Х. Есенжанов. Ақ жайық т1

далып журген коллективше Kepi кайтып, ез кешесше карай журдь Казактар тобы кебейе туей, жайымен жылжыган топтыц арт жагын тыксырып, атпен омы- раулата камшы сштеп, балагатты жеюр1сй ч астына алды... Окушылардан 6ip адам карсылык етш ун де цатпа- ды, cecneHin тббын да жазбады, жылжыган куш жыл- жып отырып гимназия какпасына жетш, жуптарын бузбай аулага юрдк еч сочгы лек iiime адымын салган кезде ту устаушы Эм1р кайырылып кел1п какпаны таре б ек т п алды, атты казактарды iuiKe енг1збед1... Он шакты жауынгерш гимназия уйш торуга таста- ды да, жуз басы Kepi штабда шапты... Жарты сагаттан кешн генерал Акутин отрядпен келш, epeyin кетерунплердщ басшыларын i3flefli. Цан- шама' кысып сураса да, уйымдастырушыларды таба алмай, акырында «кшэл1сш бетше карал айырып» жуз- ден астам окушыныц iuiiHeH отызын ipiKTen шыгарып, туткынга алды... Сейтш, капылыста согып кеткен кара куйындай, атамандар ойраны ыстык журек^ч жетепмен журген жасты да, сокпагы мол узак ем1рд1ц эдшейздтнен кажып шындыкты кармалаган елмел! кэрияны да, зач- га суйенген ак пей1л адвокатты да, халык ушш курес- кен революционерлерд1 де, оларга тшектес жас тулек- терд1 де топтал апарып гасырлар бойы озбырлыкка баспана болып келген тар капаска тыкты. Бул ойран epi ушш eci шыгып аласурган эйелд! ачыратып кошеде калдырды, сэн сэбид1 жейм eTTi, коп жубайды жес!р калдырды. ТОРЫЗЫНШЫ ТАРАУ Хашм бупн тагы тунжырады. Кеше де ол ешшммен 6сейлеспей соншама адамныч ортасындагы жалгыз койканыч ip шетшде eni к°лымен басын суйеп, узак 9кун отырып калган едк Алгашкы кун1 «кеч1лд1 бол- ганмен кеше Mip де коп тушлш, кеп ойланып аз сейлеген. Ал 6yriH ол жаркын да, XaKiM тас жабык. Хаюмшч жазык жэне кыртыссыз сулу мачдайы сэл жиырылып KeTinTi де, жагын таянып отыргандыктан TYйiлгeн кабагы онан api кырыстанып тур. Дуниеде 99

турме барын, оган жазыкты адамдарды камайтынын XaniM б1лет1н, б!рак eiu6ip цылмысы жок жанды тур- меге отыргызатынын, оны айыптап басына пэле жаба- тынын ол бтмейтш. Алгашкы сагатта, кешеде, оны атты казактар кор- шап алып «К|ырык турбага» карай куалаганда тебесь нен жай тускендей болып ед1, nici елт1рш, урлык жасап туткынга алынган кылмысты адамша мундай маскаралык халге душар болу, оган ел^ммен тек ке- ршдь Ол жерд1ч жарыгы болса ойланбастан енш, ку- лап, жок болып кетуге де дайын сиякты, кешедеп сан адамдардыц, терезелерден караган жандардыч 6api 6ip оз1нс гана карагандай 6api де танып тургандай —«фу» мундай куйге ушыраганша елш-ак кетсейшП Маскара! Бул ел1м! Бул абыройдан айрылгандык! Бул дуниедеп еш жугымсыз, ен нашар, адамшылыктан айрылган эч кара бет жандардыч тусейн орыны. Сен соган бара жатырсьщ... сен бгтч!... Саган енд1 eMip жок!..— деп тургандай, жаппай журт туч^лгендей, Tepic айналган- дай, б1реулер жерге туйргендей кершген едь Аттылар- дыц алдында карлы-музы ipireH кексокта кошииц сэ­ ры шалшыгын шалпылдата ж у п р т ентжкеш болмаса, осып кететш казак камшысы т т п аркасы удай ашы- ган тэн азабы кинаган жок> оны уят азабы — жан азабы кинап, миы кайнап коз алды туманданып кет- кен едь Аздан кешн ол 63i сиякты айдауга ушыраган бшк кара калпакты есктеу узын сурткж-пальто киген орта жастан аскан окымысты адамды жэне ечйш келген ipi Kapi шалды K epin, солардьщ катарына ко- сылганнан кешн ойы аздап серпгендей, eciH жинап, taxi ауыр сез1мн1ч кушагынан б1рте-б1рте шыга баста- гандай болган. Ocipece кара калпакты, бей шубарлау окымысты адамныч багана 03iH такымдаган казак- тардыч оган эдтФ з ic iCTereHiH ашып: «Бул зачга сыймайтын бурын-сочды болып кермеген кылык. Бул адамшылдыкка жалт озбырлык- Кешедей кершген жанды абактыга айдау деген не сумдык! Бул жантур- цпгерлш тагылык!»— деп турмеге жеткенше узбей сейлегеш, жерлеп, cerin буркыраганы кеп суйеу бол- ган-ды. «Маскаралыкка ел1ммен теч уятка кездескен жал- гыз мен емес, мына сиякты окаган адамдар да бар екен» деп ойлаган ол. BipaK кездескен бакытсыздыкты эбдеи талдап угынып, ойы 6ip бер!к сая тапканша оны касындагылармен 6ipre ак казактар жедел журпзш

отырып бшк тас дуалдыд Ty6iHe де алып келген. Ха- KiM дуалдыд турш, дурылысын, ауыр TeMip дадпа- сын, устшдеп сан дабат шырмай оралган тшенц1 сым коршауын, терт бурышындагы дарулы кузетпй тура- тын мунарашыдтарын K03i шалганмен тусшген жод — неге булай екешн уддан жод. Ол тек Kipe 6epicT eri карулы кузетшьлердщ iuiK i eciKTi ашып аулага енпзш ж1берш, ieiH ine ауыр дулыптарды дайтадан салып таре бекггкешн кердь Оган енд,1 мынау зэул1м дуал, ауыр какпа, улкен дулыпты TeMip eciK, карулы кузетш11- лер «жарыд дуниеден тунек дапастыд сыз койнына б1ржола к!рд1ц» деген MempiMCi3 yKiMiH оцып турган- дай болып едь Канша жан келсе де 6ipiH -6ipiH e доспай жутып жаткан оппа есжтердщ 6ipiHeH тагы да еткх- 3in, бул ушеуш e n i жагы жагалай eciK, тас едендд iuii кодыркай узын коридорга енд1р1п ж 1берген. — Шешшщдер!— деген долында балгадай ашцыш- тары бар кара кшазд надзирательдердщ ектем коман- дасын yuieyi де туешбей беттерше даpan урейлене адырап турып калган. «Ататын шыгар...» деген нажа­ той ой XaKiMHiH миын жарып еткендей, аркасына муз- дай су куйтандай денем туршжкен, оныд тула боны калтырап, мулде иектер1 сакылдап кеткен. — Неге дарайсыд, ылай кез K epi сайтан. Лактыр устщдеп сШмпрщдП— деп шалды 6ipeyi HTepin ж1бе- pin:— Ал сен, кара казаншык, нен1 к у т т турсын? Кара муныц калпак кикмн, арда!— деп ол кара дал- пактыга муката, жер-жеб1рже жете тенген едь Сол кезде екшпп 6ipeyi Хак1мд1 жулкылап, туйме- ciH узе, оныд устшдеп пальтосын сыпырып та алган. — Тырдай жаладаш шешш! Хак1м тырдай жаладаштанды да, оны керш ана ' eneyi де епмз кимылмен шешше бастаган. Тштупилер оныд белбеуш, батенкесшщ бауларын ■суырып алып 6ip жадда ладтырып, шалбарыныд гим- настеркасыныд тем1р туймелерш шарт-шарт пышадпен диып бурышда дарай ыргытдан; далталарын Tepic ■айналдырып карап дагаздарын жинап алып, адшала- рын санап алып дойган. Шал мен далпадтыныд да тагдырын тап сондай болып едь — Бул адамды аяд асты еткендж! Адвокатты бу­ лай етуге праволарыд жод! Бул тагылыд!..— деп дал- падты тагы да шубырта бастап едь — Жап аузыдды!— деп команда берген бас над­ зиратель оныд аузына жудырыгын тадаган-ды. 101

М¥нан кешн уш жалацашты цатар тургызып над- зирательдер уш мэртебе журелетап отыргызып дайта тургызып, уш мэртебе товдайтып, цайтадан бойларын жаздырып, кшмдерш китазбей чушацтаттырып ке- терткен бойы касындагы 6 ip eciKTi салдыр-кулд1р ашып, камерага Kipriain ж1берген болатын. К^абыргаларыныц TyciH адам айыра алмастай Kip басцан, езген чандаланыц чаны шубарлаган, царындаш шимайлаган, шегемен сызгылаган, темip торлы eKi терезесшщ эйнектер! жарылган, сынган, 6ip квзш шочпыт-шочпыт ecKi керпенщ, не мацталы шалбардыц cmMTipiMeH тыгындаган, imi муздай куцпрт тартцан сургылт белмеде ymeyi, кепке дей1н тал датпастан кшмдерш KHin, жулынган туймелерд1н; орнына цол орамалдарынан жыртып бау тагып, оны курмеп, 6eni- Tin электенген-дк B ip сагаттыч iuiiHfle бурын кермеген, естамеген, ой- ламаган мундай кенет ушыраган жайлар буларды сеч соччан балыктай есечйретап тастап едц бойдан дэрмен кеткендей дымын чУРтып сэттач арасында доргансыз, суйеуыз терт жагы Ёцрдей меч1реу тас чабырга, дос- тан, туысчаннан, уйден аулач, юрштарльщ халде чал- ран-ды. Сол кун1 б1рнеше сараттан кешн булардьщ устане топырлатып очушыларды шрпзгенде XaiciM бостан- дычча шыччандай чуанган. ©Mipfli чушацтай алып: — Ойпырмай, сенщ келгешч мундай жачсы болар ма!— деп еда. — М етц KipinTap болуым саган чуаныш екен гой шамасы?— дегенде, Хагам 0M ipre: — Не десеч де бул шыным, сендер келмегенде мен Нуса болып елер ем, мына царацгы керд1ц iuriHfle,— деп жауап чайырган. Б1рач ауыр кундерд1 бастан жолдаспен 6ipre кепп- pin, ащыны 6ipre тэту жеципрек кершгенмен зшдей муч журекта езш, жаншып турган сияцты. 0Mipi, цулцы, MiHe3i басца-басца жандар да тар жерде табысып, 6ipre еденде сыгылысып отырып, ай- часып жатып, бастыгырлыгып керген тустей етюзген ауыр уш кун, уш тун тастунек белпшз кундерд1ц бас- тамасы вана, мига сыймайтын, кез алдына келтарш болмайтын итчорлыч астындагы адамшылычтан тыс азаптыч алды гана тэр1здь — Болыпевиктер ундеуш таратчан сен каззап!— flefli офицер бугш Хашмге наганын суырып.— CeHi ату 102

аз, асып влйру жеткШкэдз; кол-аягыцды юсендеп, жер астына eM ip бойы тачка1* тарттырып кою керек. Енд1 сешц жарык дуние каре алмайтыныцды басыц- дагы беркщдей бш. Бугш тушмен ойлан, ертец не ic- тегенщд1 калдырмай айтып KiiuipiM сура. Бар малгун! Сынган сагы одан api сынып тереч судыц Ty6iHe eiu6ip кармаусыз кетш бара жаткан жанныц Tipi ел1к тыпшмен келд1 ол камерага. 0 MipfleH кудер1 б1ржола узШп, бар асыл арманнан айрылып, алдагы тэтй yMiT- тен, бакытты шаттык кызыгынан кез жазгандай, алыс- тан кайтты. Kasip бурынгысынан да тунжыр. — Саган айтканды маган да айтты, айырмасы тек сол-ак, маган ол тачка тарткызамын деген жок, сира- гычнан, кара сирагыцнан асып коямын дедь Жау солай демей не дейд1? «Кош келшшц, мырза, сау-сала- мат кутылып шыгуьща йлектестн» демекхт ме?! Сен таста уайымды, кетер басыцды. Шмнщ тачка тарта- рын, юмнщ сирагынан асыларын oaip ецпйм де б1лмей- Д*.— flefli 0M ip оган. Буларга жакын отырган татар жумысшысы 9Mip- д1ч ceaiH макулдап басын изедь — Жасыма малай, сендерге ешнэрсе де болмай- ды. Только em6ip кагазына кол коймачдар жэне тур- меде провокатор коп болады, ауыздарыча сак болыц- дар,— дедь «Татар жумысшысы кепй керген, талай турмеде отырган, тэж1рибел1, акылды адам, ол дурыс айтады. Жаксы, эшнэрсе болмай-ак койсын. Сонда бул ойын- шык ic пе? Корлау, жаншу, сегу, тар капаска тыгу... Жок, бул жауыздык тепн жауыздык емес. Бэр1м1зд1 куртып ж 1берсе де ешюм б1лмейд1 мына зынданда не болып жатканын. О, кец дала... ел...»— деп камыкты Хаюм, курсшш. Bip туткынныц басы ак марл1мен тутас тацылган; кездер! жумылып кеткен, epiH flepi кентиген iciK. Оныц сойлеуге шамасы келмейдь Тек ымдап кана TyciHflipe- fli; жалгыз койканы соган 6epin , жаткызып, тамагын im Kiein, татар жумысшысы касынан шыкпайды. — Бул дурыс адам. Ж1пттщ арыстаны Жанбарса2 С овдеттц председатель Кулактар icTereH, собака- лар,— дейд1ол, хэл1 ауыр элп туткынды койкага жен- деп жаткызып. — жук таситын кол арба. I р с а — Январцево. 103

Камераньщ iiu i лык толы, ыстыцта 6ipiH e-6ipi сы- гылысып уймелеген кой сияцты. Туткындар шн терь cin отыр; Ke6i койлекшец; баста кацаган суьщ уй ка- 3ip адамньщ буымен мокша сияцты ысыган; терд!ц, темешнщ, кайыс белбеуд1ч mci тамацты дьгргандай кышк,ылт, a p i ауыр. Турмен1ч iiui де ауыр, сырты д'а ауыр, ecKi зэул1м тас уй адамньщ ycTiH басып, денесш жаншып тур- гандай. «Жэрьщ кун 6i3re бар ма, жок па?» деп карайды XaKiM оньщ тот баскан телпр жактаулы, кучпрт кезд! сиыксыз терезесше. 2 Тустен кешн 6ip суык торгай тем1р торлы терезе- нщ жактауына келш асылды да «iiiiKi жакта не бар?» дегендей кшжене коцыр-ала басын калтац-калтак ет- Kiein камераньщ inline учшгендей болды. — Хашм, ана торгай саган царап тур, с е т боса- тады екен,— дест1 орыс, казагы, татары аралас каме- рага лык толып отырган туткындар, катарласа жамы- расып. XaniM терезеге аркасын 6epin тем1р койканьщ бас жагында отыр едк Терезеге бурылып караганша, тор­ гай Tepic айналып куйрыгын шошач етшзш ушып та KeTTi. «Босанасьщ» деген адамды iiniHeH катты-катты сушп алгысы келсе де, ол: — Bapi де кур ырым,— дей салды. — ОллаЬи, тура,— деп, жанын бере сейлед! касын- да отырган картачдау татар,— верный примета. Боса- насыц. Солай дегенше болмай, 6ip топ торгай шуылдап келш терезеге каптай конды да, элденеден уршкендей «дур» еип ушып кеттк — Ура! — Ура! — BapiMie де кетем!з! — Ура!— деп журт шу ете калды. Bipeyaep кол шапалактап та ж!бердк — ОллаЬи, жаксы малай. Bi3fli4 ic хотка барарга THic. Кызыл гвардия...— деп калды да, картач татар сезш аяктамай узш тастады. Ол орнынан турегелш ерсшгкарсылы журпш келш НК

едк 6ipan сыгылыскан журт жол бермедк оган журетш жердщ eai де жоктыц цасы ед1. TypiHe, сез рещне Ка­ раганда, кепй керген, талай азапты басынан кецпр- ген «рабочнй-ау* деп ойлады XaniM оныц кобалжыган ipi суйекй бетше карап турып. — Эйда, ебдашлар!— деп, татар журтка команда бергендей eKi колын кец еермеп, жуандау кушй дауыспен: Басыцдар. жолдастар, аяцца, Туганда течкерш таны. Жайыцдар кулашты жан-жакка, Жонылсын залымдар заны...— деп 6ipiH nii шумакты бастай 6 e p in efli, журт жуанды- ж!тшкел1 ж1герл! дауыспен тепе \\л\\п экетть Ектнд1 сездер жан теб1рентерлж ce3iMfli унмен токтаусыз жылжып, ед е т Kip, кун кез1 жок, K ipinTap жандардык Tepi мен шылымныц ащы т у й т араласып ауыр кыш- кыл Hie басып турган куцпрт камераларына бузып жарып enin жатты. B ip минут етпей-ак, ушкыннан лап берген ерттей, жалынды жыр узын коридор бойын тутас ер тт кетп — буларга жалгас эрб1реу!нде отыз- кырык адам отыратын, сепзшнп, тогызыншы, онан api жиырма екшпн, жиырма ушшнп номерл! улкен каме­ ралар косылды. Жырдыц eKiHmi шумагына жеткенше баска камералар да жаппай 1лесть Вышли мы все из народа. Дети семьи трудовой. Братский Союз и Свобода — Вот наш девиз боевой. Ceei орысша, казацша ар камерадан эртурл1 шык- кан 6ip мотивп, бостандык кексеген кеп кеудеден сыртка тепкен жан уш жаншып, e3in турган мылкау Kapi тас турменщ тебесш жулып кетерлштей, кутрене шарыктап жатты. Не ушш? KiM бастады? Не жаксылык бар?— муны журт талдап жатпады. Epinci3 лыксып шыккан жан суйсшер жырдыц жетегше ере берд1 де, талпынып 1л- repi умтылган уMini сез1мнщ кушагында бес минут- тай epniH шарыктады. Революция жыры катар корпустагы эйелдер ка- мерасына да, жеке отыратын 6ip кiciлiк тш кене ка- мераларга да жетй. Муныц 6ipiHfle Червяков пен Дми­ триев отыр efli. TeMip торлы оныц уетше сырттан так- 105

таймен тумшалаган сыцар терезенщ алдына ж у й р т барды да, Червяков чулагын тоса чойды. — Петр Астафьевич, чулагьщызды салыцыз, улкен камераларда eerepic бар... «Смело товарищиды» жыр- лап жатыр,— дед1 ол. Червяковтыц кездер1 6ipfleH-6ipre жайнай туей, тыцдаган сайын езушдей кулк1 шырайы улгая бердч — 0 згер1ске мен царсы еместн, eerepic тап ч&йр ете керек,— деп жымиды Дмитриев,— мынадай тас чауашачтыц шйнде отыруга тышкан да риза болмас. — Петр Астафьевич, шуыл кушейш барады, тыц- дацызшы? Менщше 6ip улкен eerepic бар. Бэлк1м. кемек келш улйрген шыгар. Дмитриев сэл уацыт чулагын чойып тывдап отыр- Ды д а: — Менщше, Павел Иванович, кемек келш жетуге ертерек. Бул басчаша 6ip кочш кушмен байланысты шыгып кеткен жыр болар. — Онда буйн турме болып эндетпейд1 гой?! — Солай-ац болсын, б1рач— Датардагы камерадан тьщыл шьщты да, эцпмеге шачырганын бш п, Дмитриев сезш аяцтамады, Чер­ вяков жауап рейнде карсы «тычыл» какты. Датардагы камерада Половинкин мен Нуждин отырган. Олармен кешеден 6epi Червяков «байланые» жасап Дмитриевй ерйлБчарсылы журйзш цойып «сейлесш» алган-ды. — Нуждин «куаныш уш* дейдь — Ол да 6i3 сияцты шамамен айтады гой, ойдагы гана йлек. Коридордагы надзирательдер шуылдаган кеп ха­ лычты тэрйпке келйре алмай exi куннен 6epi айцай- ласа, балагаттаса келш, ацыр-аягында «бассыз» тут- чындардьщ дабырына кенгендей болып едь BipiHuii KyHi олар бурынгы заманнан 6epi келе жатцан «шы- бын ушпайтын» тыныштыдты орнатамыз деп, TeMip есж йч сыртынан улкен ашдышпен тарсылдатып, тейк- тен де жек1рш, к,орнытып та айтып, кешке дешн ейк- тен ейкке шушлш, ыч-жьщ шуылмен дабырлаган onriMeHi тыюга тырысып едч 6ipa4 келей куш уей- уейне экелш топтап камап, турмеге дойша тогытцан халык дес-бермей кетй. УИлеп-аЬлаган чарттар да, булттай тунерген ашулы жумысшылар да, суеты ок,ы- мыстылар да, шулаган жастар да узьпмей келш жат- ты. Эйресе гимназистер кекейндч етюр сездермен над- 106

зирательдерд1 бет царатпай жаншып, сагын сындырып тастады. — Ц ат т ы с вй л е м е , eciKTi с о ц п а !— д е п тенген над- зирательдерге ояар: — Халык мал емес, мына сияцты цорага к;амай- — Тесек экел! — Койка жетюз! — Tepe3eHi ашып таста! — Тирания калган! — Мына сиякты кершген адамды камау «Глупов- тардьщ каласында» гана болады. — Шакыр прокурор барон ДельвигтП — Атаман Мартыновтыц езш алып кел!— деп ай- кайлаган-ды. Айкайдан, жеюруден збден жалыккандай надзира- тельдер бугш камера iiniH fleri у-шуга аса квщ л белмей, анда-санда гана эр есжке учЬип «тыныштан!» деп койып, Hci ауыр куцйрт коридорда эцймелест турган «жан турнпгерлж» батыл, кушй, ашынган унге селт eTin жыр шыккан eciKKe карай умтыла 6 e p in еда отыз- дан астам адамньщ еденда кабырганы солк етмзген- дей жойкын лепи хоры картач надзирательге карац- гыда сарт етшзш мацдайын сакага согып алгандай эсер етм, ол 6 ip e p секундтай кезш жыпылыктатып турып калды, содан кешн барып батпандай зор аш- кышпен салдыр-гулд!р eraisin TeMip торлы eciKTi ашып ж1берд1 де, шошып кетш кайтадан жаба салды; оныц кезЫе иш T ipecin катар турган ашынган туткындар бас салып eciKKe умтылгандай кершда.. жолындагы д1чгектерд1 жыгып, агаштарды Ty6ipiMeH копарып, yfti- ре агызып, сыргытып экететш таскындай мына жул- кынган топ удере козгалса жолындагыныц бэрш жа- пырып, жаншып, жермен жексен етш езш ж1берерлж- тей... __— О, T34ipiM , м ы н а е с а л а ц д а р д ы ц т е р г е у ш е н с а к - тай г е р ,— д еп к а р т н а д з и р а т е л ь б а р ы н т а с ы н с а л а ш о- кынып ж1берда Сол мезетте надзирательд!ц барлык epiK-к у а т ы н эдеш жаншып ж 1беруге уагдаласып койгандай к е р н а камера жырга катарынан косылып кетй де, лектен у н ыргалып-тецселш турып бойды TiTipeTin ж1берда Эр жерде eciKTi сартылдата соккан надзирательдерд1ч тыйым салуына карамастан енд1 турме тепшмен Kipi- cin жумыла эндетта Коридордагылардьщ 6 ip e y i бас 107

надзирательге жупрд!, бхреулер! аласурып не штеЫн б1лмей састы.... н Сочына ерген бес-алты ага надзирательдермен кор- пуска юпек кез, цызыл жирен муртты начальник Kipin келгенде, жырдьщ ец epi: Долго в цепях нас держали, Черные дни миновали, Час искупленья пробил.— деген шумакты туткындар екшнп рет кайырып жатыр едь Начальник сэл M yflipfli де, сепзшхш камераныц ал- дына келш тоцтай калды. Ол камераны аш дегендей иеНн канты. Коридордыц картач надзиратели — Асыл тек... сумдыкты бастаган мына камера- ньщ Христостан безгендерк— деп жетшпй камераны керсетть — Аш! Надзиратель батпандай ашцышын салдыр етшздЦ eciK те ашыла бердь.. .Час искупленья пробил... EciK жактагы туткындар самсаган алты-жей кару- лы бакташы мен узын муртты начальники керш ыгы- са туей. B ipiH flen жырды да догара бастады. — Кыскарт!— деп xceicipAi муртты начальник. Журт битарап бола бастады, б1ркатары мулдем дога- рып бурышка карай сырылды да, енд1 6ipeyflepi бэсеч- деу каркынмен жырды шубалта созды. Журттьщ босач тарта бастаганын кере сала, ертеч- д1 кеш айтатын eKi куннен 6epri эдейнше, 0M ip i4repi- рек турды да, эдеш астарлы кекеешмен рапорт берген болып: — Начальник мырза, камерада жазыксыз он бес окушы, он жумысшы, бес TeMip жол кызметкерлерк терт шаруа жэне eni интеллигент отыр, 6api де сап-сау, берген наныцызды тугел жеп, калганьш алып койып, жачэ ую метйц e3i руксат еткен течкерш энш айтып, ci3fli4 осы жерден к°згалмай кызмет icTeyiitfsAi йлеп жатыр,— дед1 6ip муд1рместен лекйе сейлеп. — Тэйт, жап аузьщды! Жазыксыз... жазыксыз екен э? Тэрйп бузушы, ук1метке карсы жандар?!— деп же- K ipin начальник жерд1 тартып калды. Эмйр дауысын езгерйп мулэшмеш сейледь — Жазыксыз демей кайтерйч. начальник мырза.

акты ак. кызылды кызыл дегеннен баска к1нэм1з жок. «Тэртпт бузушы» дейшз, ойлап карасацыз, тэрйпй ci3flin мына кандалалы жуздеп коздап, мыцнан ep 6 in жаткан, кус жастыгы — агаш, мамык тесеп — тас еден, жанбаска жайсыз конак болмеч!зге камап кой- ды. Мына тургандар (ол окушыларды кврсетй) зачст- ын да бтрген жок. Пифагордыц штаны1 да шешушз калды... XaKiM мырс eTin к у л т ж1берд1 де, Tepic ай- налып кетт1. 9м1рд1н сочгы сез1н Tepic тусшген началь- никйч темек1 саргайткан кызыл жирен мурты сейл- дешп, epiHflepi жыбырлай туст1. — Кыскарт, уятсыз!— дед1 ол дауысын калтырата шыгарып.— Ь^ус жастык. еден... Пифагордыч шта­ ны... 0з бепмен свйлеп жаткан адвокат камеранын тукп1р1нен осы мезетте сэл inrepipeK ecin жакка келш, начальникт1н сезш белд1. — Турме начальнип мырза, бул зансыздыкты адам ауызбен айтып, йлмен сипаттап жетюзерлж емес. Бул eiu6ip заманда, ешб!р мэдениетй мемлекетте бол- маган бассыздык, течдеш жок окига. Бул улы Петр мен улы Екатеринаныц заманынан 6epi кылапсыз орындалып келе жаткан ешшм езгертугэ болмайтын низам жинактарын аакка таптап, вз 61л1мд1пмен бас­ сыздык iCTey болып табылады. 1\\ол астындагы адал азаматтарды устау учли еюмет алдымен тагылгак айыпты толык дэлелдермен прокурорга беред), про­ курор кылмысы бар ма, жок па соны ашады; егер де когамга залалды деп тапса сол керсейлген азаматты тергеуге. руксат 6epin тексеру журпзетш орындарга пэрмен етедь Тексеру орындары шындык Ьом гада- латтык жолымен юнэшз безбендеп сол керсейлген аза­ матты, сол айтылган, дэлелденген кылмысы бойынша ЭД1Л соттыч терелйлне жупшйредь Ал мына 6i3fli тур- меге epiKcie енд1ру актысында бул низам кагидалары толык бузылып отыр... Бул эд^летфзджке душар ету... Бул империяныч низам жуйесше курылган мызгымас калпын талкандау... муны латын йлшде... Турме начальнип кэрл1 жузш Эм1рден аударып, былшыктанган р е н т квздер1н аласа бойлы зачкор адамныч шубар бетше течкердь ' П н фа го р — ecKi грек математпп, оныц сын Эм1р куакы сеэге айналдырып айткон. 109

— Ым... ci3 KiM болдыцыз? — EniHiiii рангалы юрист Елеул! Буйратов деген болам. Округйк адвокаттар коллегиясыныц мушесь Мамандыгым бойынша халайыцтыц гарзасына\" тусЬ HiK 6epin, жол керсетш eeiMe тагалыдты жумысымды атчаруга сот коллегиясына кетш бара жатыр efliM, сол жолда казак хорунжт тшсшз KipinTap етш, шздхц карауыцыздагы чылмыстылар отыратын турмеге цама- ды. — Е, законге уста кершешз, соган лайык булЫпй- лермен 6ipre чолга Tycneyi4i3 абзал efli, Буйратов мыр- за... жоч мырза емес, тутчын Буйратов. — Тутчын eMecniH, начальник мырза, булай атау- га правоцыз жоч- — Мына тас чабырганьщ шине KipreHHi4 эммэс! де тутчын, бурынгы юрист Буйратов. — Жоч, мырза, маган айыптау ani тагылган жоч. — Тагылмаса, тагу енд1 алые чалган жоч. — Качпага жапсырган жарнаманы халайыч очып бер деген тхлек еткенеш очып берд1м, бул айып емес, хат танымайтын азаматтар очи алмаганын сурап бьлу- ге праволы. Мына Мартыныч шал айтсын, солай ма? — дед1 адвокат, часындагы ецгезердей Мартынычты куэ- га тарта сейлеп. Мартыныч салмачпен басын изед1 де: — Ех, адвокат, алтын сезщ зая. ByriHri заманда закон дегенщ 6ip шымшым насыбайга да турмайтын болды... — Закон, закон... законды сыйлайтын болсацыз мына турме тэрт1б1н неге бузасыз? Неге шулайсыз ка- мерада? Тэртш бузгандарьщ ymiH карцер1беремш мен бэрще,— дед1 турме BKiMi, тутчындарга сустана чарап. Сейтт1 де часындагы надзирательге: — Мына камераны бес тэулшке карцер тэртШне K em ip!— дедь — ...Bip шымшым насыбайга турмайды. Сачалына чарай icKeri,— деп Мартыныч басын шайчап, шыгып бара жатчан турме начальнигше ieiHiue чарап чалды. 1 К а р ц е р — турме хшшде «айыпты болгандардын кун твулМне 6ip т1л1М ван мен 6ip кружка су берхп. уетайтын жай- :ыз жеке белме. ПО

ОНЫНШЫ ТАРАУ К;ала ауру жандай сулч жатыр. Кешелерде жан жоц, журт Teric уйде. Мекемелер, сауда-саттык, орын- дары тугел жабыц; дос-цостан салынган к,улыптар мен белдеу тем1рлер еснк терезелерд! аймара чушачтап алыпты. Цыбырлаган жан ией тупл ел! мулштер де суыч чолдан бой тасалагандай. ЗКайбарачат кезде чач- па астынан жуйре шыгып журйныпге безевдеп пала­ тын беймаза иттер де элде 6ip жацца босып кеткен; кейб1реулер1 цораныц туктрлершде, лапас астарында жатып, чачпа жацча ceHiMCie жалтацдайды, чуйрыч- тарын жымцьгра цысып алган. Ат дуйрыгын шарт туйген, бестен-оннан тежеул! теюрекпен етш бара жатчан суеты аскери адамдарга журт есштен, терезеден сыгылап царайды; жирен садал, курен муртты казактар узечйге шалцая нпрен- ген, жел мен суычча тотыннан беттер1 де пара чош- ныл, бастарындагы eKi буктелген нос цыртысты сенсен 6epiK Tepi сиянты. Кеше бойынын ip n in re H к,ызыл- саргылт суы шалпылдап ат бауырына согады да, тш- теп тиген туянтар сусыз жерд1ц кек соцта царын шенгелдеп лантырады. Д ац гы р -д у чгы р , KyM6ip-KyM6ip, 6ip с азды , цоцы р унд1 ертеден 6epi ты н ы м сы з согы п ту р ган н й ркеу ноцыраулары адамнын ечеесш езш ж алы чты ра маза- сы н алы п тур... Bip мезет шогырланып, очтын-очтын шауып етейн жалач кылышты ер кешрек казактардан кеше саябыр тарты. Тустен кешн ершелене согып ауаны мазасыз куцйрт, чочыр унге малып турган нйркеу чоцырау- лары да сол кезде сэл тыным тапты. Жайык жан беттей тар кешеден 40с чара ат жек- кен улкен чара шана шыга келдь Козлодагы чочыр шекпен Kitin, белш шуберек белбеумен буынган й к чара 6epiKTi кучер божыларын кере устап, жолдыч шалшыгы аз кебеймен аттарды cap желд!рш Губерна­ тор кешейне туей. Шананьщ eici ю й л ж артчы орнын- да алдын юлеммен жауып K im ipeK келген тере 6 ip 63i отыр. Усйнде полиция формасы; очалы сары пагон — еполст, полковник белйлер1 жалтырауыч туймелер1мен тутасып чара шинельд1ч иыч, омырауы, жагасы тейй- мен сап-сары ала. Кочырайган фуражканыч астынан

децгелектеу келген ж т кездер айналага OTKip када- лып, TOnipeKTi тште карап келедь «Ана 6ip жылы тап осындай уш-терт кун бойы кешеге колденеч бейсеуи адам аяк салган жок efli; тэртш болмаса бул дара сирадтар... тэртш! TeM ip тэртш!..» дед1 форма киген торе iiuiHeH. Сойтт1 де ол кос чара атты жанамалай шауып келе жатдан адъютанттыц атда пысыд отырган niuiiHiH K epin мададтагандай, муртын сипап, сол до- лымен шиыршыдтап дойды. Баганагы ертецгШкте опына келш, элденеше рет долга устагандай елестеген тэтт1 й лекй з epiKCia тагы оралды... «Генерал-майор шеш... орден... соиан кейш почетная отставка... бак... атак—курмет...» — Айда, айда, Жамак! Делбецд1 пысык уста! Тэтй киялга ел1ткен терешч дауысы бурын-сочды' Жамактыч дулагына тимеген жуп-жумсак, мулде мачдайынан сипагандай, еркелетерлж ун. «Нанайын ба? Нанбайын ба?» деген адамша кайран далып Жа­ мак тереге жалт карады. «Айда, Жамактыч* орнына терен1ч аузынан: «Айда, акымад! Ke3i4e кара, глу­ пец!» деген тастай катты жэне муздай суык создер шыгатын. Бул коп заманнан 6epi, Жамак — Жамак болгалы, торе — торе болгалы осылай-ды. бзгермейтш ектем унге бой уйренш, кулакча ci4in кеткен. Кеше кеш шыгып, тунделетш каткакпен шапкылаган, ток- сан шакырым жерд1 терешмен 6ipre сан рет елшеп бе- кетш ecencie санаган, к у н т д суыгы мен жадбырына да талай 6ipre точып, 6ipre жаураган, жумсак жел! мен хош nicT i даласына да талай 6ipre желшшсть Сонда да «Айда, акымак!» езгермейтш. Ka3ip гажап! Теретц ед!рейген муртты, туксиген жузше жумсак шырай ж упрш ть Дечгелек келген, сэл бед1решчк!реп туратын кездерппц куйрыгына 6ip нэ- з1к сызыктар жиырылыпты, ат суаруга барганда кун- де керетш кэд1мп ж е л т кездеп судьщ майда тол- кындары сиякты... «Э, кептен кермеген кецсесше iiui елж1реп келе жатыр екен гой»,— деп ойлады imiHeH бэрш ацгаратын Жамак, терейшц eKi катар улкен тас уйден K03iH айырмай карап келе жатканын байкап цалып. Сырымды бшш калды ма деп куджтенген адам­ ша торе:. — Танымай калдыд ба, акымак!— ДеД1 шапшац- дап миыгынан колын тартып алып.— Губернатор кец- ceciHe! Жок, алдымен пэтерге! — Е!— дед1 Жамак риза болгандай. 112

Ол теренщ келшшз, бойына жараспайтын жумсак- тьщтан pepi ежелден уйрент кеткен катац ушне кеш- кенше куанбаса да коштагандай, божыны Ширак ка- гып, улкен уйге карай беттедь йскери басшыларга квб1рек бас шулгыцкырайтын тере Войско ушметшщ ресми председател1 адвокат Фомичевка сокпастан атаман Мартыновтыц алдымен езше Kipyfli мак¥л тапты. Пэтерше келш, эбжерлене жупрген кызметкер эйелдщ эз1рлей бастаган тамагына карамастан, Барон тез жуынып кайта кишд1 де, муртын шиыршыктай Tycin уйден шыгып K erri. Вице-губернатордыц келген халыкты кабылдай- тын белмелершде бурынгы толып отыратын сауда- герлер мен каланыц кара таяктарыныц 6ipfle-6ipi жок. асыга Kipin, жупре шыгып жаткан эскери кызметкер- лэр гана ерсип-карсылы жосып жур. Кабинетке Kipe бер1сте сейлест отырган eKi капитан танымаса да полковник шенше жэне формасына карап орындарынан турегелт Ьаронга честь бердь «Шабарман — адъю­ тант» деп ойлады оларды полиция начальник. Болар- болмас капа изегендей басын сэл тукыртты да, жи- накты тж журшпен келш, к°л 6epin амандасты; оган K®3ip гана келш тускешн, наказной атаманмен аман- дасып, кызмет женшде шугыл эцпмелесу керек еке- HiH айтты. — Султан, сэл гана аялдацыз, атаман генерал Емугановпен кецесгп отыр; келгешщзд1 МЭЛ1М ете- йш,— деп жэрдемпп iume Kipin кетть BipaK султанга сэл гана аялдауга тура келген жок, ол тыпыршып, алдыцгы белмеде элденеше минут кут- Ti. IiuKi калтасынан алтын шынжырлы алтын сагатты ол кайта-кайта суырып, цайта-кайта карады; сан рет муртын шиыршыктады; олай-булай жур1п, жардагы саргайган e c a i портреттердщ алдына токтап, 6ipaa осынша кутйрген Мартынов емес, тап солардай-ац iiuiiieH генерал бггкеннщ бэр1не лагнет оцыды, портрет- терге жирене кез тастап сабырсыздана аяцдады. Eni капитан диванныц шетше отырып, взара сыбырласып жатты; ш ет темен танымаган адамдарга сыр шаш- пайын дегендей тэкаппар тере олармен эцпмелеспедь Ipi суйектЕ деюр кимылды, ожар Мартынов жуан дауысымен думб1рлей сейлеп генерал Емугановка кол- га тускен большевик басшыларын соттау жен1нде тап- сырып жатты. Ол эскери-дала сотыныц npeflceflaT eai

eTin Емугановты тагайындаган; цаталдыгы езшен sp i бул мыцыр генерал (оц иыгын K eTepin басын тучыр- та журетш шшшше к;арай Емугановты темени тендер «мьщыр» деп этап кеткен), тергеу iciH чалай журизу- Д1 Де, KiMre чандай ушм беруш де куш бурын к е л т т чойды. Булардьщ ойынша жумысшы мен шаруа уш- мет1н орнатамын д еге н адамдардыц 6ipfle-6ipi жазасыз калмауы керек болды: «тэртштЬ тек чана дарга асу- мен, турмеде отыргызумен, дуре согумен орнататын зацды зач деп б1лдь — Соттауга материал болмаса «бузылуга беШм» студенттерд! эскери училищелерден де, гимназиядан да шыгартып ж1беру керек,— дед1 Мартынов. Бул очушылар женшде эчимеш сез арасында Ему- ганов цыстырып цойып ед1, уйткеш бунн оган турме начальнип: «Камауга орын жоч, усталгандарды де­ ревня мен поселкалардан топтап айдап э к ел т жатыр. Турмеде аты-жеш де мэл1мс1з алпыс eKi студент отыр, олардьщ шулап тэр тт бузганнан езге улкен 6 ip ма- сылдыгы — орынды босца устап отырганы. Осылар- дан чутчарсачыз турме 6 ip бейбтш лж eM ipre енер ед1» деген-дь взшен улкен начальниктщ бул женде не дерш ептеп болжау уппн Емуганов атаманныц чула- гына салган. — Эдш сез, Кирилл Матвеевич, eci дурыс адамды турмеге отыргызбайды, чогам нормасынан ауа жайыл- ган бузычтар гана тутчынга алынады. Оларды мек- тептен шыгарудыч уст1не, алдымен, eKiHmi чайтып мацымызга жуымау ym iH есшде чаларлычтай етш «шыбычча жатчызсам» деп ойлап турмын,— дед1 Ему­ ганов басын тучырта чаркылдай кулш. — Шыбычка жатчызу!.. Хе-хе-хе! Орынды жаза... — Султан мздщ чабылдауьщызды сурап тур,— де- д1 полковник атаманга. — Кандай султан? — Султан Нарой Ахметович Царатаев. — А... о н ы KiM ч у ы п к е л ш и мунда?! Той е т к е н с ш д а ч г ы р а , к е р е к к е з ш д е 6ip ж о ч . кап тес ер чаРа тыш- чан дай , кез келген тесш ке Kipin кетедь — 9дш сез, Кирилл Матвеевич,— деп Емуганов тагы да чырылдады.— Асча не, арбага жук султандар. — Кирилл Матвеевич, 1^аратаевты турмеден про­ курор барон Дельвиг арашалап чалган; сонан кешн елшде болып, ещй чаз1р келген бойы cisre сэлемдес- пекпп,— дед1 полковник. 114

— Оньщ керек stcepi бар, Кирилл Матвеевич; кап тесер кара тышкандай деп кандай тауып айттыцыз! Ауган жок, кап тесер кара тышкан сиякты!.. Оны ана езшщ жерлес 6ольшевиктер1н1к соцына салайык, Kopi сакшы, оныц кемеп мыктап тиедк— дед! Емуганов. — KipciH,— дед! Мартынов жэрдемш!с!не. Ьарон алдыцгы белмеде тыпырши кутш сагатына соцгы рет ущле караган кезде атаман мен генералдыц султан же- шндег1 сездер! осы сиякты едь — ¥лы дзрежел! наказной атаман ci3fliK Kipyiniefli бас nin сурайды, султан Ьарон Ахметович,— дед! жэр- демш!, жогаргы э ц п м ет мулде есймеген адамша Ьа- ронга ецкейе бас шп, Сойти де, ол eciKTi кец етш ашып, колымен мецзеп KipyiH сурады. Шалкак, шагын, п к денел1 Ьарон аягын салмакпен кадай басып imxe KipAi. — Император дэрежел! патша агзам хаз!рет1тц шын бер!лген кызметш!с!, губерналык полицмейстер- дщ жэрдемш!с! жэне Орал каласыныц жандармерия басшысы, булжиплердщ зорлыгымен езшщ аткаратын KipmiKcie мшдетшен аулактатылып, орнынан алынган султан Карон Каратаев патша мен Отанга кьхзмет ету- ге дайын екендЫн мэл!мдейд!,— деп !зет етш, Ьарон аяктарын салмакпен сулулап басып келш, орнынан самаркаулау турегелген Мартыновтьщ колын алды. Атаман жуан дауыспен: — С!зд! коруге аса куаныштымын, султан Ьарон Ахметович, отыруыцызды бас иш тшек етем!н,— дед!. Атаманньщ yHi баяулау шьщты — ацгал дене жуан дауыска сай келмед!.— Уй iim4i3flin аман-есен болуы- на тшектесшн. Асыл жубайыцыз сау-салемет турган шыгар деп ум!ттенем!н. — Маган жэне менщ уй im iM e улкен ыкыласпен бешлд! ниет б!лд!ргешч!зге шын кещлден алгыс айта- ■мын, аса улы дэрежел!м. Жаксылыкты бымейтш кара халыкты жуасыту жен!нде Отанныц даццы уш!н iCTe- ген мактаулы icinie бен каЬарман ерлМщзге халайыц хайран калады. С!зд!ч озат ерл!г1ч!зге влке эркашан да алгыс айтпакшы,— дед! Ьарон ap6ip свз!н вте анык жэне дакпа-дактап свйлеп. Атаман оган болар-болмас турде бас иген болды. Ьарон отырган генералга тагзым етй де, танымаганы- на KeuiipiM сурады; 6ipaK атаман Мартынов бул екеуш таныстырып жатпады. 115

Отырган генерал Ьаронньщ сэлемше басын шул- гып койып отыра бердЬ орнынан турегелт кол беруге султанды ко.мсынгандай, креслоныц жумсак аркалы- гына орныга шалкайып ипрене туст1. Ьарон да онын колына мшййкпен келш жармаса коймады. Ymeyi де 6ip сэт ynci3 отырып калды. Ьарон айта- тын сездерш саптады. Атаман акьфындап капа сау- сактарымен жыбырлата согып, улкен, ныц емен устел- Д*Ч жиегш дыцгырлатты. Ол Ьарон теренщ бак жулды- зы февраль тецкершжен кешн томен кулдырап кетке- niH б1ле турса да эдеш: — Соцгы сапырылыс... 1м... соцгы айлардьщ оци- галары кезшде уакытыцызды бурынгыдай бацытты турде оз мекен-жайыцызда етмздщ1з бе?— деп сура­ ды, сезш жондеп сейлеп. Ьаронньщ кулагына атаман сездершен кекесшд1 6ip ун шалынгандай болды. — ¥лы дэрежел1 вице-губернатор Мордвинов мыр- заны орнынан туфргенде... кыЬа... кыЬа... орнынан ыгыстырганда меш де лауазымды дорежемнен аулак- таткан болатын. Аулацтатып кана койган жок — тут- кынга алганды. Сол 6ip колайсыз жагдайдан асыл тек- Ti баронныц куш салуы аркасында гана босандым. Сейтш уакытша алыстагы оз мекен-жайыма кашыктай туруга тура келдь •Керуге аса куаныштымын» деген атаман Ьарон- ньщ турмеден босанганына шаттык ceeiM б1лд1рмедк султанныц ум1т еткен куттыцтау ce3i оньщ аузынан шыга коймады; кайта султанныц ж т кездер1 Марты- новтыц 6ip нэрседен жиренгендей мурнын аздап тыр- жита тускен1н шалып цалды. Муныц атаман жузшде- r i ap6ip кубылысты тесе ацдыган кара моншак коздерь нщ жалтылына колденецнен карап отырган Емуганов- тыц ойына, «каптесер кара тышцан» деген Мартынов тецеу1 T ycin K erri, ол Tepic карап езушдеп epiKcie келген к у лщ т тасалады. Мартынов генералдарын ма- дактай сейлеп, эцпменщ аягына кайта оралды. — Михеев мырзаныц алгырлыгы мен генерал Аку- тиншц саркылмас кайраттылыгы аркасында цызыл- дардыц туФккен n ayinT i жерш жок егпк те, басшыла- рын элеумет ортасынан алыстатып жатырмыз. Алай- да олардыц уйымыныц кептеген мушелер! колга тус- пей жасырынып улпрдь ЭФресе Фздщ жерлестервдз, жырткан жерге сепкен тарыдай шашылып, бет-бетше кашып кетть Кун бурын кам жемесе олардыц кейбЬ Пб

peyi жазалау орындарыныц чолынан б1ржола жыры- лып шыгып KeTyi де мумкш. Б1зд1ч Отан алдындагы | ардацты борышымыз жешнде, чурмеэтч Султан, ci3 re ескертш жатудыч чажей жоч- Мына улы дэрежел1 генерал Емугановпен чосылып KyiHTepi4i3fli больше- виктерге царсы толыч жумсар деп, тапчырлыч керсе- тер деп ум*т етемш. Генерал, ci3 султан Ьарон Ахме­ тович ^аратаевпен таныс шыгарсыз?!— дед! Емуга- новке мойнын цасцырша бурып. Генерал Емуганов басын изегендей ишара керсетть— ICTepi4i3fli« жем1с- Ti болуын йлеймш. Колычыз босаган 6 ip кеште, сул­ тан Ьарон Ахметович, б1здщ уйге шай iiiiy re келуден бас тартпассыз,— деп чосып койды атаман сыпайыгер- шШкпен. Генерал Емуганов орнынан турегелдь Аудиенция- ныч1 аякталганын керш Ьарон басын ид1д е: — Мархабатьщызга чатты суйсшемш. IcTi 6ip тэртшке келйргеннен кешн ез1ч1зд1ч жэне бага жетпес жубайьщыздьщ суйк!мд1 леб1зш ecT in, ортацызда бо- луды улкен лэззат жэне зор бачыт деп санаймын,— дедь Емуганов те, Ьарон да кабинеттен шыгып кетть Таныс адамдай чолтычтап генерал Емуганов султан- ды шыгысымен ез конторына жетектедк 2 Жарыч сацлау, чуыс, тесштерден ере шыга келген тарачандардай, Ьарон Каратаев чайтып келгеннен кешн Жандармерияньщ формалы, формасыз цызмет- керлер! полиция басчармасыныч ушне толып кетть Тазыдай жалачдаган тьщшыларга «большевиктер мен большевичтерге тлектес адамдарды, профсоюз бас- Шыларын табу еч басты, еч асыл борыштарьщ» деп ■•«icKe» жумылдырганнан кешн султан тереч-тереч ой- 'ларга кетт1. «Топас атаманныч дерек1 тебеттер! кез- дерше кершгенге гана тап берген. Каладан шыгып кете алмайтындарды устаганга мэз,— деп ойлады ол,— ал ана орыс деревнялары мен чазач ауылдары- ма Ci4in кеткен большевиктерд! шм таппачшы? Айт- кайдай, осылардыч баспаханасы чайда, басып шыга- иЫп кешеш сарттыч ала шапанындай етш, тун сайын шубарлайтын урандары мен жапсырушылары цай- да? Осылар сичыршы емес пе ездер1?! Мумкш емес

кой буларды бутш кала болып жасыруы! Элде екь HiK 6ipi большевик те, yiueyfliK eKeyi солардын илек- mici ме? Э...» — Буратана елдердщ баскармасындагы тетенше тапсырмаларды орындайтын чиновник Курбанов ш - машты шакырт,— дед1 ол секратарь-жэрдемипге. — Хоп, султан Ьарон Ахметович. Кай сагатка келсш? Ьарон ойланып калды да: — K»3ip к ел с ш ,— д ед ь «Kaeip келсш»!— деген Курбанов 6ip сагат уакыт еткеннен кейш де келмедь Элденеше рет жэрдемип юекратарьд! шакырып кайта отырып, помощники шакырып сурап бшш, тыпыршыган тереге сагат жа- рым уакыт еткеннен кешн К¥Рбанов Kipfli. — Саламат кайтып келгенпцзге шын кУанышты- мын, Барон султан,— дед1 тшмаш салмакпен, аздап дана басын шп. — Ракмет, отырыцыз. — 1с кеп. Земство жумысы молайып кетть То- лып кеткен жер дауы; казекевдер де зйтеу1р атам- замангы 6ip «аброчная»; «полоса отчуждения» деген бэлелерд1 керг кайырып аламыз деп басты катыру- да. Ражап, казактыц ушы-киыры жок жалпак саха- расыныц жер1 жетпегендей, хохолдармен шекарада- гы йлдей жерлерд1 даулайды,— дед1 Курбанов тёре- ге керекшз элдекайдагы вцпмен1 ец кажетй нэрсе- дей eTin бастап. «Неге шакырганымды шамаласа да бйтегенсш, эщ чмет баска жакка бурды. ¥зын арканга салмак- шы»— деп ойлады султан. — Жер дауынан Kepi K&3ip идея дауы басыул емес пе, Курбанов? Ci3 бен 6i3 земство жумысын коя турып, онан зорырагын ойлассак- — Идея дауы дейыз бе? Бул дау емес, цыркы- сып 6ipiHiK 6ipi кещрдегш кыркып 6iTeTiH кырьщ пыша к тартыс кой. С1здер болмасацыз, мундай жэйт- ке араласу 6i3 сиякты юшкене адамдардыч колынан келе ме, султан?! — Ым. Шамамыз келмейд1 деп, кол кусырып ка­ рал отыруга азаматтык борышымыз руксат етпес, Курбанов мырза. «Бул.маган насихад дер!с1н окымакшы ма! Кеме- шч. мен1 жэрдемге шакырмаксыц гой» деп ойлады Курбанов. Осы калада кершед! елга казактыц шпнен шык-

кан ала аяцтар...— дед! Ьарон казак революционер- лер!^ ыммен мецзей тамагын кенеп. — «Ала аяк» деп « з султан, Аязбай урыны ай- тасыз ба?— деп еп-ейрш (плмегенсШ Цурбанов. Ьарон Курбановтыц сезш де, ун ыргагын да жа- ратпай калды. Кептен 6epi ол большевик жацтас жандардыц кебейт кеткенш ойлай-ойлай; «буйн турме кызметкерлерц кецсенщ усац чиновниктер1, цаланыц жумысшы кварталдарында туратындардьщ 6api жэне ногайлардыц Ke6i астыртын коммунистш эрекеттер icTeii ме цалай» деп куджтенген. Осы ку- fliKTi дэлелдегендей мына Курбановтыц к¥йРык;ТЬ1 сыртца сала, тек ез iciMeH шугылданып, болып жат- цан улкен оцигаларга тусшбегендей сейлеу! жагым- ды нэрсе емес. Б1рац бул мемлекеттщ улкен тапсыр- масын орындап журген, полиция мекемесше есеп бермеййн сыртцы сауда системасыньщ адамы... — Курбанов мырза, мен ci3fli большевиктерге й- лектес деген шюрден аулацпын. Ал, мына осы кун- ri ала аяцтардыц KiM екенш б1лмеу1щз угымга сыя- тын нэрсе емес. Бшмесещз бшмей-ак цойыцыз, «здщ бэлйм ез кызмепц!з цауырт болар, шзге басца жаг- дайды ойлауга да циын шыгар. Алайда мына тубЬ piMi36eH тутас копаРып алып тастамацшы болган 6apiM i3re ортац жауды жещп алмай турып, кунделш йрцплш й 1стеу киын. — А... ана казак большевиктерд! айтасыз ба, ту- ciHfliM. Оныцыз дурыс, 6ipaK Барон султан, e3ini3 ойлап Kepiniami, калада ймнщ барын, кандай душ- пан барын бшейн мен тергеу-бацылау орындарыныц кызметкер! емен гой. Сондьщтан менщ ci3 ойлаган нэрседен шет болуым табиги нэрсе,— дед! Курбанов езу тартып. \\ BipaK оныц кара сур бей тутас кулк1 шырайын берген жоц — eeyi кул!мс!ресе де цабагы цату цалды. IuiK i сырын алдырмайтын, ыцгайыца и!ле бермей­ тш, цанын !шке тартцан мына калак жац, узын йл- маштыц бегесшд! сездер1 мен цайыспас мшез1 шагын ■денел! шапшац ойлап ж ш эрекет етейн полиция на- чальнигш зершйрш ж!берд!; Ьарон шогайналы кшз- ге отырган адамдай, орныцты цызыл емен орындыц- тыц усйне койцацдай туст1. — Ci3 жацсы бшёйз, Акчуриндерд!ц уй-жайла- ры, цора-копсы, складтары кеп, элденеше жерлерде дукендер! мен бел!мшелер! бар. Большевиктер осы 119

етекжещ кец «сетмдн жерд1 пайдаланып журмес пе? Жасырын баспахана орнатып эрекет жасау ici K e6eiiin кетй. B i3 оныц 6ip цатарын таптыц та, сон- да да,— деп кум1лж1д1 султан. BipaK ол «б1ркатарын таптыц» деген ceefli Кур­ бановна кез eTin «булар да кеп ic жасап жатыр екен- ау» деген ой салу ymiH айтты, дурысы олай емес-й. Курбанов тан цалгандай болды. — Bapi де мумкш нэрсе,— дед1 ол, цабагын ке- pin,— 6ipan маган тусшшйз нэрсе мынау: ci3 ете бимаглум нэрселерд1 сурайсыз. Озщ13 менщ мундай нэрселермен шугылданбайтынымды жэне бацылау орындарыныц цызметкер1 емес екешмд1 жацсы б1ле- ci3. — Ci3 б1здщ кь1зметкер болмаганмен зор купил iCTepfli ж у р й зт келдЬцз, аса жауапты тапсырма- ларды орындадыцыз. Жэне дэулетй адамдармен де, кара халыкпен де байланысыцыз бар. Сондыктан йз суйж й Отан ymiH бага жетпес кызмет етер едщ1з... Ьарон ойын созбай сезшщ аягын кесе кайырды, 63i орнынан турып терезе алдына барды. Курбанов ойлана туей де, теренщ кездерше K03i ушырап калып, тез мойнын бурып сол жак цабырга- дагы екшип Николай патшаныц сопакша жирен са- калды солбыр сурейне карады. «Мына сиякты тип- тер гой, мацдайы жерге тигенше сэждэ цылып, жер aM ipuiici ейп, LuipireH тагыцды осы кунге дешн су- йемелдеген. Калай efli элй, казак макалы, 6ip цума- лак 6 ip карын майды iuipiTefli...* — Султан, мына модацыз есюрген мода емес пе? Алпыс ултты Peceftfli eni басты самрук кайтадан шецгелше алсын демесещз,— дед! ол кабыргадагы патшаныц сурейн иеймен мецзеп. Оныц epiHflepi йстенгендей жымкырыла туей. — Мына ала топалац бассыздыц туып, булж ке- терШп жатцан кезде eKi басты самрук тем1р тэрйп- й ц символы1. Ол реликвий2 есебшде де кабыргада кеп заман калуга тшс. Б!здщ эцймем1з ол женде емес, Курбанов мырза. Ci3 тетенше тапсырмаларды орындап келген адамсыз, улкен тэж1рибец!з бар; беделд1 адамсыз, казак пен татар тейсшен йзге се- нед!, йзден сырын жасырмайды. Сондыцтан мына

булжгшлердщ цай жерде кандай уясы бар — осыны ашуга кемек eTyiKie керек. — Мен баска саланын кызметкер1мш, Ьарон Ахметович. Бул сез ci3fli реняатпеуге тшс; мен ci3- дщ езщ1зд1 де, мекемещзд1 де аса ардактаймын,^ 61- рак ондай ic icT eyre менщ каб!лет1м жок.— дед1 КУР- банов Ьаронга тштеп карап. Ьарон ойланбастан: — Жаксы, олай болса. Оздщ K6MeriHi3ci3 де ic штелер. Б1рак соцынан екшешз, мен ciare еткен ni- нэларьщызды мына кезевде клен жусын деп жак- сылык ниетпен шакырып ед1м,— дед1 султан салкын леб!збен. — Султан, коркытпацыз. Менщ ужданым таза, бугш келш жуып-шайгандай вткенде мен ешцандай куна, болмаса кылмыс жасаганым жок, cia кателе- — Ойланыцыз, Курбанов мырза. Сауда еюлшщ миссиясымен1 барганда шыгыс мемлекеттершдеп байланыстарьщызды еске Tycipini3. Жумбактайтын ешнэрсе жок — бас уэз1рмен exi арацыздагы келЬ ciMflep... — Мен уюметке измена жасаганым жок. заман идеясыньщ леб1 елд1ц, ез!лген ултыньщ камын эр- к1мге де ойлатады, султан. Бул кылмыс емес, бул азаматтык борыш,— дед! Курбанов, орнынан туре- гелш. Оньщ кукыл бетше аздап кызыл шырай бел- rici жупргендей болды. Улкен жэне сом кызгылт емен устелдщ жиегше цос колмен Tipeft суйешп, кар- сысындагы султанга тешле карады.— Абай-кокайга салмацыз, Ьарон султан, менщ усймнен дак келтЬ рейн материал болса ci3 аяп калмайсыз. — Квз1м эбден жеткенше устадым, енд1 оз оба- льщыз 03iKi3re. Ежелден жаулык е т т келген Стам- былга арка суйегешч1з кенпрерлш кылмыс емес,— деп Ьарон тусш мулде езгертш ж1берд1 де,— баска айтарым жок, сау больщыз,— дедй Курбанов б1рнеше секунд козгалмай калды, eni квз1н Ьароннан айырмай Tyci Kerepin кетть — Жаксы!— дед1 Курбанов, жагыньщ булшьщ ет- Tepi жыбыр-жыбыр eT in .— Кандай роль дайында- дьщыз? — Маган ертецге -дейт большевиктердщ iuiK i ic- 121

тер комиссары Эбд1рахман Эйтиевтщ e3i мен упт-на сихат тарататын цуралдарыныц турган жерх керек. Келгендейдей басын болар болмас ид1 де, Чурба­ нов Tic жарып жауап цатпастан шыгып кетй. — Шыбыцтай шлерсщ ел!,— дед! Барон ол кет- кеннен кей1н. О Н Б1Р1НШ1 Т А Р А У 1 Орал сотыныц прокуроры атацты барон Дельвиг цазац даласындагы малды eciM re беру жайын зерттеп ip i ецбек жазган юрист-Ti. Журт оны эр! либерал, epi улкен талым, улыц деп журетш. Барон Орал мацын- дагы атацты адамдардыц бэр!мен таныс, соныц iiiiiH- де белил! Шутыл цажыны «тамыр» деййн. Шутылдыц уй!нде болып, оньщ eciM re мал беру эд!стер!н эбден зерттеп, гылми ецбейне кеп материалдар алган едь B ip жылы жаз цымыз iiu y re Шутылдыц уй!не де кел1п жатцан болатын. Шутыл орысша бшмейдь барон ца- зацша б!лмейд!, б!рак; e n e y i кейде арата йлмаш сал- май-ац T yciHice беред!. K e6iH ece екеуше ортац угым: «eciM жацсы», «несие зацды» деген сездер. Шутылга несиен!ц все бергет жацсы да, барон Дельвигке оныц зацды болтаны унаса керек. Алайда несиешц эдет-гу- рып зацына байланысын ашамын деп, Дельвиг цазац даласындагы еймнщ сорацы жагын да керген. 1912 жылы езшщ «Цазацстан» атты газет!нде белил! адво­ кат Елеусш Буйрин барон Дельвигтщ буцарашыл ба- гытта жазылган улкен мацаласын eKi йлде б!рдей ба- сып едй Бхрац прокурор Дельвиг ic жуз!нде eciM алу зулымшылдыгына царсы шыцпады. Ол ез!н1ц бул ама- лын атацты философ Гегельд!ц айтцандарымен дэлел- дед!. HeM ic йлш де оцыса да миына цонбатаи Гегель ецбектершщ отан унаганы жалгыз-ац: «болмыстагы бар нэрсетц 6 ap i дурыс» дейт!н жер1 болды. Осыны ол бой тумардай епп жадынан шытармады, кеп нэрсеге дэлел !здегенде осыныц айналасынан шыцпайтын. «Турмеде отырган адамдарды «тутцынга алуга» санкция1' бер!щз»— деген генерал Емугановца проку- 1 С а н к ц и я — руцсат. ризалык;. 122

pop Дельвиг «ез1м барып шырайын» деп жауап цайыр- ды. Ол: «прокурор санкция бермей турып тутцынга алу, эрине, зацсыз, б1рац болган нэрсенщ 6api дурыс. Мен емес Гегель солай дейдЬ деп дэлелдед1 imiHeH. Сойти де ол цоштасып шыгуга келген Ехлас Шугы- ловты цасына MiHrnin, жирен цасца рысакпен «6ip ми­ нутка дана» турмеге келдь Уш куннен 6epi уздшыз ойдан-цырдан айдап эке- лШ жатцан жандар турмеге сыймагансын генерал Ему- ганов оцушыларды босатпак болып едь Босатар ал- дында турменщ кец ауласыныц iuiiH e алып шыгып, абацтыны «естен шыгармау ушш» оларга дуре согып жатцан. Прокурор Дельвиг пен Ехлас Шугылов тап осыныц уст1нен шыкты. Доктор мен прокурор не болып жатцанын б1рден- ац TyciHe цалды. Ехлас алтын neHCHeciH cypT in цайта KHin царады да, барон томпиган цолдарымен коздерш сурйп уцалай бастады. Кутпеген жерден келген про- курорды коре сала турме начальнип шошып кети. Ол аягын шапшац басып келш: — KepiKTi дэрежел1 барон, бул улы дэрежел! гене- ралдыц буйрыгымен... 6i3 тек орындаушы гана... кепй- piHi3...— дедц flip-flip етш,— шыгар алдында эрцай- сысына бес дуреден гана... — Турмеден шыцса, буларра, ендеше санкция ке- рек емес кой,— flefli прокурор ез жайымен сейлеп,— дегенмен бул согу жазасы зацды емес... — Енд1 цайтып турмеге жуымасын, естершен шы- гармасын деп буйрыц eTTi... элбетте зацды емес... — Генерал цайда? — Менщ кабинеимде, KepiKTi дэрежел1 барон... Дельвиг тап осы кезде 6ipi боксе, 6ipi бас жацтан турып, yuiiHuiici цоцыр тэнд1 6ip оцушыны кулаштап согып жатцан надзирательдерге царап цалды. СумбЬ дей тузу uieripuiiH таяц ушы цуйрыцтан аса, жоннан цигаштай тигенде цайта котергенше, орыны жосамен батыра сызып жiбepгeндeй, цып-цызыл болып шыга келед1 де, екшпп, уппшш... бесший оралганша цанта- лап бшеудей болып, icin кетедь.. Аягын тэлиректей басып орнынан турып кеткен талдырмаш д&нел! оцу- шыныц орнына кезектепсш жатцызады. Тагы цызыл тацба... 1Шм1ркенбестен орай сйггеп 03iHe царай тарта согады, жансыз тулацты сабагандай, MeftpiMci3, цатал урыс... Б1реулер1 таяц «былыц» етш арцаны й лш кет­ кен мезетте, ышцынып цалады да, 6ipaK кайсарлыц-'

пен дыбыс шыгармайды, орнынан TicTeHin турып ке- тедк.. <Tepi мен еттщ арасындагы сансыз усак цан тамыр- лар уз1лш кетед1 де цан куйылады. Icinin кызарып. кетет1н1 сондыктан...» деп анатомиялык талдау жаса- ды Ехлас доктор iiuiHeH. Барон Дельвиг «бул акылды цылык емес* деп те- pic айналды. Ол н ачальн и к ^ кабинетше кетш бара жатып, болып жаткан окигага жача магына бе- ре талдаган адамша кабагын туйш: «МумкЫ, Гегель айткандай осыныц 03i де дурыс шыгар»— деп ойлады. Квгендеген козыдай квздер1 жаудырап, 6ipiHe-6ipi сыгылыса api корлык, a p i жан цинайтын жауыз жаза- ны кутш йзШ п турган окушыларды санагандай ка- рап турып Ехластьщ KS3i алтыншы кезекте турган XaKiMre T ycin Kerri. Баганадан 6epi жендеттерд!ч зулым эрекетшен жаны T y p m irin «6ip карамас па екен» деп кезж айыр- май кадалып турган XaKiM, Ехластьщ K03i тускенше адам ауызбен .айтып жетк1зе алмастай цуанып кетт!. Оныц езулерше кулю шырай жупрсе, кездершде «куткарычыз» деген жалынышты карас бар едк Ехлас тез бурылып кабинетке карай журе туей де, eKiHiui 6ip ой оны кжт токтатты. «03iMe некер етемш деунп ем бул кудай каргаганды. Экем Жушс кой му- ныч соткар...» — Е, бала, сен калай мундай куйге туст1ч? Элде студенттер уйымына K ipin пе ед1ч?— деп сурады ол Хак1мнен кайран калган тшшмен. — Жок, Ехлас агай. Бул 6ip жачсак жэйт, бутш- дей жачсак ic. Курбановтыч крыльцосында отырган жер1мнен атты казактар квшеден етш бара жатып ус- тап экелгеш. Жабатын жаласы: «ундеу жапсырдыч» дёйдь Ундеу жапсыру деген мешч ойыма да келмеген нэрсе. Сол уйд1ч, KafliMri ci3 жаткан уйдщ, какпасын алапестеп эр жерше урандар жел1мдеп койыпты осын- дагы 6ip балалар. Соны менен Kopefli мына есуастар дед1 XaKiM жабыккан жшшмен. «Жалачаш етке салган шепршж таяктьщ айкыш- уйкыш кызыл айгызынан енд1 кутылдым» деп ойла­ ды ол. Ехлас езужен кулд1 де, пенснесж алып, кара буйра жагалы пальтоньщ калтасына колын салдьк улкен ак орамалмен кез1лд!ржич эйнег1н асыкпай суртюштеп турып: — Муны казакша не дейтжж бжеыч бе?— ден 124

сурады да Хак1мнщ жауабын кутпестен,— муны косак арасында бос кету дейдк— дедь Касындагы фельдшер доктор Шугыловтьщ мына студентпен жылы сейлескешне карал «жакын танысы ма, элде туганы ма* дел ойлады. Сырт карауга Хаюм де, Ехлас та 6 ip элштес едк eKeyi де узын бойлы, ту- зец мусшдк TiK жауырынды жэне бет aJiinTepi де уксастау: ак куба ендь BipaK студент талдырмаш та, доктордан repi мурындырак. — Доктор, мына ж т т Фздщ туганьщыз емес пе? — дел сурады турме фельдшер!. Ехлас ойланып калды. Ол тумам ед1 деуге арлан- ды д а: — Жерлес, 6ip жерден едш,— дей салды. Фельдшер шеткер1рек' турган турме начальнигше жакындап барып б1рдеме дегендей болып едь дуре кезеп TOHin турган XaKiMAi ымдагандай жетелеп тур- меиплердщ 6ip начальниктщ кабинетше карай epTin экетть — Ci3fli4 жерлес студентщ^зд! дуреФз босатып ж!берд1, доктор,— дел фельдшер оган честь бердь — Рахмет, алайда ондай ашык ауыздарга бес-он шыбык зиян да болмас ед1, екшцп кайтып кацпа ку- зетпейтш болар efli,— дел тагы да езушен к у л т фельд- шерге XaKiMHiK калай «колга йпккенш» айтты. — Бул эрекепч 6i3ci3 де етюзер мына ж ттте р , доктор, журщ!з,— дел ол Шугыловтьщ алдына туст кексе жакка карай беттедь -г MeHin 6ip ауруыма коз кырын сала кетщ^з,— дел фельдшер ез кабинетше алдырып, туткын Нуж­ динД1 Ехласка керсетть Сол бшезшшен ок от»п кеткен, он кары сынган, ycri-басы тутас жара, бет-ауызы iciK Нуждинге асык- ’кан Ехлас назарыи да салган жок- Сол колыньщ гана орауын lueiuripin тез кайта байлатты. Шыгып бара •жатканда фельдшер Ехластан: — Сонымен комиссардьщ колы гипстемесе де 6i- тер дейшз бе?— дел сурады. Ехлас пенснесш алып (мурны гузен болганмен белбасары жука, сойлегенде, acipece кулгенде тусе бер- гендштен Ехлас алтын пенснесш алып сейлеуд1 эдет еткен. Оньщ езушен кулетш1 де сол себепт! болу ке- рек): — До свадьбы заживет,— дед1 орысша накылдап.

Талай туткынныц ацтыц тамырьш устап керген турме фельдшер! кандай «свадьба» екенш жаксы ац- гарды. 2 Турмеш ц сырткы кацпасынан калай шыкканын XaniM дуры стап ж ады н а туйе алм ады . Ж алгы з-ак оныц сезгеш : бьщ сык тутщ толган уйден каш ып шыц- к а н а д а м д а й K03i ж а р к е те т у с т ы ж а н д ы е л 1т е р л ж 6 ip т э т й а у а о н ы ц е н б о й ы н а к у й ы л ы п к ет к е н д е й бол- д ы ; аягы ж ерге тимей бейне цалцы п ж узш келе жат- к а н д а й , e3iH у ш д е н д е ж е ц ж с е з д к О л а р т ы н а ц а р а г а н ж ок — кездер1 ж ан-ж агы мен алды ндагы дуниенг. с о н а у KeKTi, к е к ж и е к т к к е з ж е т е р л ж ж е р д е п ц ар а - сынды, уйлердк адамдарды, жанды-жансыз нэрсеш ц 6apiH б !р ж о л а ш о л ы п е т т ь «6 ц 1м бе, т у ш м б е?» деп ойлады ол. Bapi 04i : анау козлодагы ниренген атш ы да, кош евкеде оты рган чиновник те кэд1мп адамдар; как п а алд ы н да курек устап 1ргенщ суы н ж ы ры п агы- з ы п ж а т к а н а д а м д а , эл д ен е ге а с ы г а , а я к т а р ы н тез-тез б асы п ж у р ш б ар а ж а т к а н эй елдер де Tipi ж а н д а р ; TeMip к и ы к т ы у й л е р д щ у с т ш д е й к а р ы e p in ж о г а р ы - дан су соргалап тур; турбалардан ж1циикелеп шыгып KOMecKi к о п л д 1 р т у т ш э л ш з к е т е р Ш п ж а т ы р ... Бэтецкесшен су ©Tin аяктарыныц дымцыл тартка- нын, шалбарыныц балактары ap i лас, a p i малмандай болганын ол жаца гана байкады. Устше коз ж 1берш едк формалы мауыт пальтосы уйпа-туйпа, шалбары жан керерлж емес, салтак-салтак, кейлепшц жага- сы кап-кара Kip, TinTi бет--ауызы да баттасып турган сиякты кершдь «Мына тур1ммен журтты урютермш» деп ол жалма-жан Губернатор кошесшен бурылып, Причаганка кешесше туей, пэтерше тез1рек жетш, жуынып, таранып, таза кейлек киш, пальтосын та- зартып кешеге шыкпакшы болды. Уш куннен 6epi жа- дынан шыкпай, элдеюм иемдешп койгандай кызга- нышты ceeiM уына белеген Мукарама кез алдына кел- fli. «Не айтпакшы? MeHi кайда кетй деп ойлады екен? Не деп айтамын, не yuiiH туепм деймш турмеге? Мас- кара... 6 л1ммен тец нэрсе... Халыкты камшымен ай- дап уйренген топас, дерем солдафон казактардыц кылыгы:.. Алда накурыстар. Ец болмаса кылмыс жа- саган адамдарды айдасайшы турмеге. Анау шал, анау адвокат, анау шаруа, анау татар жумысшысы, не 126

жазыгы бар олардыц? Оцушылар ше?! Тфу, держи- мордалар1 билеген Ресей-ай!» Уйше Kipin келгенде KiTan ок,ып отырган Сэлмен оны ушып турегелш цушацтай алды. — TipiMicin? Цайдан, ж ер астынан шыцтьщ ба? Мына бас кесер казактарды ц 6ipi турап тастады ма деп уш куннен 6epi ойлаганым сен. Цай жацца зым- зия болдыц, шырагым-ау? XaniM Сэлменд1 6ip жыл кермеген адамш а, цушац- тап, кысып бет!нен дайта-цайта сушп-сушп алды. — Сен сурама, мен айтпайын цайда болганымды. Дантенщ ж азган жаЬаннамы — ужмак, сияцты ме- шц тускен жер!ммен салыстырганда. ByriHri арца- сынан таспа алгандарды ойласам денем турийгедц тфу, малгундарай... цагынган заманньщ к,ара цасца aMipiuLnepi!..— дед1 ол. — Турмеге тусш шыцтыц ба? — Енд1 не деп едщ. Тек тез1рек кету керек мына [ сумырай жерден. Хак1м болган окиганы Сэлменге бастан-аяц айтып 6epfli д е : — Айналайын, ешюмге айтпа менщ мундай мас- царага ушыраганымды. Дирекция б1ле кермесш... acipece М укарамага лэм деп тасщнен ш ыгара керме бул сумдыцты,— дедь — Тоцта, саган записке жазып кеттк— Сэлмен штаптыц арасынан Мукараманыц хатын алып бердь XaniM жалма-жан хатты ашып оци бастады. Хат ете цысца жазылган едь «XaniM! Ci3re мен уш рет келд!м, уШщзде болма- дыцыз. Дайда кеткетщ зд! жолдасыцыз да (нлмейдь Мен здздщ цалацыздыц eciMiH огаш деп эз1лдейт!шм есщ1зде ме? Мше, енд1 мен сол ц алага icne туруга \"кети м . Ана й зд щ Ехлас доктор м о т сестралык, орын- га тагайындады. Менщ абиым соны цалады. Аби •ацылды Kici эм рацымсыз адам, айтцанын штетпей цоймайды. Мен оны гайбатламаймын, цацицаты сол. Оныц айтцанына кенбеуге болмайды... Сол ендц Фздщ цалацызга к егп м . Келщ1з! Keni- 4ia! Келпцз! К утемш <пздП М. К.» — Ж урш кегп ме?— деп сурады Хашм сурланыц- цырап. ~ Ж э' кеше кешке, ж э бугш ертемен журмекпй. Д ер р д а — эпербацан,

ByriH келмеуше Караганда кетш калган шыгар. Ал, жуын, дем ал. Турщ коп нэрседен хабар 6epin тур,— дед! Сэлмен аяиышты шшшмен. О Н ЕК1НШ1 Т А Р А У Аслан суп-сур. Ауа дымкыл. Тыстан уйге ауыр ылгал Hie келедк Кос кара атпен Барон торе калага енген куш езен жактан шыгатын Мостовая мен Губернатор кешесЬ Hin тушскен жершдеп шшкене уйде Эбд1рахман отыр едь Адам камыгарлык кыбырсыз жым-жырт коше- нщ ажарсыз TypiHe, аула im iH fleri KypeKTi ебдеййз устап, ipKiHfli сары суды агызып ж!беру эрекетше KipicKeH эйелдщ дэрменшздеу кимылына ол терезе- ден кынжылгандай, кабагын туйе карайды. Салден кешн ол уй шлнде жай адымдап олай-булай журе бастады. EKi K03i кырып жуган саргыш еденде; кезь шн алды к!лм1к тартып, ажары сынып калган; ку- рещткен бетшщ кызылы жогалып едэу1р солгындап- •гы. Ол ойлап-ойлап 6ip туйшге келгендей болады. Ойдыц ушы алые, сонау шеи жок казак даласы смякты, кырка-кырка жалдардан асып жатыр; 6ipaK ой жазгы сагым сиякты кезге елестеп жап-жакьш коршгенмен, колга кашык— ...Кыр cypeTTepi кез алдында. Жазгытурым кан- дай эсерль Анау Барбастау, ap i ассач булдыраган алыстагы белдерде 6ipTe-6ipTe айкындалып, жогары котерШп, жацындай бередь Сонау «Сырым шыккан- нан» 6 e p ri улкен жазык алаканьщныц уетшде тур- гандай Боргумаштан аргы Ханкел1 жайып тастаган шлемдей, аяк астында жатыр. Эдем1 дала, карауга коз тоярлык емес... Жалгыз-ак кимылсыз, ел сирек, ак кагаздыц уейне эр жерден койган ноцат сиякты. KopiHiM -KepiHiM жерде еш-уш уй, 6ipiH e жетсец аргы жагы тагы сондай киыр дала, тагы да сондай быты- раган ел, тып-тыныш сахара, кезге Шгер ныспы нэр- се жок. Жайыктьщ Ресей беи сиякты шогырлы, жиын- тык, жыбырлап жаткан нрш Ш к белпешен журдай, не 6ip завод турбасы, не 6ip TeMip жол вышкасы жок, жылмагай дала, калгыган дуние...

«Ояту керек!— дед1 есНрте ерши жыбырлатып,— тез1рек сахарага шыгу керек, дала жанданып, йлш- нер шак келд1; ел ceprin, дурлшер кезец жетть Коз- галар, кимылДар, оянар уак—• Оныц к¥лагына алысырактан шыккан 6 ip думбф есйлгендей болды да, ойы болшш елепзе тусть Bi- рак анык em6ip дыбыс бШнбедь Ойга кайта оралды. Енд1 тагы да тыныштыц тапкызбай ояу кезде ойга шыр айналып сога беретш турмедеп басшылар тус- ■ri. «Партия жумысын e3iMi3 баскаруымыз керек... Аткару комитетами мушелер! басцаруга мшдетта...* деген Дмитриевтщ соцгы ceei карсь: алдында улкен жазумен орап-орап ipi eTin жазып цойгандай елес- тейдь.. ...Жок, коцырау дыбысы. Эбд1рахман терезеге та- ман кел1п кулагын кайтадан тосты. Анык коцырау Думб1р 6ipfleH ашыгырак айцындала бердЬ Сэл уа- кыттан кешн ол терезеге ершйз жакындады. «Мун- дай кезде куймел1 жолаушы KiM болмац!» Терезешц пердесш ацырындап цолмен сырып царап, кешр жац- тан 6epi карай келе жатцан шаналыны кордь Шана- ныц алды-артында. желе шокытцан цошаметцп салт аттылар... Шанада отырган Ьарон торен! Эбд1рахман б!рден таныды да, бар ойы, бар назары соган ауды. Кошетц шалшыгына карамастан шанада мейлш- ше m ipeH in 03iHe-03i палуан, тапта салтанатты жур1с- пен торе уй децшен тез ©Tin KeTTi. Салт аттыларымен ат шана OTin кетсе де, 9бд1рах- ман терезеге суйенш узак турды. Ол цалага ерк1ндеп енген Ьарон Каратаевты ойлап турды. ...EKiHmi Николай тацтан тускенде лауазымы шарт сынган, хан туцымы, султан атацты Ьарон... ■Саркырап тасыган кектем суы туб1мен жулып агы- зып экетш, 6 ip цалтарысца Ъпккен шоке сияцты, .тасцын Kepi серпкенде бул да кешн ыгысцан. Еажап! Будан eKi жыл бурын окопца казак жастарын алган- да июнь жарлыгын патша агызам атынан елге еглан .еткен Ьарон! Бул жарлыкка карсы тургандарды тур- м еге, бас кетергендерд! каторпге айдаган Ьарон. Кэ- p in in ецсесш T ycipreH , жастыц oMipiH жер еткен Ь а­ рон. Обыр империяныц тэртабш цалгымай кузеткен, сол ушш дэреже, шен, орден, атак, бак ней болган султан. Дацпактыда улкен имениясы бар, жер1 шу- райлы, зор дэулетт1, куД^ретта султан. «Сактай гор.

T3«ipiM, петшаны!» деген дуганы кунше уш мезпл тагзыммен окитын султан. Енд! контрреволюция шо- гын урлеп ерт шыгаруга, ац генералдармен 6ipre жумысшы мен шаруа цанын урттауга келген... Ре­ волюция жаршыларын атуга, асуга келген... султан!.. Султан полицмейстердщ цалага келу1 96flipax- манныц цырга тез аттанып кету ниетш жеделдете туст1; сонымен 6ipre ол цаладан шыга алмай кал­ ган Совдеп цызметкерлерш цутцару жолдарын да шешть «Бугшнен, opi кетсе ертецнен цалмай ж у р т кету керек, эйтпесе кештж етед).» деп ойлады. .2 Атты казак шолгыншыларынан саябыр арт жац кешемен келденец кезге елеусхз Магрипаны ж!берш, Эбд!рахман гимназист Шамиль Царатаевты шацыртып Талдырмаш келген кара-торы жас гимназист Эб- д1рахманга тосыркап цалгандай царайды. Оныц дец- гелек K03i KipniriH цацпастан цадала цалатын эдеи бар едь Бул жолы ол тесше цараган жоц, 96flipax- манныц тула бойын, жузш барлап карады, оныц ен- бойынан улкен eerepic тапцандай болды. Ж1пттщ тацыркаганын ce3in Эбд1рахман: — Султан Каратаев калай таныр екен муиы деп царап турсыц ба? Таныр, царагым, таныр. Сыртыц- ды цаншама езгертсец де султанныц жылан кезшен жасырына алмассыц. Калай, езгершпш бе? — дедь Эбд1рахманныц кезшщ киыгы кул1мдей туей, Шамиль оныц сезше туешбей цалды. «Жылан кез султан...» деген зэрл1 тецеу бутш Каратай туцымына тагылган шнэ сияцтанды. «Бул не деген сез? Элде папаммен екеушщ арасында кел1спестж бар ма?» — деп ойлады. — 9бд1рахман ага, мен с1здщ сезщ1зге туешге- HiM жоц, 6ip айтцанда уга цоймайтын топастыгым yuiiH KeuiipiM сураймын. Ciare цараган мэшехм: ту- рщхз жан танырлыц емес, тамаша e3 rep in ci3 , соны K ep in : «Метц папам да осылай етсе болмас па?» де­ ген ойга келш царап ед1м. КаРатаевтаР ci3fli неге танымасын, танымай кететш тэкаппарлыц б!зде бол- маса керёк... Эбд1рахман кулш ж1бердь — Сен шынында туешбей цалган екенещ, буган 130

м ети G3iM шнэл1мш. «Султан» деп мен Ьарон Кара таевты айтып ем. Соныц жылан козшен жасырыну циын деп ед1М. Гафу ет, айналайын, сенг айтып тур- ганым жок. Сендер келешектщ цырагы кезд1 Кара таевтары боласыцдар гой. Мен ана патшашыл TopeHi айттым... — Ага, ол Kici алыста гой, цысылмасацыз да бо- лады. — Эцпме соныц алыста емес, жацында болганын- да. Осыдан 6ipep сагат бурын мешц тереземнщ ал- дынан ©Tin neTTi. Мыла жау жагадан алып жатцан кезде ол б1збен куда болу ушш кглген жоц- 031Ц айткан папацды тез1рек каладан шыгарып экетущ керек, эйтпесе аталас екенмш деп Ьарон мусылман- дыц жасамас, цайта су тубше ж1беруге тырысар. Mi- не, ceHi сол ушш шацырттым. Бакецнin ез! кай жер- де, юмнщ уй1нде каз1р? — деп сурады 9бд1рахман Шамильден. — Папам Нуртазашкшде. — Кай Нуртаза? — KofliMri молда Нуртаза. — Н е icTen жатыр? Кетешк деп ешнэрсе айткан жок па? — Жок. айткан жок- Папа, саган да тиед! гой, каладан жасырынып шыгып, елге кетешк десем: — Елден таппай ма м е т? Мына сакал, мына турмен кайда жасырынбакпын. Елде цайта жасырынбак ой- наган баладай мен мундалап турмаймын ба?— дейдь Жане оныц устше Ленинге хат жазып отырмын, со- ны 6ixipin ж1беру1м керек,— деп жан юрмейтш абыс- тай белмесшде Думаныц отчеттарын окып отыр. — 8й, Баке, Баке,— деп Эбд1рахман басын шай- кады,— бала сиякты бейгам жан. Нагыз жарыктыц адам. Тапкан екен жасырынатын жердВ Кысып су- раса ана генералдардыц цолына Нуртазаныц 03i же- тектеп апарып береди Ka3ip Ьаронныц тыцшылары оре турегелдц.. Ьаронныц атшысы цандай адам? — деп сурады Эбд1рахман гимназнстен. Шамиль eKi и ы гы н к о т е р е T ycin, а ц - т а ц б о л д ы д а : — Bip жалшы, цандай деуге болады оны — oMi- pi атшы болып келедь — Сен Ьаронныц атшысына бар да «Султан са­ ган м етц папамды Мынанайга шешн ат шанамен тез апарып тастасын» деп айтты де. 0зщ Ьаронныц адъютанты болып киш де, салт атпен шананыц ал- 131

Дына туе. Жолдагы казактарга: Оберполицмейстер султанга жол бер!— деп 1лгер1 аса бер. Бакене де 6ip формалы KiiiM табарсьщ, тап осылай етед1 деп оры сы да, казагы да ойламайды, муны ешюм байкамай ды да. Тек тез кимылда, батыл цимылда. Эйтпесе БэкенД! камайтыны анык- Шамиль бул айлага TyciHe цалды, кездер1 жайнай тустк — Тек папам пенсе?— дед1 ол Эбд1рахманга nip- niriH дакпастан нарап. — Мен кагаз жазып беремш. Кенедк Эбдйрахман жалма-жан кагаз жазды, ойланбас- тан тез жазды жэне кеп жазды. Жазган кагазын басы- нан аягына дейш шапшац шолып епт де: — Цакпактыда жатып калмасын, тез Актебеге асып кетеш. Сен eaiH 6ipre бол. Бакене кемепч тиер. Сол жагынан Орынборга келсечдер, телеграмды да, хатты да жетк1зерс1чдер Мэскеуге. Ал, бала бул 6ip акка тэуекел ic. Батыл кимылдамасач боска елес1ч- TyciHfliH гой? — TRyciHfliM, TyciHfliM. — Тусшсеч жолыч болсын, ' жолдарьщ болсын. Бакене сэлем айт. Кергенше сау бол, карагым. Эбд1рахман Шамилуйч бетшен сушп, колын алып, уйден шыгарып Ж 1бердь 3 Пысык кимылына, a3ip жауап, етюр TiaiHe ка- рап турмецилер 9M ipre езгеше катерш Tiri'n калып едк Оцушыларга жаппай дуре сокканда басы-касын- да болган надзирательдер оган бес «шыбыктыч* ор- нына жет1 «шыбык» согып ж1берд1. — Тула бойым козгалтпайды, 6ipan сонда да жа­ та алмадым, бостандык дегешч адамга тамактан да артык нэрсе екен гой, жургенде кешешн тасына ая- гым тимейтш сиякты. Кудай б^ледк се ти багыч бар. Б1зд1ч аркамыздан удай ашытып таспа сыдырганда сен Судан шыкчан ала каздай куп-кургак шыга кел- fliH. Маган тагы eni таякты артык сокты-ау, очба гандар. Cipe, фортуна' сеш айырылмастай кушакта- ган шыгар дейм1н,— дед1 0Mip турмеден шыкчаннан кейш 6ip еагат етпей-ак Хаюмге кел^п.1 1 Фортуна — бакыт Tonipici (eCKi грек акызы). 132

— Ceni курткан Пифагордыц штаны гой,— дед] Хаюм к у л т .— Рас, елг! жоса мурт начальник ме- шч кезепм келгенде K63i былшыцтанып K erri. Ехлас доктор болмаганда менщ де аркам б1леудей болатын едк тэщр жарылкагыр, кайдан келгенш б1лмеймш, efiTeyip соныч аркасында аман калдым. — Ол болмаганда шымбайыц 6ip шымырлайтын едк босда кую деген оп-оцай. Сенщ колга тусущ кы- зык, 6i3 сиякты тым болмаса кептщ катарында да емес, лагып жалгыз журш, кыр керсетупнлерге дэ косылмадын,— дед! 9Mip 1лйс таккандай. — Муны ез1м де мыктап тус!нд1м,— дед1 Хаюм ек1нген nimiHMeH,— азан-казан болып улкен кеш езеннен ет!п жатканда eKi колывды далтаца салып кызыгына карап туруга болмайды екен. — Сонымен жацаны жактайтын кепке карай ойысам дейсщ гой? — Бул элдекашан ойланган нэрсе,— дед! Хаюм салмакпен, мацдайына тускен буйралау шашын ке- pi кайырып тастап...— Ана, кыз барболгыр жетек- теп... Шеттеп журм!н... — Оныц ез1н 6epi суйремейсщ бе, жолдастарыц- нан белшш одаша кеткенше. — Бул ойланатын нэрсе, 6ipaK кыз кетш калып- ты Кызыл уйге. — Ойлап, ойлап, ойланамын деп отырып тауык жумыртка салып койганын eei де сезбей калган. — Сезщ бар болсын с е т ч шеп татыган,— дед! Хаюм кулш. — K®3ip Зевсйч колесницасына ПрометейдР мш- riaefli. Жур, Kepin кайтамыз,— дед! 0M ip оныц кула- гына тенш, дауысын бэсецдете жымиып. Хаюм оган тусшбей калды. Уйде бетен адам болмаса да 9Mip оган сыбырлап Шамильдщ журей!н деп жатканын айтты. ( BipaK бул exeyi ногай м е ш тш ч жанындагы Нур- тазаньщ ушне жеткенше Шамиль экесш Барон сул- танныч шанасына отыргызып, Ж амакка делбес!н устатып, eei салт атпен адъютант есебшде жур!п те кеткен едк1 1 Кектш бас Toaiplci Зевс каИарман Прометейд! а* сылык icTereiii yuiiii Кап тауына шынжырлап, кара Кустарга жем еткен (ecai грек ацызы). Бул жерде Ьаронды ракымсыэ Зевске, Бакытжанды 1эг1 Прометейге тенеген.

4 B ip ж у м а д а н 6e p i а р к а д а н а зы и а н со гы п , октын- о к т ы н к а р у ш к ы н д а т ы п т у р г а н ы з г а р л ы жел кешэ т у н д е б а с ы л а к а л д ы д а , т а к а л д ы н д а к у б ы л а д а н жы- л ы л еп ecTi. О ч т у т а т а ч д ы м к ы л к о ч ы р булттары т е м е н д е й ж ы л ж ы п , TepicTiKKe к е ш т к Жайыктын ус- т!н е т у м а н д а н а m e ri n к ы р а т т а р д ы к ы м т а й буркедь вчм еннен ететш екпек ж ел ацш ы л карды кеплд1рлен- f lip in ipiT in ж !б ер д 1 ; к у н Ke3iH ж е р д е н кетер1лген кою ы л г а л ж а п т ы ; к е ш к е к а р а й б у а л д ы р к о ю л а н а Tycin аспан боз айран болып кета... Кектем жаршысы сусылдак уйрек 6ipiH iui рет бу- riH каланьщ утамен жуйтки ушып парласкан куш Шаганга карай асып к ета. Эбд1рахман ауланыц пшн- де сыцар колдап, тырнауышпен швп-шелечд1 жиыг- тырып жатыр едь B ip жогары, 6ip темен зулаган уйрек- терд1 ол кезден жогалганша узатып салды. Жыл кусы 1шке белНздз 6 ip жылылык сез1м куйып ж1берген- дей элдене шаттыктыц хабаршысы сек1лд1 болды. Ол ; узак уакыт бозгылт кекке коздерш T irin турды да, акырын гана K ypciHin койып, уакыт оздыру ерме- | пне кайта KipicTi. E pci3 Гарипаньщ мшкене ушшч шагын ауласы оган елдегс ездерШч ecKi кора-жайын I еске Tycipfli... Жазга салым аула iiui осы сиякты сэры суга баткан шеп-швлеч; мал коралардыц im i тебеден тамшылай соргалаган, iprefleH KipreH сумей баттас- кан лас, жер кепкенше кургамайды, кыстан шыккан мал аруактай ep6Hin кекке ауыз Шккенше тещрек- те сынык шел калдырмай жайпайды, кУ камысты кажалайды, шалшык ciMipin, батпакка толарсактап уй айналасын кезедь Бурын уйде 6ip улкен кызыл : сиыр болушы едк жазгытурым жаткан жершде ум- тыла T ycin, 6ipaK езд тн ен орнынан тура алмай кала- тын. Жанбас суйектер1 TepiciH Tecin кетерлжтей арык бул кетерем мукырды Эбд1рахман сан рет куйрыктан кетер1п тургызган бьлатын. Гари паныч сиыры да сол елдеи улкен кызыл сиыр сиякты арык, оныч устше ap i буаз. BipaK бул орнынан демеуиз турады. Kaeip ол кораныч жанындагы кечшч етегшде куйсеп жатыр; K03iH жумып койып бабына келпрш, жактарын жал- пак кайзап жатыр. Оныч арыктыгы eHfli eciHe Kipep емес, ендеп жайылатын Шаган бойына кешжпей шы- гамын дегендей, бейгам шшшде, cemM fli сабырмен

куткен жылы куншч жеткенше эбден риза болгандай, арткы аягын uiipemn кояды. Эбд1рахман сиырды орнынан тургызып мазаламай кораныц баска жагын тараштайды. Кейде eTi icerepin мыктап icin кеткен он иыгын акырындап козгап-коз- гап кояды, суй еп тч амандыгына эл! де кудштенген- дей онын он колымен барлап, устшен басып кояды: ’«Бул жаракат ештеме емес, мунан да зоры кездесе жаздады. Кездесм де, 6ipaK ажал жок—* Ауланыч тукшр жак тацтасы сыкыр ете калды. Кун мен желге кураган ecKi дуалдыч басына жармас- кан мшкене колдар жалт караган Эбд1рахманныц ке- 3iHe шалынды, ойлаганша болмай ете шапшац тыр- мыскан Сэмид1ч басы да кершдь Жэрдемдесш iiiiKe -y cip in алу ниет1мен карсы умтылран Эбд1рахман пягын 6ipHeme аттап улпргенше бала дуалдан асыла салбы рап, жерге тусш те кеттк — Акырын, кулансьщ, мен T y cipin алайын...— дед1 | Bipan бала оган аягын eHTire басып, жакындап та калды. — Эбд1рахман агай, уйге KipiHi3... Kepin кояды...— дед1 ол аптыгып. Сэмид1ч кезшде урейл1 6ip коркыныштыч ушкыны 6ip ceHin, 6ip жанып тургандай кершдй сонда да бала- га сыр бермей, Эбд1рахман сабырмен акырын ган а: — М етц мунда екетмд1 ешюм б1лмейд1, айна- лайын,— дедк Каншама сабырлы салмакты сейлеп кысылмай тычдаса да сочгы кундерд!ч окигалары Эбд1рахманды бурынгыдан элдекайда сак болуга, кулагын ap6ip сез- ге ашыгырак туруге, кездерш кадай карауга уйрет- кен-дк — MeHi 6ipey сурады ма, элде мен женшде §ip сез естдан бе? Юм керш кояды?— дед1 ол 1штей такат- сызданып. . — Кайдан шыкканын б1лмеймш, мепптйч бер жа- гында карсы алдымнан тшмаш Дурбанов кездесш: «Малай, токта мына кагазды Эбд1рахман Эйтиевке бер»,— дейдк Мен бетше карай калдым да алдап тур- ганын ceein; «Эйтиев KiM?» деп 61лмегенси койдым. •Сендерджше келш журетш большевик Эйтиев* деп кабагын туйдк «Б1лмеймш» деп басымды шайкадым да, KeTin калдым. «Токта, токта, а к т а беремш» деп efli, мен караганым жок. Уйге тура кайтпай баска кв- 13S

mere Tycin алып, жупре берд1м. Билам кермесж деп уйдщ дадпасы нан да юрмей ауланы айналып арт ж а дт а н туспм,— дед1 бала шапшац сейлеп. Эбд1рахман Сэмидщ аса ацгарулы екенш жаца б'лдд Оныц жап-жас бола турып, улкен KiciHiu де дапел1мде ойына келе доймайтын тапдырлыд iciHe iuiiHeu датты риза болды. — Рахмет, айналайын, кеп жаса. Мурадыца жет!— Дедд аузына басда лайдатты свз тусе доймай, жас ке- зшде езшщ дарттардан талай есИкен сезж пайдала- нып.— Курбанов жалгыз ба, элде дасында 6ipey бар — Касында узын бойлы дара Kici бар, ешнэрсе деп ундеген жод. ЭбД1рахман сэл ойланып турып далды, б1рад узын дара K iciHiu KiM eKeHiH шамалай алмады. Курбановты ол жадсы б1летш, бурын оны талай K epin, сейлескен де адамы. «Курбановтыц менде дандай жумысы бар? Элде бул да мына генералдарга «дол уипн» бермекил ме? Патшага дарсы. Отаршылыд жуйеге жаны дас. Революцияны дубыжыдтай кередд Осы Цурбановтыд K03flereHi не сонда?! Керенскийдщ де бул тонныд in in i бауындай корген жод. Мше, жугымсыз тип! Бэкед не деуип efli езш... Нигилист... Ия, ия, барып турган ни­ гилист. К°й, муныд бэршен де аулад» деп ойлады Эбд1рахман. — Ондай Kic^epre MeHi керд1м деп айтпаганыд жадсы болган. Пайдасы жод адамдар, мумкш, зияны да тиер ондайлардыд,— дед! ол балага. 5 Экесшщ жау долынан жазым болганын 0Mip aui еспген жод-ты, ол уйге Kipin келгенде Эбд1рахманныд кецШ бузылып кеттд б!рад ол жас жiгiттiд алдында босаддыгын бiлдipмeyгe тырысты, 6ip нэрсеш куб1рле- гендей Tepic айналып кезге epinci3 ipnwreH жасты бай- датпай жед!мен суйкеп ж1бердд Оныц бул толдыга- нын 9Mip байдаган жод, ейткет ол ад-тад болып бар- лыд назарын Эбд1рахманныд туршщ жан танымастай eerepiuin кеткенше аударды. Кейде шалцасынан дайы- ратын, кейде баланыд кекшшдей бой бермей салбырап маддайга Tycin кететш дою датдыл дара шашты ба­ сы Tan-^aKbip, ногай тадияныц астынан жалтыраган кокш1л дуйда гана коршедд эдем! мурттыд орны да 136

жым-жылас, жактары д ааш ац тартып, бурынгы дец- гелек бет1 сопая тускен бе, калай?! Жылтыр ецд! кара коцыр жуз боп-боз болган; оныц устше сол цо- лын орамалмен иыгына асып алыпты да, узын ногай бешпетш каусырына тусш, оц колын да омырауына тыга бередь Ауыр мшездк салауалы, ойлап свйлейтш 96flipax- манды 0M ip аса сыйлайтын, imiHeH 6ip турл1 сескен- гендей, оныц алдында квп сейлемейтш, айтцан ацылын гана тыцдап, карсы жауап катпайтын; кейде экешмен калжыцдасса да, 9бд1рахманныц алдында артык соз, шашау кимыл, жец1л мшез керсетпейтш. Ka3ip сол айбынды Эбд>рахман мулде. баска, элде 6 ip цирк арти- ci сиякты, сикына адам кулгендей. 9M ip кулш ж1бере жаздап, езш-вз1 зорга устап цалды. Оныц аузына: «Канацаныц» аузында туратын Красен цари сиякты болыпсыз, Эбд1рахман ага»,— деген свздер келш ца- лып, тамагын кенеп ж!бердь — Bepi кел, 6epi кел,— деген оган Эбд1рахман ку- м1лжщк1реп. 9M ip жакындай тусть — Bip цагаз бар едь.. саган соны... Эбд1рахман 'куйбелектеп, бурыштагы бет1 куцпрт- теу тартцан шар айнаныц артынан ecKi мусылманша жазган штапты алып арасын ацтарды. Твртке буктел- ген кагазды алып сыцар цолдап, оны жазды да бастап- кы жолын окыгандай ущле тусть — 9бд1рахман ага, папамнан хат келд1 ме?— дед! 9ш р, назары кагазга ауып. 9M ip экесшен хат келген екен деп ойлады, есьдерт1 енд1 сол хатта болды. «Уйдщ амандыгын жазган шы- гар... Мамамныц сэлемь..» — Жок, 9м1ржан, папацнан емес... папац туралы... Ол кагазды 9м1рге усынды да, терезе алдына ба- рып оц колымен мацдайын суйеп, 6ip жер! цатты ауы- рып кеткендей кабагын шытты. 9M ip кагазды тез-тез оци бастады. «Курмепч Дмитриев жолдас! Мен шздщ халыц ici- не жумсайтын цымбат уацытыцызды 6ipneme мину- тын осыны оцуга бвлмекшн, бул ушш айыпца буйыр- мацыз, ойткет бул запискада айтылатын эцпме де сол журтшылыц 1сшщ 6ip белшегк Муны жазып1 1 1 11 К а и а к а хаэ рстт ц мурнт уагыздайтын болмес (ме­ те). 137

отырган Требуха поселкасындагы селолыц мектепйц учитель Ci3 бьлуге тшсйз — осы селода туып ескен Игнатий Быков, биыл поселка Совдешнщ председателд болып сайланган. Оны халыц сайлады. Екшип сезбен айтцандай ецбешш шаруалар ерммен съезд ашып, басцару жумысына ез irniHeH уэкьлдер белпледь Журт сайлаган уэкьлдщ 6 ip i Быков Совдептщ председател! болып кептдц млепне сай iCTep icTefli. Ежелден посел- KeHi билеп келген коп жерль малды, ericTi, дшрмен иелерц б1рнеше ат заводтары бар Песков, Калашников дегендерге салгырт салды, жерлерш кесш алып жерйз жалгыз атты шаруаларга бердь Согыста балалары,ер- лер! елген жесдрлерге жэне жумысца жарамайтын га- pinTepre астыц алып бердь Мше осы сияцты журтшы- лыц муддесш квздеген цайраткер азаматца жогарыда аттары аталган элдшер цатерш T irin душпандыц жа- сауга KipicTi*. 9м1рдщ ойына камерадагы басын тацган, хал1 ауыр тутцын Быков тусе цалды. «О, сорлы, сол Быков же- ншде гой мына хат. Ал муны маган неге оцытады Эбд!рахман агай!..»— деп ойлады ол. о...0ткен бейсенб! куш, ягни марттыц 27-де, сол Калашниковтыц. офицер баласы цасына царулы бузыц- тарды жиып алып. Орал цаласынан цайтцан Быковца жэне оныц цасындагы комиссарга шабуыл жасады...» OMipfliH тула бойы муздап кетть Оныц кез алдына мунан алты кун бурын исполкомныц тапсырмасымен кеткен экей келдь.. Кацпа алдындагы жирен ат жек- кен орта бойлы орыс ж ш т сол Быков екен гой... Эке- сшщ терезе алдында ойланып отырган сурей елестедь «Басым ауырып отыр. Эм!р, сенщ 6ip парашоктерщ болушы едь..» дегеш цулагына есйлгендей болды. Ол жалма-жан кагаздан басын кетерш алып, 9бд!рахман- га карап едь оныц Tepic айналып терезеге царай бур- ган коздершде ылгал барын керш калды. Жаманшы- лыц жайды ол iuiKi й л й з угымныц жаза баспайтын дэл белплершен-ац уцты. Хаттагы жазылган одан аргы MefipiMci3 сездерге ол eHfli кайтып кез!н салгысы келмей: — Эбд1рахман ага, не болды, папам 6ip жаманшы- лыкка кездесй ме? — дедк Оныц eMipi д1р1лдеп кврмеген дауысы букдл денесд- мен косыда д1р1лдеп кетй де, уш сыбырлагандай жуас шыкты. Эбд1рахман оныц аш видь бозгыл тартцан сопац-

ша бетше жаца гана тура парады. Tyci шуберектей куп-ку болып KeTinTi, улкен кездер1 уясынан шыга, урейлене карал тур. 1лк1 минуттагы кобалжыган кал­ лы 6ipTe-6ipTe ориына кел е бастаган 9бд1рахман мы- салга кош т эчпмеш алыстан бастады. — Ащы мелен тущыны таткан б1лер, жакын мелен алысты жорткан б1лер,— дейд1 казак- KonTi корген, узак жасап ем1рд1ц сокпакты жолдарымен аршындап адымдаган, e3i дана, тлге шешен, ойга жуйрж Жирен- ше би деген би болыпты. Жиренше 6ip жолы алые са- пардан кайтып келсе, ушнде елд!ч не жаксы адам- дары жиылып отыр екен. Олар бйд1 карсы алып, осы сапарда жургенде оныц басына тускен улкен ауыр халд! ест1ртуге KipiCKeH... — Аргы жагы TyciHiKTi, 9бд1рахман ага. Аскар тауым кулаганы...— дел 9M ip журесшен отыра кеттк Ол кенет екеш-екеш жылап ж1берд1, комейге тушлш келген улкен толкын тез локсып сыртка тептк eni niHi 6ip кетерШп, 6ip басылып денеЫ солк-солк erri. 1рюлген ащы жас шыксын, толкуы саябырласын дел, оны 9бд1рахман б1рден жубатпады, ермн ец^реуге эб- ден ырык бердь Элденеше минуттан кейш ол 9м1рге: — «...Ия, ж1пгпц эке« елее не болар» дегенде Жиренше шешен: «Ж1пгпц экей елее аскар тауыныч кулаганы!»— депть.. 6ipaK Эм1ржан, эке турлЬтурль 03i елее де, аты MeKri ешпейтш эке бар. 0Mipi мен ici ез баласы тупл езгеге улп болатын эке бар. Жер 6iTin, су аккалы адам баласыньщ карай-карай кез талган эдглдж заманына кол созган кемецгердщ 6ipi — Мец- джерей едк ол сол жарык дуниешч бйпне бастаган тачында жазым болып K erri... Ол мешц жолдасым, a p i акылгей агам едк ceHi4 экеч едц мына мерей1 уакытша устем болып турган жаудыч элепнен ол куннщ шык- канын коре алмай кетп, кеп ушш кексеген кунд1 кере алмай кетт1... Б1рац мына сендер мен 6i3 Мечд^керей кетерген революция туын жогары устауымыз керек, оныч атын ана кызыл жалауга ешпейтш етш жазуы- мыз керек. Тур, жасыма!— дедк 9M ip есецпреп калган адамша аягын тецселе басып eciKKe карай журе T ycin едк 9бд1рахман оны устай алып, кушактап бетшен катты-катты суйш алды. ~ _ Мен каз1р журешн дел турмын, елге, сахарага шыгайын дел турмын. Сендер мундагы жшттермен байланысып турасьщдар... — Б13 де елге кайтамыз, Эбд1рахман ага. Б1зд1 гим-

назиядан шыгарып тастады. Мен анау куда журерде ♦мамама сэлем айт!» дегенде, *дай бурын кергешм!з айтармыз» деп efli папам... Оныд содгы сэлемш маган жетдазуге тура келдй Кош болыдыз, Эбд1рахман ага,— деда 0Mip даусы д1р!лдеп. — Bi3 эл! K epiceM ie,— дед! Эбд1рахман долын алып. ОН YUJIHUJI ТАРАУ Ж уки адон шананы мыдшыддай тартдан аттыд тагалы туядтары т!к тигенде даудырап мужШп дал- ган дысды жолдыд дарлы музы кудпрттеу даршылдап uyTip-KYTip омырылып туседй К,ара шодаладтары дал- диып жогары далып, жентектелт темен тускен оныд шудырлы бет! сыдар аяд ойылып, атты мардымсыз шойнад жур!ске T y cipin келед!. Жол жаны шарбыдай жударып, томпелер мен додес- тер тепе ашылып далган. Кар тек дана сайлардыд TepicKeii беттер!нде молырад, о да кун санап, сагат са- нап шагыкдала береди арага енд! 6 ip кун салса тепс- TiKTe оймадтай да дар далар емес. EpireH дардыд ас- тынан жылып аддан сулар жылгаларды тепе толты- рып тастаган, олардыд шеттер! дабыршадтана датып алыстагы сайларга жетуге асыга агып жатыр. — Кун квтер!лгенше Барбастауга ж ет т далсад жарар еди Апыр-ай, Аддатыныд сед! журш кетер ме екен!.. Эбеке-ау, ана жэшшт! демесец!зш!, тусед! гой,— дед! алдыдгы шанаиыд жанында жаяулап, делбесш дагып келе жатдан Байес артына килт бурылып. Эбд!рахман днсайган ж уки аягымен жер прей оц иыгымен суйемелдеп орнына дайта Tycipfli де, босап кеткен арданды сыдар долдап дытып байлады. Жук- шшщ долын аддып келе жатдан кек ат тодтай далды: аттыц датты соддан ашад буШрлершен кездерш аудар- май турып, 0бд!рахман од жад далтасынан темек! дорбасын алды, сары дагазга сол долыныд мугедек демеу!мен махорка орап, шылым тартты. Шылым орап оны Heci тартып бтргенше зэрден жедШп тыные алып далган ат аядтарын шымыр басып шананы орнынан жедйл дозгап кеттй Задымды иыгын евлекет KOTepin аяд батпайтын датаддау жерлермеи 0бд1рахман атын шу-шулап келед!. Цуйдасы сыдырыл- 149

ган, гпскен сирактай ырсиып, асты ашылып калган- жолдыц сикын K epin жэне желд1ч жылы лебше царап ол туске жетпей-ак шанамен шакырым жерге де жыл жып болмайтынын б>лд1... Тан бШнгеннен 6epi журген жолы он eKi-ак шакы­ рым жер, бул журшпен каладан кашыктап кету окай ic емес; арттагы жалач кылышты жаудыч карап жата- рын к1м бШ пт? Карга адыммен карыстап аттап келе жатканда арт жактан кугыншы тонсе? Батылдык пен карыса умтыл- ган кайсар беттШк куткара берсе жаксы! Жау акы- мак емес, айлакер! Оныч устше езгешз мейр1мс1з, алыскан жауын жерге тыкпай тыныш табар снкы жок— — Бэйеке,— дед1 9бд1рахман, бушрш1ч сокчаны оте жшлей бастаган атыныц жанында шанасын суйре- се демеп келе жаткан Бэйеске.— MeHiK байкауымша Ачкаты тупл 6i3fli мьгна жол Ханкелше де шендест1р- мес. Жасылмойын жуйткда дегенше сай-сайдыч агысы саркырады дей бер. Эне, керд1ч бе, уйректерд!ч жуп- жубымен аркага карай асып жатканын, бул — алда кар жок деген сез. 9бд1рахман алаканымен кезш колкештей аспан кебесш ай караган.адамша карады. Еэйес ойланып калды. Оныч ойында лаждап елге жетш алу максаты басым едь — Солай дейздз бе. Эбене? Елге жетш алган жаксы болар едк апыр-ай, мыча ж укй тастап кететш жер де жок! — Мына жерде 61зд1ч 6ip бакташы шал бар, жол- дан ei<i шакырымдай жер 6ip бушр. Жукт1 сонда кал- дырычыз да, эйтеу1р ана терт капшык кагазды жарты капшыктан болса да маган жетшзш 6epin турычыз. Мен1ч сочыма тусуцп коп болады, ci3 елеус!з адамсыз, жун-журка сатып алуга келген саудагер деп ойлайды ci3fli. Элдекалай кезге тусш калатын кун болса «зат орау ушш сатып алган макулатура едь «Орал жаршы- сы» газет1н1ц редакцнясынан алдым»' дей саларсыз,— дед1 Эбд1рахман. — Ал, сонда ci3 031413 каЫр кай жакча кетпеказ? — Мен елге согып, yii-imin K epin, сонсын 1стейт1н жумыс коп, соган KipiceMiH... Байес басын шай'кады. — Bip cenipfliM кутылдым, eni cenipfliM кутылдым. ушшилсшдс тутылдым... деген. Мунычыз болмайды, 141

аксакал, бул акылыкызга да жартылай кенейш, б!рак ауылга барамын деген ойыцыз балалык ic. Туйеш ты- гып к°йсац таба алмайтын калада да кала алмаганнан кейш ауылдык imiHfle адырайып отыра алмайсыз. Мен ciefliK ауылычызды айтамын. Жукт1 бакташыга тас- таймыз, оныцыз дурыс акыл, ал екеулпз eni атка Mi­ nin, 6i3fliK елге KeTeMi3. Колыцыз жазылады, тыны- гасыз, сонан кешн штейтш iciK iere K ipice 6ep eci3. B i3- дщ елден ci3fli ешюм 1здемейдь Шалдан ер токым табыла ма e3i 6i3re?— flefli Бэйес, эцпме тек ерде калгандай. Бэйест1ч акылы Эбд1рахманга унап кеттк ЭФресе оныч: кольщыз T ayip болганнан кейш «учител1м, есеп- нпм» деп елд1 03iM аралатайын, керек болса тап осы «дукенпп» болып келе жаткан формацызбен каланыц imiHe де алып KipeftiH дегет улкен акыл кершдь С ейтт бул eneyi сиыр сэске кез1нде атка салт Mi- Hin, ат куйрыгын шарт туйш, бектерген к о с коржы- нымен Ханкел1 аркылы Бэйесэтц ауылына Tine асты. — Bi3fli« ауылга ец тете жол осы Ханкелк жолы жаксы болганмен C y rrireH fli бурые, коп бурые,— дед1 Бэйес. 24 Бул KyHi Карон Курбанойты жылы жузбен карсы алды. Ол: 6ip беткей, сыры iuiiHAe, » y 3 i eMipi жум- сактык шырай бермейтш жумбак кулыкты, баскадан езх-еше, тшта огаш MiHe3fli бул адамды е нд 1 кайтып оралмас деп те ойлап едк ейткеш тшмашты жасыта коямын деген эдш вз ойынша да тыпыр етшзбейтш дэлелд1 емес, абай-кокайга жакын. Эрине усФчнен «KipmiK келйретш маглумат бар* деп мечзегенге бас­ ка n ici болса кек теректщ жапырагындай калтырар ед1, Курбанов ондай солкылдак жаН емес. Табанды жэне дегешне айнымай жететш кокбезер. Кандай-кан- дай жачалык экелд1 екен?.. — Отырыцыз,— дед1 ол, карсы журш келш КУР- бановтыц колын алып. — Ракмет, султан. Отырып эчпмелескендей ул­ кен жумысым жок жэне узак отырып ci36eH жайлы кекес куратын каз1р уакыт та тар. Ci3 кеше 6ip адам- ныч атьиг атадычыз, сол женшде 6ip ауыз сэз. BipaK бул мешч ciere мшдегп болып жетшзген жасырын 142

маглуматым емес, ондайдан менщ аулач журетЬймд! оз1ч1з де жачсы сезешз... — Жоч, жоч, Курбанов мырза, мен ci3fli жасырын маглумат жетшзетш адам деп ойламаймын, ондай усач жумыстыц шечберше « з сыймайсыз да. Мына тар заманда улкен азаматтыц борышты гана ескертам мен,— деп Ьарон тьлмаштыц ыцгайына кеше демдей сейледь Курбанов сэл бегелд1 де, тамагын кенеп чойып кучпрттеу yiifli жуан дауыспен сезш жалгастырып — Жан-жан партия болып тартысчан чызу жан- дардыц куресшен мен 6ip аулач чалган адаммын. Му- ным либералдыч па, болмаса бойымдагы жасыч мшез- ден туган кемиплш пе — esiM багалай алмаймын. Bi- рач сол адамдардыц цайдай жандар екенше, чалыч халычтыч imiHfle чандай Tiperi бар екенше шала-чумар жанмын. Cia Эбд1рахмен Эйтиев дед'.ч1з, оны мен бурын да естетшмш, TinTi 6ipep жерде кездесш, сойлескен де адамым болатын. (Лзден шыччаннан кейш, «осы чан­ дай адам екен?» деген ой басымнан кетпей чойды. Tin­ Ti кездейсок, элдечалай болмашы 6ip жэйт меш оныч жене жолдастарыньщ ач чардыц устшде чалган ай- чьш ieflefl, тастап кеткен 6ip документш1ч ycTiHeH ту- cipfli. Бул 6ip гажап очига. Батыл icri, реальный амал- ды жузеге шыгаруга тайынбай KipicKeH геройлардыч чимылы. 03iM улкен идеяга умтылган eccie ерд1ч кеу- деге снимай тулаган мычты журегш жаратамын. Мше соны, сол документа гана керсетешн деп келд1м. Мына чагаздыч (ол омырау чалтасынан элденеше буктелген чагаз суырып алды) айтуына чараганда муны жаз- гандар 433ip жэ Караобада, Шьщгырлауда, Требуха- да, Кушкчалада, Дарьинкеде, Барбастауда, дурысы- рагын айтсам бар жерде де болуы керек. Ьаронныц enTi келген кшшене саусачтары чагазды кезге Шкпестей шапшач жазды да, ж т кездер1 жазу- га чадалды. Бул 6ip чысчаша гана хат едь Очи баста- ганнан-ач Ьароиныч KiinipeK чара торы мачдайы маса шагып алгандай тыржыч ете чалды. Кезш алмай iini- нен табалай чарап отырган Курбановтыц Ke3iHe сул- танныч чагазды устаган чолы селт еткен сиячты бол- ды. Кагазда былай делшген еды «Турмедеп K ipinTap жолдастарга! Кутырган ач генералдар мен атамандар ачтыч рет т1рсектен алып жатыр. Ц аризмтч буралчы сачшысы обер полицейский Ьарон Каратаев ит цорадан шыга- 143

рып бар сыщиктерш кзлага жауып ж1берД|. Цаланы эзфге 6ip топ салпац кулан твбеттерге тастап кетш жа- тырмыз. Орынборга, Самарга, Сарытауга хабар жеткь 3in куш сурауга адамдар аттанды. Б 13 жещмпаз К ы ­ зыл гвардия келш жеткенше анау калыц деревнялар мен селолардыц шаруаларын, жумыскерлерш, баска да саналы азаматтарын, кед сахарасында т ец д ж т туншыккан казак елшщ еркшдж !здеген ер жтттерш , жарлы-жакыбайларын колына к¥Р®л 6epin атка мшпз- бекб1з. Bi3 кепшз. Жау аз. Кажымацдар! Кутщдер! Келем1з! Куйте из цепей мечи!.. Эйтнев, Колостов, Паромонов, тагы баскалар. 2 а п р е ль ,,1 9 1 8 ж ыл» — Бул кайдан шыккан кагаз?— дед1 Ьарон колы д1р1лдеп, орнынан шеткер!рек ысырылып. — Мен жаца айттым гой, элдекалай устшен шык- тым деп. Маган 6ip татар шалдары экел т бердь Bip орыс KeMnipiniK колынан да керд1м. Олардыц айтуын- ша кешеден 6epi осы кагаз бутш Сенная кешесш ара- лап шыкса керек жэне базар айналасындагы дукендер- дщ бэрше де жапсырылган ба, калай? Ci3, калай деп табасыз, мыкты жазылган, э? Эрине, аздап т!л тиг!з- ген жер1 де бар... — ¥ят емес пе, ciere осындай сауал беру,— дед1 Ьарон Tyci кукылданып. Ац-тац калгандай Курбанов иыгын кетердь — Менщше, логикалы. ЗДздщ муны елемегетщз- ге кайранмын. Ci3 Эйтиев булпшп деййз, муныцыз шындыкка жанасыцкырамас,— дед! Курбанов em6ip KeKeciHcie. — &здщ езщ13, соларга плектесздэ, сондыктан ло­ гикалы кершед1, мундай сумырай жазулар! — Ci3 гафу ейщ з, Ьарон султан, ойлансацыз бул жазуда коп шындык бар. Орынбор, Самар, Сарытау ке- Meri... Кызыл гвардия деген свздер акикат бар нэрсе- лерд1 байкатады. — Былшыл упт. Ci3 м е т насихаттау ниетшде шы- гарсыз, cipa, свз саптауыцызга каРаганДа- Элде Эи- тиевт!Ч жагына шыктыцыз ба?1 1 Аяк-колдарыца салган шынжыр-бугауды ер каруына ай- налдырыцдар деген магынада.

Ьарон осы niKipiM дурыс дегендей КУРбановтьщ KosiHe падала парады. Bipan плмаш салцын езу тар- — Эйтиевке меш чосачтауга тым алшач жатыр гой арамыз. Мешч кайран чалатын нэрсем, Эйтиев халкына суйенедч кепке суйенедь Ал, мына ci3flin чи- раган монархияныц белшегш кармауыцыз тусшжшз- ац. Ty6i ci3 мына колонияшыл Войско утметш е де KepeKci3 боп каласыз, чазачтар да с!зд1 мацына жуыт- пайды-ау деп ойлаймын,— дед! ол, аяныштан repi та- балагандай 6ip унмен. — Туркоман1, фанатик2. Монархняга бул сиячты KaTepini3fli Tire 6epce«i3 мен ci3fli тутчынга алдырта- мын,— дед! Ьарон дауысын езгертш. Курбанов дауыстап кулш жъбердь — Гафу ет1ч13, султан артыч сез кетсе. Мен здздщ бет1ц1зд1 жыртайын Деген ниетте еместн, ондай пигыл- дан кудай сачтасын. 0з тусшгешмд! гана айттым. Сон- сон ci3 мен1 тагы да чорчыттыныз, бул жарамас. Мен де, ci3 де 6ip уюметке чызмет icTen келдж. MeHi сол ушмегпч зацы бойынша euiKiM устай алмайды — оны ' ci3 бмуйрз керек — прокуратурадагы ешк1м мац- дайымнан чачпайтын уэшлдш куэлши очымасачыз, окып Kepyi4i3re болады. Ал 9йтиевт1ч чурамын деп куш салып журген yKiMeTi устаймын десе, онда энг1ме - басчаша, оган чарсы туратын менде куш жоч- Сонан кешн, султан, ci3Ain ат-шаначызбен, кучер!ч1збен, тш й адъютантычыздыч чоргауымен большевик Бачытжан Каратаев кеше чаладан шыгып елге кетштЬ элде ci3- r ih , большевиктерд!ч 6ipeyiH устап, 6ipeyiHe пана бола- тын правочыз да бар ма?— дед! Курбанов ащы кес- кшмен. Ьарон шошып кетт!: — Не дейс!з?— дед! ол тусшбей чалган адамша ■'тачданган пшпнмен. * — Ci3fliH ат-шаначызга M inin, адъютантычызды алып облыстыч Совдепт!ч мушей юрист султан Ба- . цытжан Каратаев кеше чаладан шыгып, imKi бетке чарай кеткен. Соган чарап мен ci3AiH большевиктерге .мечзеген кереген K03iHi3 б!рде жумылып, б1рде ашылып . тура ма деп ойлап чалдым. Мумк!н Бачытжан Кара- таевты ci3 точтатуга праволы емес шыгарсыз? 145

— Жала. беек. Жалган сез. Маган муны эдеш ай- тып отырсыз, касакана кек алу ушш айтып отырсыз. Мен ол большевик Каратаевты колыма туссе алдымен ату жазасына буйырар ем,— дед! эбден-ак бойын бй- леи алмай iuraeft калшылдап кеткен Барон. Курбанов тагы да кулдь — Ci3 гажап адамсыз! Менщ кек алгандай ш збен ент-касты болып керген жер!м жок. Жэне мен С13бен салыстырганда кшжене адаммын, колымда ек1мет1м, болмаса жазалау орындарым жок адаммын. Сйздщ ку- д1ретщ1зге карсы келер шамам жок- Екшнп, ci3 Бакыт- жан Каратаевты ез1м атар ед1м дейшз, муныцыз да ац- гырт сез: Бакытжан Каратаев жиырма бес-отыз жыл юрист болып !стеген адам, думаньщ депутаты, жасы Kepi, оны ату былай турсын тергеуге алуга да право- цыз жок,— дед!. — Жиырманшы июнь зацым^н ату емес, асу жаза- сы 6epuifli ешмет курылысына к,арсы кол кетерген жандарга. — Тагы да зацсыз. Жиырманшы июнь зацы Керен- скийдщ зацы. K&3ip оныц ек1мет1 туг!л e3i де жок. Жэне ci3 монархиянык оц K63ici3, монархияны кулат- кан Керенскийдщ занын куаттайсыз ба? 0те кызык ецпме) Жаксы! Муныц 6spi жай ецпме, дурысына кел­ еек, менщ айтайын дегетм, жогаргы хат жешнДе гана едь Кергенше кош турьщыз. Калай болганда да 6ip 6ipiM i3re алты аласы, бес 6epeciMi3 жок адам болып шыктык. (Уздщ Бакытжанды кашырганычызды мен Войско YKiMeTiHiK бастыгына маглум етпейтш1мд1 езК щз де жаксы 6uieci3,— деп ол басын да иместен адым- дай басып кабинеттен шыгып кеттй Ьарон торе узак ойланды. BipaK ол мына «безерген плмашка», канша зерш T erin , оны атып ж!бергендей жек керсе де найзасыныц ушын баска жакка бурды. Bip-eKi сагат етпей-ак полиция мен атты цазактар- дан курылган улкен отряд кугынга шыцты. Бакытжан Каратаевтыц соцынан Какпактыга бет алып Ешму- хамбетов бастап он 6ip адам женелд1 де, комиссар 96- д1рахман Эйтиевй колга Tycipyre кырык KicifleH ку- ралган 6ip топ эскер exire жарылып, 6ipi Эбдграхман- ныц Караоба болысына карай, .6ipi теменп Барбастау мен Сутпгендще бет алды. Отряд бастыгы Айтцали Абылаев Эбд1рахманды Уйрекпхелден табам деп ойла- ды; Ханкел1 аркылы кешрл! Ацкатыга кетед1 деп ол оилаган да жок-

г. ЕК1НШ1 Б 0 Л 1 М Б1Р1НШ1 Т А Р А У Байес™ журт «саудагер Байес», «enTi Байес* дейтш. Bipan ол еп™ болганмен саудагер емес-Ti. Акчуриндер- дщ етек алып кеткен, елдеп кап дукендершщ 6ipiHfle сатушы болатын. Бай татардын бас дукенипсш арага салып, Байес кыбырлаган жанды кия бастырмай тур- ган «Атты казактар утметшен» кырга товар алып шыгуга руксат кагаз алды да, ежели досы Эбд1рахман Эйтиевке «сатушы» деген мандат тапты. Сойтш оны Ацкаты езетш ч Шалкар кел1не куй- ган сагасындагы Тэрж1мен MemiTi деп аталатын ауыл- га — ез уйше алып келдь Жаналык хабарларга кулагын тосып, елге келген адамды есепке алып отыратын журтка Бэйес Эбд1рах- манды «таныс учитель едь жердь жагдайды унатса куз осында бала окытуга шакырамын, s3ipre конец болуга келдЬ деп жариялады. «Жер тайгак. жол жа- ман, келе жатканда иыгын жаракаттап алды* деп Эб- д1рахманнын топшысына казы тартып емдед1; жас , сорпа 1шк1зумен болды; im yre кысыр кымызы да ) табылды; 61рнеше кундей мэпелеп уйден шыгармай бакты. Узамай eeeHHiH музы бузылып, ceni журдн ойпан жерлерд1 TericiMeH таскын су басты; HipiM-HipiM алкап- тарды, камысты койнауларды ернектете толтырып квл- Kocip жайылган ызгарлы бозгыл су сел кылып ж!бер- Д>- Кеп уакыт сайлар тутасып, жылгалар ендеп, вткел бермей калды; су жедел шыгып, арнасына саран ыгысты... 1лк1 кезде елшеус!з у зак коршген 6ipiHe-6ipi уксас

кундер! б1ртс-б1рте ж т жылжуга айналды; Эбд!рах- ман уакытты ш а л окумен, каумалаган журтпен ерте- -■п-кеш эчпмелесумен втк1зд1; ол жш-Ж1п су жагасына барып, узак уакыт серуендеп тс кайтатын болды. Халык Банест1ц дукенцлсшен шыкпайды, алатын заттыч Typi шагын болса да, 6ipey шырпы, 6ipey сабын сурап келедк Bipait Kc6iHiH i3fleimHi жачалык; ко-ун тачган «учителыич* эчпмесш тычдауга, газет окыту- га жиналып калады. G cipece, балык кэс1б1мен кунел- тет1н жагадагы малы аз, e ric i жок шаруалар муз ач- гарга кулап, су арнага тускенше бос уакытын 8бд1- рахманныч теч^репнде отюзетш болды. Дуниеде не болып жатканын, Ресейдеп жача ук1метт1ч, Орал к,а- ласындагы окигалардыч жайын учитель оларга жа- лыкпастан угындыоады; журттыч кексегенш кез ал- дына алып келгендей жачалыкты ycTi-yCTiHe жа~ия- лайды; бурый ертепде гана eciftTiH эд1легпк дегек napceHi колга устаткандай етш TyciHflipefli. Каладан шыгарда Эбд1рахман Лениншч «Не icTey корек?», «Халык достары к!м?» деген ютапшаларык, сыртын сыдырып алып, тубш cerin, кажетс1з кагаз» есебшде Бэйест1ч орап сататыи товарга деген 6ip буда ескг кагаздарына араластырып ж 1берген ед1.. Цаз)р ол сол eKi к1тапшаны кайтадан жинастырып, бет-бет1мен орны-оонына койып, Ty6iH нне-жшпен мукняттап Tirin отьуэ. Сейлескенде «орысшага судай» Бэйес ютап окн алмайтын; Эбд1рахманньщ тубш Tirin, буктелген жер- лерш жазып, алаканымен басып-басып койган 1итап- тарына кызганган шшшмен кез тастайды. 1шшен: «Окыр ма efli, ппркшдП Дуннешн астын-уст1не шыгар- ran Ленинтч басын айтсайшы, милы бас деп», акы- рыидап тачдайын кагып кояды да, «мына бас та 6ip казачка осал бас емес!» деп ризалык шыраймен ЭбдЬ рахманныч кап-кара шаш жауып келе жаткан дечге- лек басына, oTKip кара кездерше, жука танаулы кыр- лы сулу мурнына 6ipiHini рет кергендей карайды. — Эбеке, c iare 6i3fli4 балыкшылар ете риза,— дед1 ол ойын сезге айналдырып.—«Жаксы мен жаманды айырып калдык учитель келгеннен 6epi. Сойлесуге эчпмес1 сай, эч^месше накылы сай, 6i3 сиякты кедей- лерд1 елеп 6ipiHini рет акыл айтКан осы жампоз. Bi3fliH де таягымызды согатын адам бар екен гой»,— дейд|. Мен оларга акырындап кана: «KyHi ертеч сендерге жерд1 де, суды да оз колдарына алып беретш осы Kicl- лер. Оязыч, болысыч, байыч, старшыныч куриды, 6api 148