Тұрысов Е. Темірлан

Тем1рлан асылым!” дед1iiirreft куб1рлеп ханым, бул ж алган, жарык дуние калпын бузбайтын, тоздырмайтын нен бар ед1? Арымайтын, талмайтын тулпарын кайда ceHiH?! Боз орданы н imi эр кезд еп д ей жасаулы. Терде 0Mip-TeMip кереген, оны кос канаттан коршап, улы эскери KeHecmmepi 0M ip Сулеймен шах, 0Mip Шейх - Нураддин, аттылы тумендер колбасшысы Ш ах-Мэлж, Самарканд SMipi А ргун-ш ах, шолгыншы жасактар бас- шысы Музаффар-аддин, сарай хатшылары Муратхан мен ибн Араб шах, сарай тарихшысы Шарафаддин Иезди, тагы б1рнеше басшылары отыр. 0 р кездеп тэл1м бойынша, бул кезевде жорыкпен Сейхун жагалауына жеткен осынау Телжел атырабы - Сыганактан шыгыстагы Султан-Рабатка дешнп, ею кундж алапта дала мен шайарлар майалласын жайлап, еруде, эз1рл!кте жаткан улы эскер сол жак саласыньщ бугш п жай- куш апдагы аттаныска сайлыгы жж-ж1пмен талданып, улы жийангердщ квз караганынан, ой сарабынан етуге тшс. Енд1 алка кенеЫ алдында, эскердщ ас-аукат, азыгы, кару-жарагынын сайлыгы, уэлаят бектершен келген косымш а кордьщ ece6i хакында эскери бас кецесил, уэз1р Шейх Нураддин сейлеп отыр. - Шолгыншы жасак жетюзген хабарда ердеп Кулан мен Куйж асуы, тем енп Торлан асуы, орталык жон, Бержкара асуы бупнге шешн, биылгы тауык жылынын калын cipey кара кек музынын курсауында жатыр. Жук тиеген туйелк арбалы керуенге наурыздьщ сонына дейш асу берер жайы жок- Оган тутас ай жарымдай уакыт бар. Сала тобы ны н эр кундж ас-аукатына Kiini ece6i, бес уш р жылкы немесе отыз отар кой, мын батпан астык

Е. Турысов керек. Уэлаяттар бектер1 аркылы жасауылдар айдатып келт1ршген жылкынын б у гш л ece6i - жиы рм а мыц... - Жэ, елшде, жершде журш карын кайгысына тускен косын кол болып жарытпайды. Ж аужурек жасак ол ез карнынан бурын елдщ камын ойламак- Сен, Ш ейх Нурад- дин уэз1р, алдымен эскер д еп тэл1м уэлаят улыстарда, бутил Шагатай атырабындагы шаЬарларда алдагы жо- рыкка эзйрленш, жасакталып жаткан тумендер, косын, жана жасактар жайлы, кару-жарактын саны мен сакталуы хакында сейле! -Xy3ipiHi3re кулдык, улы Эм1р-ием, барлык тумендер, мындык, жузднс косын-косындыларымен алдагы жорыкка сайлану, шындалу харакетз Ycтiндe. Э р косын басында уй, он сарбаз ортасында шатыр, керек-жарагы сайлы. Уэлаяттар, улыстар, шаЬарлардан жеткен кеш нп хабар- да: Яссы мен Сыганакга, Уранхай, Баба-ата, Саудакентте жалпы ece6i тогыз тумен -т о к с а н мын сарбаз жасактары, косындарга белш ш , а т - к е л т н сайлап, жоры к эз1рлшше KipicKeH. Kaiipri есепте - жасакталган аттылы тумендер курамыньщ op6ip уш сарбазында терт ат, он сарбазда ж е и найза, сепз садактан бар. Бурынгы кару-жарак корына косымша кексарай устаханасында жасалган он мыц найза, жиырма терт мыц кылыш, жиырма мыц садак, терт мил­ лион жебе келлршдг - Косындарда отын жаты калай? - Сейхунныц aprbi-6epri алабы жыцгыл, сексеушге мол, Улы Эм1рш1-ием. Э р мыцдыктан арнайы жасакталган шаруагер косын бар. Костардыц ошагы отсыз калмак емес. Дария бетш муз курсап турганда шаруагер косындар Сейхуннан етш , кум елкесш ен exi мыц туйе ж уп сексеуш тасып кеяп р д й Эткен апта басында кызылсу келд1 де, дарияда сен журш Kerri. Осы сен кеш у тусында, кешкен 14-881 f35g>201

TeMipnau щ&к- муз аркылы дариядан ету каракетз у с л а д е eni сарбаздын суга кеткеш жайлы хабар алып отырмыз. - Ол не хал, сарбаздар кандай жагдайда суга кеткен? Куткару эр е к е л болган ба, ю м бигеда оны?! 0MipfliH карасур жуз1 сурланып, отты кез1 баягы 6ip кездегщей ойнакшып, ушкын шаша бастады. - Бул окига, ¥ л ы 0м1рци-ием, - дед1 кулл1 аттылы ту- мендердщ жабдыктау iciH баскарган кешпел1 уэз1р 0Mip Сулеймен шах, TeMip алдында шарт жугшш , - тертшнл туменнщ ш аруагер - косынан белш ген, он ceri3 туйемен дариянын аргы белне еткен алты сарбаз сексеуш жупмен Сейхуннан 6epi ету кез1нде болды. Керуен алды 6epri жагага жетш , соны небары алпыс аршындай калганда, кенет муз жарылып, жук тиелген алты туйе, ею сарбаз, кешкен муз усл ад е кете барган. Жагалаудан тасталган аркан жетпеген. Кешкен сен дария ортасына тартып, алты туйе, ею сарбаз муз астына кетумен тынган. - Tipi калган тертеу аркан тастаудан езге не харакет eTirrri? - Баска харакетке батылдыгы бармаса керек, 0Mipiui нем! - Е ндеш е бы лай болсын, - дед1 TeMip канталаган кездер1 шатынап. - Tipi калган тертеу биж жагалаудан сен кешкен дария суына тасталсын. Су бшмейлш болса, бшетшдер куткарсын. Ал жузе бш елш - кешкен сен пшн- де ажалын тапсын. - Кузыр - куднре-пшзге кулдык, ¥ л ы 0Mip ием! Eafli TeMipfliH eTKip жанары кара кобдиын ашып, онын бет!не кара саксиянмен капталган калын шеж1ре, TeMip- номсш жайып кара сия, казканат каламын онтайлап, ¥лы 0MipniH эр сез, sp6ip иш аратын каскакпай багып отырган сарай шеж1реш ю Ибн Ш араф-аддинге кадалды. Ол бул fSEg: 202«5 ^5

-ijggy E. Турысов шакта, ш енаренщ жана бетш е кун окигасын, TeMip жар- лыгын, онын таглымын каз калпында Ti3in, сусылдатып жазып жаткан-ды. Сарай mexcipeci, TeMip flsyipi, Тем1рд1Ндэу1рлеп турган шагында онын осылай канат жая, айкара ашылган бетше мына Шараф-аддин, Араб-шах, Fияс-аддин колымен са­ рай манында, гарем бауында, Шахи-Зинданын карангы капасында болган жорык жолында, ел мен жер, тумендер мен косындар, Бекзада 6eriM, жеке БаЬадурлер бастан кешкен хал, каншама канды-кансыз, сурапылды - сумдык окигалар мен жан теб1рентер ж айларды н iai калмады дейсщ? Ж азира жосыган сонар сокпагындай, шеж1ре 6eriHe тускен дэу1р тынысын ашканда, елден - ел, киырдан — киыр аскан, замана к е щ с тт н шарлаган аскак анызга кулак тургенде, оньщ баршасында, ел мен эскер ем1ршде, опасыз достан эдш душпанды бшк койган, жолдасы ушш жан пида таглымын устанган, озбырлык пен эдш джтг сурапыл-сумдыкка толы каталдык пен намыс ушш ел1мге бас тжкен мэртпкп кастерлеп еткен - кандыжол каракшы, катыгез OMip, саясатш ыл падишах, кереген колбасш ы TeMip тулгасы турмак. Бул окига TeMipfliH 1393 тауык жылгы М ысыр жорыгы тусында болган. Сол жылдьщ сарша - тамыз жазында, эй гш Кербаланын шашнде кос батыр келе жатыпты. Булар - Багдат халифатын империя кол астына косканнан кейш Тем1рден екшдйк алып, Ш ам шаЬарына барган, ещп Сирия патшасыньщ сэлемш алып, Ефрат жагасына сапар шеккен иран патшасы н эсш - Ибаджа-оглан мен Шагатай OMipi Хамидтщ упы, жас батыр Ж элел едг ШаЬардан шыккалы каншама кундер e rri. Кайда барса, кайда караса да булардьщ алдында кус канатын талдырган.

Тем 'цтан ^s>y тулпар туягын куйд1рген купазыган куба шел, meTi-meri белгйаз кансыган жазира жатты. А т арыды, сусын таусылды. Ещн шел кысып, шарша- ган, киналган журпншшер басына тенген ашкез ажал да таяу. Актык купли салып, сэры далада сандалган олар, медиен бетшде жолай, кашангы 6ip калган ecKi мазарга кез болыпты. М азар шпнде ак матамен жабулы Ka6ip, Ka6ip жанында шагын кумыра, кумыра шпнде буларга тагдыр елш еп бергендей, бар болганы exi жутым су бар едг Тек кана ек1 жутым. - М енщ жаным тек сенщ улеЫнде, - дед1 ез улесш алдымен жуткан Ибаджа-оглан Жэлелге карап, мен тек сенщ улесщ щ iuiceM гана Tipi калмакпын! Бул кезде Ж элелдщ есше Тем1рдщ айткан осы сипат- ты - араб пен парсы ж Ь тп арасында еткен ерлнс хикаясы оралды: Ш ел кысып, елер халге жеткен екеудщ 6ipi, арабтьщ 6 ip ciMipiM суы сакталган едн Парсы оган, “Егер, сен суывды берсен, мен ажалдан аман калар ед!м” деген. Араб оган: “Жарайды, суымды берсем, менщ елетш м анык. BipaK, араб парасаты маган ез eMipiMHeH кымбат” деген. О сылай араб ж й тп н щ суын ш к е н парсы елш е аман жеткен, сол араб парасаты eM ipre улп. Араб данкы, араб адалды гы сиякты - ш ыккан TeriM Ш агатай улысынын улы лы гы да мен уипн ез eMipiMHeH кымбат. Тек сен, менщ кайда, не уппн елгешмд1 ел-журтыма, ¥ лы BMipre жетюзетш бол! - деген. Ибаджа оган уэдесш бердн суды imTi, куатын жиды, Tipi калды. “Ж алгыздын жары - Кудай” деген, гайып ерен куат 6epin, ез улесш cepiriHe киган Ж элел де каншама кун кансыган ш елде сандалып, улы баба-Имам Хусейн маза- ры турган - Кербала шаИарына аман жеткен. Бул шаЬар TeMip ордасы орнаган Багдаттан не бары алпыс фарсах 204

-gssy E. Турысов (eKi кундж) жерде едь Ж элел epniriH есттген TeMip оны акордасына алдыртып, терге ез жанына отыртызып: - Сен1ц экен Хамид упы Ж ошы атамыздын аруагына адал едн Ол Шагатай упысынын данкын асырумен еткен. Шагатай намысы - ол ем1рден кымбат, улым! - деген. - Жылдар втер, урпакты урпак взгертер. BipaK адамньщ адамдыгы, адалдык касиет! замана зангарында жангырып, жаркырап тура бермек. Сол жылдарда алыста, ¥лы далада мангып квшкен ел, ел улынын ерл1пн: \"Кербаланын шел1нде, Асан-Усен шелдеген, ... Жадит дейтш 6ip залым, Швлдесе суын бермеген Опасыз жалган дуниеде, Олжалы болтан псндса Киналтан киын шагында, Каеына жакын келмеген” - деп кара кобызын кущрентш, дастан тербетш , жырга КОСТЫ. MiHe, eiwi кара тем1рден де кан шыгартан Тем1рдщ заманы шеж1ре бетга канта бояп, тэты да 6ip сумдыкты алга тарткалы тур. Жорык жолында, ж ан к ен т катал eMipfli таглым еткен TeMip эсксрлер1 арасында жалтак- жакыбайларга орын жок. Катар журген cepirin ажалта берген сарбаз, сол ж олда e3i д е ажал табуга тш с. Ci6ipaen акпанньщ ала таны да атты. Тутас 6ip тумен татдыры талассыз тынган терт сарбаз, кыл бурау салы- нып, дарияньщ бшк, жарлауыт жатасына келт1ршген. бркештенген канды толкында сатыр-сутыр сотысып, тау- тау муздар кепи женкипп жатыр. ч?з^205

Телйрлан sg£>r- Ызгарлы кара далада сала колбасшысы - Шах-Машк- тщ ат устшен “Жарандар!\" деген жарлык айгайы жангы- рыкты. “Ж арандар!” - Bi3 осы танда карулас, сапарлас cepiKTepiH ажалга колдан берген сужурек саткындарды Алла атынан, улы падишах Э\\прдщ атынан алган жазасып тарткызгалы турмыз. Ант бузган опасыздьщ жазасы - ол1м! С уга кеткендерд! Kopin турып куткармаган, ¥ л ы Ж иЬангер iciHe дак TycipreH сумелектер суга кетуге тигс! Колдарына узын айыр сырык устап, кылышы жалан- даган 6ip топ жендет, устш ен кен шалбардан езге лыпасы сыпырылып, мандайы карамен танбаланган терт сарбазды тоскауылда устаган уй орнындай сен уст!не шыгарып, оны узын сырыкпен куып, дарил агынына яабердь Канды Ko6iriH атып, кемейше тускенда жумыра жутып жаткан да­ рил, жанкадай калкып, айдынына ш н ген сегун адам-пада- мымен кагып, канкебелек айналдырып кете барды. Булар долы толкын куган соктыкпалы кальщ сен кушагынан Tipi шыкты ма, ел1 Kerri ме, керген, бш ген пенде жок. Тек дарияньщ толкыны адамнын басын жутканмен, онын калдырган i3iH жута алмады. Оньщ кайгылы жыры кара жел кезген далада елден - ел кенпп, аныз боп кала берген. 0M ip Тсм1рдщ боз ордада эскер басы, сарай yo3ipnepi- мен кен отырып, кенеспен етю зген 6ip KyHi Kimi Тарагай - Улыкбек пен Ибрагим Султанга жылдай кершдь “Ертен атка конамыз, саят сапарына шыгамыз” деген тунги ocipece кагылез-сергек бала ¥лыкбек шалауйкылы етюздк Кешеп кештен кылауыткан кар ел жатарда тыйылып, аспан жуз1 айдай таза аш ылган. Ж ер еш р д е жукалтан - гздш кар жатыр.

-^sggy E. Турысов Тун жарымы ауып, тан шолпаны туа боз отау ш ш де, эж еа - Сарай-Мулж ханымнын жанында, т э т уйкыга шомган жас бала дабыл кернейшен селт оянды. Улкен уйлерде оттар жанып, кермедеп атгар келттршш койылган efli. Кулан иек акпанньщ таны алыстан енд1 кылан бер- генде, кебш е саятта, сонарда мш етш кула айгыры устш де Аксак TeMip, куш бурын сайланган саяк топты бастап, ордалы ауылдан шыкты. Беталыс - куш бурын белпленген тершкей тау атырабы. Бул таудын койнауы толы елш, коян, каскыр, шошка, тулкк Суы толы каз- уйрек деп шолгыншылар дан-дабыра кылып айта беретш Кабандыкол атты, улкен копалы кел бар. Кол колтыгы тутас тунган наркамыс, айнала шок-шок торангыл- жьщгылды тогай. BipaK, бул кун1 саятш ылар, тау аты рабы на тйеелей тартпак та, тау сшемдерш кагып, арада 6ip коным жер тастап, келер куннщ кешшде Сарысу атырауы - Телжал TOHiperiHe жетпек. Телжел сырты куланды жазык. Аркадан ауган кулан ушрлерк бекен-киж табындары оларды кеп манайлайтын. Тау мен даланьщ 6epinepi мен тулю, карсак, сур кояндарыньщ да epici сонда. Осы есеппен TeMip косындары будан куналды бурын, саяттын op6ip коналкы - урымтал тусына арнайы костар TiKKi3in, ас-су, отын эз1рлетш койган-ды. Аксак TeMip аныгында жай кез куртын е л л р у , кумар таркату ушш болмаса, майда-шуйде кус саятына кы- зыкпайды. Онын кашангы канЫщп кумар-куштары дала TociH дабыл унше толтырып, карадауыл екпш, арынды ша- быспен алар - кулан, бакен, марал, аркар сиякты ipi андар мен кырандар суылы, кумайлар кикуы астында боз-боран кугын-сургшмен айыз кандырар каскыр согу аншылыгы.

Тем хрпап Щ!£>г- Дуниеде ацшыньщ алганынан - аламыны, кершбест1 - керем1н, деп у д е а з ум1т, саркылмайтын сешммен жер ш олу, cepi-cepiKTepiMeH даланы дур-дурм екке белеп, аттанысы кызык. Самарканнан шыккалы соцгы ай, сонгы апталардан 6epi кыс жолыньщ сан килы сокпагында, б1рде уй, б1рде тузде, сакырлаган сэры аяз, ыскырган боран, ызгарлы жел етш де журш тула денесш суык кармап, тун алкасы Ke6iHe булау, сы лаум ен етк ер ш ж урген TeMip, сонар жолына бел буганнан 6epi кермеде шиыршык аткан тарландай курсанып, ш ирай тускен. Ж ал тартып, кула айгырга конгалы томагасын сыпырган Kspi бурк1т тэр!зд1 . Сыртында каскыр imiK, баста тугш тымак, аякта кальщ саптама. Саусылдаган жарау топтын алдында, шылбыр бойы оздырып, каская тартып келе жатыр. К ула жуйрщ ке куйрык Дстесе ш октанган дуб1р, TeMip эулетш щ сарай саясында жетшген 6ip топ жасесшр1м - жеткшшек ханзада, бекзадалар келе жатыр. Булардьщ кальщ ортасында, Тем1рдщ Э м ip тагына отыргалы 6epi отыз жылдай каншама саят, сонар жолын 6ipre откен сыралгы cepiri - атакты Байназар Kyc6eri келедь Кара аргымак уств д е тулгасын тузу устап, киян далага кыран козш шанш ыган бурыл сакалды бул адам, бул 1сапар - жолда сарыауыз Султандардьщ nipi. Eapi соныц карасына, соньщ кимылына кез Т ккен. Талай кансонарда талай кекж алды н кез1н ойып, омырткасын опырган канды балак кара бурки- - сол Байназардын колында. Алда жол ашып, гайып-ерен, кырык пплтен сэтш берсе, осы сапар улы жиЬангер сонындагы мына нанталаптар - кашаннан 6epri тагатсыз куткен тамаша кызыгын - улы саяткер! колындагы осы кызыл балак, акиык кара бурщтпен к ерм ек. Б олм аса д а уксап баккан - KiuiKeHe У лыкбек

-sggу E. Турысов пен Ибрагим-Султан, колдарында лашын, сункары, Байназардын кос капталынан ентелей калар емес. Кеш алдынан эудем жер артта, тагы 6ip шагын топтын карасы кершдг Булар касына ылги сылан-сагым кумай, каскыр алар арландарын ш еепрген, дабылшы, асшы, атшы, косшы-колпаштаушылар. Саяткерлер орден аккан Ш ылбыр 03eHiHiH сагасына жетш, ат басын бурганда, алдьщгы жактан мунар тартып, боз кврнес1н жамылган тау алкабы да айкын шалынады. Енд1 булардын сонар-сокпагы кунбатыска бурылып, ка- шан Сарысу мен Сейхуннын табысар iueri - Телжелге жеткенше, осы тау бектерш кага отырып, тарта бермек. - “Аштын ауы журмес” деген 0M ip нем, мына 6ip шагын бупак жагында аз-кем ат белш суытып, саяткерлер- fli азыктандырып алайык, - дед1, ею ндш щ кезш де Kyc6eri Байназар, алда келе жаткан, А ксак TeMipre дауыстап. - Бас саятшы айтты, жен, - деп TeMip, кары кеткен аланкайда аттан туст1. Барша бастаушы, костаушы косын болып, осында жиылып жедел шайланып, аз кецесш, атка кайта конатын болды. - Е н д т ж урю TapTi6i уш багытта болмак, - дед1 Бай­ назар калын топка карап, - BipiHmi ортадагы топта айдау- шылар журмек. Будан кара узбей, тау жиепн алып, непзп кагушылар тобы жылжиды. Алдына жол керген, жер тани- тын сарабдал саятшыларды салган 6ip топ бекзадалар, i3 кесер шолгыншы, дабыл кагар айдаушылар iiuiime Kerri де, касында Байназар, Улыкбек, Ш ах-М элк, Араб-шахтармен 6ipre 6ip косын некерлер1 бар А ксак Тем1рдш 03i кагушы, алушы топта келе жатты. Bip кезде тем енл жусанды жазыкта, шолгыншы топтан белш п, мандайдагы тебешж бшгше шауып шыгып, тымак булгау, б е л п берген хабаршы карасы к ер ш д ь “1з бар,

Телйрлан sgssgi- сшрлен!\" - деген белл. Артынша айдаушы топтын айкайы, дабырлап кагылган дабыл даусы естщщ. Ат басын тартып, жез шакщасын суырып, насыбайды баппен аткан Байназар, кара кыран томагасын кайыра сыпырды да, ” 0yin-nipiM, 33ipeTi m epi, колдай гер!” деп кара аргымагын желдете жортып келген бойда, екш ндете сштеп жйбердь Карадауыл кыран кус жер бауырлай калкып, кайкая ерлеп киян кекке самгап шыкты. Барша кагушы топ, ат ба­ сын опрей тартып, турган-турган жер1нде какшиып катып калыскан. Киялай ерлеп кеткен кыран, аспан айдынынан айналаны ж т шолып, 6ip айналып шыкты да, кенет 6ip кырынан аунап т у е й , i3iHme аспан - жер аралыгын т ш п , ыскырган суыл естшдк Ол элем жузш кернеп, какыраткан сурапылды сарынга уласты . Н еткен сум ды к ед1? Э л гш де кос кулаш KepiM к анаты н ж айы п калкы ган кыран енд1 тас туш н кара нуктеге айналып, найзагай огындай соргып бара жатыр. Ол сонында улыган ун калдырып, сол соргыган бетте алдагы коныр адырдан асып жок болды. - Ал, кэне, ¥ л ы Эм1р нем, бастаиыз, - дед! Байназар TeMipre карап. - ¥ л ы саятшы мен жийангердщ айыз кан- дырар, куш тар к ещ лдщ кусы алып ушар кез1 де осы шак. - Уа, пэруэд1гер,- деп ауыздыгын карш-карш шай- нап кызынып, ойнакшыган куланы тебшш кап, алдагы кен ж азыкты бетгеп, арындай агып женелд1 Эм1р. Онын сонынан ере жосыган Байназар, ¥лыкбек, Шах-Машктщ 1з1 н шубай куып некерлер тобы кетш барады. Куда айгыр устш де куйын уш рш , агылып келген TeMip Коныр адырдыц жон аркалыгына шыкканда, алдагы ойпатта, жукалтан улпа кардын устшде, кос канатын жайып ж1берш, курбандыгын кулшына жаншып жаткан кыран карасын б1рден шалды. Арынды ат екпшш тартпай, 210

E. Турысов агыза орагытып жеткенде, ол ак карга аппак улпа бауы- рын тесей, кара тумсыктан кызыл каны д1рдектеп, найза туяк астында кос жанары канга толып, эл1 де булан-талан булкынып жатыр. Карадауыл кан кергенше насат. Жа- лындай жалтылдаган алтайыны сала кулаш кос канатымен жабулап, мандай шекелйс пен бексел!ктен салган канды шенгелш сыгымдап кушырлана кыса туседг Кара аргымагы танауынан будак-будак бу атып, арын- дата шауып Байназар ж етп . О нын ек1 кез1 кырдан аскалы кыран - карада. Ол келген бойда ат устшен аударыла тусе ran, маймандап басып кыран алдына келдг - Пай-пай жануар, дэу nepiM! ПаЬ-nah, каЬ-каЬ! - деп койын колтыгынан жас ет суырып, кыранга жакындай т у с п .- ПаЬ-nah, каЬ-каЬ! Канды коз кыран алганына, канды шенгелш алтайы желкесше салганына насат. Ж ер беттндеп жалгыз nipi - саят атасы Байназардан жем какшып, кос канатын сипаганга насат. Ол саят атасы алдында колы жеткен улы ж ещ сш кен дуниеге паш еткендей аязды, тунык даланы жавдыртып, 6ipep шацкылдап алды да, жаны жай тауып, кимылсыз калган кызыл тулкЫ тастай 6epin, акша кардьщ устшде корбан-корбан басып барып, кен к еу десш Kepin, дур сиш нш отырды. Акша кардьщ бетшде улпшдеген жалын жонды алтай­ ыны KOTepin алган Байназар, оны 6ipep с й ш п , аркалыгын сипап, кылшыгын урлеп керд1 де: - Нагыз жусанды кырдьщ кызылы екен, 0Mip нем, жольщыз болды, “ушр1мен уш тогыз”, - деп А ксакТеш рге карай аяндады. - С аят, У л ы кб ектщ тусау K ec ep i, Kyc6eri. С оны ц канжыгасына байлансын! - Иэ, сэт, гайып-ерен, кырык пплтен, жорытканда жолын аша гер, иэ сэт, - иэ сэт! деп Байназар, колында

TeMipnan ms>r- лашыны, каракек жуйрж устшде, сункардай сыланган жас Султан, Kiiui Тарагайдын канжыгасын кандап жатты. Бул KyHi саятшылар тау eTeriH, койын-колтыгын шо- лып, жол-женекей тулк! кагып, лашын, ителпге дуадак ш пзш , Урангай манына ж етш , уэлаят шаЬарынан тустнс ж ердеп булак мойнына токтап, осында арнайы TirinreH кара коста конып шыкты. Кештщ батуымен ортага уш путгы ош ак орнатылып, устш е казан асылып, карагаш каксалы жагылды. Маздаган от, кальщ тутылган кшз, калын теселген камыс бетше жайма бестек жайылган. От кызуы, ас буымен уй iiui жылынып-ак кеткен-дй BipaK уй жылуы, от кызуы, ат шабыста бусанып, к е н т аязда курсанган Тем1рдщ кажыган каксал суйепн жылыта ал- мады. Тулк1 тымагын баса киш, каскыр iiuiriH кымтана тускенм ен imi калтырап, тула д е н е н турнпге тустй Ол жанында, жакын отырган Ш ах-М элжл иыктан туртш, иек кетерд! де: - Кайда, э л п im ж ылытар сусыньщ? К елиршП - деде. - Xy3ipeTiHi3re кулдык, улы падишах-ием! Ш ах-Мэлж кдармей, кеиш ас карбаласында журген аткосш ы сы н шакырды. Уй iuiiHe кеш рдектен буылган тай т е р Ы торсык к елприщ ь Онын мойны ш еш ш п, зерл1 тостаганга шымырлатып, кара курен хакетия шарабы куйылды. - Эуел1 е зщ кер, тым салкын емес пе e3i? Ш ах-М элж тостаган толы ш арапты толгай ciMipfli. - Салкын шарап iiu жылытуга онды, падишах-ием. - Жэ, куйгыз онда толтырып. А к с а к TeMip ол кеш те кар а ку р ен ш арапты н та- л ай то стаган ы н те н к е р д ь BipaK муз ж айлаган суйек

-gag) E. Турысов онайлыкпен 6epicep емес. Тек кыргауыл сорпасынын сырлы зеренш босатып, мавдайы жшЫгесш гана, бой-басы босап, тупа денеЫ балкыгандай болып, коламта шогына таяу, калын камыс бурасы устш е салынган кшз тесепнде уйсш улпсш де TirinreH уш кулакты ту л м тымагын милыкка Tycipe баса кшп, шалгай е теп туырлыктай мол каскыр imiriH айкара жамылып аяк созган. Eip замангы Зарабшан алабындагы шынар бауында айлы тун, жулдызды аспан астында, ак шатырынын iuiiH- де, ай жузд1 гарем сулуларыньщ кушагында ететш тэ тп тундерш щ 6ipiHe кайта оралгандай, маужырап, бал уйкы- ньщ терецше шомган. Кара жел кезген далада, кара костын ш ш д е кара туннщ кай м езгш етп ? Ол жагы бейммпм, пэни дуниенщ каншама бал лэззат1мен 6ipre сурапыл-сумдыгын су- дай кешкен бул адамнын оцаша ты ныс csTi, туннщ 6ip шагы, муньщ жанын жалынга кайта салган, сумдык 6ip коркынышты тустщ курсауына енпздь ...Сумдык 6ip дауылды дуние екен дейдй Айнала канды Ke6iriH аспанга атып, тулаган сурапылды тещ з екен. Э сте 03i, иран тауы, куз жартасты жагасынан бш кте тукырып, ат Ti3riHiH тартып, алые киырына коз жанарын талай-талай шаншыган Эбесхун тецЫ болса керек. Т ещ зд щ бет1 толы толкы нда калкы ган адам en iri. Сол ынырана толкып тулаган суркай тещ здщ бетшде желкенш жел кеулей, сакыр-сукыр тенселш, бет алды белпыз лагып келе жаткан каракшылар кем еа уетшде келе жатыр екен. Колында кайкы пышагы жаландаган 6ip каракшы, муньщ эл кетш, эрекетЫз салбыраган кос колын кайырып, кеменщ бас дщ гепне ала арканмен бай- лап тастапты. Бул жандэрмен аласурып, кеме басшысын козбен 1здейдй Мынауы не сумдык? К еменщ ycTi толы

Телйрлан ^s> t- пшнде ез колымен дарга аскызган 0Mip Хусейн бар, ылги 03i жазалап елт1рткен жандар. Солардын аргы шет1нде, касына муньщ осынау 6ip киыр Византия шепнде, Кара Хиссар ш аЬарыньщ тубш де, жорык жолында каза болтан, суген HeMepeci М ухаммед С ултанды алып, 63i корлап ел т1рген турне Султаны Баязид тур. Кеме туткасы осынын колында. Ол мандайында танадай алмас тасы жалтылдаган кек ж1бек шалмасы, устш де ж елбегей кек ж1бек шекпеш, бутан окты квз1н кадап, алас уртан куба тещ здей дулей толкынын нускайды. Е, мынау 03i талай ест1ген, хадисте жазылган, айта беретш Киямет-Кдйым болтан екен. Мына айнала каптаган топан су той. Ал мына кеме су патшасы Сулейменнщ кемеЫ болды. Иэ, солай, анау алда кызыл жалыны аралас, кара туп ш каптаган кузар таулар кершд1 Ол, элбетте, тамуктын оты. Баязид кемеш туп-тура солай бастап келедп “Япыр-ау, бул кемеге кайдан мшд1м, калай мшген- мш !” - д еп ойлады TeMip. Keuieri улы жорык жолында каншама аскар тау, куда дуз, куба шелдерден алып откен ж ан-cepiK, Куда айгырым кайда? Ол, езш мына тамуктын тажалынан куткарар, кол ушын берер жан 1здеп, алактап айналата карады. Кенет кеч дуниеш жадгырыктырып, уст(не кек п ерш тел ер тана MiHin, жорык жолына жещстщ кекала туы астында оралатын, осынау Шьщгысхан зама- нынан, касиегп орда сарайынан тэбэрш-тэл1м боп келе жаткан Женю тулпары, еш жанга кершбей, ак уйде арнайы сакталатын акбоз аттын KiciHereHi естшдп О, жарыктык, касиегп кара орданын ешпейтугын шырагы, кайдасын сен, кайдасын, кайран акбоз ат?! Ол, кос жанары ыстык жаска толып, кос колын алга созып, муны, элемнщ жалтыз жиБангерш, мына кияметгщ отынан куткаргалы, жартасты бш к жаталауда жер элемд1 жантырта KiciHen, шарк урып 214

Е. Турысов шауып журген акбоз атка карай умтылмак болды. BipaK дщгекке танылган дэрменшз дене, элмз кол элжуаз - шарасыз-ды. Енд1 кузардан Tynci3 долы тещ зге уша каргыган акбоз ат, сур толкынды как жарып, осылай карай жузш келе жатты. Кос канатын сабалап, су бетшде кулаш урып келе жаткан акку кус сияктанды жануар. Мше, ол жакындап келедь Толкынды как жарган арыстан кеудеЫ, алга карай созылган акмамык каз мойыны, камыс кулагы, желб1реген ж1бек жалы, есж пен тордей созылган жазык аркалыгы, жуп-жумыр сауыры, су бетшде сузшген кушак толым куйрыгы айкын кершдк Тштен желб1реген кос танауынан шыккан ыстык лебк мунын ызгар карып, муз жалаган 6eTiH аймалап еткендей едк Енд1 6ip ум тылса, акбоз а т кеме бетше аяк баспак. BipaK, кенет 6ip дариянын тартпасындай коркыраган коркынышты дыбыс естивд де, кеме мен акбоз ат арасын- да тулаган толкыннан, кара устындай кетерш п, уясынан шыгып шытынаган ею K03i о т шаш кан, карашубар ай- даЬардын басы кершдг Ол сурапылдын камшысындай кеш-коным куйрыгымен тещ з толкынын 6ipep осып-осып ж1бер1п, акбозды белшен орап, аспанга кетерд! де, жалпак дуниеге жар салып, шыцгыра юсшеген тулпарды жер жангырткан даусымен 6ipre, дулей тупгиыкка тартып кете барды. Бул кезде жердщ жузш сшкштш, кун курюреп, найзагай оты ойнады. Элдеюмнщ ек1рген, бакырган да- усы естш дь Ke6iK шашып тулаган толкынды канкебелек ойнаган кеме, енд1 жылан аткан жанартау кузарына келш согылды. Как жарыла кираган кеме сатыр-сутыр ауда- рылып, мунын уст1не кулап келе жатты. TeMip барлыга туншыгып, энтек шыккан ез даусынан шошып оянды. Айнала тунерген тунек дуние, аш каскырдай упыган дау-

Телйрлан щ&>>- ылды тун. 0 л ri тажал айдаган, акырет сапардагы канбак ушкан кемеде келе жаткандай. 0 н мен туе арасы мулдем шатысып-бытысып кеткен хал едь.. Ол солкылдап соккан жел, желшлдеп тулаган туырлык, сыкырлап тенселген кереге-уык уншен осынау киян шетте, Каратау бектершде, саят жолында, кара тун кушагында дауыл кернеп, тенселген кара кос шпнде жатканын бшдг Ол нар кеудесш окыс кетерш: - “Ассапыр-Алла лэ-иллаЬи, иллАлла!” - деп кэлимага тш келт1рш, карагаш безшдей арбиган алаканын жайып, суыктер шып-шып шыккан суалынкы карасур жузш узын кылыш сакалымен коса 6ipep сипап erri. —“Я раббым Алла, Мухаммадин расулулла, сактай гер...” деп куб1рледг TyHri уйкыньщ терещ не баткалы алгшдей сумдыктус Kepin, сурапылды дуниенщ курсауында ес пен елее аралас ecenripen калган TeMip енд1 мына ынырси тенселген кара коста, мимырт дуниенщ тун ш ш д е езгерш, ерекшген екпек жел азынай согып турганын бumi. Не хал, нендей т1рл1к болып жатыр, мына сикыры кеп, суркай-сумдык дуниеде? Ол аяк жагына кол созып, байке кшз астарланган саптамасы н тартып, каекы р iniiriH кымтана жамылып, Kni3 eciKTi cepnin ашып, мен-зен халде, тенселе басып тыска шыкты. Ш ыкты да булан-тала бул1нген кек пен жер айдынынын кушагына енд1. Алланын не етсе де epxi ез1нде. К еш еп жусанды кырда томага тартып, алтайы тулк1 каккан кулг1н кун, жамыраган жулдызды аспан, мимырт дала курдымга батып, ещп К удайды н 63i каЬарына алган, кула дуз 6eTi аласапы- ран езгерш , сур куйынды 6ip суркай дауыл кетерген ак борангауласып, аспан-жер арасын тутастай тумшап алган. АждаЬадай ыекырып, ¥лардай шулап, сыбызгы зарын

E. Турысов тартып сынсиды. Неткен турлаусыз, неткен алдамшы, неткен баянсыз ед1 мына су-жыландай сумандаган дуние? Ойды орып, кырды кырып, журер жол, орген epiciH кара куйедей жалап жаткан отыз тумен уш жуз мьщ кол мынадай тулдырсыз тула дуниенщ кай тандырын кагажу етпек? Каргыс аткан тауыктын какылык атып, какаган кысы, б1рде бетш керсетш , улы жоры кка бет алган Алланын эдш ет ceMcepi - Элем падиш агы ньщ жолын бегеп, epiciH Kecin тастаганы ма шынымен? “Ж ок, бол- майды ол!” Ол, осы сэт ак тутек ш щ д е iuji-тысы б1рдей калтырап, мына дулей дауылдай аласурган кешл дариясын арнасына сала алмай, екпек желге жон аркалыгын 6epin, 6ipiuaMa турып калган-ды. Ол ani де элгш деп сумдык туе эсершен арыла алмаган едг Мына кара тунп какаган суык, кар мен шан аралас боранга сурапылды сур дауыл, сол элпнде муньщ жан журепн шошытып, ой туныгын астан-кестен еткен тусин жалгасы сияктанды. Япырм-ай, не сумдыгы efli бул! Ш ынымен eMip илркш нщ шуакты шыркау куш б1ржола кезден ушып, тас тунек, м э н гш к акырет сапары таяп калды ма екен cipa? Жэ, бундай ой туманы Тем1рдщ басын торлап, оньщ жалган дуние жарыгын таразыга тартып жургеш 6ip 6yriH емес. Откешн бшктен шолып, алдагы эр куннщ берер упесш ешкандай бага жетпес кымбатка балап, эр куш жуз ойланып, мьщ толганып ж ургенш е жиы рма 6ip айдьщ жуз1 болтан. Иэ, аз-кем1 жок, жиырма 6ip ай еткен содан 6epi. Ол куш, заузанын жиырма жeтici, бейсенбш щ 6eciHi шагында, замана зангарында бэршен бшк, бэршен айбар- лы TeMip гумырыньщ ен жарык жулдызы сонш, муньщ коз алдынан м эн гш к гайып болган-ды. Ол KyHi астына кара ат мшш, кара батсайы шекпен жамылган улы жиЬангер

Телйрлан сансыз сарай, кек мунаралары самсыган Самарканга алы стагы А рзурумнан ылги кара аргымак MiHin, кара жапкан куймелерге кара атгар жегшген каралы к е н т ба- стап келген. Ол куш намаздыгер шагындаулы 0Mip, Афро- сиаб бш гш е таяу, ежелп Регистаннын макпал топырагына, кез ашып керген 6ipim iii суйген улы, ЖиЬангерден калган жалгыз ул - ен су ш к и , ен сешмда - cepiK еткен HeMepeci, империя мираскоры Мухаммед Султанды тапсырган. Сол куннщ кешшде, шынар багында Мухаммед Султан аруагына бершген ас-судан кеш н, TeMip касына бас уэз1р, улы б эй б ш е н щ TepKiHi, хан тукымы Ш ах-Мэлнеп, улы б эй б ш е Сарай-Мул1к ханымды, улкен келш1 Сыбан бикеш, онын агасы империя хатшысы Мурат-ханды, сарай KeHecuiici Ш ейх-Нураддинд1, С ам арканд axiMi Аргун- шахты, Kirni улы Ш ахрухты, улкен-юнп немерелершен Халил-Султан, ¥лыкбек, вбу-Б эю р, 1скешмр, Ибрагим С ултан, Султан Хусейнд1 жиып, М ухаммед Султан м э й т уст1не орнатылар аса зэул1м, сэулетп мазар-гимараттын жоба жайын кенескен. Ол кеште ондай гимаратты, Самарканд аспанымен тш дескен зэул1м мазар-кумбезд1 орнатуга кексарай казы- насы, асыл-кымбатынан еш нэрсе аяп калмайтыны да сез болтан. Буган ш еш н, бул жары к дуниеде керген кезд1 арбап, адам басын айналдырган, элемнщ нелер керемет сэулет сарайларына уксамайтын, езш ше ерек, езш ше насат, езш ш е аскак, ай астында сан гасырлар айбар шепп, урпакка замана аскарынан ун катып турар, TeMip дэртрйлн данкына сай келер сол гимарат, кай данышпан, кай ш м паз сэулеткердщ колынан дуниеге келмек? Бар ма екен сон- дай жан, мына жары к дуниеде? Бар болса, ол шыгыс пен батыста бурканган, ш еказ-шетЫ з кек тешздер аралыгын 218 ’^£>i

___________________—jgMgy E. Турысов тутастай алган улы империя —TeMip империясынын гана кол астынан табылмак- Ол кез, сол 6ip жайма коныр кой жылынын жазында элемнщ бар асыл-нэсш , жиЬаз-жасауы, кымбат казынасы, сан тарау жолмен Самарканга агылып, алтын inahap айды- нында байлыкпен базарлыктьщ дариясы кемершен асып, шапкып жаткан шагы едп У ндктан мен Сирия, Туркия жорыгынан кешн, киырдагы Мысырдан, шалгайдагы Ши­ раз, Багдат пен Делиден, Фарс пен ИсфаЬаннан, таяудагы Хорезм мен Хорасаннан, Эрмен тау елкеси Тэбриз бен Арзурумнан мавдайта шертш, туш н туйген сан мын шебер кулдар, куд1ретке пенде боп, осы кек тасы кек аспанмен сырласкан Самарканд койнында, Зарабшан саясында ескен сая багы шинде, Дили куши шынар бауында, Афроси- аб пен Регистанньщ алан алаптарында бой тузеп орнап жаткан зэул1м сарай, тас кам ал, кауы з-куры лы старда кумырскадай кужынап, калын бейнетке белшеден батып жатар еда. MiHe, осылай сарай кенесшде Тем1рден сез аулагыш бас уэз1р Ш ах-М элж пен Ш ейх-Нураддии тас пен кыш, кек мэрмэрден мунаралар epin, Kepiicri кумбез котерумен тан атырып, кун батырып жаткан мьщ сан шеберлер iiuiHe барган. Барган да ол сарайдьщ бас iue6epi атакты сэулеткер - Маулан ибн Убайдулла-Садр устаны кез- деспрген. Ол улы сэулеткерге Мухаммед Султан мазары устше бул галамда тендеш жок, езш ше, ерекше сэу- летп гимарат тургызу жайындагы жиЬангер жарлыгын жетшзген. - Сэулет OHepi де, - деген Убайдулла Садр, - sp6ipi езшше акынньщ жыр-дастаны, эрб1ршщ езш ш е эуен, езш ше ыргак даусы болмак. У лы Э м ip дэу1ршщ улы сал- тын салтанатпен бейнелеп берер ол сипатты зангар дау-

Тем'чтан m sy- ысты, гимарат жайды шыркау б ш п н е шыгарып берер 6ip гана шеберд1 бшем. Ол инфаЬандык багбан М ухаммедтщ баласы, бу галамда тевдеЫ жок Махмуд уста (Махмуд ибн Мухаммед элъ ИсфаЬани) деген. Сол куш Ш ах-М элж пен Убайдулла Садр бастап келген жас сэулетнп шебер - Махмуд шынар багында, гаремнщ онаша сая жайындагы TeMip алдына т л е тагзым гы п т1зе буккен. - Уа, улы падишах-ием, - деген Махмуд, сургылт жуз1 сазарган Эм1рдщ - “Сол гимаратты тургызуга хап-куатын, ой-талгамын жете ме, сейле уста” - деген зшбатпан су- рагына каймыкпастан Tin катып, - Адам заты колынан келер ic болса, ол осы Самарканд жулдызы астында тумак. Мен icKe дайынмын. - Е-е, жен. Талапсыз жан - канатсыз куспен тен. Тала- бьщ бар екен. Енд1 айтар не тш егщ бар, сейле?! - дед1 TeMip. - О, улы билеупм нем, улы падишахтын ceHiMi маган акы-пул емес, ез ем1р1мнен кымбат. Замана бшгшен урпак- тарга ун катар елм ейтш енер жем1с!н калдырганнан аскан бакыт жок! - деген. - Е-е, ендеше мен сол бакытынды езщ е сыйладым. Сол кундерден бастап, Регистаннын тан рауанын ерте кушар б тп н д е , Тэшрге тэубе гып, бшек сыбанган Махмуд шебер ез) шам шаЬардагы курылысшы кулдардан саралап, тандап алган 6ip косын шмер, шебер, гышкер, калаушы, кашаушы, ereyini, безеупп, бояушы кауымымен жас жанын жалын боп шарпыган KyaipeT iciHe KipicKeH. Кышпен ерлеп, кегшд1р - шл накышпен безенш, кан- мен, термен суарылган гимарат нобайы енсе кетерген сайын, онын бейне кекторгын жамылган каралы сулудай супу муешг, Самарканнын сансыз жулдызы самсаган 220

E. Турысов айлы тун1 мен шуакты кундершде, KacipeT мунын теккен гажайып жумбак гулгасы да кекке бой тузеп бшктей тустг TeMip заманыны н кереметш таны ты п, барш а галамды тандандырган \"Гур 0Mip” (0м1рдщ Kepi) дуниеге осылай келген. Иэ, солай, Самаркан топырагында, мезплшз ушкан лашын кус, Мухаммед Султан б е й т н щ жанында, 0м1рдщ Kepi казылып, оны аранын ашып Kyrin турганы на неба- ры он алты айдын жуз1 болтан. Дауасыз тагдыр курыгы мойынта тусер KyHHiH алые eMecTiriH бул 0 Mip жаксы бшдк Ажал дейтш куткармас Тэщр уюмше каншама консы конып, каншама кыл уетшде журсе де, одан шошып, каймытып керген куш жок- Не етсе де Тэщрге разы. Алла атына тэубе кылар жайы бар. Тек 6ip тана тш ей п ш - та- усылмас талабын тулпар тып м ш ген улы ж оры кта, ат уетшде, Империя данкы уппн, жещетщ кек жасыл туы астында, мына пэни жалтаннан етсе арман жок. Тек раб- бым - Алла, эдш ет ceMcepiH отыз жыл элем уетш де жасын тып ойнаткан жалтыз кулын сары жамбас пенде ел!мнен сактасын. Иэ, кус канатсыз, адам армансыз емес. Айнала кекше тещздер коршаган мына галамда, ат аягы жетер барша журтты тулпар туягына таптатып, орасан империя курган Тем1рдщ алгашкы т э т а yMiTiH, кез караты, кешл кымбаты, арка суйер улкен сешмк Tiperi, жас м ираскор - колбасшы Мухаммед Султанды жиырма жет1 жасында ез колымен жер койнына бергап жиырма 6ip айдын жуз1 бопты. Содан 6epi ой толгамай, кайгы ойламай еткен куш жок. Алакан аясы, сиырдьщ буйрепндей кырык белек журттан, кан кешу жорыкпен басын курган улкен орда - жалтыз импе­ рия туткасын куш ертен KiMHiH колына бермек! “¥ л тумас катын болмас, турарын айт”- деп Шагатай журты айткандай, бутан бггкен те к и , текс1з катынныц ^221 ^

TeM ipnan алды ул да туып, кыз да туып, KepepiH керш, берерш берген. BipaK оньщ к ебш уш па канат жасында берген Кудайдьщ e3i алды. Бупнде жер ортасы жасына жеткен eKi улдьщ 6ipi Миран-шах кыр кепнп, кшк аулап жургенде кызыр каргысына ушырап аттан ушып, бупнде кеб!к ауыз есуас халш де Э м !рдщ OMipiMen колына юсен салынып, Ш иразда, адуын келш Сыбан-бике туткынында отыр. Одан к еш нп Ш ах-рух, ол шындап келгенде, мына шекЫз империя емес, ез1 кару кунпмен, Тем!рдщ те г е у р тм е н устап отырган Гераттагы Уэлаят 6erinin хал-кад1ршен асып кетер жайы жок. Енд1г1 Тем!рдщ табан xipepi, у м п артары - 6ipi са- райда, 6ipi гаремде, енд1 б1реулер1 кан майданы iiuiime, жоры к жолында, кшз уй, кешпел1 кос, т о т керуен KeuiiHiH ш ш де туып, осы Эм!рдщ буйрыгы, улы бэйбш е Сарай- М улш ханымнын кез караты астында aT6eri, кусбепнен дэрю-тэл!м алып ecin, бупнде алды улы эскердщ тутас 6ip канатын бастап журген 6ip топ жас талап немерелерх Булардьщ ш ш де тупа тунтышы, журепнде арылмас арман болып калган жас улан жиЬангерден калган mix алды к е л т Сыбан-бикеш Мухаммед Султаннан кешн Ми- ран-Ш ахтан туган eKiHmi улы, Тем1рдщ екшнп немереЫ Халил-Султаннын ерек турар орны бар. Тем!рдщ сонгы жылдаргы Ундютан, Сирия, Византия, Туркия жорыгында, кейде аттылы тумендер тобы, кейде эскердщ тутас 6ip канатын бастап, uieniyiui шайкастарда, сын сагаггарда тай- салмас батыл, кылыштай етюр, тапкырлыгымен танылган, бупнг1 орда устыныньщ 6ipi. BipaK шебер тагдыр, кушретп А л л а-тагал а, каш ан д а ж аксы каси етш е кайдагы 6ip киямпурыс кырсыгын коса берген гой. Сол асыл алмастай кылшылдаган Халил Султан - кызылкез кызба, б1рбеткей ежет, тш тен акылга келмес, кайтарым бермес зшзала- 222 щ&у

_________________ E. Турысов залымдыгымен улы атасы - TeMipfli каншама рет шггей кан жылаткан жайы бар. Ол Халил-Султан бундай бас асау мшезда тштен кулын жасында, мойынга курык, басына нокта туспей турганда, тштен сонау бала шагында-ак керсеткен. Шьщгысхан, Жошыхан, Шагатай жолын касиет-кастер тутып езш де, ул-немерелерш де хан эулет1мен сабактас болып, касиетп хантукымынан ep6yai мурат етумен гасыр кешкен TeMip 6ip куш кексарайда о т басын тугел жиып, онаша кенес курып, езш щ кешнп кайын-журты Хызыр- кожа эулетшщ 6ip сулу кызына уйленд!рмек болганын ест1ген Халил-Султан “xasip келемш” деп uiahap маЬалына жупре женелш, сол жактан 6ip наубайшынын картадай шуйкебас кызын, улкен орда терш де отырган улы Эпир алдына жетектеп келш, оган т л е тэж1м eTKi3in, ‘”б!здщ катын осы” деген. Шанкай тусте тебеден жай тускендей мына халге кайран калган TeMip, кызга карап: - Ал, сен KiMcin, кызым, алдымен ж еш щ ц айтш ы? Мынанын айтып турганына калай карайсын? - деген. - Мен Эбу-Рахым наубайшынын кызы Ш ад-Мулжпш, таксыр! Баланыз жен айтады, алдымен Алла тагала, 0Mip ием1з рахым е т с е ...- д еп ол киылган кигаш кас, узын KipniKTepiH кемкерш , танадай ж алт-ж улт еткен улкен, мелд1р кез1н темен сузген. - Ш ад-М ушк, nani! Бэрекелдк бул М еккенге тагы 6ip бага жетпес кымбат казына, асыл зат косылатын болды, б эй б ш е !- деп TeMip кеп катындары ш ш щ е шолпандай жаркырап, ез1не жакын отырган Сарай-М улш ханымга карап, кекес1н ушкыны аткан коз киыгын тастап. Содан 6ep ri дауылды жол кеш кен ем 1рш де TeMip кайсар HeMepeci Халил-Султанмен каншама кагажу-как- тыгыс сэтш етюзбеп едг Жорыкта семсер жуцн колбасшы. 223

Телйрлаи тузде сылан сункарларын самгаткан кусбеп - аншы, е м ф д е cepi, алгы р ж т т канш ам а кад1р тутар касие-ri болганмен, канында хан тукымынан белп жок, Хорасан атырабында i3-Ty3ci3 ynipe кешкен кешпешп Kapa6epiicriH жиеш. Киянга самгап шыгар акиык емес, жемтжке конгыш кунпгеннщ тукымы. Ж1бек бау тагып, алтын тугырга конганмен, ол асыл те к и кыран болып шыгар ма? Г ератты н 6 e ri, кенж е улы Ш ахрухтьщ дана эйел1 ГауЬар-шадтан туган жалгыз улы Улыкбек, буп кунде жа- сы он etcire енда аяк баскан, ani жетшмеген, nicnereH бапа- уыз шагы. TeMipfliH батыс елдерге жол тарткан 6ip аламан жорыгында, Султания жершде, кеш-женекей карбаласта, шанырагын кетерген боз отаудьщ imiHfle дуниеге келш ед1 ол. CyfixiMfli келш Гayhap-шад бала туды. TeMipre куткен немерес1н сыйлады. Керуен баскарып келе жаткан косапкы тумендер Колбасшысы Ш ах-М элж, жорыктьщ алдын бастап бул кезде Тэбризд1 коршап, бершмеген шаЬардын аягынан т а баскан Tipi жанын тугелдей кырып салуга жана буйрык берген TeMipre, куаныш хабарын жолдап, арнайы у к ш почта ш аптырган. Сол куаныш хабары, TeMipre жазалаушы тумендер кылышын кайрап, бшек сыбанып, кала какпасын киратып, enfli шабуды ещй бастагапы жат- канда жеткен. Ж ана хабардан шаттанып, ж уреп жiбiп, к е н ш ж айланган TeMip, дуниеге жана келген жас Тарагай (Улыкбектщ) курмет!не, толассыз тагдыры кыл устшде, канды кыргын алдында турган uiahap журтына мархаббат- ты к е н ш ш к eTin, басына жасын боп тенген ажыл отынан куткарган. Ж арык дуние eciriH осылай жаксылыкпен ашкан Улыкбек, улы атасынын манында, онын барша галам устш де от ойнатып, бшектщ кунн, кок найзаньщ ушымен жеткен жещ стщ шаттык тойын сан мэртебе тойлаган

a Е. Турысов гажайып сырлы гумырдын кез жазбас куэа болып ecin келе жаткан-ды. Иэ, жас Тарагай уппн ол кезде улы атасы манында, кез керген сан килы окиганын 6api буган кереметтсй кызык. т э г п epTeriHiH умытылмас елесш дей болып к ерш етш . EipaK ол есе келе, ой санасы жете келе мына адамды - адам жалмаган араны ашык. суркай-сумдыгы кеп дуниеде, аспан-жер, тулаган тещ з, еш нэрсеш талгамай, барша галамга б1рдей шугыла шашкан кун мен ай, С амарканнын кара баркын аспанында асыл алмастай самсаган сансыз жупдыздан езге, л р ш ш к атаулыньщ соншалык турлаусыз, опасыз, баянсыз екенш керген. Ол элдеб1р каражурек, безбуйрек каныпезердщ ман- сап-пайызы уппн тегшнен-текке судай тегш п жататын адамныц каны, мандайдын Tepi мен кез жасынан аулак, еш жанга залалсыз, буган шейш жан адам керш-бшмеген езгеше ужмак, мархаббатты дуние сарайынын алтын какпасын ашуды, сол 6ip дархан дуние кещ сппн барша пэни жалган пендесше мансук eryfli армандап, жазгы тундерде, айлы тундерде шынар багында, ак шатырдьщ жанында эжесшщ пзесш жастанып, кос колын желкесше алып, шалкалай жатып, купил сырга толы тунжыр аспанда тунган сан килы кубылыска кез талганша телм!ре карап еда. Сол киял канатында uieKci3 галамды шарлап, ерекше 6ip тэ г п сез1мге белеш п, бал уйкыньщ терещ не батар едг Кашан да бапага ата сыншы. ¥ш кыр ой, нэзж жанды жас немере Тарагайдын колы, каншама жылдар карадауыл кантоне шайкастарда семсердщ жуз1мен суарылган, империяньщ Ti3riHiH устауга элжуаз екенш TeMip к атеаз танитын. Сол себептен де, кашангы зангар кара шанырак жанындагы жас отау сипатты империя пш ндеп койдан коныр, торпактан момын деп карайтын осынау ак орда,

Телпрлан ^s>>- жайкын Жайыктан шыгыстагы аскар тауларга барып уласкан Аспарага, терюкей улы дала ш епндеп ¥лытаудан кос дария алабын алып жаткан улан гайыр, байыргы Шагатай упысы, бугшп улы Моголстан жерш Бектердщ улысы осы болар деп ум1т еткен, осы Улыкбектщ ешшсше берген. Бул ел, бул жер мше бугш п улы жорыктьщ ай- дыны, ш е к и з м ухит тэр1зденш, Т еш рд щ сан мын сарбаз, кара Henip тумендерш алып койнына сыйгызып, мына бурканган дауылды тунде, ак тутек боз бораннын астында жатыр. Ke3iHin агы мен карасындай, кос канаты астындагы кос немере жайы осылай болгасын, булардан акыл-парасаты, жшер кабш еп кеш темен Шахрухтын, иран жершен алган гаремдеп кун кэнизек катынынан туган Ибрагим Султан мен Искешмр, Эбубэш рден не кайыр! Ал булардын ара- сында тай куландай тел ecin, жасынан аргымакка ер салган Султан-Хусейн болса, ол кыздан туып, кексарай тэл1м1нде ж еп л ген езш ш е пан, тон мойынды мангаз cepiHiH 6ipi. “Жиен ел болмас” деген-д1 жэне онын сарай теш регш деп хал-кад1рш еске алганда, онын орда тагына отыратын орны жок. Э йткенмен, улы жорыкты улы т э л т н щ мектеб1 деп бш етш TeMip, оны етк енд еп Ундютан жорыгынан 6epi улы колдын сол жак канатын баскаруга койган. Enairi жерде Тешрдщ кажыган журегше демеу, кешлге медеу eTepi, eMipre ерте келш, ж улдыздай агып ерте кет- кен жиЬангерден калган жалгыз туяк - ГИрмухаммед. Ол жийангердщ Сыбан-бикемен 6ip мезплде алган екшпп эйел1, кeш пeндi парсы тайпасынын кызы - Фарактан туган екш пп улы, Тем1рдщ кез ашып керген екшпп HeMepeci. Онын ж урегшде жартылай болса да, асыл теки э к е а жиЬангерден калган хан нэсппнщ каны бар. Ол бугш п, будан алты жыл бурын аякталган эй гш Ущцетан < ^ - 226

-^ g i E. Турысов жорыгынан кейш, империя курамына тугелдей еткен букш солтустш Индия, Ларистан уэлаятын билеп, 6ip киырда жылы тещ з ж агалауы - Пенджабта отыр. EHfliri Тем1рдщ 6ip умпз, 6ip ceHiMi сонда. Кексарайдьщ алтын тагы соган, тек соган, жиЬангердщ жалгыз урпагы - ГБрмухаммедке калуга THic, деп шешкен TeMip. Ол муньщ 33ip еш жанга айты лм аган, Tic ж ары п аш ы лм аган iuiKi сы ры , 6epiK uieuiiMi. Ол осындай долы дуние ш ш д е сан сапырылган толганысын топтап, алдагы кун улесш TeM ipre тэн тем1рден мыкты жшермен карсы алгалы, кайратын жиып, бас-аягы аркан бойы жерде, боз мунардын ш ш де ыцырана тецселш, карауытып кершген кара коска аяндап, кайта оралган. Бул кезде кус сыртынан сереушдей узарып, бутан жа- кындай тускен жалгыз жаннын карасы кершдь Ол кайьщ сапты сала кулаш найзасына суйенш , Эьмрдщ косын кузеткен, Жагатай жасагыньщ жауынгер1 - Карамерген едг Кеш элетшен мына тун жарымы ауганша, мынадай сурапылды буркасын-боранды сенсен сыртына шидемш бас ки1п, белш калын кен белбеумен нлрей тарткан калпы, 0Mip конган кара орданыц карасын кырагы жанарынан 6ip сэтке калт ж1бермей турган б е л . Аш борщей улыган боран астында TeMip оган жай басып жакындап келдк CipecKeH нар кеудеа устшде тымагын баса киген басын сэл шп, тагзым ишарасын жасаган кайсар сарбаз бетше элденеш (здегендей, унш е карады. - Мыкты турсын ба, батыр барлас?! - деп оган жол устшде жолыккан жолаушыдай, кущ-ip кургареп ун катты. - Барластар кашанда мыкты, улы билеунп ием! Bip Алла газиз басьщызга саулык-куат бергей, - деп сарбаз дауыл шайкаган аккыраулы eHcecin кетергенде, онын кос езушен мурт киягын бойлап, томен кулаган кере карыс муз cyHrici емшд1рштей саусылдады.

Телйрпан 0M ip мен кузеткер барлас дауыл астында кыска тш- десш турганда, кос ш ш ен кармана шыгып, аптыга басып келе жаткан Ш ах-М элжтщ карасы керш дт Кеше кеште костагы астьщ кезш де, тостаган толы Кызыл шараптьщ 6 ipH em eciH то ц к ер ш ед1, ж асты кка бас койган сэттен барлы гы у й к ы га б асы п, енд1 кар а ту н ш ц б ей м езп л шагында, улыган боран, карангы тузде шыккан каткыл дауыстан селт оянып, атып ш ыккан 6eTi. Ею 6eTi алаулап, шеке тамыры лыпып, басы зеадп турган жайы бар. М ш е, енда кара коста кайтадан от тутанып, балауыз шырагданньщ калтыраган элЫз сэулеЫ кершдп Булардан эудем жер томен е п з пгш ген осындай коска хабар ай- тылып, ондагы Ш ейх-Нураддин, Араб-Ш ахпен 6ipre, Kyc6eri Байназар да осында к елпрйвд. Бул шакта алдына шак дастаркан жайылып, торде, дон устшдеп тас обадай боп, ш екелей ш еккен Теьмрдщ суалып, eTi каткан жак суйеп коз уясын мына элЫз жарыктын келенкесше толып, тосын козге ана дуниеден оралган Tipi аруак сияктанып, соншалык суеты, суык кершдь Сонау 6ip жылдары зецпр тау, улы далада ит жупртщ, кус салып журш, улы падишах жанында пэни жалганньщ канш ама кырмы зы кызыгы н керген, 0Mip - Тем1рдщ суарылган семсердей кубыла жайнаган жапынды шагында, онын каншама кундер жанында болган карт кусбеп Байназар, Тем1рдщ мына тур-тулгасына iшi ypKin, ой та- разысына салып, улы керуен OMip конар-конысына таяп келе жатканын бшген. “О, жарьпегыгым, санлагым, кара ерге салганда кайыспаган, арым аган атаны м, ceHiH де Ky3in OTin, к унщ саркылып, киян кыркадан аскалы калган екенещ -ау, арысы м!” деген, нитей Т эщ р KyaipeTiHe тэубе гып. Картайган, арыган ойлы жанда уйкы кем. Баягы 6ip бапты Ke3i болса, саяттагы TeMip малы тугел, к е н ш , жай l=3Sg; 228

-g ^ ; E. Турысов айыз кандырган аншылык куншен кешн, мынадай пен- делштщ дан-дуны, жан-жуны жетпес киян шетте жан аягы жетпес онаша костын ш ш де, ез келенкесшдей эр кез жанынан табылатын сарай бектер! - шок жулдыздай терш п, касына журген сары ала топ ортасында калган дэмге кол созып, к е ц ш хош кенес курып, узак туннщ 6ip мезгш ндс жан тербетер жайлы тесепне жатар едь 0тк ен KyHiHin жаксы елесш к ез алдынан eTK epin, алдагы кайырлы танын карсы алгалы бал уйкыга батар е дк Евдц ол кундердщ ауылы кайда, mipKiH. TeMip жаратылысында жан азабын тэр ж еткен жан едк Тэн жарасын багып, жан Kyrin, жайма тесепнде жатар бол- са, бул TeMip, атап>1 жер-жийанды дурлжт1рген жиЬангер, каЬарлы кара жерд1 кайыстырган 0M ip - падишах болып дуниеге келер ме ед1? Мунын Алла тагалага тас кып жараткан шемен журелн туа бггкен озбырлыктьщ кайнаган каны, Тем1рд1 ат жалына тым ерте жармастырды. Ат ж е л т , тежеуЫз тентектйстщ ж е л т оны он тогыз жасында-ак тун жамылган жортуыл, жол тоскан тонаушыньщ жолына салды. Оныц - Эм1рдщ алтын тагына отырып кексарайдьщ устше кекала туын кетергенге д еш нп он жылыныц e3i ypriH-cypriH кым-куыт кыргын, аламан аттаныспен e r r i емес пе?! Сол алтын такка барар жолда тагдыр муны (здемедь KepiciHiue бул тагдырга ез ерк1н, ез е к т е м д т н ж урпздк Оны бул жолдан капсыра соккан сойылдын Kymi, мойынга тускен кыл бугау, кек найзаньщ ушы да кайтара алмаган. Райдан кайтар пенде кайтатын болса, ол Сакстан Экйрйпц кол шокпары болып, соткар-согыс, канжыга канга 6erin жургенде, кушала уына кайнатылган сур жебе муньщ TipeK cinipiH плерсектен кыркып, туда д ене icin, хал ус- т!нде калганда кайтар ед1 гой. BipaK ажалсызга кырык

Телйрлан igss?- жылгы кыргында да дауа жок. ¥ р ы с даласында ес-тусс1з ел1м халш де жаткан жерш ен, Самарканд шетш деп эпкеЫ Кутлык айдайдын Меккенше жетш ш ген, оган бул жолда кыдырэлейю ассалэм кез болган. Кутлык айдайдын кайын cnnnici мунын артынша сол Кугылык айдайга келш, осы TeMipre катын болып косылган Казаган ханныц немерес! ¥л ж атай Туркан суду, сол куш TeMipre Казаган ханнын Tipi к е зш д е п uinnarepi - атакты тапкы р тэуш , Ханча дариялы к тараншы М ухаммед А бу-сайдты кел^рген. Ол 6ip киырдагы Кытайда, бшк тауларда шуде 6ip кездесетш тамыр uienTiH нэрш е Гоби ш елш де жанкештшер аулай- тын тарпан айгырыньщ м эйегш, айдайардыд OTiH косып жасаган дэркш колданып, батыр барлас Тарагайбектщ кайсар улы Teмipдi ажалдан алып калган. TeMip бул жолы азат тесеп н ен о д аягы ceMin, терт ел1 кыскарып - лэнг (лан) аксак болып кетергпген. Сол кундерден бастап оны д TeMip eciMiHe аксак (лан) аты косылган. BipaK аягы ны д к ем д!п Темйрдщ канкуйлы аттаныс- тарга шыгып, жада жерлер, жада елдерд1 шауып, малый аулап, казынасын тонап, адамыи азаптап, кулдыкка салуга деген шекс1з куштарлыгын кем!те алмаган. Оныд сол атагы ел арасына адыз боп, дабыра-дадкы шартарапка шалкыды. Ещц оныд А ксак TeMip атыдыд e3i алые жакын елдер мен тайпаларда сумдык урей болып еетшетш кундер туды. BipaK бул Тем1рдщ Самаркан OMipme TuicTi алтын тагына жеткенге деш нп кос дария аралыгын шаддатып журген жай гана барымташы барлас, кара сойылды каракш ы Ke3i гой. BepTiH келе ж олындагы жалгыз бегег - буган кезге шыккан суйелдей болган 0M ip Хусейнд1 ез кол шокпары Кейкысырау аркылы дарга аекызып, билйеп колга алгасын, буган дейпнпЫ тек тышкан аулаган KymiriHiH KyHi екенш бшген.

-ms* E. Турысов Ондай хал, евдй кол астында жау жарагы сайланган кайкы кылыш, егеул1 найза колга алган сан мын кол, жер кайыскан тумендер! бар тем1рдей Tereypinfli 0Mipre жараспайды эрине. Ак орда купатылып, киырдагы кара Ерт1ст1н А к Ж айык, Орал таулары на д е ш н п бурынгы уш ан-теш з Ш агатай улысы - улы М оголстан жер1, мунын рулас, бауырлас журты - барластар мен найман, керей, аргын, кыпшак, уйсга, канлылардын Keuiin-конар шексгз opici тугелдей Menmirine еткен сон, Самарканда кетертлген Теимрдщ кок жасыл туы астына бул ш еказ олке, улыстардан жана эскер жасактары олардыц MiHic аттары, куш-келштерк ас-аукатка арналган кора-кора мал- дары, киер кшмге кажет сексен Tepi, жун, кару-жарактар KepyeHi дария болып агылган. 0Mip Хусейн тусындагы Мауараннахарды Tipen турган алты тумен - алпыс мын аггы эскердщ саны арада еткен He6api ею жылда ыгай мен сыгай жасакталган отыз тумен - уш жуз мынга ж етю зтдн Тумендерд1 жорык жолына бастайтын колбасшыларды TeMip бутан дейга Хиуа, Хорезм уэлаяттарында, Акордата жасалтан жойкын жорыктарда ерлш данкы шыккан мынбасы батыр барластар мен кыпшактар жэне екнпш жатынан Тем1рдщ хан тукымын кастерлей “Кереген” ататы унпн, ш й заманынан атак-данкы барша таламга аян Жошы, Теле, Шататай урпактарынан алган бугш п сарай мен гарем жулдыздары ¥лжатай, Турхан, Биб!-ханым, Туман ага, Рэзия-Султан бепм нщ теркшдер1 - Кызыр кожа, Казанхан, Кажыбек эулетшен тандады. Тем1рдщ отыз жылдык жорыгында эскер саласы мен тумендер тап ш н устаган Алла-дада, Аргу-шах, Шейх-Нураддин, Ш ах-М элж, Музаффар-аддин улы жиЬангердщ кек жасыл туы асты на осылай келд1. К еш ннен бул шок

TeMipnaH жулдыздай окшау топка, кексарайда ата-oeri ташмжде эскери тэртшпен сотые енерш уйренш жетшген, езшщ немерелер1 - болашак колбасылар М ухаммед Султан, Халил-Султан, Султан-Хусейн, ГПрмухаммед, Ибрагим Суптандар косылды. TeM ip бшгенде, бутан ш еш н п бэтуа-берекеЫз кым- куыт кырсыкпен тумыр кешкен кырык пышак дуние ез ereciH таппатан. Ereci3 дуние - ол Алла таталанын ак жолынан тайган, падишах dMipiHe мойын усынбаган - опасыз, кунэЬарлыкка толы. Дауыл согып, Ысырапылдын H ecepi жер бетга жуып отпей, мына кунэЬар дуниенщ жуз1 тазармак емес. Ол эдш ет рухы, Алланьщ ак ceMcepi, enfli жалтанньщ ж алтыз SMipi - осы Эм1р TeM ip керегеннщ колында. Самарканда кетершген жийангердщ кок жасыл туы элем бетш шарлап откенге дешн, TeM ip тулпарынын туяты ей шетю кек тещ здщ суын кешкенге дешн сапардьщ сазы саркылып, Тем1рдщ жалынга суарылган жаны жай таппак емес. Ендеше алташкы жол, эуелп сапар рухы кашанда бипс. Онын адам ем1ршде алатын орны кашанда ерек. Ол ешкашан муратгы адам санасынан Kemin, KOMecKi тартпак емес. Иэ, ол сапардьщ, ол куннщ TeMip ем1ршде де ешпейтш орны бар едц. О ны н a p 6 ip caTi, ap 6 ip елее KepiHici Теьпрдщ дэл кеш епдей есш де. Ол мында уш жуз ж етш е ymiHmi - сиыр ж ы лынын KeicreMi, c ay ip айынын алташкы таны едь Ш ынар батында Ханзада, белмдер тобында басталтан улы той - наурыздын тойы, ол куш TeM ip эскерш алташ рет ел шегшен асырып, Хорасанга жорыкка аттандыру рэЫмше арналган улы сейшге уласып жаткан шагы едь Бул олке алыс-жакын елдер мен жерлердщ, мундай жойкын жорыкка аттаныстьщ шеруш, кезбен керш, ба- сынан кеш пеген-дк CayipfliH алташ кы аш ы к танында,

-ggg^ E. Турысов Самарканд пен онын манында, биылгы ерте кектемнщ п ы таны Kopm reniЭ31рл1ктщ сынынан еткен аттылы ceri3 тумен - сексен мын кол Афросиаб бш пнде сапка турды. Эр тумен, sp6ip мындык устшде падишах агзамнын кок жасыл туы желб1редь Сапка туртан тумендер леп алдын- да, биж орнатылган тутыр аланыньщ устшде, осы аттану рэшмше арнап, арнайы келт1р!лген каншама жуз сырнай- шы, кернейнп, дабылшылар турды. Сарайдьщ сайыпкыран y33ipi Ш ах-Нураддиннш ат устш де ак жалауын KOTepin берген б елпш м ен сансыз керней дагарасы аспанта кетерш дь Енд1 сарнатан сырнай, дауылдаткан дабыл унше кеп кернейдш канкылдатан ащы yHi косылып, Самаркандтын ншдей кек, танты аспанында жангырыкты. Бул кезде шынар багындаты орда сарайдын Регистанньщ кегйш р кумбездер! кокке бой котерген бшгше ерлеп, шокжулдыздай топтанган нокерлер! алдын- да акбоз аргымагын алшан бастырып, осылай бет тузеп 0M ip TeM ip керегенн1н ©3i келе жатты. Сигпдей тунып, сап тузеген тумендер алдына келш ат басын тарткан TeMip, алмас кылыштьщ алтынды сабына суйеул1 он колын сэл кетерш: - Ассалауымы-элейкум, шыгыстын шын улдары. С этп сапар болсын, - дед1 жай дауыспен. - Уа, сэт сапар, сэт сапар! - деп ше кетершген кеп дау- ыс, Афросиаб бшпнде кундей куршреп, узак жангырыкты. Сол кун1 элемнш шокысы - Афросиат б ш пнен алдагы барар багыт - кунбатыска коз ж1берген TeMip алдынан аттаныска 33ip эскерд1 женелтудщ салтанатты psciMi бол­ тан. TeMip ©3iHiHэм1рлж дэу1ршде, осынау 6ip ататы аскак заманда касиетп Керулен, Орхон жагалауынан батыска бет алган улы Шьщтысхан ордасында онын жешст1 са- парын жебеп, ycTiHe сарыала орда туы жабылып, Ж ешс S- 233

Телнрлан ^as*- Кудайынын сулдесга MiHin журетш \"сэттер” сэры аты кайта Tipinin, оралган жен1с е л е а - ак жабулы акбоз атты да осы жолы керген. YcTiHe гайып-ерен, кырык пплтен жар болып женю елеЫ - п ер ш телер гана MiHin ж уретш акбоз ат, ак шатыр- дан шыгарылып, мандайы улы жорык жолына тузшгенде, сарай сайыпкырандары бул курметке Зарабшан жазыгын- да алты жуз аксарбасты курбандыкка шалдырып, Тем)рдщ сапар жолына дуга окылган. А фросиаб б ш п н ен козгалар сэтте, TeMip кара булттай тунерген тумендер) алдында жангырыкшы-жаршылары сан кайталап, жийан ycTiHe жангырыккан - Шейх-Уль- И слам-эль Ш амидщ жараткан Алла, кулл1 дга ислам аты- нан азан шакырып айткан батасын еспген. О ны н айтуында - TeMip ещн жай жаулап алушы 0Mip емес, кулл1 дга исламнын корганы, 33ipeTi шергага рухын сактаушы - Алланын ак ceMcepi. Ол семсер енда бар галам кунэЬар пендесшен тазарып, адам заты Исламнын ак туыньщ астында эдш ет жолын тапканга дейга кынабына салынбак емес. Содан 6epi TeMip адам заты, дга ислам алдындагы муратты жолга шыгып, жорыкка аттангалы, MiHe отыз терт жы лды н жуз) бопты. Ж орыктын жолы TeMip упнн, ол тек к ан теп с согыстын ж олы емес. О л TeMip eMiprara 6ip гана оган жазган, оган тиесйп кайталанбас epHeri. Tipшiлiктiн, ecin-енудщ, керкеюдщ де epici болды. Солай болгасын оньщ бул сапарларынан сарай ордасымен 6ipre, сарай мен гарем кауымы да тыс калмауга Tracri едг Сарай мен гарем кауымы айтып келгенде, сан алуан купил сырга толы езш ше 6ip жумбак дуние. Бул дуние TeMip ж оры ктары ту сы нд а, орны нан козгалган кезде ханымдар мен б епм дер, гарем сулулары, некерлер мен 234 s^£>

Е. Турысов кутупп кундер, улдар, немерелер, келш дер, аспаздар, емип, балшы, баксы-кушнаштар, атбеп, кусбеп, аткосшы, коргаушы жасактары болып, каздай тзш ген алтын-кумю куймелер, жук тиеген атты, туйел1 арба сансыз MiHic жегш келптмен, айдаган ушр-ушр жылкы, кора-кора малымен улы керуенге уласып, кош Ti36eri кундш жерге созылып жатар едп Бул керуен кеш женекей еруге токтаган, жайлаган, кыстаган елкелерде топ-топ ак уйлер1 алшысынан т т л ш , туар перзенттер1 туылып, сапар жолына, эркилы жен- рэЫмге курбандыктары шалынып, кокпар мен жуйрж бэйгелер1 шабылып, шарабы судай агылып, бедеу мшген бозбалалар ит ж у п р т т , кус салып, пэни жалтаннын лэззатын армансыз татып жатар едй Мунын баршасы Алланьщ жер бетшдеп эдшет ceMcepi - 0Mip Тем1рдщ epKi, сол берген кудареттщ сыйлыгы. TeMip бар жерде жещс бар, ж еш стщ журген жер1 улы той, шалкыган ш ат дуние. Енд1 сол Алла тагаланьщ ак ceMcepi - Тем1рдщ колын- да, эдшет майданында жаркыл какканына отыз терт жыл еткен. Бул сурапылды сапарында ол, алды канжоса, соны TeMip ордасынын салтанат Kepyeni кешкен, ушы-киырсыз дуниенщ айтып болмас алые жолын, каншама кула дала, куба шел, жайкын дария, аскар тауларын артта калдырды. Ат арыса, тулпары суршсе, жаналап жаксысын мшдп Тумендер катары сиресе, сан атырап уэлаяттарга у к ш почта шаптырып, жана жасактар лепи келт1рдп Ойлап керсе, сонау 6ip киырда аскар Алтайдан Кег1лд1р кекш е, жайкын дария Едшге, ещц 6ip жаты сулары шулап-тулаган ер Кавказ, Арабтыц кула шелдерд алыста жер ушыгын жуып жаткан кек тешчдерге дешн, муньщ аг басын Tipen, ак ордасы алдында кек т у п Hi келбен какпаган жеpi жок. Бэрш де алды, бэрш де кердп Эйтсе де болды, “жетер ендГ’

деген куш болмапты. Енд1 сол таусылмас жен сапардын сикырлы сазы муньщ киянды кезген киялын тербеп, улы даланы eKi аты рапка б елш , м эц п ге ш еккен - касиегп бабалар Меккеш Каратау бектершде, кара костын йшнде мына элЫз ш амнын кемеск1 ж арыгындай, саркылып бара жаткан eMipiHiH таны н карсы алгалы отырган бетг Ол колындагы кум1 с тостаган толы кара коныр шарап- ты куныга ciMipin, тауысты да: - Ей, Ш ах-Мэлж, жолаушыньщ мураты журсе тынбак. Пакырдьщ кун1н кешкен не т1рл1к мынау, алдыр аттарды, аттанамыз! - дед!. Жер-жиЬанды тутастай тумшап, боздаган боз боран- ньщ куш агы на енген TeMip косыны дауыл жолына ат басын кигаш салып, кунгей-кубыланы бетке алды. Осы багытында олар токтаусыз жортып, кун мен туннщ uieri шатысып-бытыскан 6ip мезгш шакта Отырар жанындагы ордагы жеткен-дг Ж орык-жортуылды кеп кешш, канды кеп керген TeMipre, ез ем ip бакиында тартуымен келе жаткан тэн аза- бымен 6ipre, сумдык жан азабын жазып, кещл дариясын тумшаган туманнан арытудын e3i унаткан, ез! тандаган уш Typni жолы бар едг Онын 6ipi - бэлю м 6ipiHuiici, орда мен кексарайда кунелю бектер мен уэз1рлермен ететш узак отырыстан кеш н 6ip мезгш аргымак MiHin, кырга шыгып, бой жазып оралгасын, 6ip жагы Регистан бауырларына иек артып, екшпп жагы Зарабшан алкабын тугелдей алып жататын уш ы -киырсы з ж ер ж эннаты - Mayeni шынар ба- уларында, гарем сарайларда арага апталар, айлар салып, муньщ кузыр-куд1ретше багышталып ететш гибадат сауык кештерь

E. Турысов Мамыр мен маусымньщ мамыражай кештер1нде, сара- тан мен заузанын макпал тундершде басы сезден, такымы ерден азат TeMip кушлгер1 сайы пкы ран Сарай-М ул1к ханымнын буган онашада айтатын кес1мд1 - тш ек сезш еске алып, сол 6ip коныржай кеш элетшде гарем сарай- ына оралар еда. Осындай ай сэулесш е косылган балауыз шамнын акшылтым эл аз нуры астында тутастай канкызыл парсы юлем! теселген кен саяжайдьщ нак TepiHe, жайлы орынга келш жайгасар едг Дэл осы мезет жан дуниещн жазгы самапдай тербеткен, шермендеге косылган сыбызгы сырнайдын сынсыган уш кенш тунык ауада калыктап канат кагар ед1. О сы мун мен зары шадыман-шаттыгы аралас эуен астында алтын шаралардан сэры кымыздар сапырылып, KyMic козелерден курещткен тэ т п шэрбеттер мен шараптар агылар еда. Осы сынсыган сырнай унше косылып, баяу айтылар бэш т, жан ж урекп ж1бектей желпитш гашыктык эш, мун сазымен узак тербелер едк Сонда езгеше жумбак дуние жайлауында жасан тартып, масан куйге тускен адамнын гезал жанын танкылдата согылган шертпе дабылдьщ yHi 6ip сейштш тастар едк Бул кез шалкар шалкыган шермен- де ыргагында турагын таппай шарыктап, ж!бек толкында шалкып жаткан 6ip шакта, мьщ буралып толкыган nepiurre бипй кыздардын гажайып бейнеЫ керш ер едк Бул енд1 кияли Te6ipeHic емес, ертепден де ерек, аныздан д а сулу, кез алдында кол созым жердеп ем!рдщ ез болмысы, ез шындыгы. Ал TeMip уппн ащы болсы н, т э т п болсын, ем1рдщ ез шындыгынан аскан айыз кандырар, кещ л жубатар жарьщ дуние лэззаты болтан емес, болмак та емес. Осылай гарем аспанынын астында, балбыраган баркыт тундердщ кеп мезгш н алган сауык-сайраны да сейш п, саябыр табар 6ip шакта, Тем1 рдщ epxi эр кездегщей енд1

Телйрлан Сарай-Мул1к ханым колында. О л Тем1рд1 гаремнщ сур мэрмэр1мен е р ш ген , сургы лт нурга ш омылган шект1 6ip гибадат-ты ныс жайына epTin келер едг Ол Эм1рд1 шеш вдцрш, оны унд1 шеберлер1 п и суйегшен ернек салып жасаган кен тесепне баппен жайгастырып, у н аз сусып женелер едк К еп к у тп р м ей сол сыбдыраган сырбаз жур1с кайта естшмек. Бул жолы и л е м устш де алтын зерл1 ак Ke6iciH аяк ушынан еппен басып, ак ж1бек к ейл еп судыр кагып, epiM-талдай майыскан, тунжыр кездер1 айнала жалт-жулт жаскана карап, баяу жылжып келе жаткан жас сулудын бейнеЫ керш ер едк Ол кайдан келген перизат, бул гарем кумбезшщ асты- на калайша, кайдан пайда болган? EciMi, ел-журты и м болды екен оныц, ол жагын 61лin жатудын TeMip у ш н каншалыкты м эш бар! О л жаскана ipKinreH аруга сэл кигаш назар аударып, эр кашангы кунпрт даусымен баяу ун катып: - Ж акында, nepiHiH кызы, шеыпн! - деп кара макпал жабылган шагын курз1ш нускар едг Куд1реттщ ерю айдаган Keuieri гул ем1рдщ, гул KepiicriH п ерш те-пендеа, аждаЬа аузына тартылып келе жаткан ак коянныц кежеп сияктанып, э л п иш арат белпм ен макпалды курз1ге бар лыпасын тастап, кегшд1р батсайы керпе астында Эм1рдщ айбарлы тэнш жасырган абажадай ак тесекке жакындай тусер едг Мына, миуа бауы сынсыган Зарабшан тогайларында айлы ту н д ер д еп мелд1р хауыздарда т у н п cypeTi flipin каккан гарем сарайлардын кунпр залдары езшен езге жан адамньщ аягы жетпес онаша гибарат - тыныс белме- лер1 - мундай купия тун, жумбак кeздecyлepдiн каншасын вткермедг 238

E. Турысов Ол uieTi мен бул ш етш у ш кан к у с, ж ел канатты тулпарлар тугеспеген улы империя кол астынан тагдыр тузагына Ы нш , пэни дуние пендеы боп, сол гарем сарайлардын тойымсыз табалдырыгын отыз жыл бойы толассыз аттаган куралай сулулардын тагдыры немен тын- ды? Булардын жарык дуние жайлануына кайсы косылды? Каншасы кузыр-куупретше жан адам ш ак келмеген Эм1р- дщ каЬарына ушырап, ак семсердщ жузшде кызыл канга боялып, Шахин-Зинда кунпрт кумбезшщ астында, жер койнына гайып болды. Оны керген-бшген пенде жок- Сол купил сыр, жумбак тундердщ 6ip гана ушпз к у э а - барша- сын бастан кешкен сол гарем сарайдын мук басып, мунар астында гумыр кешкен кушренген кунпрт мунарлары мен сур мэрмэр кабыргалары гана. KiM бш сш 1лк1 дуниеде жылнамашы - акын дэптерше тускен: Бул дастан элде oripiK, элде шындык KiMкерген елмес жанды мын 6ip жылдык. ЖиЬанда керген б1лген, куэгерш Ж1берген заман e3i керге тыгып,- дейтш гасырлар жасап, шеж1ре шенбершде ел жадында калган жолдары - бэлюм сол 6ip заманда, Самарканнын купия сыр кушкан тунгиык аспаны астында туган да шыгар. BipaK бул галамга м энгш кке тулга болып турып калган пенде жок. Бай-багылан, патша да, батыр да кундердщ кун1 келгенде куткармас тагды ры на басын имек. Сол тагдырдьщ курыгы TeMip басына тен1п турганына мше, кеп айдьщ жуз1 болган. Ол жазда, Империя тумендер1 эйгип Анкара жорыгы- нан оралган кой жылы, М ухаммед-Султаннын жер кушренткен каралы асы б ер ш п , арада ай 6TKi3in, енд1 239

Тем/рлан sm£>i- ¥лы жещстщ курметше Самаркан бауларында апталарга уласкан улы той жана басылган, заузаньщ жылы жайлы кундер1 едг Э д еттеп кун тагылымын устаган TeMip, ол KyHi акбоз аргымагын MiHin, Зарабшаннын жасыл жагалауын узак шарлап, буп куш кешю тыныс сэтш кептен кол узд1 болган шынар бауындагы гаремде етюзгел!, куштар кещлдщ кусы киянды кайта шарлап оралган-ды. Сонгы кундердщ толассыз той думаны, 6yriHri журш- т щ жолы кажыткан каксал су йеп жайлы тесегтн 1здеп, гибадат белм есш е эдеттепден ертерек, ас-су iiumin, ел аягы басыла женелш едг Сарай-М улш ханымнын эр к е зд е п тапкы рлы гы м ен тандалган гарем нщ тагы 6ip кундыздай кулпырган кара кез - сумбш шашы кеп кут- т1рмей Тем1рдщ ту н п ты ныс белмесш е келт1ршген. Каншама заман гул KepiKTi эйел затын, каншама кынай бел аруларды 6ip туннщ, 6ip гана кайырлы танньщ кайта оралмас лэззаты уинн, 6ip ойланбастан, тагдырын Тэщрдш тунгиыгына тастап ж1берумен гумыр кешкен TeMip, бул тунш алгаш рет езгеше езгерюпен еткерш едг Ол ен алды м ен тосек жы луы тэнш е енд1 тарап, балбырай-былкыган халде, оз кушагына енген жас сулудьщ бейнесш 6ip кунпрт мунар баскан ес пен елее арасында керген. Коре жатып жанындагы жас сулудьщ эдем1 - эсем TeciH куректей кен салалы алаканымен - аз-кем аймалап жатып, ес кеткен epixci3 халде койнына таргыл мысык тыгып алгандай, кен кеудеЫ куркырай- шулап, 6ip терен уйкыга баткан. Осылай есенпреп, узак манаурап, туннщ 6ip мезгш шагында селт оянганда, дэл жанында шэш кейлеп уетшде кос колын желкеге жа- стап, узын кайкы KipniK, кигаш касы кемкерген тунжыр кез1 бш кке, элденеге кадалган калпы, у н -ту н аз мелд1 реп жаткан жас бoйжeткeндi керген. Керген де езш щ эдеттен 240^© -

E. Турысов езге мына бей-жай, элдекалай кезге кершбес монтаны арбап тастагандай жалынсыз, жасык халш е кайран калган. - Япырм-ай, бул не хал, кайдамын мен! Мына жат- кан кешеп коныржай кеште мунын, жийаннын жалгыз 0Mipi - упы керегеннщ бул т у н п сыбагасына берш ген гарем сулуларынын 6ipi гой. Олай болса, багзы 6ip кез- деп кек жузш кылыш канатпен тш плеп, сылантос кекала уйрек iaep кызылкез каршыга кундер кайда? Булан куйрык алтайыны жусанды кырда курыш туяк умашына салатын кыран-каранын заманы кайда кеткен?! Келмеске, оралмаска узай бергеш ме осылай! Эрине, 0Mip ушш эйел затынын уш мен куны гулге конар кебелектен артык емес. Унамайды екен, жанына жакпайды екен шулгаудай таптап кете беру еш нэрсеге турмайтын-ды. BipaK бул жолы TeMip мына ешнэрседен бейхабар, бейнеб1р жайбар жаткан каракездщ алдында езш соншалык шарасыз пенденщ халшде кердг Онын мына тунгиык сыр буккен тунжыр кездерш щ аргы жагында барша элемд1 сикырлап тастайтын кугнреттщ Kymi жаткандай сезшдй Ол жузш де жас эйелге тэн сэл гана уяндык табы бар мына жумбак кыздын тан сазындай сазарган аксур жузше тандана караумен 6ip шама мезгш етюзген. Енд1 ол тан алды таяу, алыстан кыран жулдызы саз берген 6ip шакта уст1не гарем серуеншде жамылар бат- сайы шапанын киш, белш кекж1бек белбеу1мен буынып, аягына жука сактиян Ke6iciH ш п , кызды жанына жакын отыргызып, онын жузше шуде 6ip оралар мешрбандык - жылуымен карап, бейне 6ip назарлы, базарлы экедей, оган коныржай-жумсак ун катып, сезге тарткан. 03i сейлеп, кызды да сейлете оты рып, TeMip бул кыздын eciMi - Жэмигат, сауда керуеншде экеамен 6ipre алгашкы сапа- ры Самарканга келе жаткан жолында керуенд1 карангы туш каракшылар шауып, сол кактыгыста экеа елш , esi

Телирлан msy- жау колында олжа боп бара жатканда, 0Mip жасактары каракшы косынан кырып, муны каракшы туткынынан куткарып, гарем сарайына табыс еткенш бшген. - Ее-е, солай делж, адамньщ басы - Алланын добы деген осы. Тек эр ш тщ тагдыр акырын бергей, езщ не, ем1рден не тш еп, нендей муратка жетуд1 ойлаушы едщ? - Ее-ей, улы падишах-ием, - деп кыз улы TeMipre тау булагындай таза даусымен тш каткан. - Арман бар да, оган жету екшии баска нэрсе гой... - Ол неткен арман ед1? - ¥ л ы , бакытты падишах-ием, адамга бакытты болуы ушш тым кеп нэрсе керек емес кой. МенЫ тагдырдан тш егеш м , 6ip ауылда 6ipre туып, бала жастан 6ipre ескен, Шахназарда медресе табалдырыгын 6ipre аттаган, мухтасардьщ бетш 6ipre ашкан, ещп алдагы ем!рдщ де eciriH 6 ip re ашуды армандап, уагадаласкан Абдолла атты суйген ж нтпм бар едг 0 з куипмен егш erin кун керген бакы л-дикан ш ы н ьщ баласы . Тагдыр 6i3fli сол арман- максатымызга жазбады, улы падишах ием! - 0 л п айты п отырган ж т т щ кайда, ceniH бул кунде езщ е киянат еткен тагдырга кояр баска талабын жок па ед1? - Керуен кеппнде 6i3fli жау шапкан куш ол экесшщ eri- нi11 суарып, сол Шахназарда калган. “Тез орал, кешжпепп Ж эмигат!” - деп тшек айтып, коштасып калып едг Арман жолын енд1 бастаган адамда OMip мураты, алдагы керер бакытынан баска кандай талабы болатын едк улы пади­ шах-ием! - Ендеше тагдырдан кайтпаган бакытын бул жолы адамнан кайтсын. Мен ceHi жогалткан муратынды езщ е кайта сыйладым... - Кдойретодзге кулдык, улы падишах-ием! - Кыз сэмбь дей талш а бойы и ш п , TeMipre тагзым erri. О наш а гарем сарайдагы Империя 0Mipi мен гарем туткыны Ж эмигат арасындагы тангы сухбаттан кешн, сол r^sss 242 5530-

____________ __ gagy E. Турысов минутта TeMipfliH ту н п тыныс белмесш де улы бэйбпне Сарай-М ул^ ханым шакыртылган. - Мынаган, - деген TeMip, б эй б ш е с ш е Ж эмигатты керсет1п, басына бостандык, устш е уй, eMipiHe жететш алтын берпз, Урген1ште калган ж и га н е косылсын, калаган жершде eMip cypciH. TeMip кырыктьщ 6ipiHe кыдыр болып кездескенш iiu- тей сезген саясатшыл улы бэйбппе, аксур жуз1 курещ те кулпырып: - Кдопретвдзге кулдык, улы Эм1р, - деп ак сэукелел1 басын Hin, TeMipre тагзым еткен. Аласапыранды екйрдщ кагажуы кеп кара кундершен калган кеэдп Kip6iniH кара кеш пен актанньщ арасында осылай жуып, imTeri жан кермеген жарасын осылай емдеген Текмрдан, е щ пп 6ip жан азыгы - жаксы к©рген машыгы - астына жарау ат мшш, касына сайлы косын epTin, мына ушы-киырсыз сары дала, куба бел, шалкар колдер асып, б ш к таулард ы н койы н -койн ауы н кез1п еткгзер сонар-саяты едь 0 3i элсмнщ 0Mipi, куштары ит ж упртш , кус салу, кеп жасактын кунпмен торуы л - тоспада ipi, азулы жырт- кыштармен аламан айкас болганда - пэни жалганньщ сол 6ip renaeci ж ок кызуы мол кызыгын Алла тагала ж ердеп суйген кулы TeMipre бермегенде KiMre бермек? Батыр барластардын Керулен, Ононныц жасыл жагасы, кeгiлдip ж1бек келдерк Гоби ш елк ер Алтай, Тарбагатай жагында сан гасыр епозген аншылык кэабш ен, олардыц тангажайып enTi, ерлйс дэстуршен бала шагында каншама жан теб1рентер аны з-энпмелерш ecTin ескен Тарагайдьщ баласы - сол ата дэстурш кад1р-кастер тутып, ат жа- лына тым ерте жармасты. Содан 6epi карай етю зген барша еимршде оный купан аулап, каскыр куып, тупю кагып, аркар, бугы, кабыландар камап, мына улангайыр

Тешрлан ^з£^- елкеде жортпаган жол, кезбеген дала, бармаган шаткал - тауы жок. О ны былай койганда Ж идельБайсы н, кулл1 М ауараннахрдын Tipen турган rip eri, жан ж урен - кос дарил Ж ейхун мен Сейхуннын нар камысты, нулы тогайлары нда каптап ерген бугы, маралын, е л ш мен кабанын ортасынан ойып жеп, еркш була ем1р кешкен табигат TsHipici - жолбарыс пен кабыланга барудын 6 3 i не туратын eni? Оны былай койганда ез кенершен ерген ул - жас тулек немерелершщ алды - Мухаммед Султан, Халил-Султан, И брагим -С ултан, Э бу-бэю р, 1скенд1р, Султан-Хусейн, ¥л ы к б е к т1 ту р м а н д ы атка MiHri3in, б уларды кыдыр дарыган кусбеп - ата Байназарга бастатып, 6ip кеш боп дум андаты п, дабы л кагып кек дарил, айдын келдерд1 шолудьщ e3i ше? Кекала уйрек, кодыр каз топтана ушып, кек айдынга шыкканда сйггеген сункар, ителп, кызылбалак каршыга сур жебедей соргып, жалт-жулт араласып кеткенде топшылары у зш п , канатынан кайы- рылган кыргауыл мен уйрек, каз кез алдында майданды- майсавды жанушырып жатканда одан аскан, одан еткен жалган дуние ганибетз болган ба ед1?! Алгашкы ак боран, ак сонардын шагы - e3i де езгеше ерек, езш ш е думаны мол, озге кызык дуние. Ол кундер1 кунш гер1 ж айланы п-сайланган TeMip, басы нда тулю тымагы, устшде каскыр irniri, белш мыктап буар едг ¥зак журюке, узак шабыска мыгым бел1 6epiK, туягы курыш к уда айгы ры н MiHep е д ь К олда сойы л, сылан-сагы м кумайларын шеспрген некер косынынын алдында улпа карды сусылдата жортып, боз даланы бетке алып шыгар едг Бетегел1 бел, тобылгылы тебелерд! тш тш , бектерд1 шолып келе жаткан 6ip ш акта - шолушылар тобынын “ал кеттнс” деген дабыл айкайы д а естш ер едг 244

-igs? E. Турысов Кашанда ан атаулыны кергеншен керемни, алганынан аламыны кызык. “Кайда-кайдалап” урандап келе жат- канда, алдагы боз адырды бетке алып, каскара тартып женелген сарыазу кекжал арланньщ боз мунардьщ шинде булдыраган нобайы да кылан 6epin шалынар едь Акпан- нын а к т а карына аунап, riciH кайраган каражон арлан каскыр - онай бершер жау емес. Жанталас аламан айкас кезшде eKi кезге кан толып, болат серш педей атылып, кугыншы - ургыншысын ат устш ен аударар кезшен сактасын оньщ. Ондай халдщ анш ы лык майданында TeMip элдене- шесш керген. Эйтсе де бар тагдыр-харакетз куба кумайдын 6ipep шалганымен тынатын токсан айлалы тулкщен, ашык далада актык айкаста жан алысып, жан берер кекжал каскыр согудьщ TeMip ymiH кашан да ерек турар орны болады. Сол себептен де шыгар, TeMip эркез кыстыц кыраулы шагында еткен сонардын айтулы кезш еске алганда, оньщ кез алдында Ke6iHe сол кулан куган кездер1 елестейдг Оньщ туягы тозган тулпардай куйге жеткен кундерщде кун1 Kemeri Каратау баурайында кайта бастап, ак боран- мен айкаска кайта салган, eMipiHiH ец сонгы жоры к жо- лына бастап апарган да, букш гумырында канмен 6iTin, суйекпен 6ipre кететш сол 6ip KyaipeTi к у и т куштары болса керек-Ti. Heci бар, мыктыньщ жайын эркез мыкты бшген. Буткш ерш ш екйршде 6epiniH жолын Kecin, б е р Ы 6eKTeprire байлап, 6epiniH жон TepiciH каншама сыпырган TeMip, e3i де жиЬанды кезген сарыауыз, кезенд1ге шал- дырмас, жаракгыга алдырмас кекжал сырттанньщ кунщ кешт1 емес пе?! М т е , енд1 6api еткен, 6api де кеткен. Баршасы пэни жалган жайлауынан кешкен шак. ЕлеЫ бар, 63i жок удере тарткан керуендей узап, керген тустей сагым тартып, fSSis 245

Телйрлан ___________________ алыстай тусш барады. Иэ, бул ем1рдщ жолы, TipniiniKTiH мэнг1 бакига еш песпкке жазтан езгермес-ешпес таглымы. Ж ылдар отпек, заманды заман, адамды адам езгертпек. Енд1 сол ез flayipi, ез заманында Самарканда тулпарына турман салгызып, ат басын алые киырта, саят пен сайран жолына тузеген Эм1р-Тем1рд1н кикулы Kepyeni еткен жерде - Каратау мен Алатау, Хан тауы мен Улытау, Алтай, Алай, Тарбагатай койнында, 6ip дуб1рл1 дэу1рдщ калдырган i3i, узак жасар, урпактар айтып журер белг-ici - Ж олбарыс камал, буты камал, теке камал, аркар камал, кулан етпес, кыран жетпес аттары калмак. Булардын кайсы 6ipi аталса да сол 6ip дуб1рл1 дэртрдщ, TeMip дэу1рйпц yHi жартастардан жантырыгып, кумШрлеген куш, жетпеген эш, мун-сазы толы айтылмаган арманы турмак. Сарайдын бас тоуi6i Мэулен Фазыл эль-Тебразидщ колымен жасалтан тамы р flspiciH iiuin, бойы бусантасын TeMip азапты сапардын таукыметш 6ip сэт умыткандай, баягы 6ip кексарай гибадатханасына кайта оралгандай халде едй Жорыктын жолы, саяттьщ сапарынан оралган кецш ж ай л ы 6 ip ш агы нда TeMip, сол к ексарайд а, тибадат белмесшде Fиясаддин, Ш эр-дэруш жазбаларын, еткен- кеткен шеж1ре 6eirepiH ашкызып, мын жылдык тарих терен!нен сыр тартып отырар ед т Канды жол, килы кешулер кешкен TeMip ж урепне мунын жанын ерекше Te6ipeHflipin, ерекше эсер беретш дастаны - бул галамда тендеЫ жок данышпан тэуш - Чан-Чуннын “Кунбатыска саяхат” атты колжазба кунделш едк 0 з заманында будан жуз сексен eKi жыл бурын Кытай, М онгол, TypKi тш дерш де хатка тускен жауЬаз ютап параты ашылып, Араб-шахтын айшыкты ушмен сейлескенде, 246

E. Турьи TeMip, сол езш щ nip туткан, кузыры бийс улы бабасы - Шынгысханнын езш кергендей, онын алтын так устшен кенеске шакырылган дана тэуш устш е тажалдай тенген ш атынаган сарыж асы л кезш кергендей , TinTi - ”MeHi елмейтш ет, эйтпесе басынды алам” - деп кыркыраган тарлан унш естжендей эсерге енер едг Кара сактиянмен тысталган акшэйы парактар бетше алтын суымен жазылып, гасыр асып, кексарай кумбезш кумб1рлетш отырган бул ютаптын yHi Kasip де улы сапа- рын аяктап, енд1 ен сонгы, акыргы акирет сапарына атгану алдындагы Тем1рдщ каз1р де кулагында. Сол шеж1ре т ш н е , KiTan у н ш е к улак турсе, элем жиЬангер1 - улы Ш ынгысхан сол 6ip жазда букш шыгысты монгол тауы астына жыгып, енд1 uieTKi тещ з ш епн деп Ундктанды шапкалы Гиндикуштын 6ip бш к кузарына шатырын орнатып, aprbi-6epri дуниеге сол кузар бшгшен кыран назарын салган кундер1 екен. ...Ж орыктын адам т е з п а з ауыр жолына, кунгей уйектщ ми кайнатар ыстыгына - аяз карып, кун куйд1рш шындалган Шынгыстын ез1 кенгенмен, муньщ ак шатыры манында улы даланын ж1бек жел1 суш п ескен, алтынды куймелерде тербелген Kiiiii токалы Кулэн мен кенже улы кшкентай Кулкан шыдас бере алмапты. - Е-ей, улы жиЬангер, - д е г т сонда Кулэн, жанарында от ойнаган сарыжасыл кез1 шабынган мэлшдей ш атынап, Ылтщей тунган улы ханньщ сазарган жузше телм1ре карап, - сен баспаган жер бул жийанда кем де кем. Алдында адам заты шыдап болмас ыссы, тамуктьщ оты жанган Кундус eai, аргы жагында суы ертке толган ушы киырсыз барса келместщ ы сты ктенш жатыр. Bi3улы далада аргымактар MiHin, туйел1 к еш тер т1зген ер к ш ерк е К ерулен мен Ононнын ул-кызы емес пе едж. Сол туган жерд1, ескен елд1 сагындык. Сагынумен саргайдык. Bip гана тш епм : мына 247

Телйрлан щ& f- кантепс жорыкты токтатып, эскердщ басын елге бурыныз. Туган жерге, касиетп Керуленге, жасыл толкынды Ононга кайталык,- деп улы хан алдында кос тперлеп бугш п, ею колын TeciHe айкастырып, мандайын ж ерге типзген. -Ж о к ! - деген сонда Шьщгысхан. - KacHerri Керулен, Каракорым, Онон ата-бабаньщ оты маздаган ежелп кара конысы, батыр экем Есугейдщ аруагы жарты жолдан кайткан сужурект1 кешпейщ. Тагдыр таусьшса, жорыкта олем. Ал, М онголдын сарыала туын менщ улдарым, батыр немерелер1м элем устш ен алып ©Tin, аттарын ен шетю тещзден суаратын болады. Иэ, кыран уясынан да жогары, булттан да бшк кузарга ш аты ры н тж ке н Ш ы нгы схан, ол куш 03i ж еткен, 0 3 заманыньщ зангарынан аргы, 6epri дуниеге кыран наза- ры н сала отырып осылай деген. BipaK, кушреттщ адамнын басын толкындагы жангакша ойнатар Kymi бул сапардагы тагдырын баскаша шешкен. Сол 6ip саратанныц сары мунары ойнаган ми кайнаткан куншде ауру жудетш, кабагын мун баскан улы ханнын соцгы ханымы - Кулэн мен ен сонгы ханзада Кулканы, хан шатырынан алып шыккан алтынды куйме сауыт-сайманы курсанган торгауыт туменш щ алдын бастап, Самаркандка бет алды. Ал кабагынан кар, KipniriHeH муз жауган улы хан - будан ею ай бурын алыстагы Кытайдан мунын мын сарбаз косып аттандырган eniuici бастап жолга шыккан элем н щ аскан T3yi6i, “ м эн п елм ейтш жанды” колдан жа- сайды деп, аты аныз болган улы гулама Чан-Чунды осы арада кутуге THicTi болган. М ш е сол Kyaiperri Чан-Чун алты айшылык жолды уш айда басып, каншама сагымды дала, сары бел, алып таулар- ды артка тастап, акыраптьщ алгашкы куш музарт тагында музбалак xapi кырандай шакырайган улы Шынгысхан шатыры нын eciriH ашкан. 248

-^s>, E. Турысов Сонда Шьщгысхан “влм ес жанды колдан жасайтын, керемет тэуш” деп кунш санап куткеш - кущреггщ ерек б1ткен адамы емес, жай, квн Tepici суйегш е жабыскан тырайган арык, кылки мойынды, кылау сакалды, калкан кулакты кара шал екенш керген. Шал суйретпе Ke6iciH босагада калдырып, кайыстай кара сирактын жалан аягымен парсы кшемшщ устшде 6ipep кадым басып, алтын тактан бутан уш кын ата, шан- шыла караган Шьщгысхан алдына сэл тана бас шп, кос алаканын косып сэлем берген. - Е-е, теряет данышпан Чан-Чун, аман жеттщ бе, жо- лында не кердщ, сейле! - деген Шьщгысхан. - Аман жетпм, улы хан. Сенщ эскерщ журш еткен жолда ертенген жер, кираган m ahap, аш-жаланаш куйзелген елд1 керд1м. - Жэ, сотые - ол кудана табак тарту емес кой. 0 з аман- дыгынды сейле. - Аяк-кол, im-сыртым тугел. Аш-жаланаш тык етет1н- кетет1н нэрсе. Алдьща сау жетпм . Ыкыласьща ризамын, улы хан! Алыстан арып жеткен Чан-Чунньщ уетш е шатыр TiKKi3fli, алдына ас койгызды. - Саган орда eciri ашык. Кел1п-кету ерк1н. Кенеске керек болганда ез1м шакыртам, - дед1 Шьщгысхан. Иэ, сол Чан-Чун улы ханныц кол астында, орда манында к ш к е н е кара шатырда кеп асты ц ш ш е н e3i тан д аган кунелк1ге 6ip mexiM а к KypimTi кара суга кайнатып, талгажу гып тура берд1. Кундердщ 6ip кун1 Ш ьщгысхан нояндарын эскери кецесше шакырып, музарт таулар 6Hiri мен тар ш аткалда камалып, элденеше ай еру болган улы эскер бетш Мау- араннахр аркылы Kepi, тершкейдщ улы даласына бурды. Эскер Жейхуннан етш , майсанды жазыкта демалып 17-881