар жьщгыл мен камысты кынадай кыркып, калын тесеген жьщгыл мен камыс сал кеш рдщ усттмен киналмай еткен Халил-Султан тумендер1 ешй алыстан кекторгын сагым шпнде мунарланган тау елкесш бетке алды. Ол 6ip кек жуз1 айнадай ашык, кубыладан жылы жел ecin, жана к ектем нщ алгаш кы леб1 енд1 б ш н г е н шак едг Шыгыс атыраптагы асуларды эл1 кальщ кар басып жатканынан хабар алган TeMip 6ip-6ipiHeH алшак, ею удай кеш боп келе жаткан эскердщ бас аягын жиып, кыран кезш ен тагы 6ip eTKepin, алдагы улы шеруге тас-туйш гып аттануды ойлап келе жатты. Он канатты жагалауында жана т1ршйпкке бой тузеген сэмб! тал, жидел1 жьщгылы сьщсыган кен айдынды езен агып жатыр. Айнала бел- белестт куба жондар кемкерген кен алапты алып сарайдын айдыны дерсщ. Будан ерге карай майда коныр желге кеудесш тосып, 6ip киырда арманына шакырган сагымдай болып кегивдр мунар кушкан Каратау булдырайды. Bepri белестен ж1бек жалы кешю самая желмен жел- 6ipereH eciK пен тердей акбоз тулпарын алшан бастырып шыга келген TeMip, ат басын тартып, табигаттын мынадай сикырлы керюне тавдана карап едэу1р турып калган-ды. Енда ол, арткы жагында аркан бойы жерде шоктанып типгян сауыт-сайманды некерлерше бурылып, белп 16

-gag) E. Турысов 6epin, жаны на шакырды д а, унем1 наркескеннщ алтын сабына суйеп отыратын он колын келбей кетерш, кеиш кун нурына шомылган жасыл алапты нускады. Бул улы атганыстын алдындагы улкен ерудщ алгашкы куш, айтулы сэт1 едь С епз тумен - болат курсанган сексен мын эскер, жуз- басы, мынбасы, туменбасы, олардын манындагы сансыз некер жандайшаптары лек-лепмен улы дарияга тогыскан айдынды езендей элп майдам жазыкка келш жатты, агылып жатты. Бесшдйстен агылган сол таскын Henipi лек- лек салг атты сарбаздардан басталса, араби аргымактар ж егш п , супу б епм д ер MiHren кумб1рлеген алтын куйме- лер, ас-аукат, кару-жарактар тиеп, тЫ пе шубаган дангара донгалакгы Кокан арбаларыньщ сонында Хиуанын, Хора- санньщ, Пенджабтын, Хорезм нщ шеберлер1 ж асаган ауыр донгалакты камал-бузгыштар суйреген узын кеш тун ор- тасынан ауып, тан шолпаны туганда гана толас тапкан-ды. Сол алаптын шыгыс жагында, онаша окшау тшшген биж шатырдын сыртында енкейген ай сэулесше шомган тунп дуниеге кез ж1берген жалгыз адам тур эль Бул - империя oMipuiici - TeMip. М ы надай сикы рлы тунн щ саркылып, жана жарык кунге уласар ел1аралы мимырт так та мына улан-гайыр ш е т з дуниенщ 6ip гана сырына, мэнп шеиплмес жумбагына кайран калып турган беть Ол - мэцгш к дуниеге кектемп бэйшешектей келш-кетер адам eMipi. Ойлап караса, гулден гулге таласа конып, тармаса гу- мыр кешкен кебелек ем1ршдей кешпел1, алдамшы жалган, KyaipeTi куш1н уысында устаган 0M ipre д е, юсендеул1 кулга да б1рдей екен. ©Mipre келгесш сол ем1рден кул да кетпек, KyaipeT и е а де кетпек. М ына жарык дуние кызыгы барша жумыр басты пендемен 6ipre ез басынан да кешпек. Неткен Kaciperri кателж! Негкен зттш тс^ дж ! ______ МЯДЫКОГГДИ И ® КАПАЛИ» ОРГАЛЫЦ 9 К1ТАПХАН»

Теларлан Будан отыз бес жыл бурын 0M ipm i алмас семсер1н кынабынан суырып, жийан шахыньщ алтын тагына барар жолды канта 6eKTipin еткенде, адамньщ бас суйепнен зэул1м ак мунаралар тургы зган айтулы кундерж де, Ундктан мен Султания, Алтынорда кул талкан боп мунын табанына тускенде мына ем1рдщ ез басынан да етерш ойлап па екен, cips. Сонау 6ip жылы алынган, табанта салынган Хорезмдеп Султан сарайынан ю сендеп Самаркандка экелш ген 6ip акын Kynni эскербасы, некерлер1 ортасында алтын такта отырган Тем1рдщ бет-жуз1, кезш е каймыкпай карап: О, Тэшр, нысап берер сураганга. Не берер кездщ жасын булаганга. Каншама билж тэжш кисеи даты, Жер тиер жер ошактай сыбатана, деген-дк Сол кун1, сол сататта к е з а з кайсар акыннын басы кыл мойнынан алмадай кагып ту а р ш ге н еда. Соны ойлатанда ол басы зен болып, eKi кулагы корж баскандай шулады. - Ж ок, жок! - О ны ц тем1р T ereypinai о н колы наркес- кенн1н алтын сабын сыкыр-сыкыр кысып, тула бойы калш- калш erri. Кынабынан кулаштай таратканда жарк етш, аспанга кетерш ген ак алмас комеск1 ай нурына шатылып, кубыла жалтырады. Ол семсер1н кынабына кайта сун п тп . Жай пенде емес, улы дуниеш уысында устатан каЬарман 0Mip екеш eciHe кайта оралды. Енд1 ол аркан бойы жерде тун мунарына шомтан кекж1бек шатырта карай аяндады. Бул кезде батар айдын алые сэулесше караган ша- ты р eciriH cepnin ашкан 0м1рд1 балауыз ш амнын э л а з 18 «gse?r

s=ss>t E. Турысов жарыгында кырмызы парсы Kineiui теселген шатырдын тершде, алтын жалатылып пш суйегшен жасаткан бшк TeceriHi» жанында ж анат ioiiriH жамылып, мелд1р кара шашы омырауына кулаган калпы кербез супу Тукел ханым KyTin турган-ды. - Ей, Тэщрдщ перште-пендеЫ неге турсьщ?- - ¥ л ы 0м (р -ием , Ызд1 KyTin турмы н. А лдымен ше- цпщцрешн. Мына тесепн!зге жатьщыз. Содан кейш рухсат ет1н1з, жалгыз сурагым, жалгыз тш е п м бар едг - Тшепщп коя тур. Куйшы шарабьщды тостаганга толтырып. - Ka3ip, улы OMip-ием. - Сэмбщ ей майысып Т укел ха­ ным усынган алтын тостаган толы шарапты толгай ciMipfli. - Ия, айта бер, кандай соз, кандай тш егщ бар ед1? - Эм ip теб есш е лагы л тас кадаган кара макпал ты сты сшеусш тымагын, асыл м э у т м е н тысталган каскыр iuiiriH тастап, болат семсер1н онтайлап, он ж агы на койды. ¥ з ак жол азабынан сыркырап, талган тэш элде не улб1реген яобек толкынга жутылып, шекс1з рахат элем ш е б1ржола бершген халде шалкалап кулай 6epfli - Ал, айта бер, кулагым сенде. - Ей, улы SMipiniM, сурайын дегеш м 6ip гана нэрсе едь Ол мына улы жорыкпен аттанып бара жаткан сапарымыздьщ жайы. Жолы жвдш ке, затымыз эйел болганмен, алдагы сапарымызды ойлаудан баска кандай кайгы болатын ед1?! 0 л е м н щ сонгы тещ зш ен а т суарып кайтамыз деп бара жаткан багытьщыз Манги журты осы арадан канша жер? Отыз бес жылгы канкуйлы жорыкты бастан кешш, каншама сумдыкты кезбен керген саясатшыл 0M ip, мунын аргы жагында не бар екен деп, ш тей жиырылса да, сонгы айдын жузшде касынан терт eni калдырмай, бауыр бас-

Тем/рлан ты болтан кербез сулудын кеципн кайтаргысы келмей, кыскаша, енжарлау жауап катты. - Наурыздын туар куншде жолга шыгып. алпыс тан атырып токтаусыз журсек, мамырдын ортасында ¥лы- корганнан api отели боламыз. - Алпыс тан... “ Неткен узак еда” дегендей, Тукел ханым меп-мелд!р каракат кезш тан алдындагы салкын самалга кубыла д1ршдеп туратын шатыр тебесш е кадап, 6ipuiaMa унс1з жатты. - Ал айта бер, не тшегщ бар? - Ей, улы 0M ipm i патш ам, 6i3 жай серуен емес, жешмпаз, KacHeni туыныздын астында жорыкта келе жа- тырмыз. Олай болса, менщ куймеден Tycin, жауынгерлш сапта ак KipeyKe KHin, болат семсер тагып, ез жаньщызда актанкер ж уйрш м д! MiHin журу1ме руксат етсещз. Жорыкта элемнщ акырты шегше деш нп ушы-киырсыз елкеш баса жанш ып ететш эскердщ басы мен Ke3i, жен сштеунп улы колбасшынын жанында болу эйелдщ ici емес, эрине. BipaK, эйел затын аш ы кустап, атжалында кун кеш- кен улы бабасы Шынтысхан жолын устантан 0M ip муны epci керген жок. - Ж арайды, айтканын б олсы н.- Онын Mi3 бакпас му- зарт ж урепн 6ip жылы леп желшп еткендей туда денеш балбырай балкып, жорык жолында кашаннан калыптаскан кус уйкысына шомды. ¥ л ы колбасш ы танты уйкысынан бул KyHi э деи еп д ен кеш оянды. Тукел ханым буйрык кып келыршген ертенп астан кешн кек шатыр алдына келденен тартылган акбоз аргыматына MiHin, эскер еру болып жайгасы п жаткан алапты сы р п ан шолып шыккалы журш Keni. Ол керш не кез тойтысыз араби артыматын баяу аян- датып, аргы шыгыс жагалауын курешткен бшк жарлар 20

коршаган езенге талу келш, оны ат устш ен шолып б1ршама турды. Ия, бул Арыс. Каратаудьщ Тянь-Шаньга тогыскан шыгыс сшемжен бас алып Сейхунга мол суын косып жаткан Арыс осы. Буп енд1 сол С ейхун-дариядан Кытайга дейш п улан елкенщ nerepi - ¥лыкбектщ жерк ¥лыкбек биыл он 6ipre толды. Алгаш рет ат жалын тартып MiHin, упы жорыкта сол канаттаты Heri3ri эскер тобы н бастаган немере агасы Суптан-Хусейннщ касында, еж ей Сарай- Мулж ханыммен 6ipre келе жатыр. Ол ani бала, жарык дуние кызыгына канат каккан жас сункар! Жер мен кектщ арасын ттр етк ен канды жорыктарда журш, Самарканньщ алтынды сарай, саялы бауларын- да сешл серуенде журш, Сейхун-дарияньщ сыртында ¥лытауга ш еш нп куда далада кулан мен кулжа аулап, гумырдын кан мен лэззэт аралас кызытында журш байкамапты. Bip жаты мына И спиджаб, баты ста Яссы аркылы Самаркандка ететш е ж елп Ж1бек жолы устш деп мына езеннщ кез ушына дейш созылтан жазык жайлауы неткен квркем ж ер едП Муньщ коз алдынан Багдат пен Басыраныц, Шираз бен Делидщ багзы 6ip замандардан 6epi адам затыныц колынан вршген гажайып тимараттары мен бу дуниенщ жэннат- баулары елестеп eiri. Жуз мын кул, устшде камшы мен кайкы кылыш ойнатан жуз мьщ кулдын 6ip жылгы каны мен Tepi емес пе ол, тэш рк Ж э, бул жерге TeMip заманыныц данкын алты аскардан асыратын, Самаркандтан кешнп тэты 6ip кврк1не кез тоймайтын аксарайлы алтын шаЬар орнайтын болады. Оган шейш жорык, алда киын асулы - улы жорык тур. Жорык, жешс, оны жараткан Тэщр 6ip тана адамга, элемнщ билеунпй - улы жи11ангерд1ч мавдайына тана жазган. Ж э, ол - алдагы болашакгын ici. Эз1рше алда турган 6ip тана максат бар, ол - шеру тартып, атганып бара жаткан кытай жорыгы. 21

Теларлан sg g y ______ Иэ, улы 0M ip кен айдынды, асыл алкалы Арыстьщ жагасында турып ол куш солай ойлады. б зш щ жан адам шешш болмас жумбак кеудесшде ушкын аткан тагы 6ip жоспарын солай байлады. BipaK жазмыштьщ ici баскаша болып, санаулы апта, санаулы кундер еткенде, раушан гулдщ нэр1мен жуылган онын кара емендей кайыспаган тулгасы алтын табыттьщ ншнде, муньщ улы атасы Шьщ- гысхан туын тк к ен Отырардан - Самаркандка, езш щ ендь ri м зц п туратына кайта сапар ш егетш ш кайдан бшетш едй Ол ат басын бурып, аргымагын алшан бастырып журш кетт1. Алдагы кез ушыгына кеткен жазыктын он бойында каз-катар орнаган шатырлар, кара курым эскер, айнадай таза аспан жузше шаншылып келендеген коп тупндер кершдк Эр жузджтщ орталык шатырынын манында шатыр-шутыр от жанып, ушр-ушр1мен айдап экелшш жазыкта кан-жоса гып жайратылган кеп мал ещц нэн кара казандарда былкып кайнап жатыр. С ейхуннан 6epi еткел1 салкын-сазды ауада токтаусыз журш, жолсокты боп келген сарбаздар енд1 кызылтумсык Tycxi тоятка xipicneK. Кумырска илеушдей кужынаган осы улан асыр тобыр- дан окшау, жазык белестщ бел ортасына 0M ipre арналып жана орнатылган Улкен Орда шатырдын алдында, TeMipfli xiuji колбасшы Халил-Султан, Самаркандтыц sxiMi Аргун- шах, Эм1рдщ коргаушы жасагынын бастыгы Музафар- аддин, жеке басын коргаушы топтьщ бастыгы Жагатай бастаган некерлердщ улкен тобы кутш турды. Жагатайдьщ ею сайыпкыран кемеюшЫ ею жагынан келш, ат шылауын алып, Эм1рд1 колтыгынан суйеп Tycipin, алтын турманы жалтылдаган аргымакты талтан басты­ рып алып KeTicTi. Бул сэтте барша хутуmiлер колдарын кеудесш е айкастырып ш ле тэж1м кылып тур еда. Буларга сэл гана ишаратпен жауап каткан TeMip шайкатыла басып, 22 «§аг>г

-sag; E. Турысов есжтен торге шешн кан тустес кызыл-коныр парсы ктем1 теселш, Дели шеберлер! пш суйепнен алтын жалатып жасаган жорык тагы койылган орда шатырга келш ю рдг Мунда ол санаулы сэттыныстай отырып, кун жацалыгын, алыс-жакыннан жеткен у к ш почта хабарын бшуге -m ien едг Сарай хатшысы Мурат-хан, Э к ф д щ алдында тагзым eTin, сургылт пергаментке У лыкбек пен А раб-ш ахтьщ колымен жазылып, астына эскердщ сол жак канатынын колбасшысы Султан-Хусейн мен аттылы тумендердщ колбасшысы Алла-дада бармагын баскан хатты экелш жайды. Онда улы колбасшыньщсаламат-саулыгынатшек айтылгап, мадактау сездерден кеш н, 6ip А лланьщ 63i жар болып, барлык тумен Самаркандтан 6epri жолды eui6ip кау1п-катерс1з артга калдырып, Сейхуннан OTin жатканын, алды Отырарга жетш , жайгасып жатканы, жылы куймеге MiHin жайлы жеткен улы эже Сарай-М улж ханымнын жай- куш жаксы екеш айтылып, сонына Отырардан сэскелж жерде кальщ наркамысты, шалкар айдынды жылы кол бар екецщп, со келдщ 6eri жыртылып айырылган кус екендйт, Алла рахым етсе, улы атасымен 6ipre сункар саятына шыгып кайтуды тагатсыз куткен Улыкбектщ жеке тш еп де т1ркелген-дг Сункар саяты... муны естженде улы Эм1рдщ шемен ж уреп нэр ж упргендей ш ымырлап Kerri. П ай-пай mipKiH жалган дуние-ай! М ына i3ruiiK пен зулымдык катар М ек- кендеген турлауы тайгак, кубылмалы галамда, каншама гумыр мереш, сэн-салтанат, п рш ш ктщ лэззэпмен 6ipre сан килы суркия сумдык, жанкеигп-опасыздык жолды бел- шес1нен кешкен Тем1рдщ тем1р ж урепне одан арты к ем, одам аскан жалган кызыгы болган ба ед1? Н егкен э дш етаз жалган! Кым-кигаш гартыс оты арасында ж урш , балта са- бындай алдамшы гумырдьщете шыкканын караты! Ендк

Tauipjiau жас жетшстен асып, курыш суйек кажыган шакта, мына ушпа канат Улыкбектщ улы кеудеге куйын ойнатып оты- рысы мынау. Кырык жыл, кыркыспен вткен кырыкжылды тулдарын калдырмай, с ш к т тастап, жиырма ушке кайта оралар кун кайда? Бар ма, сондай кушрет мына жарык дуниеде? Ол шымырлап уйып калган тула денесш сшке козгап, орнынан кетершдь - Ат, ат келт1р1ндер, - дед1 ол канталаган каршыга ке- 3iH Ж агатайга кадап. Ещц узак жортуыл журште талуды бшмейтш есш пен тердей куда айгыр устше Актаудын канды кез кара б у р к т н д е й конган TeMip, Ti3riHfli Тукел ханым шатырына бурды. - KerriK! - Кайда улы падишах ием! - кутупп кэнизектер арасы- нан тан шолпанындай жаркырай козгалган Тукел ханым, каракат K63i жаутандап, улы жиЬангерге жакындай туст1. - Отырарга! Арада сут nicipiM уакыт еткенде кос жанары от боп жанган актангер жуйршш ойнактата бастырып, кундыз бвркш деп лагыл тастары жалт-жулт етш, шатыр таса- сынан шыга келген Тукел-ханымга шаншыла 6ip караган TeMip, соны на ерген 6ip топ нвкерлер1 алдында куда айгырды кулан желюке салдырып, кун батыска караган улан дала киырына узап бара жатты. Квшпел1 ордада небары бие сауымы мезгш етю зген улы жийангерш квз ушыгына узаткан жорыктагы тумен, колбасы байадурлер оны мына шекс!з галамнан кайта оралмас акыргы сапары- на да ж енелтш турган едо.

Е. Турысов Кешпел1 ордада небары бие сауымы болып, киялында куйын ойнап шыга келген 0Mip мшез1 оны коршаган топ, бекзада-бепмдерге м а т м . К е ц ш н е алды екен, алган 6eTi он, сол бедней оны еш пенденщ epni кайтармак емес. Осы себеппен шыгыста соноу Ханкорган, Испиджаб, Султанрабаттан кун батысы Сейхун дарияны жагалап, Сауранга дейш созылган канаттас exi эскер аралыгындагы жортуылды кундер мен тундер толас таппайтынын кун бурын есепке алган мынбасы, туменбасылары бул ара- лыкта 0\\п рдщ журш етер жолына, тустенер, тунеп отер урымталды тустарга к ш з уйлер TiKTipin, бул аралыкта шолгыншы-шабармандар жортуылы тынымсыз жалгасып жаткан-ды. Бул бетшде TeMip Сейхунга таяу ж ер д еп ecxi И спид­ жаб, Яссы жолы м анындагы 6ip ж идел i тогайда конып шыгуга тш с. BipaK оган ш еш н 6ip к еш тщ ж олы бар. Жагатайдын буйрыгымен жол бастаган шолгыншылар сонынан б1рде екш щ р аян, б1рде сэры желюке салып, суыт келе жаткан Эм1рдщ тобы киырсыз даланын карауытып, сулай созылган 6ip узын белесш е шыкканда арбау- шы гумырдын кубылган тагы 6ip куш тупЫз дуниенщ беймэл1м кушагына купады. блкеш жапкан макпал аспанда жымывдасып жулдыз- дар керш едь Кара туннщ тауга иек арткан айдынын Typin, ай туып келедк Тустен кешн кшздей балкитын жср ещн тагы да кексущт мушз калпына тускен. Макпал Kenuiiicri ер-турманды кула айгыр устшде 0 M ip кашангы езш е мэл1м ж ортуыл жолы нын жел беЫ пнде тербелш келе жатыр. Аркалыктан шылбыр бойы шыркауы квтершген ай алып даланы боз нурына малгасын айнала дуние бейнеа де айкындала туей.

Телйрлан Бул дуниеде ш еказ билжтщ кеудеш запыранга толы Ж иЬангердщ колына тигеннен еткен KacipeT жок. Жуан жудырыкты ж ауыз 6ipfli елт1рер, онды елт!рер. Ал зулым колындагы бю пк каншама елдер мен халыктардьщ, мьщ- дар мен миллиондардьщ канын жуктегенш, елд1 жерге, жерд1 кулге айналдырганын кад1мнен 6epri тарих каншама бастан кеипт. Сондай канкорлардьщ ш ш де аргы-берп дуниеде мына жетшс тертке караган жасында беймезгш тун, кара дала, кара желдщ етш де супу бепм, саяк топ, сайлы жасактары ортасында кулан желюке салып, салдыра тартып бара жаткан Kspi кокжал 0Mip TeMip- Керегеннен аскан жан болтан емес. Жолбарыс - тепнде, жомарттыкты жолдас еткен, кер- б е з д т тултасына жараскан жырткыш. О т ж уреп, шекЫз кайраты о баста тек тазалыкты, ipiniKTi, тэкэппар - су- лулыкты мансук erri. Канша кундер мен тундерде калын ну копа жыныстарды бипаз кимылмен асыкпай шолып, толык 6ip аптаны таза аштыкта етш зш, бабына келген шакта о да 6ip сумдык кушпен кершген жебе, сштеуге дайын кексунп найза. Ол жебенщ, сол найзанын кате кетер жер1 жок- Тандап алтан курбаны онтайына келген- де найзатай оты ж арк eTin, кас кагымда жайратып салар caTi кандай ед1 mipKiHHiH! А пай тос астында мурттай ушып, жануш ыра булкынган кербез марал кызыл канта актамактан шомылган калпы жан т э с т м ш кылмас па ед1? Жойкын куш, жасын кимылмен жеткен жешсш кундей Kypxipen, кен дуниеге паш етш , бапты кимылмен тоятын алып, керден басып кете бармас па ед1? BipaK е м р д щ жолы, TipiuLniK заны эманда ез бшигш, ез дегенш етпей коймак емес. Сол жолбарыс, сол тэкаппар таза куд(ретщ кундердщ 6ip куншде жазмыштын жазыры- на кез болып, адам ж епш ке айналмак-

E. Турысов Жейхуннын Плюйте таяу манында жыщылды жыныс, камысты ну тотайларды Меккен кылган хангар атты жол- барыс жет1 жуз адам жеп, буткш 6ip уэлаятты конысынан аударып ж1бергенш, акырында сол канкор - э й гш Ви­ зантия жорыты кезшде Текпрдщ буйрытымен А лла-дада- ньщ тум еш корш ап, каншама кансэлет эрекетпен кез1 жойылганын ол умытпак емес. Копада коршалган жолбарыс сол актык айкасында жер кайыскан TeMip колыны н exi сарбазы н жары п елтарш, учпншюше шецгелш салтан жерде кос екпеден кадалган кексунг1 кеп найзанын ж узш де жан тапсыртан едь Ора- сан жырткыштын аузынан атылган Ke6iKTi каны, кезж ен ушкан найзагай оты дуниеде тендеш жок жещмпаз, элем- нщ жалгыз жиhaнгepi Аксак Тем1рдщ адуын каЬарына, онын аскак данкына шашылган куд1рет ш аш уындай, кеп ел, кеп жерге ацыз боп тарап кала берген. ¥лы жырткыш ол эрине, тек улы 0M ipre ти есш , улы жийангерге тана лайыкты олжа. Алып жы рткыш енд1 сы н ы к суйем ап п ак азулары арандай ашылган аузында канжардай айкасып, жасын- дай кубылган exi кез1 тастебеде шоктай шатынап, Э \\и р аягыньщ астында жатты. Бул сэт - 6ip тана жанга, элемде кущреттщ 6ip тана суйген купы - улы 0M ipre тана сый, улы жийангерге тана тиесш ешпес данк болмак. ¥ л ы Экнрдщ epKi, элем билеуипсш щ калауы бойынша жолбарыстыи сырткы туптасы тутастай сакталып, кексарай данкын асы- ратын аса айбарлы белп болмак. Сол есеппен сарай сарап- шылары, ущц шеберлершщ колымен бальзам-жупарымен мей!з тып катырылтан алып жырткышты, К ексарайдын алые ел eniuLnepi мен С уптаниядан-Самарканта дейiнгi mahap бектер1н кабылдайтын суеты, к унпрт кумбезд1 залыньщ тер1не арнайы тутыр уетш е жайгастыртан едь (S sz 27 S3®!

Te.4ip.ian TeMip эр кез элем бш пнен турып, вз 3MipiH журпзгенде, ен алдымен Кексарайдын кегивдр кекке Tin каткан мунарасы астында, осы бшктен айбар шеккен айтулы жырткыштын тылсым тупгасына отты жанарын 6ipep кадап алар едк TeMip, TereypiHi жер сш к ш т ш турган сол айтулы кундерц TinTi одан 6epri тынымсыз кантепспен, ж ешс салтанатымен 6ip-6ipiHe уштаскан жылдарда, каншама жойкын согыстьщ жолынан eTin, Дили-Куши багынын жиЬазды гэремшщ супу бепмдер1 ортасында еткерген мае тундершде ол - адам табигаты, адамныц ынсап-ындыны кеп жагдайда eai кексунпге туйреттп, кезш жойдырган канкор жолбарыстан да асып rycin жататынын ойлады ма екен cipa? Токтамыстьщ Ti3eci б у г ш п , TypiK патшасы Баязидтщ басына бугалык тускенге ш еш нп мунын журш еткен жо- лында теплген кан мен жазыксыз жандардьщ кез жасы 6ip шункырга куйса данкы дуниеге дуршдеген Арзурум жорытында ездер1 а т жалдаткан айдынды Урми келшен элдекайда асып кететш ь Хангар жолбарыс жет1 жуз жанга куныкер болса, упы Эм1рдщ 6 ip каИарына душар болтан шыгыстын шынар-жауйаз шаЬары ИсфаЬан бас-аягы алты кунде кул-тозанта айналып кетпеп пе efli? Ел камын, журттьщ жайын ойлап, жаргак купаты жас- тыкка тимейтш бабамыздьщ - “берш щ кезшен, патшанын кэрш ен сакта” деп, жаратканга м ш эж ат eTyi де, бэлки сол сурапыл ж ылдын бутан шешн, кез Kepin, кулак есДмеген сумдык окигасынан туган д а шыгар. Не болып ед1 сонда? Буп мын да уш жуз сексен yuiiHiui - доныз жылы, за- уза айыньщ 26-сы, бейсенб1 куш болтан жай едк Э й гш парсы ж оры гы н ж е ш е п ен аяктаган TeMipfliH кек ала тулы кеп тумендер1 Византия шегше жетш , атагы куши шытыска дункшдеген бай шаЬар Арзурумта барар жо-

-gss? E. Турысов лында, кез жасындай мелДлдеген жауЬар кел - Урмидщ жагасына жетш, еру боп жатты. Дуниенщ шанын аспанга атып, жер кайыстырган калын эскер ер-турмандарын алып, ат аркасын босатып, жецигп сапар жолына шалган курбандыктарын кек майсанда кан жоса кылып, каганагы карк боп жаткан коныр кештщ шагы болатын. Жандай- шап - жасауыл жасагы алдында, акбоз араби аргымагы устшде келдщ керю мен оган куйып жаткан тау булагын асыкпай шарлап ш ыккан 0 M ip , эпелЫнд1 бактын саясына, жасыл аланкайга орнаган кешпел1 кек ордага жана гана оралып едь Даяшы сайып-кыран Аллаудин экелген алтын кум- ганнан бет-жузш шайып, KeuiKi ж1бек самалга кеудесш тоса тыныстап, кек ж1бек орда ш атырда жайылган да- стархан басына жана кел in жайгаскан. С алтанат шеру курметш е ж айы лган д астаркан ycTi бары нш а сэнд1 де даркан едп аппак кардай аршылган тау пиязымен кемкерш ген алтын зерл1 нэн дагара табактарда бас аспаз Абдаль - Рахым Ширази дайындап, nicipreH кыргауыл мен Улар, Нахшабан тау маралдарынын бауыр-буйректерн жас жабагынын жал-жаясы, Тэбризден келт1ртген сан алуан курма, жемю-жидектер1 турды. Алтын зэрл1 нэн шаралар- да сэры кымыз сапырылып, 6ip шетге буй!рлi кезелерде акшараптары турды. Улы 0Mip бш к н асат тулгасы на кек ж1бек шекпен жамы лы п, аксак жагы на тенселе басып, кекжасыл орда шатырга юргенде, муны сарай бектерх Ал- ла-дада бастаган атты тумендер колбасылары, коргаушы жасагыньщ бастыгы Ж агатай, С амаркан 3Mipi Аргун-шах жэне Улжатайдан туган екшпп улы Миран-ш ах, KepiKTi дана келш1 ГауЬар-шад, осы жорыкта улы Керегенмен 6ipre келе жаткан супу катындары Сарай-Мулш ханым мен 1нкэр-бепм орындарынан дурк кетерш п карсы алды.

Tmipnan Б е л гш сарай T3pTi6i бойынша, кол кусырып бастарын иш, кыбыр какпаган сэн-салтанатты ханзада, бекзада, суду б епм дер тобы улы aMipiiii торге шыгып, аркалыгын атлас жастыктарга суйеп, “кэне” деп ишарат еткенде гана орындарына отыруга тш с. Осылайша сарайдыц шубар ала бек-бепмдерк той дастарханы басына баппен жайгасып, ж ал ган д у н и е н щ ж эн н а тт ы 6 ip к еш ш енд1 ет к е р ш жатканда, сырт жактан дурюрей дурлнтп, тасырлай шауып жакындап келе жаткан шапкыншы д y6ipi естшдк Мундай бейбас шабыс, бейсэует журкггщ тел н емес- TiriH iuiKi дуниеш мен сезетш TeMip, аска кол созуын токтатып, канын пике тарта сурланып, жасындай отты кездерш eciKKe карай атканда, тыстан карауыл жасагынын бастыгы М узаффар-аддинге uiecin, бет-жуз1 орт шалгандай карайып, тундей TyTiririn, Лурастан уэлаятынан жеткен суыт шабарман келш юрдк Ол басын жерге жетю зе улы эм1рге тагзым гып, конышына тыгып экелген Лурастаннан Мухаммед-Султан женелткен у к ш почта кагазын усынды. - Не бар мунын рш нде? - дед1 TeMip шатынаган жана- рын шабарманга кадап. - ИсфаЬанда болган кайгылы халдщ хабары бар улы билеуппм, - деп шабарман мандайымен ж ер HicKerri. - К андай кайгы лы хал болм ак ед1, кулды к урган, кулаган кайдагы 6ip ИсфаЬанда? - Ондагы орда ертелдк улы билеуппм, ондагы бар- ша жасак тугелдей опат болды. Тугелдей акырет отына бершдк Тугелдей, улы Эдйрппм! - Ол KiMHiH ici, ю м дердщ колымен жанган акыреттщ оты ол?! - ИсфаЬан 6eri Мустафа-Эзиз бастаган бупал шаЬар кетерш п, 6ip тунде орда жасагын коршап алды да, уш

-gag) E. Турысов жузднс жасак-жасауылын тугелдей устап, шауып, дарга тартып, бастарын алып, тугелдей жаЬаннамга яйберд1, улы билеунпм. - Ж э, ж етп , - дед1 TeMip, салкын сабасына тусш , жай гана. - Bi3 ИсфаЬаннан кымбаттау кун ещцреьмз. О ны кеп ойланбай, осылай шепгп. BipaK ол кандай кун болмак? Будан бар болмагы ай бурын ак туларын Эм1рдщ аягына Hin, бершген, жешлген, ару эйелдер1 зорланган, кер1мбике кыздары корланган, ар-намысы TeMipсарбаздарынын кан- ды табанына тапталган Keuieri дуниенщ жауЬар шаЬары - ИсфаЬан оны калай, нементелемек? Будан He6spi ай бурын Тем1рдщ кекала тулы тумендер1 ИсфаЬанньщ миуа багына шомган ак мэрмэрлк гибадат сарайлы маИалла, аландарын канга бояп, сан мьщ ат туягына таптатып етпеп пе ед1? BipaKталассыз тагдырдын адамзат басына >юберер газамат сурапылы мен сумдыгында шек болып керген бе ед!? Ж азмыштын желкеден жасын боп тонер ceMcepiH cepnin тастар KyaiperriH Kyrni кайсы? Бар ма ед1 сондай к у тр е т? Мына мархабат пен озбырлык, махаббат пен зулымдык 6ipre туып, 6ipre гумыр кешкен ш е к а з ж ары к дуниеде?! Сарайдын - бек-бепмдерк сарапшы, хатшы, жаршы- лары, кек-жасыл орда шатырдан Эм1рдщ “Кун енд1ру” OMipin ecTin, sp6ipi оз ой, е з туйснтнщ ж етеп нд е унс!з тарады. Тем1рдщ касында енд1 тек eKiHmi улы - Суптания OMipi Омар-шейх, Самарканньщ oMipi А ргун-ш ах, атты эскерлершщ колбасшысы Алла-дада жэне б1рнеше тумен басы, корганыс жасагыньщ басшысы Музаффар-аддин калды. Отбасы, эулетшщ жай-куйш гана ойлайтын шаруагер адамдай TeMip KyHripT дауысымен баяу сейлеп отыр. - Арзурумды алу ол ары кеткенде, аптаньщ ici. BipaK, ол Византия емес. Оган барар жолдагы кеп уэлаяттьщ,

Тем'цтан jgss?— Ken-Ken шаЬарлардьщ 6ipi тана. Алдымызда жаткан кос дария - Евфрат пен Тигрден ©Tin, эл п Баязит падишахтын ордасы орнаган Анкарага шеш н каншама кузар тау, ай- дынды кол, медиен шолдер жатыр. Куз болса мизамын ш уаты п келд1 м ш е. А ракасты н долы суын ш улаткан Нахшабан, Карабактын кексецгтр таулары ак KopneciH жамылды. Ceri3 тумен, сексен мыц ат-келжИ азудай сексен мыц сарбазды мына Кудайдын куысындай тар шаткалдардьщ шннде кыстатып шыгу - акылга сыймайтын ic. Тумендер ею кун еру болсын. Ею кун аяк созып, емш- ерюн тыныксын. Одан аргы торт кун Кызылбастьщ шеру кернеш тартылган. ИсфаЬан аркылы Султанияга, одан api улы Ж ейхуннын жайлы-жайсан жагасына бет тузейм1з. ИсфаЬан ел бола ма, жер бола ма керш аламыз, - дедь Кокж1бек орда шатырдагы ту н п эскери кенес Текардщ келте aMipiMeH осылай тынды. Бекзада, колбасы, сарап- шылар ез шатырларына тарасты. Кат-кабаггап койылган атлас жастыктарды аркалыгына алып, жумбактун, жумбак сыр кушагына шомып, элем н щ aMipmici отыр. Ынсап- ыждаЬаты таусылмайтын сумдыгы коп дуние, куш ертен тагы да кок с у н п а кайраулы ceri3 тумен, сексен мын тажалды тагдырдын yKiMiH куткен кай журтына бастамак. Коп жы лдардан 6epi Сарай мен Г арем нщ imKi, unci И рш ш к тынысын алган, айдынды суду бэй бш е ¥лжатай- Турхан ханымнын б ш н п бойынша, TeMip ол Kyni келйсп кербез супу 1нкэр - б еп м н щ ай астындагы аююбек шаты- рында тунеуге тш с едь Ол енд1 узак отырыстан шымырлап уйый бастаган сепз-кез, он жамбасын салалы ipi колымен 6ipep сипап-сыгымдап, умтыла козгалып орнынан турды. Ш эш астарлы ж1бек ш екпенш желбегей жамылып, тыска беттедй Э р 6ip жудырыктай жем1Ы сагагынан ишген эпелсш багынын ортасында желкещп кемедей жаркыраган

E. Турысов ак шатырга беттеп жай аяндап келе жатгы. ¥л ы Экпрдщ эр калам, ap6ip кимылын, етеп жер сызган селебедей узын шекпеш нщ судырын iuiKi жанымен емес, тэш м ен де сезетш тэкаппар, супу 1нкэр-бепм, эр кездегщей оны он босагада сунгак бойы сэмб1 талдай и ш п туры п карсы алды. Оны тердеп квплд1р батсайы керпе жабылган кен TeceriHiH жаны нда, макпалмен ты сталган текш еге отыргызып, MaciciH, кен айыр балакты зерл1 шалбарын, жезберен бешпентш сипай тартып, баппен шенпшнрдт ¥ зак жорыкта курсанган капсагай денеЫ жайлы тосек, жайсан кушакты сагынган Эм1рд1 ак мамык iiniHe аунатты да, супу тзш н эзер жапкан акж1бек торка к е й л е п н сусыта атып жiбepiп, 03i де сол акторгын м амык тесек кушагына сущод. Урмидщ жэннат багында, жупар ауасы кернеген ак шатырынын шйнде, айдындагы аккудай кершген кер- без супу 1нкэр-бег1мн)н балгын куш агында м ае болтан TeMip, б1ршама балкып жатып, бал уйкыта ш омтан д а еда. Канша м езл л еткеш беймэл1м, туны к туннщ 6ip уатында элденеге е л т п , селт оянды. Ж анындаты 1нкэр эдем1 суйрк саусакты жуп-жумыр аппак бшегш мунын апай тес, арыс кеудесше аскан калпы бал-рахаты тереншде балбырап уйыктап жатыр. Соны кергенде кашангы 6ip сумдык елее коз алдына келевдеп, оньщ от болып жанган улы кеудесшде арыстандай айбар шегер м1з бакпайтын ж уреп жылан орап еткендей турните, TiTipKeHin Kerri. Ол бейкунэ жас баладай бал уйкыдагы 1нкэр-бепмнщ бшегш сол колымен жайлап ысырып TeceriHe туЫрд1 де, 6ip кырынан аударылып, жартылай ашык тундйс аркылы куйылган ай сэулесше шомтан эйелдщ мына кайталанбас, бояусыз, келюп-кербез бейнеанен коз алмай, демш ш к е жутып, б1ршама унЫз жатгы. И з, ж ана аршыган тау жуа- 3-881

Teuiptaii сындай эппак бет, мелд1р тегш ген KipniK, жана ашылган кызгалдактай улпшдеген жука да, калыц да емес эдеий улб1рек epiH, балбул жанган ак тесш де жуп-жумыр кос анарынан асып, кушагына кулап, ж1бектей тегшген бес epiMfli кап-кара колан шаш... Сол сулулык бейнеЫ сикыр кущ реттщ суретш е ел1ткен сайын Энирдщ нар кеудесш оган керш бейтш таудай 6ip ауыр салмак басып бара жаткан сияктанды. Сол сумдык салмак, устше тау боп кулап, куткармай жаншып келе жаткан адамнын, канга малшынган кара шашты жас ж нтгпц басы сияктанды. 0Mip тынысы тарылып, туншыга кысылгандай болган ер кеудесш энтек KOTepin, орлей Tycin, шалкалай жатып, жартылай ашык тундштен ту н п Tynci3 дуниеге коз Tiicri. Ол еши жуыкарада уйыктай алмасын бшдк Кайдагы 6ip кайгы-мун, каареттщ керуеш муныц коз алдынан зангардын акшогыр бултындай алые тартып Keuiin жатты. Бул 1371 - доныз жылы мамыр айынын акыргы кун- дер1нде еткен жай едь А ксак Тем1рд1н Самаркан би- леуш1с1 Эм1р Хусейнд1 дарга аекызып, бурынгы эскер басшылыгымен коса кос дария аралыгы Мауараннахрдын билйгш оз колына тугелдей алганына алты айдан аскан. Барластын байыргы эдет-гурпымен уй1рлеп жылкы айдап, туйелер1н л з ш , сахарада кешкен ел, ол кезде де кашангыдай жаз шыга шаЬардын шан-тозанды жан- жунынан окшау, шалгынды epic, кен жайлауларга кешш шыгып, акшагыр уйлерш топтана Tirin, таза коныстарга жылжи конып отырар едт Сондай сэн-салтанатты, ак ордалы ауылдын 6ipi айнала алыстан айкын керш етш , Афрасиаб бшгше таяу саялы бак жанындагы жазыкта отырган, эл1 де ipreci куламай, шанырагы бш к турган 0Mip Хусейннщ ауылы. Онын K03i жойылып, элпрлп4 еш ее де, маздап жанган оты мен 34

E. Турысов шырагданы вшпеген. Сол шырагданды сенд!рмей, устап отырган сол ауылдын тан шолпанындай 6ip перизаты бар. Ол Х усейннщ жас xeecipi, жиырма 6 ip re ж ана келген шагында толган айдай 1нкэр-бепм едй ©3i асыл тек™, атагы жер жарган Шьщгысханнын Шагатай тармагынан бесшнп урпагы боп жалгасатын, эй гш Казаган-ханнын кенже кызы болгасын аягын {ркшмей басатып еркето- тай ед1 ол. Х усейннщ кез1 Tipi кез!нде кадалганнан кан алмай тынбайтын Текирдщ кез куртын жеп, муз ж урепн коргасындай балкыткан кербез келш ш ек, енд1 жасынан кылышын канга бояп, бупнде кос дария аралыгында улан елкеni уысында устап турган жалгыз Эм1рдщ куцдв есшен, тунде TyciHeH кетпейтш болды. Кайсыб1р аскынган ауру азгантайдан басталатыны сиякты о баста адам да канкор, жауыз боп тумаса керек. Адам тугип 6epiHiH 6enTipiri де эу елп , дуниеге кез аша алмай жаткан бейкунэ кезш де eHeciHiH бауырында аксутш емед1 емес пе? Б ертш ол eHeciHiH камкорлыгы аркасында суырдьщ куннп, кояннын кежеп сиякты а ш з жэнджтердп одан кешшрек eHeci экелш берген суыр мен кояннын езш , кешн козы, лак, токты-торан жеп, акырында уялас каскыр боп аттанып, коралы кой, уй1рл! мал атаулыга кыргидай THin, каншама жер мен елд1 кан каксатпас па ед1? MiHe, сол сиякты TeMip де, осынау жары к дуниеге кез ашкан, оны eMipre экелген, KyaiperriH 1336-шы тышкан жылынын кектемшде, Туар анасы Тэкине-бикеден канкор каракшы болып туган жок. Барша журттьщ нэрестеш сиякты анасынын емшек cyTin eMin, барша кеш пендш щ ойын ба- ласы сиякты курык MiHin, тай MiHin, кулдырандай ш ауып, эке-ш ешесшщ кез куанышы, кенш жубанышы боп ecTi.

Телйрпан igssy- Иэ, юппсентай, бейкунэ бала шагында кешпендшщ кеп балалары сиякты бул да эке-шеше, ата-эжелер аузы- нан сез андыгыш, гажайып кызык аныз, эцпме ертегшер ты цдагыш едо. М аужыраган ж азгы ж айлаудьщ коныржай кештер!нде балауыз шырагданнын калтылдаган элЫз жарыгында, сарыала саусак errepiH жеп, кымыз ciMipicin болгасын, yflip кайырып, азынаган айгырлардын жырактан тун ж ангы рты п KiciHereH д аусы мен к еп ж ы лкы нын дурл1ккен т у я к fly6ipiHe элсш -эл1 eaire кулак турш , ездерш щ тупк1 атамыз деп мактан тутары элемнщ улы жиИангер1 Ш ынгы схан зам аныны н данкы жер жарган канды жорыктары мен батыр нояндарынын тендер жок е р л т н мадактайтын аныз энпмесш еститш. Сонда ол, элЫз даусымен баяу сейлеп отырган кэр1 Гундэнэ эжесш бушршен туртш койып: - Эже айтшы маган, юм ол Барластар, бул жакка кайдан келген? Бул дуниеде Барластан кунгп ел болтан емес кой, э, - деп ентелей тусетш. - О, бейкунэ балапаным менщ, ата-бабанньщ мына жарык дуниемен 6ipre жасайтын салтан жолын, данкын, шеж1ресш бш геш ц жаксы. Б1здщ барластар... деп алы- ста, ты м алыста, аспан TipereH зантар тау - Алтайдыц арты жатында, сагыныш сазындай боп елестейтш ата Меккендер1 жайлы жайма ш уак энпм еге Kipicep едо. Kopi эжеЫ мен е з экеЫ Тарагай-бектщ аузынан еститш сол аныз энпмслер каншама epTeri сипатты болтанмен, онын т у т а тамыры каншама заман кешпенд1 журтгын юнз ютабында сакталып, осындай ертепш ш аталардын сана- сында жатталтан шеж1ре шындытына барып табысатын. Барластар жайлы эже хикаясы айтылганда, кегйодр зен пр аспанта кез Tirin, киял канатында шарыктайтын бала шагында онын кезше айшылык жол, алып шелдердщ

w&s E. Турысов аргы жагында кек TipereH кегиадр Алтайдан сонау 6ip киял жетпес киянда калган майсанжага, кэусар сулы касиегп Керуленге дейш п улан гайыр шекЫз елке елестейтш. Барластар со 6ip мархаббатты зам анда Алтайда жайлап, Керуленде кыстап, улы далада каздай калкып, Komin-конып журер едг ¥ ш ы киырсыз e p ic ie келе-келе туйелер1 мен сансыз туягы ж ер жиЬанды дуб1рлеткен жалдас жылкыларын е р п зш , акшанкан Yйлepiн топ-топ ауыл боп, алшысынан Tirep едк Ш алкар дуние, шалкыган байлык, шекс1з epic, ез кызыгы, ез шыжыгы ездерш е жетш жаткан ел бул пэни дуниеде будан артык Д рш ш к жэннаты болар деп ойламайтын. Bipax eMip деген, адамнын ашкаракты кез1 деген 6ip орында, 6ip арнада байыз тауып турган ба ед1? Булардын тупк1 бабалары зам ан ы нда е з ор тасы нан э й гш 1 Есу- гей баИадурдщ баласы, элемд1 т т р е т к е н Темуджин - Шьщгысханды шыгарды. Шыцгысханныц данкы шыркау бшкке шыгып, касиегп орда - Каракорым устшде кете- piareH монголдын жеш мпаз сарыала туы элем бш пп yuiiH жорыкка аттанатын жер кайыстырган эскер ycriHe кешкенде, 6ip канатын тутастай устап каЬарлы Карамор ноян бастаган Барластьщ тумендер1 турды. Карадауыл Жебе - ноян мен Урянхайдан шыккан аскан айлакер колбасы Суб1тай баЬадур, Ш ынгыс ханньщ ез эулетшен шыккан Упдей, Бурынтай - батырдьщ камал бузар калын тумендер1 ортасында Барлас тум ендерш щ орны езгеше болатын. Барлас тумендер1 жещмпаз Ш ьщгысхан туы астында алгашкы жорыктардын езж де Алтай, Тарбагатай асып, Тохтахан бастаган М еркптщ, Даян бастаган Найманньщ эскерлерш тас-талкан епп, Орта Азиянын гулденген кеп шаЬарлары мен Хорезмге жол ашты. «Зг» 37 г

Телйрлан tjag»- ¥лы Империя каймагы - Барластыц, Керейттщ, Ойраттын, Урянхайдьщ жас жасактарынан куралган улы эскер улы дария таскынды купи мен шыгыстыц ушан- тещ з ел1 мен жерш алып, алтын казына, шекЫз байлыгын олжалаганы жайлы, буп жерлерде ещц тек Шьщгысхан туы астында тек монгол бш ип устем куратыны жайлы у к ш почта хабары алыстагы Отырар, Самарканд, Ургенш, Хорезмнен, Алтай асып, 6ip кияндагы каракорым Керулен бойына дешн жетп. Ж ещмпаз Шьщгысханнын жолымен ендн Керулен бойындагы кеп-кеп монгол тайпаларымен 6ipre, сансыз туйел1 кештер1н т1зген Барластын бай ауылдары да, жер кайыскан малый айдап, Алтай, Тарбагатайдан кек EpTic, Ханшадария, ¥ л ы тау , М ауараннахрга д еш нп улан елкелерге бет тузедп Содан 6epi атанын жолын эке, экенщ жолын бала жалгап, ею жуз жылга таяу уакыт еткен. Аргы атасы Есугей батырдан бастайтын, элемнщ жалгыз жиЬангер1 Шьщгысханнан 6epi хан урпагымыз дейтш Барластар бертш келе Алтайдан Эбесхуннын кек тещзше дешнп улы далада каздай п з ш ш , удере Keuiin ж урш , дэстур-гурпы, тipшiлiк жолы ездер1мен сыбайлас найман, керей, аргын, кыпшактармен сан-сапыра араласып, кыз 6epicin, кыз алып, нагашылы-жиенд1 туыс болып, кудандалы гумыр- дын талай жолын етеп те улгерген. Сол себептен езш улы Шьщгысханнын урпагымын деп дэрш теуге бешм А ксак TeMip, шеж1ре куып келгенде хан эулеп - тере де, оньщ жасауыл жасакшысы - Торгауыт та, жай сайыпкыран кызметкер! - Теленпт те емес, улан даланы елше коныс, малына epic erin, ат мшш, ит жупртш, кус салган, ат шаптырып, бэйге алган кешпещй турю тай­ паларымен кат-кабат араласып кеткен жай, кара Барлас 38

_____________________ E. Турысов екенш бшетш. Сол себегт Шынгысханнын улкен баласы Жошыдан кешнп екшнп улы Шагатай эулетшен кыз алып, хан эулетше куйеу бала - гураган атагына ие болу жайы жатса-турса есш ен кетпей журген icTiH 6ipi болатын. MiHe, ещц онын коктен !здеген жулдызын К удайтагала 63i рет1н к е л п р ш , колы на к онд ы ргалы ту р га н жайы бар. Бак таласы, так таласы кезш де кеш еп кунп тун жамыла катар жорткан Кдндыбалак cepiri - Хусейннщ мойнына тагдыры ны н тузагы Tycin, дарга асылганы на жарты ж ы лды н жуз1 болды . Х ан кы зы б о л м а й , ж ай жарлы-жакыбайдын 6ip шуйкебасы болса, 1нкэр-бепмдей кылымсыган кербез А ксак Теьнрдей азулы эьпрге к iм 11 i11 нйкэрасы ед1 ? Ж усан тубше буккан беденедей кагып, лакша енгерш кете бермес пе efli? Т еьпрдщ тем1рдей TereypiHiH тежеп, карулы колын матап турган да баягы атак-данкы аспандагы улы хан - Шыцгысханньщ рухы. Аксак Тем1р тебесш деп жещ стщ туы сиякты KepiHeTiH сол рух соншалык сыпайы эдеп сактатып, 1цкэр-бепмге дсген 03 щ к э р л т н , оны em 6ip жанга кор кылм ай, 63i иеленгмл келетшш 6ip онаша кездесуде жай тшек ретшде айткан. BipaK адамнын талап-тш еп бар да, оны н icKe асуы - екшнп баска нэрсе. АксакТеийр айтканы емес, ишараты ею болмайтын тежеус1з бшпк Heci болганмен, эйел ж уреп зорлык журмейтш кияметтщ киыны екенш ол осы жолы ез OMipinfle алгаш рет кердй - Ci3 улы 0 M ip хан аруагын, касиегп ата жолын се- зЫ збен смес, iciHi36eH сактаныз. Bip басымньщ ерюне октемдш етпещз, - деп 1нкэр-бепм онын тш ек сезш е карсы тшек айтып, i3iH де, ipreciH де одан аулак устауга бскшгснш бшд1рген. 1нкэр-бепмнщ созд1 ту п и бупанга са- лып отырган мынадай бейш-бейнеа элбетге экю Теппрдщ sss? 39

Телйрлан отгы назарынан кагыс калуы мумкш емес едь Онын камал кеудесш щ 1 ш 1 нде куйын ойнап, кудйстщ ушкыны сол куш-ак жылт ете тускен. Мундайда онын сазарган карасур ж у зш ен не о йл ап, нендей KacipeTTiH торы н кургалы отырганын Кудайдан езге Tipi жан бшш болар ма едь - С ен 1нкэр, eciH болса ерте ойлан. Ертен алдындагы тагд ы р ы нны н буйры гы н ш ан ту сте ш ам ж агы п ез1н 1здейтш боласьщ, - деп TeMip купил зш тастап кете барган. Аныгында, хан кызы болганмен бупнде жас жешр боп, пенде боп, Теинрдщ кол астында калган 1цкэр-бепмнщ тагды ры тордагы улш лдеген ак коянньщ хаш нен Heci артык. Тордагы коян жортып кыр аспас, комагай кулкыны оянган куш ол бейбактыц арбай тарткан аждаЬанын аузына e3i келш Tycepi анык. Ия, Тем1рдщ куйын ойнаган кеудеЫ, онын куткармас колы сол куш -ак 1нкэр-бепмге арналган торын жай- ып, какпанын курып улгерген. Ол коп узамай-ак, 1нкэр тевдрепне койылган кезкарак тыншылары аркылы супу келшшектщ бутан бел алдырмай, тайкып журушщ барша сыры 6ip гана нэрседе - (нкэр-бепмнщ Хусейн Эм1рдщ колына туспес бурын, бейкунэ ж урегш Kip шалмаган бал- гын-бала шагынан 6ipre ескен, Хасен атты cyfiixTi ж йтп болганын, сол Хасен 1нкэр-бепмге жасырын жол тауып, KyHi 6yriHre шешн кол узбей, тун жамылып хелш-хетш жургешнде екенш бшген. Е н д ш э н п м ен щ туйЬн тек 6ineKTiH купи, семсердщ жуз1мен тынуга калган. Осылай бурылмас, куткармас сум д ы к icxe TiciH кайрай б екш ген TeMip, жазгы айлы туннщ 6ip м езгш нде, касына тасжурек баскесер жен- детгерга epTin, айдынды апанкайда окшау турган ак уйдщ eciriH cepnin ашып, баса-кектеп xipreH. Ю рген де, нак терде, жайлы ак тесепнде кушактары айкасып, жалганнын 40

Е. Турысов кызыгына милыгынан батып, ужмак аралында шала мае куйде жаткан кос гашыктын уетш ен тускен. КаЬарына мшгенде кара тастан да кан шыгаратын TeMip, тагдыры талассыз ш еш ш ген eni кунаЬар жанды коргенде, кан кызуымен дауыс та кетерм едь KepiciHiue, еркештенш , iiuKi кубылысы насаттана ту стг Ж ан ce3iMiH барынша тежеп, конакжайда отырган жай шаруагер отагасы сиякты пэс, кунпрт даусымен ишарат ете иек кетерш, келте гана буйрык етш, - “мына елексеш тын- дырып, мынаган кажетш кайтып экелпщер”, - деген. Бул кезде болары болды, ещп капай елДрсен де тагдырыма ризамын дегендей KenicTi кайсар Х асен жаланаш тэнш е тек теменп лыпасын тартып, 0Mipre каская карап турган. Ол экетшдТ 1нкэр-бепм от болып алаулаган ж урен алкымында лупшдеп, судыраган ш эш imKi кейлегш тал бойына асыгыс шген каппы 0M ipre жирене карап турды. - Солай де, 1нкэр. Э л п ажалын ё зщ кескен бейбак 0мпейщ е кайыр-кош айткызбады деп кайгырар болсан, ол тш егенщ болады каз1р. А з сабыр ет, - дед1 жай гана. О сы ны н i3iHiue б ет-к у л агы н д а эл\\ д е су ы п , уйы п улгермеген канды баттаскан Х асеннщ басы зерл1 табакпен уйге кайта келДргпдг Т епл ген колан шашы омырауын жауып, басы кеудесше кулаган 1цкэр-бепм шыбын жаны махаббатына, курбан болган кымбат бейнеге мелт-мелт соргалаган ыстык жасы аркылы yHci3 карап турды. - Дегешщз болды, пенденщ басы кендг Не дейшз енд1?- деп 1цкэр-бепм бул кеште алгаш рет гундей тунерген TeMipre телм1ре карап ун катты. - Жер жиЬанда тек жещетщ туын кетерген улы хан атамнын KacHerri шанырагынан шыккан ен супу кызы - жарык дуниеш жалгыз билеупп жиЬангердщ ен сушкп катыны болуга THic, - дед1 TeMip.

Телйрпап m 1нкэр-бепм жауап ретшде сэмбщей и ш п , каЬары кара дауыл 0M ip - Тем1рдщ алдында алгаш рет тагзым erri. Сол кундерден бастап оньщ 0 M ip - TeMip атына гуреген - кереген (куйеу бала) атагы косылган. Содан 6epi мшекей он ею жаз кетш, он ею кектем к ел дь BipaK сол 6ip кеш те тагды р бупардьщ алдына тарткан сумдык сурет-зэрл1 табакта ашык кез1 Теш рдщ ецменш ен eTin, шабынып, м э ц гш к тылсым тапкан жас ж ш ттщ басы осындай онаша тундердщ тунгиык тунык шагында эр мезпл елее 6epin, муньщ кез алдынан кетпей- TiH болган. BipaK ол, эм1рлж жолы , Т еьирлж шыцы - адамнын канымен суарылган 0M ip - TeMip керегеннщ бетш, канкорлык дертш кайтара алган емес. Сол дерт кеше кеште Султаниядан жеткен суык хабардан кешн, муньщ еш жан б ш п болмас тунек кеудеЫндеп запыранын тэты да коздырып, шыгыстьщ ш олпанындай жаркыраган жауИаз шаЬарынын; 6ipi - ИсфаИан уетш е найзагай отын ойнатар жойкын дауылдьщ кара бултын тонд1ргел1 тур. Хусейн-бектщ басы алынып, кос дария аралытыныц барша eni мен жер1 билiriHe кешкен сол айтулы 1370-iui ит жылынан 6epi А ксак Тем1рдщ, 03iHiH рухани атасы - Шьщгысханнан алган, оны буткш гумырына таглым еткен ек1 гана napceci бар. Ол - жер бетш деп барша улыстар мен елдер тугелдей алынып, тумендер шетю тещзге жеткенге шешн, жарык элемнщ туткасы тугелдей ез колына тигенге дешн жолында кездескен тоскауыл атаулынын кулш кокке ушырып, жойкын жоры ктармен OMip кешу. EKiHiuici - адамнын аягы, аттын туягы жетер барша дуниеде эр килы журт, ру, тайпалардьщ теюп-текЫз эулеттер1 iiuiHfleri керк1не коз тоймайтын суду эйелдерге деген шекшз куш- тарлыгы. Онын м ургаб туркпендер1мен болган сэтс1з шайка- сынын алдында 1362-ini барыс жылы алган алгашкы эйел1

E. Турысов Хусейн-бектщ карындасы ¥ лж атай - Туркан катын Kepiicri де опалы, парасатты жан едь BipaK ушан-теш з кос дария аралыгы аздык етш, жаксыдан -жаксы, дэмдщен - дэмднн таткан, жер-кектщ арасына сыймай журген Тем1рдей Tereypiaai Эм1рдщ жумырына 6ip катын кайдан жук бо- латын едь Сол ыждаЬатсыз - ынсапсыз талап-талгамы муньщ куштар кушагына мына 1нкэр-бепмд1 экeлдi. Шкэр- бепм каншама акылды, сымбатты сулу болтанмен, TeMip кастерлеген эйел затындагы уш касиеттщ ен 6Hiri - опалылык жагына макурым. Оны озге емес, е з кез1мен к е р д ь К оре ту р ы п , м у н ьщ , Т ем 1рд щ TeMip ж у р е г ш коргасындай балкыткан баска ерек касиет1 уш ш б эрш де кеигп. Keuiin кана коймай, жаксы керер жар етш , канды жорыктарда да жанынан 6ip ел1 калдырмайтын болтан. Осы 1цкэр-бепмнщ Тем1рдщ жан журегш ж епдей жеп, кызу канын каншама сакардай кайнаткан осал касиетш — будан ею жыл еткесш - 1374 барыс жы лы он бес жасында бауырына баскан элемге Сарай-Мулш - ханым атымен мэл1м болтан Bn6i ханым толтырды. Биб1 ханым, ол Кудай-тагаланьщ 03i TeMipre арнап, ак мэрмэрден куйып жараткандай курыштай 6epiK, сарай тещ репнщ барша т1ршшк-тынысын кап-кара тунжыр кез1мсн калт ж1бермейтш акыл-парасатына, б ерйгппне залымдыты косылган аса зерделц саясатшыл жан ед1 . Сол касиет1 аркасында, бертш келе улы Эм1рдщ кексарайда e3i шешетш тыскы саясатынан езге, онын барша TipiuuiiK кимылы, бала, келш, немерелер TaniMi, казына-байлык, гибадат курылыстар, гул жазира миуа багындагы сан алуан кештер, гулжиЬазга оранган гаремдеп тунп, тыныс carrepi - баршасы осы сункар ти п м д ! сайыпкыран - Bn6i ханымнын epKi, соньщ бш ппмен ж урпзш дь

Тсмгрлан tg g '------ ---------- Ия, ол солай болатын. BipaK, оган ш еш н алда каншама жорыктар жолы, аскарлы асу жатыр, каншама журттын кол болар коз жасы жатыр. Буп 1383 доныз жылы, зауза айыньщ акыргы туш гой. Алты кундж еру, содан кейш Тем1рдщ кек найза, апмас кылыштары кайраулы жер ка- йыстырган ceri3 тумен - сексен мын колы “кеб1рек толем кайтару” ушш , шеру тартып, Султания жолындагы - ИсфаЬанга бет алмак. Эм1р-Тем1р кереген жорыкка арналган ыкшам кшм- дерш, кайкы тумсык сактиян е т т н киш, алтын жалатыл- ган жалпак кемер белбеу1н буынып, белше Хорезм шеберлер1 сыйта тарткан наркескен семсерш iлin, жай басып сыртка шыкты. Шыгыста ашык аспанда алмастай жалтылдап есеккырган жулдызы найза бойы кетер1л1п, тан шапагы да таяп калган екен. Атбеп Эль-Назардьщ багымында тан асып, бабында турган акбоз аргымагын MiHin, касына Ж агатай бастаган 6ip топ шолгыншы жасагын шеспрген Аксак TeMip алыста, Араке дариясы на караган кексенп р тау жоталарын бетке алып жур1п Kerri. Кеудес1н зэнзаб1р ашу-ыза кернеген кез1нде, не салтанат шаттыгы шарыктаган шагында мы- надай купия-сыры кеп жумбак дуниен1н конин ауган 6ip атырабын шарлап, сейш п-cepirin алу - мунын кашангы эдет1. Булар тастан-таска ceKipin, коб1к атып, Урми кел1не куйып жаткан шагын тау булагын ерлеп келе жатты. Осылай тастакты сокпакпен недэу1р журш, олар упы сэске мезг1л1нде терен тау шаткалына Kipin, таза тау булагыньщ жагасына, ш агы н кекорай аланкайга Kenin, аттарынан TycTi. Сайыпкыран жасакшы жйпттер колбасшы - 0Mip алдына зерл1 акж1бек дастарканы н жайы п, сактиян коржындарын ашып, Тем1рд1н суйген асы - тондырылган

E. Турысов кыргауыл мен улар еттерш, анзур тау пиязын, эр алуан хурма, жемш-жидектерш рет-рет1мен койып, алтынды epHeri коз жауын алган козе-тостактарды толты ра уш кын аткан хакетия шараптарын куйды. Шагын ак кшзда жам- басына TeceHin, кара макпал к еп н п гп колтыгына баскан 0Mip канкызыл курешткен шараптын 6ipep тостагы н туна ciMipin, алдындагы аска самаркау кол созы п, ж айбаракат тыныстап отырды. Таяу кузардьщ сеюртпе, текше таста- рынан гажайып сулу кус - Кызыл тумсык кекш ктщ тау жангырткан сайраны естш п жатыр. Бшкте, кек жузш cy3in, ш арк урып журген акиык бала 6ypKiiTiH улылыкты паш еткен ащы шанкылы жетш тур. Кырандар киянда соргиды, кузгындар елексеш андиды, 6ipeyre мал, 6ipeyre жан кайгы . Bipfli-6ipre алгы зы п, 6ipni-6ipre ж е п з ш , кансэлет, жанталас тартыска салып койган сикырлы- сырлы дуние. Аксак TeMip табигатында сункарын колда кайырган кусбеп, мерген, жуйрйс кумайларын жупрткен аншы да емес. BipaK ол сипатты жанньщ-жэннаты гажайып онер салтын кызыктауга куштарлыгы шекЫз-ак. Солай болга- сын да, куздщ куренсел1, кыстыц кыраулы ашык, кектемп к ускелктщ шагында арынды аргым актар MiHin, кустай ушкан сылан тазылар inecripin, ак иык кырандарын ала- канда ойнатар icMep кусбеп, бапкер аншы, ат кулагында ойнайтын шабандоз аларман хп п ттерт сакадай сайлап кою - 0Mip тагы на оты ргалы 6epri оны ц езгерм еген ем1рлж сапты болган. Сол саясаткерлж-кызыкшыл кундер кызуы бул 0мipдi кай таулардьщ б и ты е шыгарып, кай даланын сагымына салмады? Сол сагым ойнаган сары далада данкы жер жарган саяткер - cepi атасы Жошыханньщ жолын куып, ¥лытау мен Каратау, Жейхун мен Сейхун мацында, ман

Телйрлан __________ далалар мен айдынды шалкар келдерде, ap6ipi жыр- дастанга турарлык, каншама еткшпл жалган кызыгын кез алдынан еткермедь Биылгы акыраптан кауыска упаскан кара куз Тем1рдщ Сейхун-дария сыртына узап, Сарысу ерлеп, Улытаудьщ улан даласына - кулан жорыгына атганар кезк Оган да бас-аягы ай жарымдай тана уакыт калыпты. Сынаптай сыргып, агын судай жылысып, бш нбей етш жаткан суркай eMip... А ксак TeMip осы ойлардын ж етепнде аз киялдап, 6ip сэт мызгып кеткендей едо. Алдагы тар ангардын шаткал жолын шолуга кеткен шолгыншы жйтг осы ангардын жо- лымен осылай беттеп, жук арткан кашыр, кодас керуеш, алдында 6ip шогыр салт аттылар келе жатканын хабар erri. - Керуен ол кесапаттын б елгю емес, неде болса кел- ciH, - дед1 TeMip, кынабында кылшылдаган наркескеннщ алтынды сабын жуан, салалы-каткыл колымен сыгымдап. Кешжпей шаткал мушсшен шыгып, суыт журпниплер де келш калды. ©ншей 6ip тау жолына бешм курыш туякты, каншыр белдк сул1ктей сумбел теке жаумыттар м1нген орак м урынды, кап-кара мойыл муртты ж т т г е р . - Ж ол болсын, - дед! ж асакшы басшысы Ж агатай, бу- ларга T ypxi тэл1м1мен тш катып. - Уа, ассалаумы-галайкум, улы жолдагы агайын! Bi3 бетен емес, мына Араке дариясы бойын Меккен кылган Накшабан, Зангезур, Курд журтынан келе жаткан елнп- лерм1з. Византия жорыгына бет алып бара жаткан элем жиЬангер1 у лы падиш ах TeMip - К орегенге Зангезур KiH33i мен Накшабан, Курдютан 6eriHiH ж олдаган сэлем- саукатын жетк1згел! келе жаткан 6eTiMi3 - деда, каракок бедеуш ен каргып T ycin, тагзым еткен кылшылдаган жй4т. - Уагалайкум-ассалам! Сапарларын с этп болгай. Ел- ш ш к мураты адалдык болса, улы жиЬангердщ ордасы

-gsg? E. Турысов тым алыста емес. Тек Алла-тагала ак жол, ак ниетке жар болсын! - А ктшеу, ак ниеттщ адалдыгына 6ip Алланыц атынан ант етем13. - Елшшер басшысы оттай жайнаган, алмастьщ жузшдей eTKip жйтг, кумштелген белдцтнде кубыла жал- тылдатан болат канжарын алып, оны жузшен сушп, Жага- тайдьщ алдына келденен тартты. - Ендеше улы жиЬангердщ орда шатырына бул жерден хабаршы барады. Кай кун, кай мезплде, кайда кабылдай- ды, ол - алдымен Алланыц, содан кешн улы 0м1рдщ ici. Bi3 сол жорыктагы тумендердщ жай шолгыншы сарбазымыз. Кане, Алла жар болтай, жолдарьщ болсын, - дестт - Сендер айтындаршы, - дед! осы шакта тана Аксак TeMip баяу даусымен сезге араласып, - Накш абан мен Курд, Зангезурдын 6yriHri бектер1 ю мдер жэне олар бул арадан канша жерде? - О, бшк мэртебел1 мырза, - тау ж нтп алдында ак кшзде улы падишах емес, жай жузбасыньщ 6ipi кейш ндеп карапайым отырган, ецселц капсагай карасур адамта енд1 назар аударды, - алдымен мен тапу етш емш , мен таулы Аракстын аргы бет1нде билж курган Накшабан 6eri молла Мустафа-хаджы - бектщ улкен улы Абдул - Мэжидпш. Накшабан - Иландык уэлаяты 6eriHiH ордасы бул атыраптан уш коным жерде. И ландык пен Тэбризд1 жалгайтын тау жолымен улы жиЬангер 0M ipre Каптауы мен Карабактагы уш уэлаят журтыньщ сэлем-саукаты келе жатыр. Сол е л ш ш к сэлем жетмзуд1 6i3 е з басымызга зор мэртебе деп бшем1з. - Ж арайды, дед1 TeMip. - Bi3 сендер туралы хабарды 0 M ip re б у п н кешке жетюзем1з. 0M ip сендерд1 ертен езш щ жорыктагы ордасында кабыл ететш болады. Ал оган шешн, сендерд1 бул арадан осы жасактыц арнайы адамы бастап барады.

Телйрлан А ксак Тем1рдей атышулы жийангер колбасшыга тисе- лей хабар жетюзе алатын жэне Эм1рдщ куш ертен ордада буларды кабыл кылатынынан хабардар, - алдындагы ецселй карасур жасауылдьщ TeriH емес, сарай, ордага катысы бар жузбасы - бектердщ 6ipi деп пайымдаган жас елпн Абдул - Мэжид, соншалык ризалы б ей т керсетт, т л е тагзы м eTin, орны нан турд ы . Б уларды Ж ататай жасагыньщ 6ip сайыпкыран жасауылы бастап, У рмидеп KOCbiHfa бет алып, агганып та Kerri. Тау булагыньщ жагасында таулыктар елпнсшсн болган бул кездейсок кездесу, айналадагы ат туягы жетер ел- журттардын кимыл-харекетш калт ж1бермей кадагалап, барша дуниеш п з п н д е п отырган саясатшыл Эм1рд1 ойта калдырды. “BepiHiH алдында бекен каккан карсактын Kyuifi xem in отыр ма екен, бул Кудайдьщ куысындагы - у эл ая т б ектер!” , - д еп о йлады TeMip. А ны гы нда ол акикаттан онш а алш ак та кеткен жок ед1. Bip жагы батыс пен ш ы гысты жалгастырган барша TipmiaiKTiH Tiperi, Рум мен Византияны , М ысы р мен Шамды - гулденген ИсфаЬанга, Багдат - Басырага, Мекке Мэдинага, Султания аркылы Хорезмге, Самаркандка, Ис- пиджаб пен Отырарга, одан api Кытайга табыстырган ¥лы ж1бек жолы нын нак ортасы нда кылышын жаландаткан кызылбастын шахтарынан KepeciciH керген, сыбагасын сан р ет алган таулы ктар, шын м эш нд е буларды н ел1 мен жерш каншама рет баса-кектеп, талай рет табанына таптаган батыстагы Византия мен exi арапыктагы байлау- лы торпактын кунш кешкен жайы бар. \"Асканга да тоскан бар\" - дегендей кызылбастын ел1 мен жерш канга 6eicripin, Баязидке карай кара дауыл тумендерш каптатып келе жат- кан 0M ip - TeMip кереген тар кыспактагы таулыктарга арыстанды да тугтмен жутатын аждаЬа сияктанып ке- 48

3-s gT E. Турысов piHreH. А ждайанын алдын алмаса, ж ы лы ш ы рай беш л керсетш, жансауга етпесе, катал тагдырымен шыныккан азгана ожет журт Тенпрдей араны ашык тажалдын жумырына ж ук болатын б а ед1? Жарайды Баязидтей жырткыштын азуын кату ушш жорык жолыныц ашыгы, коржын-коскалактьщ токтыгы лэз1м. Сол ж оры кты ц ж олы нда Н акш абан, К урдю тан, Зангезурдыц бектер1 ас-тузын алып алдынан шыкса, кажет болганда сойылды 6ip re согар достык бешлш керсетсе, оныц Heci айып, Heci артык? Зормын, кулгпм ш деп, уркердей журтка кылыш сермесе, тышкан аулатан буркптщ Kepi болмай ма? Жок, ашязбен айкасу, кулдык урганды кул ету - ¥ л ы 0M ipie жараспайтын ic, - деп туйд1 жиЬангер. Тан алдында шок жулдыздай топтанган Энирдщ тобы, аттарына MiHin, аян бастыры п тау б ектер пйн кегалды белестерш, кэусар булактарын ш олып, к iшi 6eciH кезш де ездерш щ калыц колы косын болып жаткан У рм идщ кел1 атырабына таяп келдь Аттылы тумендер кеп кунп жор- туылды жолдан кешн 6ipep кун еру болып, аргымактарын таза кел суына жалдатып, мэре-сэре, думандатып жаткан шак ед1 бул. Э р жузбасы га арналаган ш атыр алдында койлар сойылып, эр мынбасыга арнап т т л г е н акбоз уйлердщ мацында ту байтал, се п т биелер жайратылып, нэн кара казандар асылган жер ошактарда оты лаулап, елкеш н уст1н кегшд1р тутш п е р д е а жапты. KemKi туны к ауаны жас ет, у й т л г е н куйка, куйген майдын Hci жай- лады. Ошак басы, уй шатырлар арасы ерсш-карсылы сапырылган тобыр, кеницц кулш, у-шу, гу-гу. Алынган жер, шабылган ел успнде сарала, кокала тула- рын кек тутшгс кем1п, негйр той жасау, жазира бетш атой дуб1рше толтырып, сарбаздардьщ айыз-тоятын кандыру