Тұрысов Е. Темірлан

Тем 'грлан _______ _________ тагдыры талассыз тынган даланыц акбауыр кызыларка м аркасы , аспан жYзiнeн астан-кестен аударылы п жер кушагына кулап келе жатты. Кыран тарлан алганына, ж егенш е емес, тепкенш е мэз. Тунжыр кезге кан толып, киянга кайта шыркап самгайды. Аккан жулдыз агынымен соргатыла - соргып Teyin ж ь беред1 де, ж алт ете кайкайып, кайта ерлеп кетедг Тарлан тепк1с1нен топш ысынан киылган, желкесшен узшген апай тес ауыр кус бар екшн салмагымен жер тесш е сотылып, канды Ke6iriH кусып, эр туста жайрап жатты. Кикулай шауып, киян кектен кулаган олжасын Tepin, канж ы ганы канта 6eKTipin, К еруленнщ кен елкесш де апталы кун саят курган хан улдары Жошы мен Угедей, сол айтулы амалдьщ ортасында, Алтын Онон бойында ай астында айкара тутш салтан Есугей кыстауына оралтан едо. Коржын-коскалак пен бектерге, канжыталар толы олжа, колдарында кусы, екпшдей бастырып, саусылдап келе жаткан Жошы мен Угедейд!, кыстау сыртындаты кыркада булардьщ немере атасы, ¥л ы хан, Шьщгысхан- ны н iHici И тж егш карсы алтан. О л салтан жерде: - Ей, exi малтун, эуеш нщ энш айтып, внбес icKe эуре болып сендер ж урандер! Эне, анау Шагатайды керщ- дер! Ш ыцгыстыц шын улы сол. Kemeri кеште Алтай- дан алдырылтан атакты Ш аманнын алауы астында улы колбасшынын колынан кун Кудайдын сыйлыгы - юреуке сауыт, кару-жаратын алтан. Ол енд1 Kiuii хан, Ж ебе ной- онмен 6ipre эскердщ сол канатынын басшысы! - деген. - Сол канат Ш агатайга тисе, каЬарлы кара орта мен он сапарлы он канат олжа бшпске туспеген шыгар. Кшнщ тум еш к у н т , KiMHin acKepi айбарлы, кезш де керш алар- мыз! - деп Жошы кыстауды беттеп тарта берген. Кун кеш тартып калган едк Ангарды ымырт жапкан кара кеште кыстаудагы ен улкен, ен бшк Ёсугейдш fSEg; 150

-gag; E. Турысов кара yfiiHin алдында, кен аланкайда eKi ж ерде алауы бшк шалкыган от маздагы кершген. Ол рэмм аз болса да, монголдын eMip-салтын корген Ж ош ыга таныс. Бул улы шерудщ алдында касиегп орданы жын-шайтан, дию-nepiHiH зулмат-зиянынан корушы Ж ещ с К удайы - Сульдэнщ ерюмен, Монгол эскерш алые ел, жана жерлерге бастайтын жас ханзадалар Жошы мен Угедейдщ эуелп жорык сапарына арналган карт шаман Бэкидщ жаккан маздак - оты. Туган анасы Бертенщ он канаты акбоз орда ушнде ат- тан Tycin, аз-кем ты ные езтш етю зген Ж ошы мен Yгедей, енд1 ездер in б у гш п кеш тщ paeiM-салты куткен Есугей атасынын кашангы кара шанырагына келген. Уй алдында маздаган кос алауды кузетш, найзаларын айкастыра устап, exi торгауыт жауынгер! тур. Булар сол найза асты, от арасынан етш , сайыпкыран уй кузеткер1 ашкан кашангы кара есж тщ табалдырыгын аттаган. Ортада топтана жанган жет1 шырак к ер ш д к уй iuii ала келецкелк кунпрт те суеты. Мыс тугырдын уетшде тупн салган жупар гулшщ ащы nici анкиды. Тер жагалай, кереге басына кере тартылган тецбш барыс терш ш щ бетше айкаскан жеН найза. Терде кат-кабат теселген ак кшздщ уетш де кулл1 андастьщ аксакалдары ¥ с ы н - ной­ он, Дэрггай - Отшыгын мен олардын улы эжес1 Эуелун кемп1р. Сексенге караган жасында сунгак бойы эж1мд1 коныркай жузй тарамысы тарбагай, кентока арык колдары бейне будда хундусы мыс Кудайынын бейнеа дерлж. Булардын он жагында найза бойы жерде, марал бестепнщ уетшде бастарында шындауыл болат дулыгасы, уетшде кек юреуке сауыт, алмас семсерлерш алдына келденен койып, жуз1 к у р е н т п , сол жак бетшде кас-кабагын коса Найман кылышы шапкан кигаш тыртыгы айкын KepiHin,

Темхрпан ж алгы з кез1 ж асы нны н оты ндай уш кын аткан э й г ш Суб!тай баЬадур мен оныц сол жагында шомбал шокыдай боп ш еккен сом тулгалы енсегей батыр Ж ебе нойон отыр. Булар шаман зш рш ен кейш кос улан колбасы ханзадага арналган орда р эам ш аткаруга тшс. Ж ошы мен Угедей гул маздагы алдына т о е 6yrin, жуп- таскан кос алаканын мандайына THri3in, улы ордага 1зет керсет1п, сайыпкыран торгауы т нускаган 6ip кесек ак кшз уст1не ж у п н е ж айгасты. Сол шакта сол жактагы коленке бурыштан ьщырана боздап басталган кара кобыздын сары- ны естщ дь EciicreH узын сылдырмакты аса таягын жерге таяп, мысыктай майман басып, жещп жортып, жоргалап келе жаткан Tipi аруак бейнел! Kopi шаман Бэкидщ елее тустес бейнеш к ерш дь Басында кос муЖзда жаргактымак, уетшде ала-кула келте бешпент, шашак балакты кулын жаргак шалбары, мойнына шген кара сактиян дорбасы - он бойы, тутас тулгасы эсем сынгырлы-сылдырмакка толы. Бейне саудыр-садагын атуга сайлап, айбар шеккен ала тецбш жайраньщ ат астындагы ойнагы дерещ! К о ны р ypflicTi у нм ен ь щ ы рана ш алкы п толкы ган кара кобыз, уакыт озган сайын екпш алып келе жаткан сурапылды дауылдай, удей сарнады. Сол сарыннын шннде аса таягын аспанга сермеп, кан кобелек айналып, кара сиракты жалан аягы жер тепюлей жулкынып, от ойнатып, 3iKip сала билеген Kopi Бэки журдь Ш аманньщ бш жын-шайтанга, аспан жузш торлаган зулмат кушке айбат. Адуынды айбат шегер Шаман ту- рагында мархабаты мол бакыт шырагы м эцп маздамак. Ещ й 6ip шакта ш аман 3iKipi шыркау ш еп н е ж етп . Kapi Бэкидщ кимылына коз шеспей, судан шыккан сусардай с и т н д ь С ылды р-сылдыр, кулд1р-кулд1р yflipe соккан ун салып, кайкы TeciH кос колымен ургылап, кос тоерлей icssgs 152

E. Турысов Ш 0пп, сарын ыргагымен мын кубыла сшкшш, кос мушзш желкел1кке кайырып, кара жерге ти п зд ь Аса таягын та­ йна шиыршык ата ойнакшып, 6ip аспанга атылып, 6ip жерге тусть Буркгг шецгелд1 саусактарын тарбандаты п элдекалай керш бес эруактан медет сурап, Ke6iicri ауызы, кемекеш булкш какты. “Ай-ha” деп жанушыра айгайлап, алаканын жайып, ею колын алга созды. Сайыпкыран торгауыт от маздагында кызыл шок боп алаулаган 6ip кез кара канжарды колына устатты. Kopi Бэки ыстык кан- жарды жалан алаканга салып, оны буркыраган бу шыгара тш м ен жалап алды да, енд1 орнынан ойнактай ceKipin, канжарын онды-солды сермедь Бул кезде Kspi эже Эуелун кос колын бшк к етер т, элде-калай кершбес аруактарга сыбырлай ун катып, мшэжат кылып турды. Кара кобыз сарыны эуелп коныр эуенш е Tycin, кущ- рене толгап, сызылта-сызгып турды да, канаты талган каздай кикулап барып тиылды. Бул шакта узак 3iKip бш н тэмамдаган Kspi шаман Бэки де орда iiiiiH сылдырмак унге толтырып, майман басып, аса таягын октанып, жулдызды аспан астында от лаулаган аланкайга бет алган-ды. Жошы мен Yгедей катарласа кадам басып, енд! улы атасы ¥сын-Ноян мен Эуелун эженщ алдына келген. Кол усыным жерде т1зе 6yrin, кос алаканын жайып кастерл1 рэшмге мшэжат еткен. ¥сын-Ноян саусактары салалы кен алаканын жайып, Жещс Кудайы Сульдэнш шарапа- тын шакырып, кос уланга батасын берген. Эуелун эже мшкене к уш е тостаганын бш к KOTepin, жас ханзадалар тебесшен жолбарыс eTi косылган хош HicTi жупар суын ceyin, Тэщрге тауап еткен. Бул кезде енсегей бойы кек Tipen, орнынан кетершген Субедей баЬадур мен шомбал тулгалы Жебе ноян жас батырларга арналган орданын рэамд! сыйлыгы - болат дулыга, кек юреуке сауыт, алтын-

Телйрлан ды зерл1 кара калкан мен кынабынан суырылган наркескен кайкы кылыштарын тапсырган. Жошы мен Угедей батыр атасынын кашангы кара орда- сына ерке булан немере, сейшпаз cepi, ханзада болып Kipin, енд1 ата замангы тайпа хандарынын салтымен салтанат paciMiH етеп, кок сауытын к и т , ж ау-жарагын асынып, ел корганы - колбасы жорык жолын бастайтын батыр - улан болып, ездерш куткен шекшз дуние элемш е кадам баскан. Тан атып, кун сэулеа улы дала уст!не нур шугыласын шашканда, жауынгер салтымен кетершген Жошы мен Угедей бул кунд1 толыса бастаган ажарлы анасы - Берте алдына шакырып, мавдайынан шскеген. Кезе толган кеш рниген саумал кымызын усынып: “Ал уланым, сендерд1 улы хан бастаган узак жолдар Kyrin тур, аттарьща мЫ ндер!” - деген. Орхоннын айдынды алкабы куншыгыска караган кара- д е ц н щ ycTi кайнаган эскер, калын кол, монгол эскер1н1н жазгы турагы . Бул ш етке Н ояндар бастаган тумендер кос Tirin, корамта жиып, эскери ойын ойнагын курып, кун сы нагы нан ет1п жатканы на eKi айдын жуз1 болган. Yt жулдызыньщ аягында Алтын Онон атырабынан Тогычар нойон, Бурынтай баЬадур, Карачор ноян бастап келген торгауыттар мен барластар тумен1не кегйвдр Керулен- нен кетер1лген Жебе ноян, Алак ноян, Джельме ноян, Субедей баЬадур мен Жебе, Угедей, Хубылай кол астында халка монгол улыстарыны н он тумен i косылган. Кектемг1 дарияга жосы ган даланы н Кызыл суы сиякты, эр улыс, аймак, атыраптан агылган эскерде есеп жок ед1. Танмен таласа атка конган Ш ынгысхан, ез басын кор- гау жузд!г1н1н басшысы Ж емаль-Хаджиды, ез улдарынан

^ Е. Турысов Жошы, Ш агатай, Угедейд1 m ecripin, тумендерд1 кез кара- гынан eTKi3in, Онон сыртындагы бш к коргандагы Keumeni ордасына кара кеште оралган-ды. Бэлки алыстан кайткан enrni жетюзген урдю хабардьщ acepi шыгар, эр кез ат у ел арып келгенде, кат-кабат жайылган каткыл ак кшз тесенш и устшде ер-турманына арналган жэмпп жастаган ж елкелжке алып, кузен iiuiriH айкара жамылып, аяк соза тэгп уйкы туныгына батып, танмен 6ipre сергек кетершер улы хан, ол куш туннщ 6ip мезгш нде ш ым-шытырман м э н а з туе Kepin, селт оянып, бас кетерген. Керген TyciH айтып жорытатын бэй бй пеи Берте Kirni ханым, мерки1кызы К улэн да жанында емес. Хан тагы на оты рган он ж ы лды н iiuiHfle, бары м талас, бакталас Kepuii тайпалар мен шыгыс батыстьщ кым-куыт журты у ел не кылыш ойнатып, тай-тай пул, каракурым мал мен кулын айдап келш, 6ip басы жуз катынды сонша- ма некер1мен бауырга баскан улы Каган ymiH, эйел заты пэлендей тансык емес едь Эйтсе де элгшде керген жай кылышынан кан тамган каЬарлы ханды кайран калдырган. 03i туз сапарында коналкы тушн етшзер осы кара орданыц imi екен. Терде бэз-баягы жер Hci арылмаган каткыл тесепнд е, манында Tipi жан жок 6ip e3i жатыр екен. Кенет боз туырлык тутылган боз уйдщ ш ш д е сырыкты бойлай ж е ц т ысыл дыбыс 6epin сусып келе жагкан э л ден ен т жецш сыбдырын ce3in жатты. О л эрине, езге емес, езш щ ер1мталдай кербез-сулу, KepiM ханымы Кулэн болса керек-Ti. Е ж елп 6ip урдюпен муньщ бармак- саусагын ушынан шымшып оятып, жымия кулш турмас па efli? Неге, неге булай, кузен irniK астына сусып Kipin келе жатысы капай ед1 e3iHin?! Кенет, кенет ол, тупа тупгасын отты канжар карып еткендей музарт ж урен flip ете TycTi. Ж анында, басын-

Темгрлан заву- ___________ ___________ _ да Хорезм ханымыньщ алтын тэяо, жалан денесшде Кытайдьщ ж ецш торкасы, касы-кез1 киылган, кара шашы мойынына оралып, шыгыстын хас сулуы жатыр. Кеудеш, ак Teci, балгын б ш еп , кынай бел1, бар болмысы ертегще айтылар урдщ кызы. Тунжыр K©3i xipniK какпай, тесше тунып калган. Ес пе, елее пе бул? Каган аягын койнындагы жумбак арудын тэнш е т и п зш ед1, ез тэш муз карып ет- кендей Kepi серпш дг Хан кушагында кеудеш мен басы эйел, одан тем енп барша тулгасы сулай созылган айдайар жылан екенш кердг Ол кенет кайыспас кара нардай купли жиып, мына сумдыкты ортасынан как белуд1 ойлап, жанындагы алтын сапты алмас кылышына кол созды. Кылышты кынабынан суырып, кулашын жазып сермеуге калганда, орда естн ен сырттагы тунек тунге суси жвнелген элп сумдыктын тек ирелен куйрыгын гана Kepin калган. Ашу кернеген хан каЬарга MiHin, этой салып туруга умтылганда оз даусы, вз эрекетшен шошып оянган едг ¥л ы хан, сумдыктустщ эсершен айыга алмай, арбиган ецсес1н бш к кетерш , кш з TeceriHiH уетш де ойга батты. Хорезм ханымыньщ алтын тэжш киген, эйел бейнел1 айдаЬар нендей зулмат icTiH слесП Ilep i боп келш, жылан боп кайтканы не сумдыктьщ 6enrici! Алдьщгы KyHri алыс-батыс елшен кайткан ез eniuici М ахм уд А луаш тьщ жетю зген хабарыны н К ек ToHipici кврсеткен е л е а емес пе екен ол? Иэ, каншама жол басып, таулар асып, улы шелдерден eTin, сонау 6ip киырдагы Бухардан касында exi некер1мен оралган Махмуд Апуаш, кешеп кеш алдында Шынгысхан ордасы алдына келш, алкымын ак кебж баскан атгарынан Tycin едл Кол кусыры п, улы хан алдына т1зерлей шеге кеткен М ахм уд А луаш ка ш аншьша тенген улы хан. 156

-gag; E. Турысов - Кэне, сейле, мусылман!... - Сыйлаган елмен сыйласу - ¥лы Хорезмнщ салты, Шьщгысхан сауда кепестер!н ж1берем десе, жолымыз кен, базарымыз ашык. Ал куш жагынан 6i3re em6ip елдщ е к т е м д т журмейдь Бул жиЬанда улы Хорезмнен аскан Kyniperri патшалык болган емес, —дедь „ - бктемдЬт журмейдг.. Ха,ол солай айтады. Ол - j сонын ce3i. Ал айта туе мусылман, тагы не сурады сенен Хорезмн1н патшасы еркею рек Мухаммед? - Сен мусылмансьщ. Д Ь ш а з 6ip, nipiMi3 6ip адамсьщ. Туып-ескен жерщ езге емес, оз1м1здщ У ргеш ш . Дш ш з душпанга сатылмай, шынынды айт. Шьщгысханнын эс- Kepi канша? - деда. - Ал сен не айттын, мусылман... Ш ьщгысхан курбан- дыгын керген ж олбарыстай жонданып. ш епр кездер1 ша- тынап, арбиган аю саусактарын сыкыр-сыкыр сыгымдап, Махмуд-Алуашка тене тусть - О, улы падишах, бул дуниеде сенщ кара ормандай самсаган кальщ кольща тап келер куш болган ба едП Сен1н жиЬан жузш жапкан сансыз тумендерщ нщ касында Ш ьщгысханнын эскер1 кара TyHri сам саган жулдыз ш ш деп 6ip шок уркердей гана. - Bip ш ок уркердей!... - Иэ, улы хан !- Мен Ш ьщгысханнын ocKepi тек 6ip шок уркердей, - дед1м. - Ха, - ха... Сен тулюден де айлакер, тапкырсьщ Алу- аш. Тауып айткансьщ. Кусьщ сен, мусылман. А л енд1 сен мына нокерлерщмен маган кешке келщдер, карындарын- ды майга толтырам, - деген. Шьщгысхан аргы-берп бастан кешкен килы кундерш ойлап отырып, ез анасы, мерюттщ акылды кызы Эуе- лунньщ “ту а н д е узын жылан корсен, ол узак жол, коп

Тем/рлан олжа, узак бакытты eMip, узак жасар мэртебенщ б елпсГ деген сезш еске алды. Жол -плел, аш борщей iuii упыган калын кол, он алты аттылы туменш ойлады. Торгауыт нойондары бастап, iiiiKi улыстарда сакадай сайланган - жуз алпыс мын эскер. © pri А лтайдан киырдагы Хинганга д еш н п сан аты- рапта удерш кошкен елде, ойраттан, кара кытай, уйгыр, кыргыздан, керей мен найманнан жиылып, мунын кол астында жаца тумендер к¥рып, куда дуниеш кернеп жаткан косынды эскер купан еске алды. Тесегшен еб ед е й а з к е те р ш п кузен iuiiriH жамылып тыска шыкты. Кыр ауасын кернеп, шыгыстьщ салкын самалы ecin тур. Ол ещн байкады. Ерте сэу1рдщ айсыз кара туш ортасы- нан элдекашан ойыскан. Карабаркын тупей аспанньщ киырында жасыл алмастай жаркырап, кашангы 6ip ор- нынан м1з бакпаган тем1рказык, байлаулы акбоз аты оны айналып узак торумен, енд1 тан алдында алые батыска ойыскан ж ей каракшыныц шокжулдызы кершедк Ол са- пар тогы сы OTin, ещц улы жорыктьщ жулдызы туып келе жатканынын белпс1 еда Кыс бойы киян даладан тесш кулан аулап, ат ойыны, сарбаздар сайысымен, кым-куыт дуб1рмен етюзген. Те- муджин кар Ke6eci c ertain , кектем Hci бийнген KyHi ат айылын кайта тарткызып, дабылды кайта каккызды. Бул жолы , кара дулей монгол тум енш щ алдында Ш ыгыс Ке- рулен сыртын жайлап, кара ормандар елкесш коные еткен, калын татарлар жатты. Улы баба Хабул-хан Бартан зама- нынан каншама кан жуктескен елден есеп айырудын куш енд1 туы п келе жаткан-ды. ©ткендо еске алмаганда, Keuieri кулан куып, киж аткан мамыражай жылдары жалгыз атты

-ms* E. Турысов ещреген ep Ecyreftai зулымдыкпен ejrripin ананы жеЫр, буларды жет1м еткен сол татарлар емес пе ед1? Кудайдан кайыр болганмен, монголдан рахым болма- сын жаксы бшетш татарлар, Темуджиннщ ic-кимыл, кас- кабагынан хабардар едг 0 р Ононнан козгалган торгауыт, урыт, мангуттьщ мындыктары, жасактары топтасып, лек-лепмен Керуленге бет алып келе жатканынан хабар алган татардын алтын ханы, туын устаган Нойондары кек к1реукеге курсанган сарбаздарын жалма-жан сапка тургызган. Иэ, сум дуние, турлаусыз тагдырдын керугс жазган сол кун1, бул Ж ошынын eMip бакигы есшде. Оны ол бул жалганда умытпак емес. Ол кектем мунын жасы он беске ещц шыгып, ат кулагында ойнап турган кезь Э ке ce3i, хан OMipi ез ж урепнщ тш епм ен алгаш рет канкуйлы жорык жолына тускен жылы. Эуелде жорык деген, оньщ турагын таппай, кустай шарыктаган ж урепне жана жер, жана елдерд1 керу, дуние сарайыныц eciriH айкара ашып, берер сайраны мол саяхат болып кершген-дг Бастарына болат дулыга, сом денеге сыкай кек юреуке KHin, ылги апайтес аргымактар мшген нойондар кауымында, кейде топ шпнде, кейде суырыла алга шыгып, тарланбоз тулпарын алшан бастырып келе жаткан ез экеЫ алдында. Таудан кулаган таскындай кула даланы дуршдеген дуб1рге белеп, кара булттай каптаган калын колга элсш-аш кызыга ypKin карайды. М атастырып кул байлап, кора-кора мал айдап кайту, буган о баста базарлы, кызык дэурен сиякты едь Онын аргы жагында нендей сумдык жатканынан ол кезде муньщ балан журеп мулде бейхабар-ды. Енд1 тем ен и Керулен агысы, он канатта узап артта калды да, сур тулактай тулдырсыз елке, бел-белесп, 159

TeMipjiaH торангылды кеп кола-колаттарга упасты. Алдан апкабында топтана уркш сэмб1 тал ескен Халка езеш керш дь Бул CHfli татарлардьщ Меккеш. ¥ л ы с ордасы тым алые бол- маса керек. Bip кезде алмас семсер1н серт устап, Тарланбозын Te6iHin калган экесн ат мандайын алда кершген кыркага тузеп, куйгыта тартты. Ол ден успнде ауыздык шайнап, ойнакшыган аргымагын тежеп, кекмунар перде тарткан кен алкапка колын мандайына келегейлеп шаншыла карады. 0 зен алкабына уласкан кез жетер ещ рде кок TyTiHi келбен каккан кеп елдщ нобайы кершдй Ол эрине, татарлардьщ улысы. ¥л ы с сыртында, айдын жазык уетш де тебесш е ка- рауылга койган бшк тас оба бой кетерген, Дегерез - деннщ нобайы айкын к ерщ дь Д еннщ 6epri беткешнде элде не к ущ рет, 63i сам гап кеткел1 канат ж айган самурыктын сурет1н салып койгандай, кен кулашты 6ip жумбак кара керш дн Темуджин мен оны коршай топтаган Нойон некерлер1 сол ж умбактардан кез алмай кужьпдесе жауап- тасып турды. Бул татар улысынын тас туши корганыста турып, келер жауын карсы алуга куткен кальщ жасактары еда. Жорыкка аттану, ел шабу дейтшнщ жай сейш-серуен емес, ж ан 6epicin, жан алган тамукты н оты екенш бул Жошы алгаш рет сол жолы керген. Ал осынша колды урыс майданына бастап келген ез экеЫ Темуджин болса, сол кыргы нньщ Ti3riHiH е з колында устаган, дэт1 тем1рден 6epiK кайсар ж ан екенш бшген. - Ей, хусар! - деп санк ете калды 6ip кезде топтан окшау алга шыккан Темуджин. С и т д е й тунган кальщ нешрдщ алдьщгы шебшен жирен аргымагын ойнакшыта шауы п, бука мойынды ш ойкара жузбасы келда. 160

-$5gi E. Турысов - Баста! - дед1 оган Темуджин. - Алмас семсер1мен жау шебшщ сол канатын нускап. - Куйрете сок, хусар! Жузбасы ез тобына оралган бетте, лек алдына шыгып жалан кылышын жарк етюзе бшк кетерд1 де, “¥руттар алга! - Хур-рууу!” - деп ащы айгайлап агындай женелдй Онын сонынан ала алдынгы лек тау таскынды дуб1рмен дурл1ге тартты. Bip лектен сон еюнпп, ушш пп, тертш ип лек дауыл айдаган тещздщ асау толкынындай токтаусыз, толассыз Kiiui сэскеден, кара кешке ш ейш... Айкастьщ алдынгы сэтшщ езш де ат устшен баудай тускен сарбаздар, алмас кылыштардан алмадай ушып жаткан бас, урыс айдынынан шыгып жаткан кан-жоса жауынгер жасактарды кердь Татарлар ж1п ашылып, тобы толкып Дегерезден ауып, meriHe кейш ш алкыды 6ip кезде. Монгол жасактары кынадай кырылган enucrepfli басып, жанталаса алга умтылды. Мундай кезде Темуджин майдан аланында. Куда айгырын жосыта шауып, шептщ алдынан, не он мен солынан кершедк Алга урыттар! Алга мангуттар! Торгауыттар алга!” деп айгай салып жалан семсер1н алга сермей туседь А лга баскан эр кадым кынадай кыргын тапкан адам eMipi, ecenci3 тегш ш жаткан адамньщ каны. Улкен сэскеде кынабынан кылыш суырган монгол жасактар кун узагына созылган кескшест1 ымырт уйрше аяктаган. Енд1 тебш п ден тер теккен Темуджиншн апай тес аргымагы алдында койдай уйрш экелшген мьщнан астам туткындар турды. “Ишген басты семсер кеспес” едг “Калай етем1з?\" - деп буйрык куткен бас некер Ж ельмеге Темуджин тунере карап, семсер ушымен жерд1 керсеткен. Жаудын ж азасы- тек ел1м, турагы - ж ердщ асты. Осылай бул Жошы жорыкта ел шабудын не екенш осы сапар айкын танып едк Содан 6epi карай еткен киян сапар

Тем'цтан igst- жолында эке жарлыгы, тагдырдьщ yxiMi бул мшген булан жуйрж аргымактар басын кайта бургызбады. Кай таулар- дан асырып, жат жер бейтаныс елдер устш де найзагай отын ойнатпады. 0 p 6 ip улы сапар майда сокпактан жол алатыны сияк- ты, кайсы 6ip улы жосынньщ e3i - ел арасы барымта, бакталастан басталып кетер1 анык. Даусыз тагдыр алга тарткан сол киян сокпакпен буларды осынау кер1з дала ушытында, тунык аккан Керуленнщ жагасынан кулак естш, кез кермеген Сейхун мен Жейхун дария елкесше бастап келген де, сол елшеуЫ з адам ынсабыныц керт! болатын. С ол айтулы тау ы к жы лы ны ц кектем ш де KecereHiH кок жонына, жаз жайлауына жакында кеш т-конган атакгы би Айшыкелдщ ауылы кальщ карбаласка тускенше недэу1р кундер еткен. Батые Каратаудан осылай бетгеп шыккан Ж ош ыньщ кол-косы ндары езге емес, осы жон олкеЫ аркылы OTepi жайлы хабар жеткен куш , эулетп би кабырга канаттас жаткан алыс-жакын агайынньщ евз свйлерш е ат шаптырган. Ещр мына Аралтау, Бержкара, Билжкелд1 жайлаган Бэшпбек, Байтулы эулеттерр ердеп кальщ сыйкым, ш ымырдын unci жаксылары - Кобыланды, Марсым, Каратеке, Казбанбет, Тогатай, Борас, Иман, Ж эш бек, Э й тш , Абыш а, Карамен 6ipre темеш-i отыз улды Ойсылдан калган жалгыз туяк - О ргелщ ен енген Батыр, Ж айдакпен калын Ы стыньщ беделд1 бай-багылан, аксакал, карасакалды билер1 топ-тобымен келш жатыр. Он ею канат акбоз уйдщ iuii ыгай мен сыгай ел жаксысына толып, мол дастарханнан дэм татысып, кыр кымызынан сусын 162 щ&ц

-gagr E. Турысов баскасын тер жакта, улкендер тобы ортасында шоктыгы бшк отырган Айшыкел бидщ даусы естшген: - Ей, агайын, жарандар! Елдщ елдйт, агайын 6ipjriri кундердщ-куншде кершбек. Сол елд1пм1зге сын боларлык кун туды. Кулан басы да улы хан шакырган курылтайга барган кулл1 - Бактиярдын 6 y riH ri сез сейлеп, ту устары Шынкожа даткадан арнайы хабар жетп. Улы ханньщ жорык жолын бастаган улкен улы Сыганак, Хорезмд1 т1зе букт!рген атакты колбасы Ж ошы, Акжайкындагы ордасына кетерш п, кос тумен торгауытын бастап осылай беттеп шыгыпты. Курылтайга тартуы - жи- ырма мын жылкысын тау сыртымен айдатып, e3i осы жон елкесш басып келе жатыр. 9зге емес, улы ханньщ атак- данкы дуниеш дункшдеткен марка-cepi, ш к алды улынын e3i. Улы хан атына сай ic кылмасак, Кудай жолын устанып, кыпшак- ата, аргын затынан кыз алып, езектес болып ecin- енген хан улын KyTin алмасак, е л д т л й з , 6ipniriMi3 кайсы! Сол хан улы, атакты колбасы Жошы алыста емес, Баба- Тукт1 шашты азиз эулиеге ат айтып, м1нэжат кылып, мына !ргем1зде жатыр. Арага eKi-уш кун салып осында келмек. Кэне агайын, нендей сез, кандай акыл бар ездерщде, сейлендер, - деген. - Сезщ жен, би-еке, - деп орнынан кыраттай кетершген шымыр Казбанбеттщ би1к даусы ест1лд1. - Келе жаткан езге емес, улы ханньщ атакты улы, Кектщ улы Кетеннинщ кызынан туган жиен1м1з Жошы ханньщ e3i болса, неден тосынамыз. Осы Каратаудьщ 6ip би1к, таза майданына ак орда TiKKi3in, колда бар, елде бар сый-сияпатты жасайык. - Иэ, ашып айтындар, агайын, ол кандай сый, нендей сияпат болмак? - Хан улы, жай сейш емес, улы хан шакырган улы курылтайга бара жатыр. Ендеше сый-сияпат 6ip Жошыньщ

Тем'цтан — _________________________ _ ез басы емес, улы ханга да тартылганы жен. Осы жагын ойландар! - дед1 Казбанбетпен катар отырган сикымныц шешен бш - Теребек. - “1зетке найза бойламас” деген, алты арыс бактияр, уйсш , cip ren i, Бэйд^бектщ eni д ей тж атымыз бар. Хан да, хан улы да дуние-мул1ктен кенде емес. Ендеше ата салтымызга сай ею ханга жасау-жабдыкты, кумю турман- ды кос тулпарды катар тартсак, жарасымды ic болар, - дед1 он жакта Айшыкелмен иыктас отырган здргелшщ бш 1збасар шешен. - Ж ен сез. А гайын тэту болса, ат та, ас та жетер1 анык. Кос аргымакты н 6ipiH ак KyMicTi турманымен хан алдына тарту - менщ улешмде. Оган коса салынар салмак болса, кетеруге 6i3 дайын, - деп о н канаттан калын ыстыныц кешбасшысы - Досай батырдын бшк даусы жангырыкты. - Ойдагы Досай тулпар тартса, кыр жакта карап 6i3 калай отыратын е д ж ? Е кш пй ж уйрж улесш 6i3re 6epini3, би-еке. Хан алдына турманды аргымак тартып, иыгына 3epni шекпенд! д е б!з жабалык, - деп сол канаттан cipreni Бэйжнтгтщ ер кецщщ cepi бш Ер-Косайдын даусы бшк естицц. - Ж э, сауын айтар агайыннын орны, жен-жосыгы осындайда кершбек. Ж ен сез айтып, бэтуалы - б1рлж жайын таныдык. Ещц уакыт оздырмай, куш ертен хан ордасы Tirinep - Сэлдел1тас сыртындагы жасыл жазыктан табылайык. Кане, жол болгай агайын, эумин, - деп Айшы- кел би кос алаканын кен жайып бет сипады. - Эумин, эумин! - д е с т кауырт кетершген ел жаксыла- ры кардагы калын ауыл терш ен дурке кетерш п, Каратау- дын жон-жота, койын-койнауында жулдыздай самсаган кеп ауылдарга бет тузеп кетш жатгы. Кек жондагы Айшыкел ауылында еткен ру билершщ кауы рт KeHeciniH ертеш не, улы сэске кезш де Бэйд1бек, ^^1 6 4

E. Турысов Байтулынын эулетп ауылдары женелткен жасаулы кештер тау iniiiue таскындап агып жаткан Боралдай мен Талды езеншщ ара-арасында айнала айкын керш ер дегерезд1 бшкте, майсан жазыкка iuerin, сол майдамда арапыкка тай шаптырым сапып, ею орданыц шанырагы кетерш п жатты. Онын 6ipi - Жошы ордасы болганда, eKiHuiici оныц батыр отданы - Орда-Еженге арналган едь Кушреттщ купи, татдырдьщ тартуы ыкылым дуниеге кашанда, кай заманда еш пейтш i3 тастап, октемд1к етпей койган емес. Алыста, киял жетпес киянда, Ононда туып, Керуленде ecin, кел-Kecip таламды судай кеш ш , кырыкка енд1 толтан кылшылдатан шатында, 6ip кияндагы Каратау бектершде ат басын тарткан улы хан Жошы, татдырдьщ жазуы, дэм-туз айдап, дэл осы жерге орда кондырар деп юм ойлаган? Енд! бутан шешн алые шетте елеуЫз, ат- женЫз жаткан кегалды майдам жуз жылдар, тасырлар бш пнен келер урпагына ун катып, “улкен орда, Kimi орда конган” атанып кала бермек. Иэ, сол Орда конган бшгше Жошы мен онын екшнп улы Орда-Ежен ел мен ж ердщ жадында 6ipre жасар багзы 6ip тауык жылты заузаньщ алтысы KyHi, Kiiiii6eciH кезшде келш еда. Астында буйра жалды булан куйрык кулакер аргымагы, касында ай мандайлы аксирак жирен жуйрж м1нген батыр огланы Орда-Ежен! 6ip топ некер-косынын бастап келген Ж ош ыны кулл1 Бактияр то б ы - у йсш , Ыргелшщ Hri жаксылары козыкеш жерде алдынан шыгып, зор кошаметпен карсы апды. Bip бупн емес, ушы-киырсыз Д е й т Кыпшактьщ ушан даласына келш , кад1мнен аты алыска мэл1м Каратау елкесшщ топырагын баскалы ел мен жердщ бешл бейнесш коп керген Жошыньщ жуз! жаркын, к е ц ш кетерщ ю efli. Жазык мавдайлы, коныркай кесек келбетще уйлескен

уясы улкен кара кездер1 ризалы нышан керсетш, жады- рап, нурлана тускен. Кундызбен эдштеп, кен каусырымды монгол улпде тагшген батсайы беш пекп, ушар басына Кызыл лагыл кадалган Алтай тш ш д ц ушюр б ер и болмаса, осы елдеп байбатша cepiHiH 6ipi дерлнс, ел азаматыньщ пэлендей езгелнт жок. Аттан тусш, алшан басып, акордага беттеп, аяк баскалы езш е сэлем берген улкен-юнн ел жайсандарына кос алаканын 6ipiicripe кеуде тусына басып, бшектей мойыл кос бурымы омырауына тегшген басын, балуан мойнын е р т е с т е Hin, i3eT керсетуден танган жок. Аз-кем найман тайшыт макымды кене туркшге коныркай унмен тш катып, “уа, ассалям туыс!” деп айналага насат назар тастайды. Ол куш у й с тн щ конакжайлык салтымен улы хан жо- лына боз байтал шалынып, ак орда манындагы ас уйлердщ алдына тай казандар кетер1лген. Курлы текемет, купын бестектер1 устше, ак орда тер! не жайгаскан хан мен би, ру басылары алдына казы-карта, жал-жая, сем1з багыланнын былкыган eTi кайыстырган ауыр астау-мосылар кат-кабат тартылган. Нэн сабалардан булак боп агылып, сапырылган сэры кымызда есеп болмаган. Келер кун! тац салкынмен атка конган Жошы касына ерген Орда-Ежен, Есеншора, Айшыкел, Досан жэне Уйсш, Cipreni Ы стыньщ бай, багланынан куралган косын некерлер1н iflecTipin, сеш л -серуен ге ш ы гып кайтты . Шыгыс атыраптагы бшк Дегерез - коцыр тебе бектерше шыкканда, булардьщ алдынан осынау киырда кек аспан- м ен т1лдескен, к е ги вд р м унар куш ып, ак басы эл1 де кардан арылмаган алып таулардьщ нобайы кер1нген. Бул TycTiri Казыгурт, ©гем, Каражаннын кузз-киялы катпар шьщцарына уштасып, куншыгыста Тянь-Шаньга уласкан Кушейд1н Алатаулары. Камшылар жакта куз шаткапдарын

-*jjgу E. Турысов жарып, ак Ke6iriH атып, булан-тала агып жаткан асау езен - Боралдайды кос капталдай кузеткен калын куздардыц сол Алатауга астаскан meri - Куланбасы жазыгы. Ол саякта, сайлы жургшнпгс 6ip куннщ жолы Куланбасы, бул кундер барша галамды телкнртш, табындырган жер кш дш . Шекшз жиЬанды уысында устап, терт атырап дуниеш sp6ipi айшылык жол - терт улыска б е л т , терт улына тарту еткен элем oMipuiici - Шьщгысхан жер кайыстырган ел мен колды улы курылтайга жиып, сол Куланбасыда отыр. Бул сынды улы дурбш дщ паркы мен наркы Ж ошыга мэл1м. Куланбасы Курылтайы улы ханнын атак-данкынын шыркау шынына шыккан шеп. Ондайлык данк пен телегей байлык, шадыман-шаттыкты мына кажымас кара жерден езге em6ip KyaiperriH купи кермек емес. Енд1 санаулы апта, санаулы кундер еткесш сол кара жер устш басып, улы хан бастаган монголдьщ калын колы кш дж кескен кен елке - Керуленге жол тартпак. Алдагы монгол жолы кан- KacipeTci3, адамдыктын, ашык, таза ю йй ктщ жолы болгай! Екш дщ щ кезш де оралган Ж ошы, ендо сол а к орданын терш де айнала ipiicreain, жайгаскан М айкы, бактиярдан 6epri уйсш, сергелшщ ел сез!н сейлер аксакал би, датка багланнын ортасы нда, сырлы зеренмен усы нган TycKi кымы здан сам аркау ж ута оты ры п, зам ан а сазы , eMip тагылымынан сейлеп, 63i де улагатгы сез тындап отырган- ды. - Ей, упым, - деген сез кезеп келгенде б у п н п Бэйд1бек эулетщщ улкеш, сексенге келген селеу сакалды Жалмен- бет, Жошыга карап тш катып, - “Tyci ипден тущ лме”. - деген, хан улы болсан да, кара кабагына карайтын, ж ен бш етш жы лы жузд1 асыл азам ат екенсщ , - экен Шьщгысхан керей-меркггке жиен, кектщ улы Кетеннйге куйеу, ез басын езге емес сол Кектщ улы Кетенш шщ бет-

Темхрпан ке устаган бш Тай-шешеннщ кызы асыл Бертеден туган жиендн-щ жэне бар. “Алжыган шал адасты” демей тындар болсан, айтар сез!м бар едь - Айтьщыз кария, тосынбай айтыцыз, тыцдап отырмьш ci3fli... - Бэрекелдь “TeKTi ж у й р к те б ш а з ” деген, ж ен сезге турганьщ жаксы. Ендеше улым, менщ мына сауалыма жауап бер: - Экен Ш ьщгысхан алты арыс ел - жаужират, дурбп\\ конырат, керей, MepKiT, найман жалайыр боп ак кшзге салып хан кетергел1 каншама жер мен елд1 шапты. Кудай KyflipeTi, хан 3Mipi - ж ен делш. “Ишген басты кылыш ке- спес” деген адам атадан келе жаткан адамдыктьщ ce3i бар. “С аганактан шыккан сез с е п з айлык жол асар”, естшен кулакка жазык жок. Экен Ш ьщгысхан тайшыт, татарды шауып, сан мьщ карусыз кулдык урган туткын пенде боп басын игенде, колындагы жезберещй камшысын усынып, “Бойы камшы сабынан аскан жан атаулыны кылышпен шап та ж ерге тык’” деп эм1р еткеш рас па ед1?! - Рас кария, шындьщ сез. - Экен Ш ьщгыс MepKirri шапты. К ешекп найзагерлер Токта ханнын басын канжыгага байлап к е л т , сол басты каракустан найзага шаншып, хан алдына тартты. Жау жещ лдй кек кайтты делш . Ал енд1 айшылык жол кепип турган жерден ауган MepKiiriH кеппн Ыргызда шауып, К азтуганды т1рщей керге тыкканы рас па? - Ж алганы жок, рас айтасыз, кария! - Уа, пэруардшерлер, Кудай-ай! Ж араткан жанды бул сиякты сумдыгынан сактай гер! Экен Шьщгысхан Х орезмнщ патшасы - Мухаммед-шахты шапты. Жен делш. Бершмеген шаЬарлардьщ кулш кекке ушырды. Алланьщ 3Mipi шыгар, жен делж . Бершмей урыс салып, киырдагы Хундштанга кеткен падишахтын каЬарман 168^)

E. Турысов улы - Жэлелд1 сонынан куды. Колын тар шаткалга камап, Хунды дариясына тогытып койдай кырды. Жен делш. Жэлел теке жаумат тулпарымен кузардан дарияга ушып кутылды. Тагдырдын жазуы, жорыктьщ сазы солай шыгар. Экен Шьщгысхан дариянын аргы бепнде тулпары устшде семсерш жаркылдата бимс кетерш, каская сес керсепп узай берген Жэлелд1 керш , \"нагыз ер осы, елш , ж ерш коргаган жаужурек осындай болсын\" - депп. Кеменгерлт сез. Ал ещй сол Ж элелдщ колга тускен уланы, алты жасар Бату­ ды алдына алып келген жас баланын жаутандаган кезше т е с т е карап отырып: - “Ежелп жау ел болмас, кекжалдын белнрйп акыр Ty6i каскырлык етпей коймайды. Кеудесш жарындар да, журепн алаканыма салындар!” - депп. - Э д ш н езщ айт, упым, адам атымен жер басып жургел1 мундай зуламат- сумдыкты неше атамыздан керш ек! Бутан ш еш н ата сезш калт ж1бермей, aprbi-6epri астарын алыстан шолып, салкын сабырмен бас изеп тындап отыртан Жошы мына сез тусында ашык кунп аспандай жаркыраган кос жа- нарын мунар басып, ен-жузшен кан кашып, буршактын бултындай сурлана гусп. Элдене канжар жуз1 кан журепн т ш п еткендей тупа денеЫ TiTipen Kerri. Буп сэт оньщ мунарлантан кез алдынан мунын жас журепн мэнп бакита жаралатан, тагдырдын тэты 6ip айтып болмас сумдык суреп елее 6epin етш жатты. Буп будан он жеп жыл бурын, жылан жылыньщ жазында болтан жай еда. Даян-хан бастаган кальщ найманды шауып, кылышын кандап, каЬарга мшген Шьщгысхан сол жещетщ желнгшде э й гш колбасы - Субедейд1 шакырып: - Цасыца мына Жошымен косып, тумен эскер ал да, Гурганж те кашкан MepKirri шап. Аспанта ушеа аяты, жер- гс xipce, ж елк естен ал! Tipi мерют жер басып журмейпн болсын!- деген.

Te.Mip.ian Иэ, сол карсы келер каукарсыз мерю ттщ кепин Субедей айшылык ж ол алыста, 6ip кияндагы Ыргыздьщ жагасында шапты. Еркек кшдйс адамын кынадай кырып, каралы к е н т зарлаган ана, азынаган кара жердщ мунды эуенш е болеп Kepi кайткан. Сол кешпен 6ipre каншама заман Шьщгысханмен ашык майданда шайкаскан Токта ханньщ жалгыз улы, он терт жасар Казтуган - ауыр тэн жа- расымен коса жан ж арасын KeTepin келе жаткан-ды. Жол узак, Kepi3 дала тесш де кешпен 6ipre келе жаткан Жошы Токта ханньщ куралайды кезден аткан мерген ержурек, кайсар улы Казтуганды кетерш, астына ат мш лзш , касына алып, сезге тарткан. - Ей, батыр - угылан! Кайгыра берме, кениш аш, ез1ндей ак сут емген 6i3 де адамнын улымыз. - KiM ол, адамнын улы, мына журген сендер ме?! - Ж ошы жауап орнына намыс оты iiiiiH ертеп, Казтуганга тандана ypKiri карады. - Жок! А к сут емген адам баласы бундай болмас. Адам болсандар, аяныш болар ед1 сендерде. А лтай асып, алые кеш кен ел едйс. 0л1г1м1з карга-куз- гынга ж ем болып, жапан-дузге кемушз калдык- Не уш!н, не жазыгы мы з бар ед1 экен Ш ьщгысханнын алдында?! Ж ок, бул адам емес, кан жуткан коркаудын ici! - Ей, К азтуган, токтат сездП KiM адам, KiM канкор, алдагы уакыт керсетер! - Кердш , Kepin келем{з, кайырымды ханньщ баласы. - М ен сеш аргымакка MiHri3in, карнывды майга тол- тырып, у стн е отау орнатып, алдыца мал, койньща кыз салгызам, Казтуган! - Тым артык кой муныц. Жау жорыкта колга тускен Токта ханньщ баласын тек мына жарык дуниеде Tipi койса жарар efli ceHiH экен Ш ьщгысхан!

-gggi E. Турысов - Шыда, кут жаксы кушндк Казтуган! Иэ, солай каншама киын жол, киямет асуды артка тастап, хан мен кездщ жасы кел болган м е р к л и каралы кеии сол жылан жылыньщ жазында, Архон жазыгында Шынгысхан ордасына келтзршген. Сол кеш карасын орда сыртында, бижтен шолган улы хан келте жарлык кып: - М ына MepKiTTiH барш а мал м ен пулы казы нага салынсын. Барша кыз, катыны Торгауыт мындыгынын тандауына бершсш! - деген. Сол улы хан, арада б1ршама кундер еткенде, Тохта ханнын туткын улы Кдзтуганды керуге ниет еткен. Сол куш сол сэтте жан азабы, тэн азабын кеп шеккен, арыган- ашкан жас бала тагдыр жазуы, хан уюмш купи, улы ордага келпршш, улы хан алдында турган. Шьщгысхан ш епр кездер1 сыгырая кадалып, мандай- дагы кылыш шапкан жарасы эл1 6ixe коймаган к ан -сел аз сазарган epiMжас баланын арык, ашан жузш е узак караган. Енщ хан “не айтасьщ” дегендей ушкын аткан жанарын 6ip сэт осы Жошыга бурган. - Эке, бул бала eai мерген, ез! ер, таза ж урекп жан екен. - Ал, солай болсын... - Рахым етсешз, ез1ме cepiK, некер етш алайын. Ш ынгысхан ж ем пгш керген Kapi мэлш дей селд1р жи­ рен мурты жалбырап жыбырлап, жалма-жан жанындагы алтын сапты семсерш серт устап, онын кубыла жылтыл- даган суык жузшен алдындагы кара жерд1 нускады. - Бул - жау. Жаудьщ орны жэннатта емес, мына кара жердщ астында! -Э ке... - Токтат сездП Шынгысхан cecTi семсер1н кара жерге кадаган куш, жанындагы бас жендет1 Байылдырга иек кетерген. Сол

Тем/рлан замат орданын он жактауында муздай тем1р курсанып, м1з бакпай cipecin, хан жарлыгын кугкен кос жендет кансыз *y 3 i кузг1 жапы рактай куарган жас улан Кдзтуганга кексумбе найза ушымен жен сштеп, онын е н д т мэнп турагы - ден сыртында казылган орга беттеп бара жаткан. - Жауыз, жауыздар! - деген Жошыньщ ашу-ыза кыскан жалын аткан леб1зц мунын камал кеудесшде камалып кала берген. Ещц мше шыгыстын жулдызы бшк ержурек батыр улы - Ж элеладдиннщ жалгыз уланы - Байтурдын жан ш ош ырлыктагдыры... О, мархабаты мен жауыздыгы катар туы п, катар ep6ireH суркай-сумдыгы кеп дуние. Сурапыл- сумдыгында шек болды ма екен сенщ? Жошы ашык жанары жасаурап, катардагы Жалманбет картка антарыла карады. - Бул окигадан бейхабар ед1м, кария! - Ендеше улым, экеш м шеу баланын ici емес, заманньщ сазы , мына сум дуниеш ц кунзЬар пендеге ж1берген керт1 шыгар. Ж азмыштын бергенш керуге THic Алланын басы, жумыр пендесь Тек айтарым - тагдыр саган жиЬан туткасы н устаган экенщ жолын 6epciH де, п ей ш н бермесш! “У - ш сен руьщмен” деген елмен дэм-тузда журтпен 6ipre болуды мурат туткан жолын узак болгай, балам, колынды жай, Т эш р ceHi алдьщнан жарылкасын, эумин! - деп кеудесш тутас жапкан аппак селеу сакалын сипады. - Э ум ин, зумин! - дескен улкендер ce3i ак орда уй кумбезшщ астында жамырай жангырыкты. 172

-ggg; E. Турысов Салкын самалды заузанын кепи таяу. Келенке узарып, кыркалар басы кулпн тарткан. Бул шакта Жошы мен онын 6ip топ некерлер1 хан ордасындагы сонгы кунд1 узатып, айнала. таулар коршаган сан-салалы жасыл елкеш бшктен шолып, тунык ауада кен тыныстап турган-ды. Сол кезде шыгыска караган Дегерез бш пнен ылди кулап, жедел бастырып келе жаткан 6ip шогыр суыт журпннн карасы кершдг Кырагы кез жас Орда-Ежен буларды э дегеннен жазбай таныды. - Ш агатай! Эне, анау топ алдында келе жаткан Шагатай, эке! - деп жас ханзада журпншшер косынына самаркау кез тастап, жайбар сабырлы, салкын калпында турган Ж ошыга жакындай TycTi. - Аптыкпа, улым! Kepin турмын. Бэрш де керш турмын! Ж э, булар улы хан ордасынан б1зден хабар, тш апгалы шыккан един - бауырлар болды. “Кец1п Kipi шай- ылар кез кергенде” деген гой. Келгеш жен, улым. Дуб1р-дурмект1 саяк топ cay eTin ж е тш т е к е л д г Жулдыз тебелд1 каракер аргымагы устш де, Tin-TiK насат тулгасын тузу устап, сункардай сыланган суду мусшд1 Шагатай кез кермегел1 жарты жылдьщ ш ш де толысып, шоктыгы бижтей тускен. Кекберен 3epni камзол сыртынан жалпак, алтынды кемер буынып, найман у л гЫ , ушкгл кундыз берк1 мавдайында танакез жауЬар тас баданадай анык, кубыла жалтылдайды. Ханзаданын кеш л к ею реп бшк. Жошы жырак тарт- калы улы ханньщ он колтыгында дегеш болып, айтканы кел1п турган элем Эм1ршюшен к еш нп екшнп тулга. Жолы улкен Жошыга журе сэлем 6epin, енд1 ак орданын терш де алшысынан отыр. Бшк сейлеп, мыктылык керсетер жайы бар. 173 ще*

Тем1рлан BipaK “ит уяласынан тайынбас”, калай етсе де ол Жошы ушш жатырлас, табактас, взек-epici 6ip, тай-кулындай 6ipre ескен Шагатай. Keimci ас ж елш ш , к е п ш кымыз iiuuiin, некер косыны, орда сыртындагы отау уйлерге, коналкы тыныс-уйкысына кеткен. Енд1 балауыз шамнын кемесю жарыгы калтыраган улкен орданын ш ш де, калын твселген кулан бвстек устшде ею хан, Жошы мен Шагатай карама-карсы жугшш, алма-кезек жауап катып, кужщцесш отыр. - ¥л ы хан, монгол туы астына кулдык урган барша галамды торт улыска белдг - Ел кулагы елу, ecTin жатырмын оны, ез улесщ е За- йсаннан - Сейхунга дейш п улы елке тиш и. К упы болсын, Ш агатай. - Улыстыц - упысы деп Алтай - Ерпстен кун батыстын Эбесхун дариясына дейш п аргын ата найман журты Kemin конган, Д е н т кыпшактьщ улы даласы тутас енген ш етаз елкеш айт. Сол улысты Жошы, жолы улкен улым деп саган мирас e rri, улы хан! - Ш ан мен канга беккен Отырар мен Бухар, Самаркан мен Хорезм сансыз шаЬарлар ел к е а, кос дария аралыгы емес, салкын самал жел1 ескен кулан жортар кула даланьщ улес болганына шуюр. - Ей, Жошы, калай сейлейсщ сен? Отырар ойран болса, кан теплее, бершмеген кол, саткын эюмдердщ жазасы. Сол жазаны касиетп ж ещ е KyaipeTi Сульдэнщ epKi мен монгол каруы тарткызды. - Карулы кол мен жазыксыз елд! 6ipre шапкан каруда кандай касиет болмак? - Ей, сен, алжаспа ейтш , ел-ел деп елпил болып алып- сьщ! Айтшы сен аныгын, ел деп жургенщ юмдер сешн? - Е л д щ KiM, ж ауды н ю м екеш н к еркею рек ез бен кандыкол каракшы гана танымас.

_____ _______________ --agieу E. Турысов - Сен Ж ошы, тантыма ейтш , юм камкор, к!м каракшы, жумбактамай ашып айт!? - Юмде-юм карусыз, жазыксыз журттьщ канын тексе, бейкунэ жанды придай жерге тыкса, керге тыкса, - сол каракшы, сол жауыз. Бейкунэ сэбидщ канын iuice - сол канышер, сол коркау. - Е, е, бищмс ceHiH д е р тй ш , Ж ошы. 0 з г е емес, вз экен улы-ханга, барша жещстер1м!зд1 жебеупн Kymiperri Сульдэ жолына тш типздщ , осынын жазасын тартасын сен! - Жазалы мен, жазалаушы хан мен сен болсан, KyTin алдым оны. Ажалдан арзан ар болмас. Сен енд1 Шага, арзан сезбен ар токпей, келген ж еш щ и айт! - Ж ен айтысар туыстыц жолы Жошы, сенен езге. Мен сенщ кекешндк бейиш ш б ш п кайтуга келгемш. - Бидаен ендеше, хан экене сэлем айт! Д е н т Кыпшак, Аргын, Найман елшщ курылтайга коскан у леа - жиырма мын жылкы, алтын турман аргымак ж1бершдг ¥лы ханнын кулл1 улыстан толмаганы сонымен толсын. Ендо сау болсак сендермен акиретте KepicepMi3, керерм!з! Ж ольщ болсын, хош! - деп Жошы ак орда терш ен кетершген. Бул кезде жаздыц кыска туш арылып, алые шыгыстан кулан иек тан шапагы саз 6epin калган едь Сол куш улы сэске шагында Ордаконгандагы ак ордага жиылган YficiH, О р гел ш щ unci жаксы ел басыларына кош айткан Ж ошы, енд1 ат мандайын Куландагы Курылтайга емес, Кдратау жонын асып, кулан жорткан куда далага бурып, алыстагы акыргы, актыктурагы - ¥лытау елкесше бет тузеп, узап бара жатты.

COHFbl САЯТ Кетермт, артьшда сез, энш цалар, Keiiineiжастар оцып ортага алар. Eipi жен, 6ipi mepic айтытпы деп, Таласып ездершше сынга салар. Шэкэр)м. СТ^йнала каткакты кара дала, азынап соккан кара жел, 6ip-6ipiHe уласып, аш каскырдай улыган тупЫз тунек кара тун. Ш еп, шет1 болар ма екен оньщ! А ксак TeMip, сатыр-сутыр ат туягыньщ жел бесптнде тербелш , езш жер бетш де емес, элдекалай беймэл1м кешкен кара бултпен аспанда ушкан канбактай сезшдк Неткен саркылмайтын тун, неткен таусылмайтын жол ед1 мынау! Осылай ш етьш еп кершбес тунп даланын тесшде еткен кун, айтулы жылдарын киялмен кайта кешш келе жаткан А ксак TeMip алдынан тун тунеп н турш , маздап жанган о т Kepiani. О т сонынан - от, бейне кекжиек жалын аткан жанар таулар сиякты. Корыстын копалы койнауында дурлизп, урке жортып бара жаткан калын жылкы уй1рлер! кездестк Бул енд1 А рыстын Сейхунга куяр маны, мын сан косынга кос болып жаткан улы дарияньщ ит тумсыгы баткысыз жиделТжьщгыл, торантылды тогайыньщ шетг.. Енд1 Султан Х усеш ннщ ордасы контан Отырар мен одан эрг! касиетп Яссауидщ шаЬары алые болмаса керек. Кеп узамай М узафар-аддиннщ шолгыншы жасагы бастатан

Е. Турысов Тем1рдщ уркердей тобы, жидел1 тогайда буларга арнайы тш лген жол косы - улкен кш з уйлерге к е л т , аттан TycTi. TeMip мунда тангы уйкысын алып, ырескен суйепн жазып, дем алуга тшс. Кеп узамай сексеуш шогы жайнаган кара уйдщ адшде, акбестепнщ усладе, аз-кем арка сы- лауын алган Аксак TeMip, каскыр imiKTiH астында 6ip сэт булыга жатып, кою уйкыга шомып та Keiri. TeMip терец уйкысы нан улы сэскеде оянды . Тацгы дэретш алып, тэн кузет{ жасагын бастап журген Ж агатай, шолгыншы жасак бастыгы Музафар-аддин, тэты баска косшы-некерлер! ортасында, 6ip топ кемеюш-кэнизепмен 6ipre Тукел-ханым эз1рлеткен ертенгш к дастарканына отырды. Эр кездепдей сапар жолыньщ асы кашанда дэмдг Ортадагы зерл1-кестел1 кен дастаркан б е л н д е кун алды арнайы эз!рленген кысыр емген жабагы жаялары, Сейхун елйтнщ жас ел , товдыртан казы, тогай кыргауылдары, жент, кезе толы Кызыл ш арап, анар суы, ак жуаз гып аршыган анзур пиязыныц улкен уйм еа турды. Мундай ас TeMip косынында, эдетте улы ay6ipai аншылык, олжалы кайткан саят тусында даркан дала тесш де болушы едь Мына сапар, мына кара косын, оныц дэмд4 дастарканы сол TeMip керген, ол бастан кешкен, естен кетпес айтулы сонар, саят кундершщ жалтасы сияктанды. ЦПркш, жапган дуние кызыгы запыран толып, дерт жайлаган журектщ eMi - саятшылык, аншылык саган жеткен, сенен аскан не бар efli мына жарык жиЬанда. Енд1 TeMip санасына суш кл HeMepeci - муны Отырарда тагатсыз куткен ¥лы кбектщ ллек-сэлем! оралды. Kspi тарлан тамырында ыстык кан кайта лыпып, оны тагы да дала киырына, а т ycTiHe шакырды. Улкен кара косыннын кшз eciriH cepnin ашып, тыска шыккан TeMip Отырардан буларды карсы алуга арнайы ^^177

Телирлач шыккан сарай y33ipi М урат-хан, бас хатшы Араб-шах, А ргун-шахпен 6ipre некерлерд1ц улкен тобын к ердь Кол кусырып, бастарын ш п сэлемдескен осы косын басшыла- ры аркылы ол, К аратау кунгеш мен сырты - Сауран мен К арнак, У рянхай мен Созак 6eKTepi жиЬангер сапарына багыштап айдаткан отарлар мен кеп ушр жылкылардын, май, курт азыктардьщ келш жатканын eciiri. Сол хабармен 6ipre, Яссыда Хожа-Ахмед мазар - кумбезш орнатуды аяктау устш деп атакты шебер Маулан устаньщ 0Mipre сэлем бергел1 Отырарга келгенш, Улыкбектщ тш еп, сонын куштар к е н ш н кайтара алмас улы эжеЫ - Сарай-Мулж ханымныц шакыруымен, Самарканнан Тем1рдщ сан саятта cepiri болтан, атакты кусбеп - Байназар бастап, 6ip топ атбеп, ацшы-косшы бапкерлердщ келш кутш жатканын бшдн Осылай кещ л кусы киянга кайта шарлап, шарыктаган TeMip, бул жерге арнайы келт1ринп, бие cyriHe бекпршген ак бидай жeмiнe тойып, тан асып, бабында турган каракек жуйрйтне м ш ш , онын мандайын енд1 туп-тура Отырарга тузедк Косыннан кунбатыска узап, эр кадым алга баскан сай- ын алдынан ат жалын тартып мшгел1 оз басы керген, ат туягынын i3i калган жортуылды-жорык, аншылыксаяттын сан алуан кызыгын калдырган козге ыстык, таныс елкенщ cypeHi айкындала ту сть MiHep жакта калын жынысты, жидел1-жьщгылды тогай, онын шатысып-бытыскан калын нуын аралап, Сейхун-дария жылысып агып жатыр. 1Шркш, Сейхун - улы даланы ем1рене eMi3in сусындаткан анасы, мына cipey кары, сэры аяз кысып, аягы кара каткакка айналган жут жылынын езш де айдынды да ажарлы. Камшылар кабатта арыстанды алабын куа анкылдай согар кара желш заулатып Каратау жатыр. Онын сырты ( ^ 2 178

E. Турысов ушы-киырсыз елке - мунын батыр бабалары Барластардын не заман шуркырата жылкы айдап, каздай калкып кешш- конган, ат мшш, асыр салган даркан гумырдын 6eciri. Ол елке мунын кез ашкалы nip туткан упы атасы Жошы - ханнын тулпар жалын тушп, кус салып, айдын келде дабыл каккан жерг Kacnerri суйеп калган жерь Бугшде бул улан елке - ¥ л ы М оголстан, TeMip импе- риясына тугелдей кешкен. ¥ л ы атасынын iciH ж алгайтын ушпа канат жас мираскоры ¥лыкбектщ улеане тиген. В KiM бш гтп, KyaipeTi к у н т Tanipi Ж ошы, Ш агатай улысы устап тура алмаган улангайыр жерге жас Т арагайдыц тулга I болуына жазар. Сейхун мен ¥лытаудын ушан-тешз елкесш еркештей белш жаткан осынау Кдратау жоны, онын кысы-жазы кекмунардан торка киген алтын тож1 —М ьщжылкы кезге шалынган сайын, осынау алые калган айтулы куннщ тагы 6ip елесш кез алдына келденен тартты: Ол кез Тем1рдщ отыз алтыга толып, кек алмастай кылшылдаган шагы. Кос дария аралыгы Мауараннахрда так таласы тынып, Самарканньщ бш пп Тем1рдщ колына тутастай кеш кеш не eKi жы л болган. Элем дш б ил ж тщ жолы ндагы eHfliri улкен б е ге т А лты н орданы ш абу, Тем1рдщ енд1 кунд1з есш ен, тунде TyciHeH кетпейтш болган. BipaK, у зак жол, б и ж асу эрдайы м алгаш кы кадымнан басталмак. Сол есеппен 1372-mi тышкан Ky3i, Keaeci сиыр жылынын ж азында Ак орданы т1зе б укпрш , ат басын Телжел тусынан Арканьщ алып даласына бурган. Моголстан жерше басталган бул жорыктын соцы - Жошы ханнын алтыншы урпагы батыр Хажы-бектщ кызы, аскан сулу Рахила Султан 6eriMHiH TeMipre узатылып, кудандалы елдщ ¥лытаудан басталган тойы Самарканд- тын накыш-багына уласкан-ды. Бул сарай мен гарем

Темгрлан sag* _____________ тарихында Тевмрдщ екшпи жулдызы - Kirni ханым, атак- данкымен шартарапка мэл1м болган, эйгип Ш олпан-мулж ханым едь Сонда Сарысу езеншщ жогаргы агысында, ¥лытау баурайында топ-топ ак уйлерш Tirin, кузп конысында отырган Хажы-бек Султаннын елшен акыраптьщ сонын ал а ко згал ган TeMip косы ндары У лы таудан жиырма фарсак (6ip кундж, немесе жуз шакырым) Кулан етпес жазыгында, каншама заман ел аузында аныз болган, улы саят аптасын етю зш едо. О л кезде Кекше тешзден (Балкаш) Телжелге дейш п, ел угымында Бетпак аталып кеткен, улы даланын 6eTi yfiip- yfiipiMeH каптап ерген тарпан-кулан, акбекен туягынан жер кайысатын. Сол тарпан ушрш эуелде аншылыкта асын жерге коятын саяткер улы хан Ж ошы, хан косындары кырды. Одан сон улы саятта осы Аксак Тенпрдщ кара- дауыл жасактары кырды. Сол 6ip “кулан кыргыны” атанган аншылыктын ж еш белек ед1-ау, ппрюн. Кептен коян емес, кулан да кутылмасын сол саятта керген. Жошынын “астау тубек” э д ^ м е н тутас 6ip тумен эскер кос капталдан кыскан уш мындай кулан, Кулан етпес жазыгында орга жыгылып, омырткасы у зш п eni-ay сонда. Улы Эм1рдщ сейш-саятын керуге куштар кербез сулу Рахила-Султан 6eriM, астына каракек ж уйрж MiHin, мунын касында журген. Ол 6ip еткен дэурен, келмеске кеткен шак. Э р куш езш ш е 6ip eMip ед1, 1здесе кайтып келер ме?! И э, ол - еткен eMip, еткен кун. вт к ен кунда кайтару 0Mip KyflipeTi, элем б етш т т р е т к е н мына 0Mip-TeMip к е р е ген н щ де е р к ш е ж азбаган. О л eHfli каш ангы 6ip жалган дуние кызыгы Аксак Тем1рдщ нар кеудесшде, киял-санасында eMip сурмек? Онын eneci, эр кезп осындай 180

E. Турысов жортуылды жолда, жулдызды тундерде, жарык кундерде, ез-вз1мен гумыр айдынын кайта шарлатан шатында, ез бейне, ез суретзмен кез алдында тура бермек. Каратау сырты, Телжелден ерде Сарысу, Жетдеоцыр атырабы - У лытауга караган улан ещ р Kasip де кулан уш рлерш ц epici. BipaKбул кундер кулан, бекен саятынын м езгш емес. Таты тарпан, бекен-кшк жануарлар биылгы MeuiiHHiH соны тауы кка ул аск ан ауы р к ы сты н киын тебш ш Keuiin жаткан шагы. Барша Tipi тэты атаулы iiui ескен, санаулы апта, айлар еткенде ж ана тзр ш ш к epiciHe жас телдерш ерпзбек. Онын уст1не эр KyHi, эр c3Ti найза сабымен елшеул) акпанньщ KyHi тур. О ньщ эр кун, эр C3Ti алдагы улы жорык - Кытай жорыгына бершген. Со- лай болтасын Сейхун мен тау аралыгы жыцтылды тогай, айдынды кел атырабында тулю кагып, каскы рдын i3iH шолып, кек жузше кырандарын ушырып, кумайларын жупртш, дария жагалап, кыргауыл, уйрек-каз ищ рудщ e3i де 6ip танибет. Осындай сан атырау ой, еткен ем1рдщ ащылы-тушылы елесшде келе жаткан Тем1рдщ алдынан 6ip жаты дарията караган, терюкеш Мьщжылкы - Айгыржалдын ак ар еуден арылмаган бшк жотасына иек арткан мидай жусанды жазык дала ашылды. Онын мына мунар сагым кушкан кушагы еткен-кеткеннщ каншама айтулы окита, тарихтьщ калдырган таглымына толы. Бул даланын бейнеЫ жастык шатынан кун-тун катып, каншама жортуылды жол кешкен TeMipre кашаннан таныс. Хорезм, Бухар, Самаркандтан шыгып, кунгей, терк- кей Каратау атырабында сауда шаЬарларын сан тасыр шарлатан еж елп керуен жолынын cypHeri Ka3ip де сайрап жатыр. Сол жол багыты журпннпсш эрдайым ен алдымен таудан аккан таза булактьщ алабында —жэннет аралы

Телйрлан __________ __________ ___ сиякты - кешпендшердщ к асиетп шаЬары Яссыта мезгеп жатыр. Я ссы - ол сонау 6ip кады м зам аннан желмаянын жел беЫгшде тербелш, тулпар устш де гумыр кешкен кешпендшер eMipi, олардын енер-турпы, барша ттршшк тынысы - осы Тем1рд1 дуниеге экелген елдщ ты нысы . Бе- ле-жарар нэрсе жок. Муныц батыр бабалары - Барластын нояндары мен бектерк Ш ьщ гы сханнын Tiperi болтан тортауыттар косыны - Алтай, Ш ьщгыс, Тарбагатай асып, осы улы далада м эцгш к туратын тапкан. Солай болгасын Мауараннахрдын гул-KepiKTi шаЬарларын былай койганда, шыгыста кек тешзден берп жердей барша улан дала, онын алыстан KopiHep TeMip казык жулдызы - Яссыныц Аксак TeMip кузырында ерек турар орны бар. Егер де бул TeMip 03i ec in -внген кара шаныратын, туйел1 кеш тер Ti3in, кен далада каздай калкып, мамырлай контан ж уртын кад1р-кастер тутар болса, мына Яссы - сол жургынын кастерлеген алтын 6eciri. Мунда дшисламнын шапагаты алыстаты сан ру, тайпалардьщ тэуап етер Ts6epiri - эуел алды Раббим-Алла, еюнип Мухаммэдин- расулланьщ суйген пулы - кул Кожа - Ахмедтщ м э й т жа­ тыр. Суйген пендесше шарапаты кеп эулие кальщжуртгын Ta6epiri болтанда, сол тэберж енд1 Тем1рдей саясатшыл 0M ipre кула дузде шш ботындай шашылган журтты 6ip Ti3riHre топтап, 6ip уыста устап туруга керек. 03i шала дш дар, исламнын хадис-куранын, шари- атын, тек кара тобырды тор капаста устаудьщ мыкты куралы деп танытан ол, ак орда, Моголстан жорыгынан кеш н уэлаяттьщ осы uiahapra жиылтан сутке шытар эюм, бек. С ултан, кажы - Ka3iperrepi алды нда, кул Кожа- Ахмед Яссауидщ бул элемде тендеЫ жок мазар-меш тн салдырута уатда еткен. 182

_________________________— tgasy E. Турысов Тенирдщ ce3i - ол аныгында Алланын SMipi. Ол айтулы 1396-шы тышкан ж ылыныц маусым айы едь С ол жылдын жазында басталган зэул1м мазар - м е ш п т щ курылысы ещн тэмамдануга таяу. Алла тагала OMipre сабыр берсе, Самарканда Бибьханым м е ш т курылысынан арнайы келт1ршген шебер шмерлер М азардын шыгыска караган зэушм какпасын ернектеуд1 алдагы жазда толык аяктауга raic. Сонда ол Яссауи, Кожа-Ахмедтщ даналыгы емес, ен алдымен 0Mip Тем1рдщ данкын зангарга KOTepin, замана бшпнде жацгырыгып тура бермек. Яссыга беттеген кара жол куба дала тесш де жолаушы- сын жетелеп, жебей туей. Кун кабагы ашылып, алыста мунар кушкан кегивдр таулар еркенн айкындалган сайын, каракок жуйрйс устш де кустай тулеген Тукел-ханымнын да кара кездер1 ушкындап, жуз1 жайнай ту ей . О ньщ туган жер ескен eni - ¥лытау улысы бул атыраптан алты коным жер - осынау мунар таулардын аргы жагында. Дуниеде адам затынан, оньщ iniiwie куралай жасын- да курык ш н ш , ж ат журтка сапар шегер эйел затына не кымбат - туган жер1 кымбат. Ж айкын езендерд1 орлей кеш in, айна келдер жагасында шагала-шанкан уйлер Tirin, ат MiHin, айдынга кулаш урган еркш дуние ел е й - оньщ еш уакыт коз алдынан кеткен емес. Хан кызы, асыл-нэсшдщ урпагы Тукел сулу, ¥лытау улысыньщушан-тещз марка даласын арткатастап, кайда- гы 6ip Сейхун дариядан eTin, танапты тандырдай куырган Самарканда, кек кумбезд1 сарай мен гарем багыньщ пендей болармын деген уш уйыктаса ойына келмеп едь 0Mip, тагдырдьщ буйрыгы на дауа жок. Ky3ri кайткан куспен 6ipre, KyMicTi куймемен кунгейге беттузеп, осынау таудан 6epi асканына аз-кем1 жок алты жылдан асыпты. Из, сол 6ip Зарафшан толкынында толыскан Самаркан бактары жэннат нурына шомган сэры кузде касына fSsz 183

TeMipnan __________________ ___ Самаркан OMipi Аргуншах бастаган бекзада, некерлердщ улкен тобын inecTipreH TeMip, Сейхуннын кек айдын да- риясынан eTin, муньщ арнайы аттандырган жаушылары аркылы алыста, Улытаудан узатылып келе жаткан - хан кызы Тукел сулуды карсы алуга осы Яссыга келе жаткан. Бул Тем1рдщ пайгамбар жасы - алпыс ушке толган жылы. Бутан ш еш н алары н алып, б ерерш 6epin болтан кезь Ш ымылдыгы желб1рейтш орны жок. Тукел-ханым TeMipre токал кемднтнен, эйел1 аздыгы- нан керек емес-тш. Ол оган мына алып империяньщ ipreciH ны тайты п, д абы ра-данкы н асы ру ymiH керек болтан. Kemenepi ак туын алдына жыккан Ак ордадан асып, осы- нау Улытаудан Едшге, шытыста Кекше тещзге дейш п улан-тайыр М оголстан жер1 мен ел1н Кексарайдын кокала туы асты на 6ipiicripin, алдагы Византия жорыгына ауадай кажет жаца тумендер мен сансыз косындарын жасактау ymiH керек болтан. Сол уш ш де касиетт1 хан н э с ш Тукел- ханы м к у р м етш е арналы п, Эм1рд1н эм1р1мен Teriaep казына, шашылар шашуында шек болмаган. Ол жас ханымньщ алдагы асыл жауЬазта боленген турагы - кок мэрмэрмен ернектелген гаремн1н сыртына, Афросиаб б|йпнен кек толкынды Зарафшаннын жатасына деЙ1 нг] айдын жазыкта бас-аягы ат шаптырым жана гулбагын орнатуга буйрык берген. Сол бакка Византия мен С ултания, Хорасан мен Хорезмнен, Измирден келт1р1лген сан мын багбан кулдар жыл жарым мезг1л куш-туш жер казып, атыздар тузеп, хау1здер орнатып, сан алуан сая- гулдерш , жем1ст1 миуа бауларын e rin , жанталас Tepin токкен. Самаркан аспанынын астында, еш ел, еш жерде тендеЫ ж ок - жана жэннет бауы осылай дуниеге келген. Ол атына - заты сай, Дили-Куши,- жан жэннаты деп аталды. С ол Т у к ел -х ан ы м , ш ы н м э ш н д е тек TeMip импе- р иясы ны н сы рткы саясаты на каж ет тулта емес, Биб1-

Е. Турысов ханымнын колымен icKe асатын сарай мен гаремнщ 0Mip- ернеп унин де бетке туткан 6eriMi болды. О л енд1 гаремде упы ханымнан кешнп екшпп тупга - киш ханым атагына ие болды. Гаремн1н жарык жулдызы болып келген бепм - сулулар дэреже тепмен Тукел-ханымнан кешнп унинип, TepTinuii сатыга сыргыды. MiHe, осылай кайырсыз киянда туып, кешпенд1 елде ecin, бупнде Самаркан OM ipinin шанырагын устап тур- ган жас ханым, асыл тек и дэрежесш сактап, жиЬангер жорыгынын алдында келе жатыр. Алда бул бшмеген, еепмеген, кермеген улы жол, киын асу жатыр. Тагы да сотые, тагы да адамнын каны сел болмак. Ж арты элемд1 тулпар туягына таптатып, евдй мына беймэл1м манги мен шетю тец1з ш ш д е , алые 6ip аралда жайылып жаткан - Зипонгу журтын не тагдыр, нендей газабат кутш тур? О, жараткан ие, бейкунэ пенделерщнщ жанын жарык дуниеде сактай гер! Он сапарына жаза гер, тагдыр! Жарты элемд1 Кдрадауыл тумендерше таптатып, енд1 беймэлш елке, киырдагы бейтаные журтка жол тартты. Отыз жыл от пен кан кешудщ 1шшде кайтпаган бет, мукалмаган семсердщ жузн осы жол, осы сапарында кайтар ма?! Жо-жок. Ондай жартыкеш жасыктык TeMip жолынан аулак. Оны езге емес, бул куба кустай тулеген Тукел супудын ез квз1мен Kopin, зулматтын сурапылы ш ш де жургенше алты жылдан асып барады емес пе? Адам баласынын кенджпейтш жол, уйренбейтш ici жок. ¥ш ы-киырсыз жайлауда, бетегел1 бел асып кошкен Эм1рдщ кызы - кырмызы гул, алтайы асыл шагында, 03i емес, кауесет-данкыньщ 03i алыста булт ш ш д е ойнаган найзагайдай жан TypuiiKTipreH Самаркан Эм1ршщ Kiuii

Тем'грпан :m s^~ ханымы болып, канды жорыктар алдында журемш деп кашан ойлап ед1? Ещ й м1не, кун1 айга, аптасы жылга 6eprici3 кан жо- сыган жорыкпен еткен алты жыл, отыз уш жылга TeMip у с те м д тн щ айбыны аспандагы алты жылы мунын да эркез кез алдында. Ж астыгы, албырттыгы, хан кызы 0м1рдщ Kimi ханымы дейтш атак-данкына була тэкаппарлыгы шыгар, эуелп жорык тусында, жер кайыскан калын колды бастаган 0Mip-TeMip керегенн1н жорыктагы жойкын кенпмен 6ipre, астына ж уйрж MiHin, кустай тулеп, аттаныска шыкканда, бул Тукел-ханымга жана жол, жана ел, кергеннщ 6api кызык, 6api тансык - тамаша, сешл-серуендей Kepiнген. BipaK белден - бел, елден ел аскан сайын, Тем1рдщ ж орыгы, ол аныгында ушы-киырсыз KacipeT, орны толмас апат екенш керген. Сол алгашкы сапарынын езшде бул 0Mip-TeMip кереген нщ жай иек кетерген жалгыз ауыз буйрыгы ИсфаЬанньщ кулш кекке ушырып, жетшс мьщ адамньщ басынан эйд1к мунара тургызганын керген. Адамзат басына туар будан еткен зауал, будан аскан сурапылды KiMKepin едП Тем1рд1н элем жузш туршйспрген Султания, Византия. Индия жорыгынын кезшде судай аккан кан мен тер, кел болган кездщ жасына топырак тойынды, жер тойынды. 0 й т с е де 6ip гана жанды, элем билiгiн тутас уысына ап- май ты ным таппауга бек1нген А ксак TeMipfli тойындыра алмады. Енд1 бул жиЬангездщ алыста, зорлык атаулыдан бейхабар елге калын журт басына тенген жасын-семсерш кеш н cepnin тастауды 6ip Тэшрден езге Tipi пендеге жазбаган. Иэ, 6ip Тэшрден езге. ©ткен жол, алдагы кундершен ой ойлайтын барша эйел заты сиякты, Т укел-ханым да курык тастам алда, купа 186

-ss£>i E. Турысов айгыры устшде зор ецсесш ецкш устап, тагдыр жолын ewcepin, токтаусыз жортып бара жаткан жиЬангезге киялай кез тастап, киял канатында шарыктап келе жатты. ЦЛркш дуние, шетс1з-шекс13 эйдж элем гулшешепвд! жарып, бозторгайын балапанын epri3in, махаббат бесИ нде шалкып жатар кунщ кайда сенщ! Ол кундердщ ауылы, арканын алып даласында кекорайлы келдер, балаусалы белдер асып, шагала-шанкан уйлер тжкен, кулдырай ша- уып, курык тастап, кермеге кулын байлаган, кыс келер деп кус кайырып, упан-асыр тойларга ж уйрж терш сайлаган, каймагы бузылмаган сонау 6ip бал-балалык шакпен 6ipre алые тартып кала берген1н бе осылай? Ансар кещл тар кеудеде турагын таппай, талпынар журек киялды шарлап, шарк урып келе жатып, Тукел ханым, зенпр аспан астында мангаз кешкен ак шогыр бултка карады. Карады да, сол 6ip шыркауда алтын алка- дай т1з1л1п, алые киырды беттеп, кек жуз1нде калкыган каздын улкен т1збег1н керд1. Жас сулу жуйр1г1н Te6iHin, 0Mip-TeMipre жанай шауып, катарласа 6epin, назды дау- сымен ун катты. - О, ¥лы билеуш1 м, ананы караныз, каздар, каздар ушып барады, - деп жез беренд! камшы сабымен аспан KeriH нускады. - Жэ, керд1м. Kepin келем, ханым, - деп А ксак TeMip алтайы тымак астында шоктай кызарган жанарын аудар- д ы .- Кектем жакын, 6ipaK тау 6epiK, асуды курсай калын кар жатыр. -Т а у берк, асуда калын кар жатса, мына байгус каздар кайда барып конады? - Кус KeaiciH, 6epi epiciH бшед1. Осы манда Сейхун алабында катпайтын жылы келдер болса керек. - Б1здщ к1шкене Тарагай саят деп жер-кекке сыймай журген uibifap-ay онда?

TeMipnan - Э , Тарагай жайы мэл1м. Мурат ханмен 6ipre сол ушш де хабар жетюзд1 емес пе? - О, ¥ л ы билеуцпм, саятка шыгамыз гой онда. - Шыгамыз, Тэщр буйырса шыгамыз, ханым. - Айтканьщыз келсш! О, буйырта гер, Тэщр! Буйырта гор, Ж араткан ие, улы билеуипм! Жас сулудьщ елш, жерш кеш т1збепмен талай еткен жасыл бел, айдын келдерш сагынган балауса к е ц ш жана кектемнщ алгашкы б елгю , каздар карасын керш, маукын баскандай едк Енд1 оган мына келген каздар сэл мунар сагым арасынан эр кез елее 6epin, кез алдынан кетпейтш алыстагы кимас ел, туган жер, шалкар дуние шаттыгынын кайта келер хабаршысындай кершдк Коналкы косыннан аттангалы недэу1р уакыт e rri, ещмп жердщ де, кект!н де бейш-белпЫ, уйыткып ушкан суксыр кус, кекала уйректер леп Сейхун таяу екенш таныткандай. 0ткен суык тун, узак жолдар жортуылы кажыткан TeMip курыскан денесш , ауырлаган ецсесш 6ip кетерш, аргымак басын айдын жазыкка ж1бере туст1. Арынды ат кызуы, жосыган жортуылдьщ екшшмен каксал суйек жы- лынып, мандайы бусанды. Кеюрек сырылы карагаштын безш дей с1рескен карулы колдардын flipuii де 6ip сэтке та- рап кеткендей. М ундайда кезе толы Ke6ipuiireH шараптын 6ip тостаганын шамыркана ciMipin ж1берсе, кез жанары да жаркырап кетер ед г BipaK орталык орда, улы бэйбйпе алды алые емес. Субхат кеиннде, еткен-кеткенд1 еске алган шакта бола ж атар 6api де. Аргымак басы Арыстын айдын жазыгында мандайын дарияга Tipen, желдей ecin келе жаткан туе м езгш нде, TeMip тобы нын барар багытында, таяудагы торангылды тогай, жидел1 жынысты орай дурлше тарткан дур-дурмект1 саяк топтын карасы кершдк

-sag; E. Турысов Тем1рдщ кыран кез1 шогырды алыстан ш олып, жазбай таныды. Бул улы жиИангездщ Караспан сыртындагы он канат тумендер тобыньщ Keiimeni ордасынан кеше кешке аттанып, осында беттеп келе жатканынан хабардар сол жак канат тумен тобынын колбасшысы - Султан Хусейн бастап, 0м1рд1 карсы алуга ш ыккан Отырардагы орталык орданьщ 6ip топ ханзада, бекзадалары едь Таянган топ imiHeH TeMip, сарай хатш ы сы М урат ханнын жанында астына алтын жабдыкты жирен каска араби ж уйрж MiHin, ат устш е каршыгадай суду MyciHi уйлескен Kiiui HeMepeci С ултан М ухаммед Таратайды кердь Ол басына ушар тебесше канкызыл лагыл тас кадаган у к ш сусар берж , устш е жез беренд1 жасыл м э у т м е н ты сталган ыкшам nimmreH ж анат iuiiK KHin, бел1н кынай буып алган. Биялайы сол колында Байназар кусбегт баулап-баптаган кек тарлан лашын. Бейне шебер табигат сырлы дуниенщ кырмызы кызыгын TeMip журе- пне арнаган супу сыйлыгы. Жас Тарагай некер топтан ат басын курык бойы оз- дырып, жиЬангер атасы алдында. шылбыр бойы жерде то н н тартты да, он колын теске басып, бас ие сэлем бердк Бул сэтте ат уст1нде шок жулдыздай топтанган ханзада, колбасшылар тобы тугелдей Э м ip те бас nin, м ш эж ат eTin турды. - Уа, ассалэм, Алланьщ суйген купдары! - дед1 TeMip кемесю, кунг1рт дауыспен. - Ассалэм, ассалэм, ¥ лы падишах-ие! - Жас ханзада- лар даусы таза, суык ауада жез коныраудай жангырыкты. - Хызыр Элек! - уассалэм жар болсын, жолдарын болсын, батырлар! - Bipre болсын, 6ipre болсын, ¥ л ы падишах-ие! - Алла тагала сэт сапар берсш!

Темгрпан щ&у- - Уа, сэт сапар, сэт сапар, улы падишах-ие! TeMip ат устш ен куб1рлеп элдене аят айтып, куректей кен алакан, салалы саусактарын жайып, кекбурыл кылыш сакалы кемкерген карасур жузш сипап, батига етп. “Ал, Кане, журелж !”- деп аргымак мандайын жуз елу жылгы KacipeT ж упн , кайгы-мунын у н а з iuiKe 6yrin, улы дала- да м энгш к емйрдщ сыбызгы сазын тербеткен касиегп Фарабка тузедь Эмпрдщ Отырарда токтаган турагы, кул Кожа-Ахмед Яссауидщ рухани атасы Арысланбаба мазарынан 6ip фарсах жерде, кун шыгыс тараптагы улкен жидел1 тогай алацында, айнала ат тагасындай алкакотан тйтлген кшз отаулар ортасында, сепз канат енсел! ак орда уй едь Айнала парсы юлемдер1 тутылган, кальщ кшз, сырмак т е с е л т , макпал жастыктар тасталган улкен орданын imi сапар сазымен Эппрге косынын курган ханзада, бекзада ханым бепмдермен 0Mip сарайыныц сайыпкыран уэз1р- некерлерже толган. Булардьщ бэршен жогары кальщ теселген кулын Tepi б естепнщ устш де он т а есш е Kiini HeMepeci Султан-М ухаммед Тарагайды алып, аркалыгын бш к койылган макпал жастыкка суйеп 0Mip отыр. Сарай-М улж ханымныц билнтмен, жийангездщ xenyi курметше курбандыкка шалынган ту байталдын eTi ас уйлерде тай казандарда былкып жаткан. Ещп мол ж айы лган зерл1 дастаркан ycTi сем1з жая, казы-карта, кыргауыл етше, эр алуан жент-жемшке толган. Сынси тартылган сыбызгы мен мун Torin шалынган шерменде уш сазында жайланган жаркын топ кешю асына асыкпай ден койган. Тегенелер толы сапырылган сэры кымыз, 190

~^gy E. Турысов кезелерде келюлдеген шарап, алтынды зерендерде мей- мшдеп, шымырлата ciMipinin жатгы. Аксак TeMip бар ж ерде суыры лып сез айту - езге жаннын мандайына жазбаган нэрсе. Ол кашаннан калыптаскан сарай T3pTi6i. Б упнде сол р э а м н щ каймагын епш м бузган жок. 1шшде жас колбасылардан Султан Хусейн, мираскор немере Улыкбек, тумен басылардан енсел1 Ергеней батыр, Самаркан 3Mipi - Аргун-шах, сарай хатшысы - М урат хан, Тенпрдщ э й г ш Kyc6eri - саяткер1 Байназар болып, сэры ала сэнщ топ езара жай жауаптасып, кебше Эш рдщ кас-кабагын багып, унЫз отыр. - Бугш Улыкбектщ арнайы атка мшш, 0M ip атасыньщ алдынан шыккан куш. Соныц жолына атап, аксарбас шалдырганмын. Мына дэм - сонын сыбагасы. Кэне, келт!р1ндер! - д е п сайыпкыран б эй б ш е С арай-М улш ха- ным, ата Teri - кешпендшер рэЫмш сактап, алтынды табак устш е токтыньщ басын салып сэры казы, бшемденген куйрык уйпзш, Тем1рдщ алдына тарткызды. - Алла жар болсын! Кыраньщ узак ушсын, алауЬи акбар,- деп улы 0Mip бата жасап, бет сипады. - Ал, кэне, кэдел1 астан дэм татындар, - деп табакты он жагына талу отыртан Аргун-шахка жылжытты. - Fумырлы болсын, кут кадам, сэтп сапар болсын, сая- ты сайлы, сапары сокпакты болсын! - десш , 0Mip батасын жантыртып, жалгастырып, костап жатты дан-дабыралы улкендер тобы. Улы бэйбш е, улкен эже - Сарай-Мул1к ханымньщ муньщ алташкы сонар-саятына арнап, тусау кесер рэЫмш атаганы сез1мтал-сергек Улыкбеют шекЫз шаттандырды. - Мен лашын кусымды казга б упн-ак ж1беру1ме бола- тын едк BipaK атамныц келуш кутим , - дед1 ол улкендерге естиярлык эдеппен и л катып, 191 igsgy

Телйрпан - Е-е, оньщ жен болган сенщ. Саят - ол атадан калган улкен салтымыз б1здщ. Эдеп-рэспм сактаганьщ акыл. - TeMip ез1мен c©3i де, 63i де тен отырган немересше оггы жанарымен шаншыла карап койды. Ертенплнс ас устш де TeMip сарай мираскорлары мен орда yo3ipnepi, тумен колбасыларын шакырып, алдагы жорык, оган эз1рл1ктщ жайын кенеспек. Осы есеппен орда некерлер1 отауларга тарасты. Кэп кундер 0Mip жанында, онын ыстык-суыгын белккен жас ханым Тукел сулу да гарем некерлерк кутупп кэнизектер1 арасына кеткен. Ещц улкен орда пшнде улы жиИангер мен Сарай-Мулж ханым гана калган. С амарканда сарай мен гарем нщ iuiKi OMip тынысын кокше кустай кырагы, карашыктан калт ж1бермей багып отырган саясатшыл сак б эй б ш е 0Mipfli кермегел1 ай жарымдай еткен еда. 0 р кез киын асу, канды жорыкты кергенде, алмас семсер жузшдей музарт KepiHep жийангер курт e3repin, oni куарып, жагы суалып, бурыл, кылыш сакалы узарып, ушкын шашар отты жанары кулпн тар- та ортайып, енсегей тулгасы ец к ш тартып, шегш бара жатканын 6ip коргенде байкаган. Ецда ак орда уйдщ он жагында калын жайылган жайлы тосекте желкелкш биж макпал жастыкка 6epin, шалкалап. арыстай сулап жаткан 0м1рдщ жанында, онын eii кашып, шакпак без! калган cinipni, салалы колын сипай отырып, оны да эр кездепдей жайбар созге тарткан. - Сау-саламаггы гын ж аксы ма? 0Mip ием, аздап шар- шагансыз ба калай? - Ш аршау-шалдыгу, наукастану-сауыгу - барша адам- затына б1рдей жазылган нэрсе, ханым. Ш аршаганым рас, 192

E. Турысов 6ipaK шаршадым деп аттан тусуге, тесекте жан кутуге болмас. А т устш де eMipre келген адам, ат устш де ж орык жолында дуниеден кету1 мансук. - Солай айтпасаныз, солай eTneceHi3, ci3 улы жиЬангер болып, дуниеге келер ме едвдз, тек саламат жургешшздн 6ip А лладан тшейм1з де, улы билеупп ием. - Мен Ызге жакында керген 6ip туамд1 айтайын, ха- ным. Эуелп ак ордага аттанган жорыктагы ак боз аттын устш де екем. Сол баягы ж1бек жалы тегш ген , eKi кез1 оттай жанган жануар шекЫз жазира устш де желдей ecin келе жатыр екен деймш. Bip кезде алдан мунарткан бш к таулар кершдь Сол тау асуын ойлап, асар жолды 1здеп келе жатканда, гайыптан тускендей устшде баягы ак тайлак жунш ен токылтан шидем шекпен1, басында ecKi тулк1 тымагы, аягында саптама eriri, бел1нде кемер белбауы, колында дойыр камшысы, ел кешкенде жылкы айдарда MiHeTin кара тебел аты уст1нде - жаны жэннатта болгыр жарыктык эке - Мухаммед Тарагай-бек карсы алдымнан кез болды. Ол салган жерде, ат топш мд1 алды да, “ада- спа балам, барар жол, асар асуыца ез!м бастаймын”, деп бурылды да, маган ту сыртын 6epin, тау жакты бетке апып, аяндап тарта бердь “Эке” деп элдене айтпак болтан ез даусымнан ояндым... - О, аксарбас, бозкаска! Аруатьща бозкаска жарыктык, эке. Гайып ерен, кырык шштен, аруагынмен жебей гор. Жалгыз рахым, Алла жар болсын! Акбоз ат астында болса, алдывда ак жол тшеущ, аскар тау алдывда болса, алыстаты муратьщ... Тауга тарткан мэртебен би1ктеп, сапарын он болтай, улы билеунпм, падишах ием! - деп, Тем1р касында 6ip т1зерлей жуг1н1п, кос колын алга созган Сарай-Мулш ханым, Алла аруатына аят айтып, акж!бек жайма комкерген кара шашы астында балауыз

Телйрлан шам жарыгында жаркыраган а к т а бетш сипады. Бэйбмпе жанында ер кеудесш ерлей кетерген 0Mip, ханым окыган аятка куцпрлей ун косып, ернш 6ipep жыбырлатып, “аллоиЬи акбар” деп хад1м ишаратын жасады. Кумбездей кущтрт боз орда шанырагы астында, Сарай- Мулйе ханым ез1н1н кашангы 6ip осындай онаша кеште 0Mip Те\\прмен болатын сыр-сухбатын жалгады. - Дуниеге келген жанньщ жалпак жалганнын жары­ гында елшеул1 eMip cypin, жазмыштын жазган куш шын турагына кетпеп бар, улы падишах нем. Алланын рахымы мен Хызыр Элейш-сэлам жар болып, туз-дэм буйырып, шарапат-хуз1рщ1з астында жYpгeнiмe уш жуз алпыс айдын жуз1 бопты. Ол артык-кем1 жок отыз жыл. Эуел1 Алла, Мухаммед расулалла, екшгш, улы падишах ием, шздщ шарапатьщыз аркылы бакытсыз болган кушм жок. Тек Алланын OMipi шыгар, тагдыр маган 6ip перзентш бермедг 0з4мнен ергел ул-кызым болмады деп тагдырыма налыган да емеспш. Сарай-Мулж ханым одан opi кекейдеп жалгыз арма- нын, акирет аманатын улы 0Mipre кай тургыда айтуды ойлап аз к ш р д ь BipaK сарабдал падишах, сарай мен гарем манында, кулл1 Самарканда ак дегеш алгыспен, еркш eMip етю зген саясатшыл бэйб1ше ханымнын жанын шар- пып, ойын бел in журген не нэрсе екенш сез басынан-ак таныган. Аныгында эйелдер патшасы - буп Сарай-Мулж ханы мнын сол жолы да айтканы болган. Енд1 icTiH ен сон- гы туйнй, сонгы нуктеЫ калган. Бул сэт Афросиаб б тгш ен алакан аясындай кершетш Шахи-Зинда - Регистаннын кекке бой тузеген кек мунары, эсем сарай, асыл ернекп кумбездерк жасау-жиЬазды Меккен жайлары 0м1р-Тем1р-Керегеншн кез алдында бар болмыс кершмен, сэулет 6epin тургандай еда. Иэ, ол 194

E. Турысов гимарат, менптгер, сарай, М еккен-жайлар spGipi езш ш е ерек, адамныц каны мен Tepi, ыстык жасымен суарылган сэулет енершщ муи-сазына толы шындары. Онын эрбГ piHiH дуниеге келу1, Самаркан айы астында осылай айдын кекке бой тузеп туруынын езшдок сыры бар. Соньщ аса эйдж зэул1м кумбезд1 6ipiH Теьйрдщ атак- данкына сай, онын болашак мазар-мавзолеш ретш де ез бшпп, ез бакылауымен осы Сарай-Мулж ханым салгызып едг Сол ce6enTi Самаркан eni ез заманында оны элемге аян “Биб1 ханым кум безГ деп атады. BipaK ол аныгында, 0Mip-TeMip К ерегеннщ табытын куткен мэнгшнс М еккен жайы, акыретт1к турагы - Гул-Эмир - Тсм1рдщ Kepi едг Bipax катал тагдыр uieiuiMi, тагдыр yxiMi эм анда адам еркшен баска. Сол кумбез, мавзолей-мазарга TeMip езж ен бурын, ен аяулы, ен асыл тек™ мираскорын ез колымен жерлеуше тура келген. 03i кешпендй тун каткан жортуылшы кек 6epi, ба- рымташы Барластьщ баласы, 0Mip тагына келгенсш кастер-касиет( алыстагы TeMip казы ктай жаркырайтын Шынгысхан тукымынан эулет ерпзуш - “гураган” - ата- лудан мурат етш , ез е!шршде Жошы мен Шагатайдын ш ебере-шепш епнен 6ipiHeH сон 6ipin, бес монгол кызын отауына м р п зд ь BipaK онын кез ашып керген Улжатай сулудан езге 6ipfle-6ipi бала кетермедь Солай болгасын TeMipre жар дегенде жалгыз ул - ЖнИангерш сыйлап, дунисден еткен Улжатай аруагы онын кандас, тектес сщишй - Биб1 ханымга букш eMipiHe ернек боп e rri. BipaK Улжатайдан калган асыл-текп хан урпагы ЖиЬангерд! де он ж е^ге жана толган жасында берген Кудайдын e3i алды. TeMip хан эулетшен жалгаскан жалгыз улы, тагдыр тарлыгын бшгендей, ак орданьщ эйгЫ oMipi 0 зб е к ханнын HCMepeci - Сыбан-бикеге ерте у й л е а ш р т едь Ж иЬангердщ ^ 38^195 щ ^г

TeM ipnan С ыбан бикеден туган ж алгы з улы Теийрдщ 1л1к алды немерес1 М ухаммед-Султан мен Kiiui к елЫ Ш рсиян кызы Фарахтан туган Ш рмухаммед, эке-шешенщ юм екенш бш м ей, етек астынан алынып, Биб1 ханымнын кез кырагы астында, сарай саясында арнайы кутунп бепм, атабеп таптмшде ecin келе жаткан-ды. Ж ас елген Ж ийангердш ж еар1 Сыбан-бикеш TeMip жат кезге жапа шекпрмей, барша уй-жасауымен кыпшак кызынан туган улкен улы Миран-шахка коскан. Бугшде жиырма 6ip жасында жорыктыц он канатын - аттылы тумендер тобын бастап журген каскыр мшезд1 катыгез батыр Халил-Султан мен сол Миран-шахтын баласы Тем1рдщ ж аны н сы рттай cyficiHflipin, iuiTefi уркггетш ортаншы немересь Миран-шах жастайынан куп-тун каткан жортуылды жорыкты Kepin, кар TeceHin, м уз жастанып, тамыздын тас кайнатар ыстыгында шьщдалган Тем1рдщ TeMip тектес жаужурек баласы едй О л Тем1рдщ жет1 жылга созылган Султания, Сирия, Византия жорыгында жецгсп эскердщ алдында журдь Талай шайкас, талай алапат-асулардан етш , империя ipreciH каласып, Тем1рдщ данкын асырумен 6 ipre, ез eciMiH де шартарапка шалкыткан, ер журек, ба­ ты р С ултаннын 6ipi едй С ол кастер-касиел оны тутас 6ip байтак уэлаят - Хорасан, Султания, Персияиы тугелдей кол асты на 6ipiKTipin, Т эбризге орда туы н Tirin, улы империянын батыстагы 6epix Tiperi болып турды. Сол Миран-шах тагдырдын каргысы ма, элде жазыксыз жапа шеккен жан к иеа кез болды ма, алашапкын ан ау- лап жургенде аттан ушып, MepTirin, мунын акыры ез1нде токтам, сезш де турак жок есуаска айналды. Сол туста елексе куткен кузгындай онын айнала коршаган орда то- бырлары, сымбатты суду Сыбан-бикенщ устшен сыпсын 196: ^ ^

-igag) E. Турысов сез журпзш, Султанды ары таза келшге айдап салып, хан кызы Сыбан бикенщ жазыксыз канын теклрдь Бул окига хабары TeMipre жетш , онын акыры каЬары кайнаган 0Mip Миран-шахты бугаулап, зынданга салып, Тэбриздеп орда эюмдершщ тугелдей басын алгызып, Сыбан-бикеш Самарканга келт1рш, Султания, Персияны империяга кайта косумен тынган. Теш рдж Миран-шахпен 6ipre туган екшнп улы Омар- шейх, он алты жасында атты эскер туменш бастап, осынау долы толкынды Араке жагалауы, Армен тауларынан аскан жас колбасшы едь Ол жеще-данк буымен жер-кекке сый- май, шарк урып журген ш агында, Нахшабан ж ерш деп 6ip кактыгыста дэлдеп аткан жау садагынын огына кез болды. Е н д т Тем1рдщ бетке устап, ум1т артар бел баласы Ш ахрух едь О л TeMip заманыньщ найза устар, сойыл согар, жаужурек жауынгер1 емес, басына сэлде орап, колына куран устаган, тевдрепне Алласы аузында, тасбиыгы колында, казы-хаз1реттерд1 жинаган актан сопы болып шыкты. Ол бупнде империяны басты елкелерге жалгастырган улы жол бойында, уэлаят Султан атагын 6ypKeHin, к е л т - к е т е р кер у ен о р д асы Г е р а тт а оты р. Ш ахрухтын алганы - кыпш ак кызы, Т екпрдщ cymKTi дана кел Ы ГауЬар-шад TeMipre жанын теб1рещйрген eKi HeMepeci М ухаммед Т арагай мен Ибрагим Султанды сыйлаган. Булар эл1 жас, а т жалына ещй жармасып, улы жиИангер жолында келе жаткан ж ас улан. Тем1рдщ улдан кутер yMiTi, кещ лге Tipex етер медеу1 осылай болгасын, ол барша журек жылуын, ыкылас тш еуш, енд1 хан н э с ш жиЬангерден калган жалгыз ул - алгаш керген немере Мухаммед-Султанга аударып едг Терт кубыласы тугел, данкына журеп, бш еп сай, сарай тагына арнап бергендей жулдызы жаркырап туган жан 197

Телйрлап ед1- BipaK одан керген гумырдьщ кызыгы мен шыжыгы кектемнщ кар суындай таскындап ете шыкты. Тагдыр курыгы оньщ кыл мойнына тым ерте ш щ д де, тулпар устш де тулеген жас сункардьщ eMipiH кыршын жасында киды. Будан бес жыл бурын Регистан бауында En6i- ханым, улы жиЬангерге арнап салынган мунар-мазар топырагы, 0Mip-TeMip керегеннен бурын ойда жокта сол жас мираскор - Мухаммед-Султанга буйырды. Енд1 мына жулдызы самсаган Сейхун аспаныньщ ас- тында, кешпещц улыс даласында, боз орданьщ шйнде, улы Э ш р д щ жанында отырып, оньщ кез1 TipiciHfle арыз-мун ретш де айтпак болган сарай-Мулш ханым сырыньщ 6ip ушыгы осында жатыр едо... К удайды н куд1рет1, жазм ыш тьщ жазуы шыгар, аш кезд1 ажал курыгы еншмд1 куткармак емес. Бул каншама ак тш еумен аялай, алаканга салганмен, Тэщ р берген тэбернс - ез каны, ез белшен ep6ireH тек и перзенттер кутаймады. Ендо муньщ иек артар, арка суйер, айтканы болар тш еп - улы жиЬангер болса, куш санаулы. Тагдыр буйырган куш бул да мына галам жузш кущрентш мэщт турагына аттанбак- Ол даусыз шындык- Солай болса, улы 0м1рмен 6ipre галамда канша улы сапар кешкен бул Сарай Мулж ханымнын алдагы куш, оньщ мына б упнп жалгыз дуниеЫ, epTCHri акирет сапары ю м нщ колында, юмдердщ еркшде калмак? Мына кешеп гарем туткындары - некер, кэнизек, ГПрсиап сулуларынан туган албырт немерелер, асыл тект1 эже аруагымен ici болар ма cipa? 0 з тш еп, ез б и л т м е н 0Mip-TeMip керегенге арнап тургызган, кек мунара жанынан арнайы эз1рлеткен, мэщ-i турак мурдесше арулап тапсыра ма, элде? Ол ушш , ханым жаныньщ сабыр табуы унпн, улы падишах Экнрдщ кез1 Tipi кезш де, мираскор Султан, не-

-gsg^ E. Турысов мерелерге аныктап айтып кетер есиеИ керек. Сарай-Мулж ханымнын жанын жай таптырмай журген ж айдын TepKini осылар едк Из, эцпм е агынын алыстан шолатын ушкыр ойлы TeMip отыз жыл ем ip сапарын 6ip re еткен, куба жузш кемкерген кап-кара колан шашын енд1 кырау шарпыган, сыры кеткенмен сынын сактаган, кеш еп кербез суду Бибь ханымнын кексшндеп сырын сез басынан ангарган. - T iaeyiaai 6epciH, ханым, - дед1 TeMip балу, ку цпр даусымен ун катып. - Тагдыр тш еущ д! жазсын! BipaK адамньщ TUieyi бар да, тагдыр ici екш нп баска нэрсе гой. - Астамшылык болса кенар! ¥ лы падишах ием, тагдыр эр кез жаксылыгына жазсын! Сапар таукыметш тартып, кун-тун катып шаршайсыз. Жаксы тыныгып, алдагы c siri куш ¥лыкбек пен Ибрагим Султанды алып, саятка шыгып кайтканымыз жен болар. - 0з1м де соны ойлап келем, буйырта KepciH, мен шел- дед1м, ханым. Кара шараптан куйып ж1берш1 толтырып. 0Mip сусынга кымыз емес, шарап сурады. Ол сочгы ай, сонгы кундерде кеп сусап, шарапты ecenci3 кеп imeTiH болган. Ханым балу козгалып, какпагы жабулы кезеге кол созды да, кетрннген кара коныр шараптьщ толы тостагын усынды. Ол шымырлаган шарапты ты на ciMipin ж1берд1 де, 6niK макпал жастыгына аркалыгын 6epin, шалкалай созылып жатты. Тыныс уйкысы алдында Сарай-М улж ханым Тем1рд1н жамылгысын кымтап, кеудесш 6ipep сипады. Каншама жорык жолында ак шатыр, осындай орда ш ш де талай тунд1 6ipre еткерген, талай тавд ы карсы алган б1р1нш1 ханымнын 6ip кездегз балгын б1лек, суш р саусагы баягы арыс кеуде, ер тулга, енд1 кетершген, каткыл тес, арбиган кабыргалар уст1 нен сусып erri, “О, жарыктыгым,