Х. Есенжанов. Ақ жайық т1

Оган мына 6ipiHiui керген адамньщ тесе цараган Kip коздерк eKniHfli кимылы, ж1герл! сез yni жэне зарычкы 6eTi aai6i окыс эсер eTTi — XaKiMfli баса эктеп, еркш билеп алгандай болды. Ол аздап жасып 1лды да даусы «flip» етш, сезМ ч аягын ете элшз, улакка шалынар-шалынбас eTin шыгарды. «Учитель хсан Изкуловтыц алдында жасыгандай, осы мешц сасып калатыным-ай!.. 03i де сол сиякты, адамды уы- ына алып турган суеты жан екен... осы KiM efli ■и?»— деп ойлады XaKiM езше-ез1 риза болмай цаба- ын шытып, Бэйеске де сурацты коз циыгын тастап. — Бул Kici Эбекеч дейтш агач, учитель. Мешч онагымды мумюн, Текеде керген де шыгарсыц, Эй- лев деген K ici,— дед1 Бэйес. «Кэд1мп 9бд1рахман... 9Mipflin айтып жургеш. Ре- элюционер Эйтиев. Болса болар. Оты бар адаы екен» — еп ойлады Хаюм. Мунда калай келген? Долга тус- 1ей, ана сумырай турмепплерден к;алай кутылган?..» — Гиыназиссыц ба? — Жок, реальныйда окыдым... Биыл 6iTipfliM,— lefli XaniM бастапцыдан repi бойы уйренш, пысы- ырак жауап 6epin, б1рак эл1 де цорганьщкырап сей- — Реальныйды бтргеш ч ете жаксы, шырак, eHfli не icKe KipicneK uiiciH ,?— деп сурады о л Хатмнен. — Ние^м оку. BipaK ci3 сиякты 6ip агаларымыз i83ipre ез касымда бол, icne уйретемш дейдь.. — Оцуга умтылган ниеич ете жаксы ниет, 6ipaK цаз1р, тап осы биыл, мумкш келеш жылы да калаган окуыча кольщ жетер1 негайбыл, уйткеш оку yuiiH оки- гын орынды ез кольщмен жасау керек. Мешч бул |сез1м саган жадылтпаш сиякты кершер, алайда, шы­ рак, бул жачылтпаш емес, акикат сез. 1ске баулып журген ол кандай агаларьщ? Жасырын сыр емес кой э? XaKiM Жушсов тосын адамныц, тосын сурактарына рздап бегелт калды. Сез1мен де, 6ip кимылымен де батыл турде билей сейлеген бул KiciniH алдында ол айтар сез1н ойланып imiHeH саптай тусть Хашмжан, бул Kici сешч еч Tayip KepeTiH агач болады, Ty6i, муны кешшрек TyciHepci4- Мен 63iM се- каладан келгешчдк оку 6iTipin келгешчд1 есттен \"кок efliM, K03ip мына ез аузычнан еетш-бйлт турмын, ейтпесе бул агач мен сеш шакырып алып, болмаса ушче алып барып таныстыратын efliM. Оцасы жок,

дазадтыц ипяштщ ерте кеий жод» дентЬй бар гой. Ал, дутты болсын, мектеп бтрген тойыцды Жунке- кеце жасатармыз кешн,— деп Бэйес сезге араласты да, Эбд1рахманныц дырма тудылданып шыгып келе жаткан садал-муртына дарап «мунан 6ip ай бурын бул да мынадай едьау» деген Kiciiue езшщ сулу кара муртын сол долымен жылмита сипап дойды. Хаюм оган: — Бой-ака рахмет... той бола жатады гой,— дед1 де касындагы адамга жузш бурып: — С1зд1 Эбене десем бе екен?— деп сурады «жолдас* деген жсца сездщ орынды-орынсызын бдче алмай. — Болады, м ети атым Эбд1рахман, фамилиям Эйтиев. — Эбене, мен ci3fli сыртыдыздан жадсы б1лемш, Эм1рден ecTireMiH. Bipan далада Фзбен таныса алма- ганым улкен кжэ. «1ске баулып журген дандай ага- ларьщ?»— деп сурадыцыз. Ол Жымпитыда туратын б>р туыскандар: 6ipeyi Ехлас Шугылов дейтж Kici, доктор, осы б1здщ елджц сол Kici маган ез дасымда бол деген едц— дедь — Ехлас Шугылов дейсщ бе?— дед1 Эбд1рахман жулып алгандай.— Оныц беремш дегеш дандай лауа- — Ия, Шугылов, лауазым емес, сол шсйпц неке- ршде болу. — Некершде болу? Шугыловтыд дошаметип офи- uepi болу ма? — Офицер деп офицер де емес, 6ip жагы эскери дызметте, eKiHuii жагынан кецсе дызмей ме далай... Бшмеймш ендц ofiTeyip сол Kici маган елге барып дай- тып келерсж дед). Тэж)рибеФ аз ж!пттщ дызмет женшен тиянадты niK ip re келмегенш Эбд1рахман тусже далды. — Сен, шырад, мынаны тыцда,— дед) ол еденде турган жэшштщ iuiiHeH 6ip ютапты суырып алды да,— дазадтыц Абай Дунанбаев деитш адыны бол­ тан. Мынау соныц KiTa6bi. взщ бжесщ, анау узын Ад Жайыд толыдсып агып, Атрау тец1зше дуйылып жа- тыр. Жайыдтыц бойын мекендеген сан ел, сан журт, дала мен дыстад бар, оныц бойында сансыз алдап, пу­ лы орман, тогайлар бар. Одыган шыгарсыц KafliMn «Кыз Ж1бектеп» ел жайлаган «Ад Жайыд, жагалай б1ткен бидайыд...» сол елге, малга, орманга, тогайга сусын болып, нэр 6epin жатдан сол Жайыд. Жайыд

■болмаса бул мач да чуты нашцан чУ дала болар efli, neMip ажарсыз, к аст чунарсыз болар едь Тап осы | Жайыч сиячты чазачтыч швл!ркеген елше нэр бере- I тш Tyncie булач — Абайдьщ мына кггабы; бул ча- зачтыч Ач Жайыгы, 6iare бул Ke3iMi3fli жарч еткЬ эерлж сусын... Эсемпаз болма эр неге, Сен де 6ip Kipniui дуниеге Кетнчн тап та бар калан!— дед! Абай. Дуниенщ кэз1р к е т т кеп, кез келген жерге барып калана беруге де болады, 6ipan Абайдьщ йле- геш ол емес, ез!чнщ туратын жер1цд1 тауып калан, халчына керект1 кетшт1 толтыр,— дейдь «Ехлас Шу- гыловтыц HenepiHe жазыламын, ол Kici б1зд1ч елдЬ Ki* дед!ц. Ехлас агаларыч шыгар, оган дауым жоч. б!рак,—«Атаныч баласы болма, адамныч баласы бол»,— дейд! Абай, дурыс-ач емес пе?! Мунысы адам- шылыгыц мол болсын дегет гой. Цазач «ишркш эдал би екен», кара ч ы л ДЬ1 чаЧ жарган эд1л екен»,— дейдь Ал, эд1л болганьщ адамшыл болганыч гой. CeHi4 ана Жымпитыдагы Ехлас агач да, оньщ YKiMCTi де чара халычтьщ чамын кездемейд1, сондычтан зд1л емэс... Эбд1рахманныч K03i Хашмнен асып есшт1ч боса- гасынан жылт етюзш басын суччан балага тустч Ба­ ла 6ip чырындап табалдырычтан аттады да турып чалды. — Неге келд1ч, шай даяр болды ма элде,— деп су- рады Бэйес баласынан. — Жоч, жай келд1м. — Жай кэлсеч, бар мамача айт, шай чайнатып даярлап чойсын. Bi3 чаз1р келем!з. — Маган чагаз керек. — Кандай чагаз? — Ач чагаз... Ач чагаз болмаса да жарайды. — Оны чайтеич? 9бд1рахманныч орап жатчан шылымына чадала чараган баланьщ элпде шылым тартчаны есше Tycin XaniM к у л т ж1берд! де, 6ipa4 ундемедь Бала да унде- местен экесШч чолына устата салган, зат ораган 6ip белшек чочыр чагазды ала асла ешкке карай умтыл- ды. Ол табалдырычтан тысча аттай 6epin артына бу- рылды д а: — Папа, самауырын чайнагасын eaiM келш айта-

“ ЫН, оган дейш газет1чд1 оки бер,-- деп жупре жо- нелдь «Мына балац не дейд1?» дггеи сурац койгандай Эбд1рахман Бэйестщ бетше карай калды. — Bi3flin тентек бала ешшмге сыр шашпайды «сендердщ не icTeftTiiwpiitfli мен де б1лемш» деген балалык мактаныш кой оныц айтып бара жатканы. °.ган ,|<1тап та газет; газет те газет, 6api— газет,— де- Д1 Бэйес баланыц созше баска магына беруге болмай- д ы д е ге н дей eTin. — Ехласка некер болу киын да жумыс емес, аброй- лы да ic емсс. 03iH б!лесщ. BipaK ойлан! Абайды окы!— дед1 9бд1рахман. XaKiM KiTanTbi колына устаган куш Эбд1рахман- ньщ дэлелд1 сездерш кыбыр етпестен тывдады; езше кадаган отты коздерге басында ол тайсала карады да, соцынан багынышты ыраймен жаутацдай бердь 96flipaxM aH сезш аяктаганда Хаюм 6ipa3 ацтары- лып калды. Осы кунге дешн оныц жас санасы тачда- май кабылдаган кеп угымдарга етшр тшдк батыл жуз- Ai кара Kici жаца магына бердь — Ехласты журт 6iniMfli доктор деп мактайды,— дед! XaxiM акырын гана. — Эцпменщ ез1 де сол бШмЖ бола турып, бипм- ыздш ic штеуде, шырак- Шугыловтыч бйпмше ешк1м таласпайды; еч жогары 6in'iM R i адам. Петроградтыц Эскери академиясыныч хирургия бел!мш бтрген жМ т. BipaK ол халыкча алган бШмш бермей, пайда- сын типзбей Ka3ip «ханньщ yaeipi» болып отырган жок па? Мына Таржеке м е ш тш ч тубшде елу-алпыс уй бар кершедь eni медреседе толып жаткан шэшрт- гер окитын кершедь Ел де толып кеткен корасан шык- кан кожыр бет пен таздар. Осындай жиынтык жерден пункт ашса, жастарга шешек ексе, таздарды емде- се — осынан артык ieri ic бар ма? Эрине жок- Бул yuiiH 3KeciHiH малый шыгармай-ак койсын, халыктыч 03i-aK тауып 6-epefli керект1 каражатты. У л п т ана Кален учительден алу керек — кертартпа шшрлерге кара- мастан колына шжкен бэс-алты баланы биыл кыс орысша окытып шыкты. Ехлас осындай етсе — колы шыгып, аягы сынгандар Шамгон сыныкшыны ша- кырмас едк enneci кабынып ауыргандар кой сойып втеген баксыга кактырмас едь тумау, сузекиен ауыр­ гандар «шипа» деп берген молдзкендерд1ч imipTKiciH iuinec едь Мшеки, шырак- Ехластьщ бiлiмдi eKeHi рас, 202

ол бШмшц мына цалыц журтка пайдасыз екеш де рас,— дед1 Эбд1рахман Хашмдг жацындап к ел т , иы- гынан кагып. Эбд1рахман мен Бэйестщ свздер1 XaxiMre айтатын niicip калдырмаган сияктанды. Хаюм бул жерден тез1- рек кетш, мына бурын-совды керш сейлеспеген атак- ты адамньщ хакикатты цолына устатып, кезге кер- сеткендей сездерш 6ipre ойласарлык адам табуга асыдты. Долындагы KiTan пен сэры газетй очашада отырып окып шыгуга ынтыцты. Ол Бэйестен жупар сабын сурады. — Хаюмжан, 6ipey-aK чалып efli, саган арнаган- дай болды,— деп «ГулжаЬан» сабынын усынган Бэйес- ке жанынан акша алып телед1 де, шыгуга айналды. — Кайда барасыц? Б1збен 6ipre боласыц, шай iine- м1з 6i3fliKiHeH,— деген Бэйестщ eeiMciHe шацырга- нына: — Бой-аца, 6i3fli« карт намазда efli, м е т кутш цалган шыгар, айналмай кайтамыз деген. Ат жегу керек, рахмет баска уакытта iniepM i3 шайды,— деп бас шп коштасты да, дукеннен шыгып кетть Т0РТ1НШ1 Т А Р А У Тойкожаны замандастары Kimipiin атап, журттьщ 6api Тояш деп кеткен. Бул Жушске немере агайын efli: Балым оны Салкамсары дейтш. Тойкожа уш агайынды: у л к е т Кайыпкожа, ец Kimici Беккожа. Кайыпкожа атакты сыбызгышы, Kaeip ол коптен ауру; Беккожа жас кезшде Акмеппт — Казалы жагы- нан келген 6ip кожамен epin кейп, кеп заманнан 6epi хабар жокты; сочгы жылдары онан «Хат келшй, Бухара жакта шрадар сопы екен; кажыга жаяу барып Кайтыпты-мыс» деседь Ал, Тояш шаруа, кедей ша- руа. Окымаган жан. Сезге шоркак- Кейде оны заман­ дастары огаш сездерш айтып калжыч етед1, acipece оныч баласына айткан «элш-би-ти-си айдай бер»— деген ce3i мэтел сиякты болып кеткен-дь «Эб1жэтй» умытып калып, баласы Мукан Тойкожадан «саба- гымды айтып бер» деп сураса, экеск «Эбжэй не, алшбш не — 6api6ip, элш-би-ти-си айдай бер» деп ез бшгешн айткан. Kefl6ipeynep Тойкожаны Тояш демей 203

«Ана элйэлш-би-ти-сиге айт» дейдй Болмаса: «Элш- ои-ти-си айдай бер» келе жатыр деседь Тояш ip i денелч чуатты адам. Дочгалагы сазга ба- тып, келж тарта алмай турган арбаны суйреп шыга- ра беред;. Оныч к а с т етпесе де ей к TireTiH eHepi бар. Ертемен Жушс Хаюмге делбе устатып, мэппт- ке журш кеткенчен кейш Балым бэйбппе Тояшка езшщ жайлауда киетш чара кебйишч чачырагач жеР*н тшт!рд1 де, eni Kiuii баласыныч eTiKTepiH жамат- ты. Содан кейш Салчамсарымен eKeyi часчалдачтыч чанындай етш чуйып, шай iuiyre 4ipicTi. Кажы жочта емш-еркш сез дуркешн чыздыра, ашыч чолды Бал ж е ц г е т бешлденд1ре чошаметтеп iuie-riH майлы, бауырсачты очаша шэйд1 сагалап Ка- дес пен Сулеймен де жетш едй — Сулеймен-ау, XaniMfli сен чандай орынга тура- ды дед1ч? Уезге белпл1 адам болды гой Tipi болса, 6i3- ден де 6ipey шыксыншы ел билейтш,— дей келд1 Цадес сенечке KipreHHeH-ач сейлеп. — Орысшага, кудай бьледч белкулл1 судай. Kenip басында, кешр емес, элп паром басында, атты казак- тар куэл1к чагаз сурап едь.. Хак1м агыза женелдч чагаз сураган орыс та, мен де жэне паромшо Алексей да аузымызды ашып чарадыч та чалдыч... Атты ка­ зак туйл, губерНатордыч алдында да 6ip сагат демш алмай сойлеуге жарайды 6i3fli4 Хаюмдер. Дандай орын болушы едь еч улкен орынга турады. 9скзр бас- тычтарыньщ еч улкен1 эпэсэр екен гой, муны маган Мишка Пермяков айтты, XaKiM тап сол улкеншч 03i болады,— дед1 Сулеймен. Ол 63iHi4 KepreHiH жэне бар топшылаганын айт­ ты, барынша адал niKipiH айтты. — Сулеймен-ау, йл-кез1м тасча деип, тушршь Ай- налайынымды кешеден 6epi кеп мачтап кетйчдер, йл- дер1ч тимесе чайтсш,— деп зэрей уша сейлед1 Ба­ лым.— 03i де эбден жудеп чалыпты, чулыншагым. Тагы да алысча кете ме? Учитель чайнымша ауылда отырса да жетпей ме? — Бал жечге, жасай бер енд1 тойычды. Очуды 6iTipe салып, балач енд1 улкен орынга чызметке тура- тын болды, ей тйч бе, шм болатынын?— дед! Кадес дастарканга таяу отырып жатып.— Куншч де ысуын- ай, буйн тек Бал жeчгeнiч шэйш iuiin чана келечке- де отыратын кун. Шай квгзыл, бешл кеч- Эчйме шайдан да сйрмд1. 204

Tepmin iiuin, дене коргасындай балчыды... — Б1зд1ч чатынньщ даусы емес пе, чурымагыр,— деп Кадес нулагын тоса туей.— Сол бьлем, Сулеймен, сенщ кулагьщ ж т гой, тыцдашы. — Эс-сем-ше... Кулачка шалынар-шалынбас эйел дауысы: Э-се- м,— дегендей болып шычты да, басылып калып, чай- та удедь — Эсем шешей... чурыдыч— — Мынау 6i3fli« чатынньщ дауысы, чурымагыр, сут nicipin жатыр едч кушп чалган жоч па?— деп Кадес орнынан чозгала TycTi де, кейлейнщ омырауын желпш чойды. Дауыс енд! ашыч жэне сарнай шычты. — Эсем шешей, 6i3 сорладыч- Ойбай, ой-бай, аруач!- Элй 6i3fli4 уйдеп чайда? Эсем шешей, эру- ач!— Кадестщ эйел1 Мэу1мнщ дауысы сарнай чалды. — Келш-ау, не болды? О, жасаган! Не болды, ке- лш?— деп Балым уйден жуйре шычты. — Айрылдыч, чарашычтарымнан айрылдыч, бу­ ра! Бура.Жедел чажыныч бурасы чуып кеттП MayiMHi4 даусы жачындаган сайын сай-суйектен етерлштей ащы шычты. Бул ащы дауысча ацыраган 6ip дауыс чосылды. — Бармысьщдар?! Бармысьщдар?! Бар ма бул ауылда еркек?! блйрдП Таптады! — Мынау белкул!, зарлауычтьщ даусы!— деп Су­ леймен ушып тура келдь — Кайдагы бура? Бул мачда бура жоч- Шугылдьщ туйелер! бул мачда жоч. Болса да оньщ ана чара чайысы сабаннан жаца босаган; 6ip жумадай-ач кер- ген1ме, KeeiHiH ipiHi дэ арылган жоч, бала чумач тугШ ,— деп Кадес, сарнаган eKi к ем тр, 6ip эйелд!ч дауысы твщрекй тутас квтергенде вз ойын дэлэлдеп шачшага жармасты. Сулейменнщ i3iHme Тояш та ор­ нынан атып турды. Зарлауыч Дэмештщ дауысы шьщ- чан жерде орында отырып болмайтын, оньщ устше ана MayiMHi« зары тайн емес, баланы бура ЧУУ кез- десе беретш бэле. Тояш жэй жургенде де, жаяу журген- де нолынан дойырын тастамайтын. Журт таяч устап демеу етсе, ол чамшысын eKi буктеп, eKi колын артына устап журетш. Кабырга жачта жаткан чамшысын ала сала ол ж у й р т сыртча шычты. Сыртта ызы-чичы, айчай, сариау, ерсШ-чарсылы ЖYгipic: арасы жачын бес-алты уйдщ эйел, бала-шагасы тутас кетер1лшй. 205

— Кай жадта?— деп айдай салды Тояш жупрген эйелдергэ. — Тубедте, тубедте. — Су басынан келе жатдан Эл1бек пен Эдьпбекй дуып детй... — ж етт1 гой, таптады гой!.. Каргадай балалар майдан дутылады... — О, жасаган! Адсарбас! Бал делш!.. Айналайын Эдтбед... ез1ме шортан байлаган... Келецдеде турган атда мше шапдан Тояш пен Су- леймешд содынан демшрлер де жупрдд.. Оларга iae- се умтылган балаларды КаДиша дайырып nepi ай- Дады. 2 Eni шэд1ртйд басына жод жерден ел1м д а у т тен- дь Кед тубек — улкен ойпат, тогайлыд жер. Ол Аддаты езеншщ зор 6ip дога сиядты шлш делш дайта шалдайган дойнауы; арда беи —жар дабад, езеннщ аргы жагындагы биж дыраты, Алдапда жел ж1бермейтш пана сиядты. Одтустж бей — 6ipneuie шадырым жерге созылатын жайылма, жазга салым су жататын дел т'абан; бул жадта да биж дырат бар. бзенге таяу жагалауга далыд дызыл жыдгыл есе- fli, дарадат буталары шыгады — бул суйекй ешмдж- тер, тонныд етегше устаган журын сиядты, жагалыд- ты KOMKepin дойгандай коршедь Жагадан эрепрек жазгы тасдыннан ойдым-ойдым делшштенш су далган асты датад келтабандарда бойлауыд су буйдайыд есе- fli де, булар жаз 6ipiMeH-6ipi тутасып будш Алдап дара-кок тед1здей толдып, найдалган кед майсага айналады. Суы молдау кейб1р долпймед жерлерде елед де шыгады; оледд1 жерлерден api, дед дойнаудыд дырлыд бей 6ipTe-6ipTe адшылтым, сортадды, ийлдеде бейне тузы шыгып жататын, еймджке жарлы сор болып, eK im ui жад дыратда дешн созылады. Бул был- дылдад сортадга сэры сорад бггедд ал тузы мол та- дырлардыд айналасына шоделд ащы туйе жапырадтар даптайды. Сортаддар аумагына дарай Улденсор, Ki- m icop атанып, жайлауга шыдданша ёлд1д тунелер1 даптап алып жатады. Жазгытурым сортаддардыд допей жасад ызала- рымен уштасып детейн алашубар жиектерше дыз- 206

гыш уя салады; бул ала шапанды айдарлы дустар ала жаздай бук1л Алдапты алыстан дорып, диду салып, басына кетерт журедй тогайга жадындаган адамды олар ойдастап ушып, айдаймен дарсы алады, алдына Tycin жоргалайды, баска жакка жетектеп элек бола- ды ; ызат бойында шалшыкты бейбгг кешш, бейгам шепшектеп узын сиракшыл мен эннпл таукуд^рет отырады; кешке карай бук1л жаганы 6epiKTipe бада- лар шулайды, езенде дгомп-шомп ipi балыктар тулай- ды; ауаны кескшеп шурегей уйректер сусылдай ушады. Кус келш, су тасып дьгбыр-димылга толган алуан yHfli Кечтубек кектем'нен 6epi даркан eMipre |емш-еркш енген сиякты. Учительдщ аулы аргы бетке жайлауга кешш кет- кеннен 6epi eid кун удайымен емш-еркш окудан ар- касы бос журген Эл1бек пен Эдитбек тубект1 мейлшше аралаган болатын. Кеше узак кунге олар болшш дал- | ган жайылма судан балык аулады да, 6yriH жумыртка T epin тубектщ TyKnipine дедш барды; e u i уя шурегей уйректщ жумыртдасын тауып, Эдшбектщ ecn i кулад- шын беркше толтырып алып, майда, шубар, уп-усак кызгыш жумырткаларын 6 ip етек етш Эл1бек экеле жатты. Кун сэскеге жетпей уйден шыддан e n ey i шад- дай туске шаршап, шолдеп, сирадтарын жыдгыл да натып, уйге cifleci KVPbIn кайтты. Шалшыкты кешш, су жагалап, кызыкпен эршеп кеткен бул екеуше кыраттыц баурайындагы сонау уй жетюзер емес — жа- дындамайды, сагым кетерш булдырап 6ipfleH eKi api- лей тускен сияктанды. 0зенд1 жагалап, 6ip a3 жер жургеннен кешн тетелеп Улкенсорага карай тартты. Аякка жумсак uienT i жылгага T ycin, соныд бойымен ерледй Жылга анау дедестенш аксацдак тартып жат- кан Улкенсорга такап барып, езенге карай кшт бурылып кететш-дь Б1рде жылганыц жиепнен басын дылт-кылт K epceTin, б1рде оныц езгенщ iiuiM en корш- бей e n i бала эцпмелесш келе жатты. — Акырын, жумыртканы жарасыц, байдап ceicip- cefiimi, жын кУДы ма сонша,— flefli 9л1бек юшкене жы- рашыдтан аттаймын дегенде аягы тайып KSTin дулай жаздаган iniciH e. — Сешргешм жок, аягым тайып кеттд— дед! шш- кене дара бала кшэлы адамша жаси сейлеп. Экел 6epi, сен тагы жарасыд 6 ip e y iH ,— д еп улкеш зеки сейлеп, inic iH i4 долынан у й р е к т щ сопад- шалау келген бозгылт жумыртдасына лыд толы дулад- 207

шынды алды да, ез етегшдей уп-усак шубар жумырт- калаларды юшкене баланыц кос-колдап устаган етегше ацтара салды. Шшкене кара бала агасына жактырмай KoeiHiH аласымен сузе 6ip карал койды. — Сешч жармаганьщды керермш,— дед1 ол нык- тап сойлеп. 1лк1 кулап кала жаздаганына жасычкырап калган nimiH кенет жогалып, оныч аздап желге жарылган кара к°чыр бет1 долданып кара куречдене тусть Ага- сы енд!^кайтып т!л катпады, ол: «Шиканньщ аузын енд1 кайтып тырнамайын» деген ойга келдь lHiciHi4 морт MiHeeiH жэне 6ip кисайса ырыкка кенбейтшш бшетш, оньщ устше алыса кетсе астына очайлыкпен буктей салуга эл1 келмейтшш де сезетш. Сондыктан ол сезбен жаскап, ез дегенше реймен, жолымен кор- кытып KeHflipeTiH. Бул жолы де ереНске бармай, ЭлЬ бек iHiciHi4 ашуланып калганын керш, алдаркатып эцпмеш баска жакча бурып Kerri. — XaKiM агам маган Бэйесйч дукеншен оку кгга- бын экеледй Эдшбек, саган не экелер екен базарлык- к а?— дед! оныч аузы буртиып тутеген TypiH кермеген адамша, жайдары niiuiHMeH елшйре сейлеп. — Маган да оку к1табын экеледк— дед1 Эдшбек жулып алгандай. Оныч ашуы су сепкендей басыла калды. — Жок, саган ол карындаш пен дэптер экеледк — К ары ндаш экеледк оку К¥Ра л ы н д а экеледь — CeHi4 к1таб ы ч б ар го й у ч и т е л ь берген... — Болса ше... — Екеуш б1рдей кайтейч сен оныч- — Б1реуден екеу жаксы дейд1 кекем. EKeyi одан к ей ш к ал а д ан оку 6iTipin келген агасы н э ч й м е eTTi. У л к е т : — XaniM агам учитель болады , бала окы тады , тагы д а о кы п К ал ен агай д ай 6UiM fli болы п ш ы гады ,— дел м а к т а н ы ш eTTi. Kiiuici: — Жок. necip болады, учительдеж necip мыкты,— дел карсыласты. EKeyi сейтш эчймемен келе жатып, жылганыч жагасымен журш отырып Улкенсорга талу шннен к ел т шыкты. Алысырактагы кыраттан ойга T ycin келе жаткан 6ip топ туйе шогырланып журш оттап, Улкенсорга карай бет?едь Ipi туйелер сорач мен жапырактарды 208

к езек шалып, жай басып шабан жылжиды. Kefi6ipeyi тура далып тынымсыз турде узын, ыргад мойынды кпнкене басын алдыцгы ер кеи тц шудасына уйкелеп басына уймелеген шыбындарды cepnin келе жатыр, ал жас тайладтар отда айналмастан шубырып сура дарай тез жылжып келедь — Б1здш сет1к шген бар ма екен, уйге айдап журз- ftiK,— дед! де 9л!бек,— ойбай, бура,— деп айгайлап ж!берд1. Оныц урейлд ащы, ж1ц1шке даусы ете датты шы- рып кетт1. Шошып селт ете тускен Эддлбек агасыныц иекпен мецзеген жагына мойнын бурып едд кеп туйе- ден шеткер1рек шабынган бураныц адамныц жанын турипкт!рерл1к эзхрешлдей айбынды шшшш кез! шалып далды. 3opeci ушып кеткен eni бала жалма- жан nepi бурылып, дцйтадан жылрага TycTi. Туйелер уй жак жолды кейп, езенге беттеп келе жатыр да, арт жад туйыд тубек, буларды бурадан арашаларлыд ein6ip жан да, бас пана етш тыгыларлыд ешкандай дарасын да жок едд Келген жолымен Kepi дарай бой тасалап, жылрамен дашпай eKeyi улкен балалыд ic icTefli — жылганыц сура дарай ойысдан жиег1мен еш- 6ip амал-айласыз eKeyi дол устасдан куш жуг1ре бер- /Ц; буларды эл1 байдамаган, вз бепмен буырданып, элденеге шала булшш турран бураныц K03i шалып далатынын олар бдпмедд Жазга салым бура мен улек даншырдай датып бауырынан жарайды. 0з1нен 03i булшш аузынан ад кобж бурдырайды, даЬарлы далыц кеж1р дабадтан дар жаурандай кершедд дыл тарадты сабау дуйрыры сауырын кескшейдд долдылдаран долбац кемейден куркшдеген 6ip свлекет дыбыс бередд жата далып ау- нап жердщ эцгдтэцгнпн шыгарады, арландыд ардасы дозып оттауынан дарауылдауы молаяды, самардау далпынан шамдануы жшленедд бусанып бурдануы ■кушейедд Бул кезде кезше дан толран бура мен улек кершген дарага шабады, эз1решлдей ызрарлы eccia айуан адамга да датерл! келедд Бйрад бул долы кезец копке узамайды — шген дайыганнан кешн б!рнеше жумадан соц басецсш далады. Ал, кейб1р кеж, дызган- шад буралар буралыд вдетш ала жаздай тастамайды. 9cipece мундай бура балага еш келедд жаз куншде де оцаша кездескен баланы дуа женеледд Тогайдан жу- мыртда Tepin дайтдан eKi балага кездескен де осындай 6ip кенже кенелген бурасымад едд Бул KOfliMri дысы-

жазы жегуден босамайтын, жазгытуры сабаннан кешн комын кетеруге бос ж1берген Шугылдыц жумыска арнаган жалбыр кара бурасы болатын. Цаз1р ол жал- быр емес, жазга салым жушн кузеп, шудалап ж1бер- геннен 6epi, кырлыктыц жас туйе карны мен балауса малашайына магыз атып, ыстыкта сортачга Tycin, ащы суды сораптап жутып, сорац жеп боздагы шыгып калган; шалдардьщ туйе жуш тумагындай мыжырай- ган арткы еркепй eflipeftin кетерййп калыпты, комы жайылып, жунш кузеген кездеп ырсиып турган кабыр- галар да едэу1р тепстеле тускен; шошайган жамбас- тыч бастарын жаясы жаба бастаган. Мунан б1рнеше жыл бурынгы сарысу шдейнен кейш осы тогайларды ендеп жататын туйетч мол кезшдей мачынан жан етйзбейтш кызыл кок улек, канды кара буралардай болмаганмен бул бура да адамга каушй efli, acipece, бул бала куатын, еткен жылы да тап осы кезде Асан- ныч жалгыз баласын жазым ете жаздаган-ды, ажал- сыз бала алыстан цашып, корага жейп тыгылып, жа- ны калган-ды. Асан бураны атып тастамакшы болып южшген-дк 6ipaK Шугылдан сескенш туыскандары аттырмаган. Кырды-ойды тутас иемденш алган кудЬ рети кажы Кечтубекй де коп ■жайылымыныч 6ipi санайтын. Кырдан тускен туйелерд1ч алдында келде- нечдеп шабынып турды да, бура жылга бойымен жу- ripin бара жаткан балаларды Kopin калды, оларга алдымен туксие карады да, 6ipaK аралары eKi шакы- рымдай жер болганмен кимылсыз шокелерден, шогыр- лардан Tipi жанды жаксы айырды. ¥мтылар алдында айбат iuerin eKi йзесш буге калып, жер сузш, мушзш жаныган бука сиякты, бура да шаптыгып, куйрыры- мен сарт-сурт сауырын сабалай туей, журелеп жата калып тес табанымен eKi саржан жер жоргалады да, кайтадан ушып тура келдь Оныч жер бауырлап жор- галаган жер! боразданыч 1зшдей орланып калды. Бауырын жазып, койлш зулаган бурадан адам атпен де кашып кутыла алмайтын, оныч екпшдеп келт, омырауымен сокканына eni6ip жан ней шыдамайды, й к турып кала алмайды, ол жыгылган жауын тес табанымен таптап, е з т елйредь Бул кауш, ел1м кау- пы, жылганыч кок майса жаса^ шепй бойымен жан ушырып озенге карай кашкан сонау eKi баланыч ба- сына да тендк Ата каздай узын мойным алга карай созып, есце желМмен зулаган бура ауаны ыекырта жарып барады; eKi шакырым жерд1 кезд! ашып жум- 210

ганша алып доярлыд; алыстан квйлектер! желтлдеп, агарацдап inrepi дарай дулдыраган балалармен eKi арасы корер кезге дысдарып бара жатгы. Саржандап жерд1 кесше сершген узын сирадтар, аз уадыттыд дошде-ад туйешд улкен денесш жылганыц eni бала бурылган шнше жуыдтатып тастады. Берж толган ад сур жумыртдалар да, етекке салган дызгыштыц к г ш - кене жумыртдалары да элдедашан жарылганы жары- лып, жарылмаганы сол куйшде жолда далып дойды. Ышдырын турш алган Эдьлбек агасын суйрегендей болып келедд б!рад од жад екшесшщ кеше жыцгыл nipin жаралаган жерше одыс соддан 6ip шоданад дан- дадсатты да Эл1бек баяулап, шоддиып дала бердь Ол дарасыны едэучр улгайып жадындап далган бураныц ауаны жарган зуылын да дулагы шалып далгандай болды. 8. — Ж уйре бер!.. С^га дойып кет!..— деп, айдайла- ды ол iHiciHe. Б1рад даусы ащы шыдпады, yHi дарлы- гыцдырап шыдты. — Сен ше?— деп артына жалтадтап дараган iH ici­ He ол: — Жупре бер! Ж уйре бер! Царама!— деп долын <аЛтедк Сейтй де e3i жандэрмен кун ызаттыд бойындагы кесе келденещнен су жырган тап-тар, устщй жагын далыц даудан шеп буркеген жырашыдда етбеттеп ду- лай KeTTi де, ецбектеп жылжып taxi орнынан eKi-уш дулаштай жерге жоргалап жетй. бзен жуз дулаштай- ад жер едь «М ет бура байдамас... Эдьпбек езенге же- тер ме екен... жетпес пе екен?!..»— деп ойлады ол шоп арасымен доцыздай жоргалап бара жатып. Тап осы кезде оныд дулагына ырсылдаган зуыл айдын келд,1 де, улкен 6ip зор келздке усйнен ейп кеткендей болды. 3 Жума намазынан Жун1с ушне Kapni дайтты. — Сен Шугылдыц баласыныц «жанында бола ту- рамын» деген свзщд1 мупан булай маган есйртпе. Оц- баган экеден овды бала туганын KepreHiM жод. «Олар ел басдарып оддырмайды» деп Дален дурыс айта- Ды,— дед1 ол баласына айтданын eKi етйрмеййн езЬ н1д ежелй вктем ушмен. Хак1м экесшщ бейне жалт дарады да, тутжкен дара дошдыл бейндей э л \\ басылып жетпеген дауыл-

ДЫЦ i3iH Kepin аузын да ашпады. ЖуШепц цабагы ка­ ту хуйшде калыпты да, хездержен от ушцындап тур екен. Хак1мшц хезше Tirm оныц тштенген Typi де ша- лынып цалды. «03iM де Ехласка жупре кояйын деп турганым жок, кеке» деп ол Эбд1рахманныц сездерш кайталагысы хелш окталды да, 6ipax эхесшщ мына куйде жай сейлесе алмайтынын 6inin, бул ниетжен де бас тартты. Ол торы аттыц делбесш кагыццырап цой- ып, жол жанындагы сыргып хеши калып жаткан цыэ- галдактардыц кезд1 элдилейтш шешек аткан алк,ызыл тостагандарына карады; жер бейне масаты шлем; колмен ешргендей жайнаган сан килы гулдер. Жел майда. Сай бойындагы шепт! жолмен желгэн аттыц enniHi бетке самал есиредь Табигатка елтш, ез ойына шомган XaxiM эхесшщ неге ашуланганын ойга жупр- Tin топшылай алмады. «Баганагы Шугылдыц цырсыц •ПЛ1 шыгар»,— дед1 де койды. У Шугылдыц Т1Л1 себепкер болганымен, меппттеп 6yriH ri улкен «хептелштщ» тамыры api жатыр еда. Соцгы eni жуманыц пшнде сагадагы елдац аузында «бала окыту» мен «мектеп ашу» болды. Ocipece бул C93fli ерттей каулатцан Бэйес пен Батыр. Бул exeyi «меш1т тубшдеп eni медресенщ 6ipiH школага айнал- дырамыз да, балаларымызды орысша оцытамыз. Учи- тельджке Календ1 шацырамыз»— дептй Бул nixipAi баласы бар беделд1 Орынбек цажы мен Амангали мол- да колдапты. Мше, медресеге царсы тутатцан осы ерт- TiH Ty6iH тексерт келш exi ишан «бар балет шыгар- ган Техеден хелген ана кердер! «учитель» деп тап- кан-ды. Ишандар осыны жумага жиналган жацсылар- дыц ортасына салып, ынтымагын алмац болды. ¥зак айтылган уагыздан хеши, Губайдолла ишан сол колдагы кос магзумга томен салып турган кезде- piH аз токтатып капап, одан api жогары кетердь Оныц uiaxipnepre муздай тиетш суык хоз жанары мэпйттщ цызгылт тарткан царагай Te6eciHe «релш, аргы жагын- дагы кехтен рахым сурагандай жалбарына кадалды. Exi. магзум аят мукамымен жацадан гана жаттап ал- ган «хан салауатын» бастап: Салла аллаЬн Нэбигэ Асхаблары Талике Жамагаттар ныл дуга.— дедь Буган ишан цосыла xeTepin жуан дауыспен: Жамагаттар кыл дуга.— деп костады. 212

Ушеушщ дауыстары чосылып iin i чургач неч мв' ипт-пн im iH ачыратып жгбердь B ipiH iui рет ecTin отыр- ган журт бул жаца салауатча уйып тьщдаудан r e p i гаддана, жан-жагына квз тастай чулач TiKTi. Тагы да сол мучам: Жанын читан журт ушш Сарып кылган бар кушш. Аааматча ныл дуга...— ц е п соза бердь ’ Алдыцгы чатардьщ оч чанатында отырган ЖунЙ «бул не?»— дегендей, чектен нвзЫ алмай турган ишанга да, «сешч балача ма?»— дегендей, ekiHiui ча- наттагы Шугылга да пктей чатач кез тастап чойды.' Bipa4 олар ез ниетШц дурыстыгын дэлелдеп, чолда- рын чуштарлана чусырып тагзым етш жатты. Баганагы мешгг алдындагы Шугылдыч сезше бугш. уагыз кезшде чайта-чайта ойлап, 6ipTe-6ipTe ашу чер­ ней тускен Жушс енд! мына сочгы чуранда да жоч» чудайга да «кугпрлж» келиргендей чолдан чойып, | жаннан шыгарып алган «салауат сымачча» басын имедь Ол муны: эдеш Шугыл ymiH, Шугылдыч ана Жымпитыдагы баласы ym iH мыналардыч шыгарганы. ,Бул KafliMri малга сатылган ишанныц Байчараны1 мадычтап «Я эйю Ьэл Байчара, Энтэ чалбон Кэбира...>> дегендей нагыз дЫд! чорлагандыч! Д1н туын чвтерд1 деп осылардыч сочына epin журген 6i3 де...* — деп кЬкйвд ол iuiiHeH. Сочынан жамырап чол жайганда ол десб1сшен жачылган адамша api-capi куйшде мелшшп отырьга чалды. Аздан чешн ол тамагын ченеген улчен хаз)реттщ дыбысымен селт етчендей болды: оныч ой арнасы жача гана чалпына чарай ауысчан сиячты; 6ipa4 урынуга чара 1здегендей, «сендер бузсачдар, мына мен де буздым» деген ниетпен жугшген чушн бузып.*61 1 Байчара деген бай 6ip Имамга: «Эбубзк1р, Гумар, Гусман. Гали, Хасен, Хусайын, Хамза, Габбастарды хутпаннан налдыр- майсыч. Мен солардан кемм!н бе, меш де 6ip чосып нойсайшы. ачысына чырыч ЧОЙ 6epeiiiH»,— депть Имам: «Я Эйю Ьол Бай­ чара. Энтэ кэлбон Кэбнра». (Ей. Байчара.. сен iiTeiH, н тпн де 6Ч зорысын) дей бергенде, екмшп имам тусШп чалып тамагын -кснейдн Сонда uipimui имам: «Лэ танахнуз я ахи, Неспулача, Неспулы, арбагуна ганаман*. (Тамагынды кенегг найтеЫн. чырыч чойдыч жартысы маган, жартысы саган) деген-мыс. Ж уш сйч 213-

малдасын дурып, безере отырып алды. Хэмпдолла хазфет оныц бул дидарлыгын персе де елемеген болды, кеп ортасына салатын сезш, элдешмд! дордыта-ypni- те: «Ел бузылып, жаман ниеттер иебешп барады. Дш- fli аяд асты етуге айналды...» — деп бастап, узад са- рынныц аягын медресеге иредь — Елден шыддан азгындардыц агуасымен осында- гы парсы жамагаттар мэдресещ шпола етш, хэдго одылатын орынды фанидщ жалган лугатына жаршы ету хэрэнэтшдэ. Хэзрепай азган Бэйсспе, Батырга до- сылып мына...— деп тамагын дырып узад пенеп, узын хаз1рет Ж утспен датар отырган Орынбеп дажыга пез TinTi. Орынбеп темен дарап, тэубеге нелгендей басын ту- дырта туей де, езшен ауган имамньщ жуз1 дайда йрелер еиен деп шетпер1 отырган Амангалига урлап пез тастады. Орынбенйд атын атауга аздап бой тар- тып, жуз ызгарын гана мецзеген ишан бар даЬарын да, сез з1лш де Амангали молдага аударды... — Мына Амангали сиядты алдамшы сездд ду- былма жузд1 жандар мэдресэгэ шэп иелт1редп.. Озш жадтатып, езгеш сейлету ушш Амангали ЭД1С жасады. Ол алдыдгы жагында малдасын шарт дурып, мыналардьщ 6ipiH «жагадан» ала' тусуге дайын Жушс- тщ дулагына: — Шугылдыц басда nici баласын орысша одытпа- сын деген дай лугатта жазылган, Жушсене?— дед! енкешдк1реп,.жадындай тусш. Бул эдпмеш Жушс даз!р ecTin отыр. Мептеп ашу пеп адамньщ аузына алынган, nicyi жетпен. Баланы жаппай орысша одыту, Цаленге бас иго жалгыз Жу- шстщ ici емес... Босадси бастаган дш ардауын сезбен ипемдеп, жасы улпен 6еделд1лерд1 сипай е т т , Амангалиларды жерге жаныша, дауымнан безд1ре сейлеген Хэмидол- ла «даш айтшы, дажы»— дегендей Шугылга суйешш- Ti, жэдшер шшшмен дарады. — Кауымнан шыгар, хаз1рет, ондай ала аядтар- ды. Бэрш булц1рш журген мына Мадметтщ Bailed мен ана...— деп Шугыл пеп арасынан !здеп, Амангалига бурган кездерд пуреспе тусуге^ дайындалып отырган палуандардай малдасын дурып алган, erri денелд пэр- Л1 дабадты жауы Ж утсне Tycin неттп Ол бегелш дал- ды. Журт оган да, Ж утсне де жабыла дарады. Ke6i imiHen: <гБагана да сез ушын дадап ед! анаган. Анау 214

да еши карап калмас» деп ойлады. Шугыл сезш :— Ана Амангали,— деп жалгастыра туей де,— Аманга- лидан бурын балаларына тепсшен орысша шаш цой- дырмацшы болды мына Жушс цажы, Балык; басынан сасиды деп, Жушс пен Орынбек кажылар жол керсет- кеннен кейш мэдрэсогэ KiM кезш алартпас. Шокын- шыц Кален мэдрэсэ туйл менптке де ауыз салар. Мен осында тагы 6ip шокыншьщ пайда болды деп еытйм. Кайманца конган кара шыбындай осы мешдт пен мэдрэсэ тубше уймелейд! екен бэдбэхгглэр,— деп даусын кетердк Шугыл элдешмд! согып ж!берейн жанша жан-яса- гын карманып, сыртта калган асасын 1здздь Баласына, езше, е ц ацылды деп есептеййн Кален_ ге — ушеуше катар й л тийзген Шугылга Жушс тура бас салудан да тайынбастай халде едк Bipan ол бул жолы сабырмен, ШугБ1лдьщ бейне туксие карап алып, уратын адамдай орнынан кетерше туст1 де жайгасьщ- цырап отырды. — Сен, эж1,— дед! ол даусын ете томен, кылгын- FaH адамдай шыгарып,— шоттыц басын баспа. Ал бастын екен — сарт етер жерш сипай бер. Медресеш аяк асты цылган алдымен мына отырган сенсщ. Сен Бхласыцды кайда окыттьщ, ез1д б1лейч бе?.. — Ехласта жумысьщ болмасын... — Ехласта жумысым болмаса, сенщ де менде жу- мысьщ болмасын? Ана Орынбекте, Амангалида, Бэйес- те де сенщ жумысьщ болмасын. Баласын кайда оцыта- тынын журт сенен к ел т сурамайды, оны бШп кой. Медресенплш муньщ! Медресеш сен салдырдьщ ба, элде ceniH экец салдырды ма? Оны салдырган мына отырган кауым. Сен билеййн медресе жок. MeniiT пен имам сенщ жетектеп журейн жел буйдасы бар сэры атаньщ емес. Элде бес тайым бар екен деп, журттьщ бэр1н 6ip шыбыкпен айдамацшы боласьщ ба? Мумшн ана балана сенейн шыгарсьщ Жымпитыдагы?..— деп Жушс едсесш кетере TyCTi, оньщ аздаган шешек дагы бар, сопакша келген шагын бей курецдене бас- тады. — Кажы, сабыр, сабыр; сабырлык корсету Муста- паныц хисапсыз хэсиел-тершщ 6ipi,— деп Хэмидолла ишан арага тусе кетй. — Ол кажы емес, кажы атын жамылып журген элг1... KiM efli? Текедей элй Энпбек. Муньщ 03i де Энпбек, Калеш де Энйбек. Мына элй Бэйестщ ушнде

жатцан учитель де Эппбек!— дед1 Шугыл «Эппбек» деген сезбен эбден мукатып. Оныц «эппбегш» журт та, Жушс те тусшдк.. Арт- кы жакта отырган б^реулер мырс етш кулш те Ж1бер- дг. Баста коркынышты, жат сез болганмен «бэлше- бек» деген сезге Жушстщ к¥лагы уйрент калган-ды. Каленнен муны ол талай сурап, талай тусжж алган болатын. Тап мына жерде оган бул сез тонньщ iiuKi бауындай кершш KeTTi. Шугылга тжендей кадалган сездер оган ушты к¥Рал сияктанды. — Мен бэлшебек болсам, сен меншебексщ!— дед1 Жушс даусын бурынгыдан элдекайда KeTepiHKipen.— Мен Кажы болмасам, сен жанап кеткен журттыц устш былгайтын арбаныц артына байланып Байтоллага барып кайтцан карамай шелексщ,— дед! де орнынан турып кетп. Журт жапырылыса жол берда. Шыгып бара жатып ол кеп адамныц жузждеп урейлк 6ipaK макулдаган тшшдерд1 байкап калды. Айкайлап жаткан Шугыл- дыц ceeiH ecT irici келмей ол менпттен де, ат туарган Макыметтщ уйшен де тез аттанып кетт. Жушстщ ушне кату кайтканы осыдан едь 4 Жушстен ыкпайтын жалгыз гана зарлауык Дэ- меш. Дэмеш жасынан жес1р калган кажыньщ 6ip жа- кын ж ечгеа едь Баска эйелдер аягыныц ушынан басып, кажы келе жатканда бораннан ыктаган кой- дай, карасын-карасынныц тасасына тыгылса, Дэмеш оган карсы шыгатын, TinTi дау айтып, элдене 6ip ййк тауып кажыньщ берекесш кашыратын. Ke6iHece Дэ­ меш куш бурын зарлап: «Келж жок, 6i3re карасатын Kici жок. Бала болса жалгьшлжтД, napi Дэмеш шмге керек?!»— деп зэресш алатын. Дэмешпц даусы шык- ты-ак Жушс алдын ала керепн даярлата бэретж. Осындай. сырды бйюпн жакын туыскандар кажыга керек жерде Дэмешп алга сала, бетке устай келе- ин-дь ByriH де мегштке ерте кет1п, кеш кайткан кажы- ньщ алдынан ел1мнен калган e x i баланьщ жайын eciT- T ip y re жиналгандар Дэмешп шыгарды. — Шеше, кажыньщ мшез1 шатак, «кырдан тускен туйелерд1 кермей сендер не бтрд1чдер» деп урсады. Дауылдьщ алдынан e3i4 шьщпасач б!здщ буыв-буы- 216

нымызга дешн д1р!лдеп тур. Жэне адсарбасты умыта карме, шеше,— десть Зарлауыд кемшр журт далаганнан кешн дажы дыр басыиан тусе бергенде-ак зар кетердь — Кажы, кербез дайным! Цудайдыд Kapi де дат- ты, MempiMi де мол: не бэле тенбед1 бугш?! Не мар- хабат жаумады кактен?! Тенд1 де басда, ауды да бэле. Ак шелепч шагылгыр кара бура. Эйтеу1р тоба. | Адсарбас айт, дарадтарымныд садагасына. Аман калды. Садада, садада... 8л1 тунерт деле жатдан Ж у то п ч дату дабагы зар- лауыдтыд езшен бурын жеткен уншен шайдай ашы- лып кетть Ол дапел1мде кемтрдщ шубатылган сарын- ды сездер1шд туп магынасын уга алмай далды. — Мына бэле тэты б1рдеме сурай ма?— К удк. ете далды да, дулагын тосып:— Не болды?— деп ай- дайлады. — Не болтаны сол, бас аман, мал садага. Адсар- бас! Эл1бек пен Эджбеки бура дуды... — Не дейд1? Кгмшд бурасы? — Кажы, балаларыц аман... Мэн-жайды ол уйге KipreHHeH кешн бждь Tuii кур- мелш сойлей алмай калган Эл1бект1ц асты-устшэ ту- cin, тесен жанында Валым отыр, дасына келген Жушс- ке ол жылап доя бердь Алдынан шыддан юшкене Ш сшщ бетшен сушп Хак1м бурадан не гып дутылганын сурай бастап едд Эд1лбек: — Тфу, сол бурадан доркып, мен тук те дорыкда- ным жод. Тайрандаган-туйе не iCTeyuii едд Tampi?— деп мадтанды Эд1лбек,— бура м е т дуып жетсе де мен 6api6ip оныц астынан туспес ед1м. — КайтГп- астына туспес е ц щ ! — Кай'тш дейс1д бе? Бура жадындап келгенде жалт бурылар ед1м де, ол седкечдеген неме екшш- мен асып кетер едд 6inecin бе мешд кок дошдарды шепншектеп барып, душырланып, тушп ж1беруге ыдгайланып шауып келе жатданда жалт бурылып, денемнен асырып ж!берет!тмд1?! Бура да сондай. Ол дайта оралганша мен басда жадда дашар ед1м; тагы келсе, тагы суйтер ед1м, сейтш мен оньщ езш бол- дыртар ед1м. — Каздай мойнын созып келген бура с е т жалтар- та доймас. Ендеше суга неге даштыд?— дед1 Хаюм кул!п. Эд1лбек оган да жауап тапты:

Cyra карай чашайыч деген Элдбек. Жэне 613 екеум1з, eni адам жалтарып чутыла алмайды. Мун- даи жерде су жачсы. Жагага жейымен ж у п р т келген боиым суга кумп ет т , суцгап кеттм, аргы цурацтын тубднен бдрач шыцтыи да, ерегестдрмейш деп чамыс- тыч арасынан сыгалап чарап отырдым. бзенге шеге- т1ндей аузынан кеб1к шашып, гур-гур етедч суга омы- раулап Kipin чайта шыгады, сучгнтш адамдай оцта- лып-окталып, шабынып чояды. Bip мезгш жагага жата чалып аунап efli, жерд1ч уйчы-туйчысын шыгарды. Мундай жынды бура болмас! 8 й, езш де Текец келш- Tipin сабадььау! Хак1м басын шайкап чойып, баланыч эчпмесш бастаи-аяч келечкеде отырып тычдай бердк Кешке дешн эйелдерд1ч де, еркектзрд1ц де уйге Kipce де, сыртча шычса да тачдайларын чагып, ерш- flepiH TicTen, e ci кетдп эчймелегендер1 Шугылдьщ бура- сы мен eKi баланыч жэш. Датындар: — Жайрагырды жайратып неге гана сойып таста- майды?! BapiMie де бала багып отырмыз, чудай-ау тоба, сачтай кар! — Ол ачшелек THripfli чурту керек. — Ажалыныч жогына чарай Аччаты балаларга жачын болган, суга Tycin чутылган. Ал, чырда кез- дессе чайда тыгылар едч о, жасаган!..— десй. — Эй, ©3iHi4 де сыбагасын берд^ау! Как дайырдыч чоргасын топшысы ирсеки орай сарт еткенде итше шоччайып отыра KeTTi, тары атпен чайтадан арагы- тып келш, мачдайдан соччанда мойнын бачаша со- зып, чудай 6iaefli дешн, сут nicipiM уачыт жатты. Мен оны, белкуллч сеспей чатты гай деп айлап, арам алмесш деп жанымнан шаппамды 1здеп журсем, ол чаргыс атчан басын шайчап-шайчап ж!берш, тура женелгэш, артынан чуып зорга жетйк, meripmiH сойылмен, мен де nepin келемш, 6ipa4 мешч сойылым оган тетеп берерлж емес; ал Тойекечшч как дойыры тигенде бордагы шыччан 6yftipi б1леудей боп шыга келед1 де, a3i очтай зулап кетед1; шабынып чуйрыгы- мен сочкан салтач сауыры чып-чызыл жосадай, чудай атчаннан 6ip кул1мс! жэне ашчылтым идс шыгады; адам TinTi, белкуллч мачына жуырлыч емес,— дед1 Сулеймен чызыл марчаныч TepiciH сыпырып жатчан В е к е п ц щ часында журесшен отырып сайлеп. — Енд! чайтып келмес пе екен, ал жулыньщ узш- rip бура,— деп сурады Тояш Сулейменнен. 218

— Bip жетшщ iminAe бул мацды керместей болды, баска туйелерден белшш 03i кырга карай жалгыз ла- гып кетй. Bip кезше мыцтап закым келген шыгар. Мен оныц он кезш агып кетй ме деп ед1м, K03i отау- • ланып, басын шайкай береди ант урган. BipaK K03i акпаган сиякты. бзМ ц басыныц адам бабын тауып боларлык емес, буркыраган ак кебж бас туг1л, мой- нагына дешн жауып кеткен, белкулль бар гой, кара- сац албасты сиякты. Цажы Шугылдыц бурасыныц «кезш жогалтам!»— дед1 гой, сез жок, енд1 жогалта- ды,— дед1 Сулеймен K03i жете сейлеп. Кызыл марка сойылып болганша, сойылып оныц ей тутасымен казанга тусш, nicin болганша да, nic- кенйн де осы сиякты зцпмелер ауыздан туспедь журт кайырылып, оралып сога бердь Окудан келген XaniMfli ол куш сол терт-бес уй ту- ысцандарыныц улкеш мен K iiuici, эйел1 мен e p i болып ауызга да алмады, оны мулде умытып кетть Оныц келген тойына арнап сойылган марка да ана е й бала- ныц «садагасы» болып саналады. Балым: — Ацсарбас садага! Карацтарымныц садагасы. Келш, 6ip мушесш де цалдырмай сал!— дедь — Кабыл болсын царацтарымныц садацасы, цажы- ау, бетщд1 сипасайшы,— деп зарлауык рны цостай кетй. Дзмештщ 6eTiHe кездерш келденецшен Tirin, бе- TiH сипаган Ж ушсйц жумсац кйнкене саусацтары узын буырыл сацалыныц ушына барып тоцтады. БЕС1НШ1 Т А Р А У Арада 6 ip ай етс-з де Мукараманы кору, тез кору Хашмге басты арман. Ол Оралдан елге жеткенше асыц- ты. Ойы: елге 6 ip жума, a p i кетсе он кун болып, ар жагынан Жымпитыга кетпекнй едь BipaK бул онла- ган ойы жуырда орындалар емес. BipTe-6ipTe кешнге сырыла бердь K em eri Эбд1рахманмен екеушщ эцгЬ месшен кешн Жымпитыга журу узак уакытца, TinTi узак уакытца кeшeyiлдeйтiн болды. Егер Кален учи­ тель де Эбд1рахманныц ойынан шыкса, онда цашан журеди мулде белйшз. «Эбд1рахман ацылды адам, нагыз кереген K ici. Сезшщ 6 ap i шымдык. Зулымдыц жалгыз гана калада екен десем, ел iini де шылцыган 219

ЭД1ЛС13Д1К екен. Муны 6i3 налай кермегенб!з?.. 6inip ь^1зык. Ойлаган ойыц орындалмайды. Кеше гана Жымпитыга журем1н деп бел байлап ед1м» — дед, 1Ш1нсн Хак1м, учительд1Ч ушне келе ж а ты п , А ц каты - нын нак жиепне жеткенде. Жагадан ол кайык 1здедь Цанык аргы бетте де берп жакта да кершбейдь Цайыктыц бар-жогын су- райын деп, ол аргы беттеп езенге карай келе жаткан 6ip топ кыздарды кутть Кун сэске туе. Ыстыкка аркасын кыздырып, шоп арасынан ормелеп буйдайыктыч басыиа бота TipceK сарала шепртке бебеу кагып шырылдап тур. ЦПркей кагып шарк урган карлыгаштардыц кара мурт канаттары сипап е т т су бетшщ эж1мш жазып кетедь Кайрац жагага ойнакка шыккан жасыл ша- бактарга XaniM жусанньщ 6ypTiriH лактырды. Шеп кикымы су бет1не тускенде олар жалт 6epin жок бо- лады да., KipniK какканша болмай кагып экетедь Бур- Tin тускен жерге курт-шабактар к¥жынай калады. Журт кымызга тепе жумылып, улкендер су басы- на келмейтш кезде кыз-келшшектер езенге суга тусуге келетш, Жас келшшек Шолпан бастап келген кыздар- дыч iuiiHfle учительД1ч карындасы Загипа да бар. Булар аргы жагада отырган кейлекшец жэне жалац- бас Хак1мд1 танымады; судыц тап осы тусы енд! жайылмалы, асты кайрач. кеч суат болатын; кшмнен болмаса адамныч жузш айырарлык емес, оньщ уетше кептен K epin, сейлеспеген Х аш м тч дауысы да жат кершдь — Кыздар-ау, ау кыздап! Тштер1нде кайык экелу- ге жарайтындарыч бар ма? Маган кайык экел1чдер- mi,— деп айкэйлады XaniM. Танымайтын бейсеуп адамга кыздар жамырахй: — Бул бетте кайык жок,— деп жауап кайырды. XaniM не icTepiH б!лмей дагдарып турды да, тагы да жасыл шарбактармен болды. Аргы беттеп кыздар аз- дан кейш буган назар аудармастан, Кечсуатты ой­ накка шыккан ордалы балыктай шомпылдатты. Асты тастай кайрач суаттыч 6 ip шетшде бала кыздар ет- петтеп жузш, 6ip-6ipiH e су шашып, судан уздшпз боран боратып жатыр; екшmi жакта Загипа мен Кубайраныч Задасы жагалык ойнап, 6ipiH -6ipi куып жур, олар кесше жарып, кос-колдап тартып суды аяктарымен сершгенде шым-шытырык ыгыскан бу- лагай толкындар кумсак жиекке сырт-сырт согады. 220

■Эзеншч енбойын куалай ескен жасыл Курак imiKTin Кос eHipiHe устаган журын сиякты, ал жагасы икайылмалы суат сол журын жетпей калган ашык Икершдей; суы тереч айдында, ортада Шолпан эр1леп Вкузш, ерекше кулаш урып eflayip жермен орагытып Вселедь Оныч сумб1дей суп-сулу денеы, жай течселген нолак кек толкындармен б1рде тутас кемШп, 6ipfle гутас керппп, суга кара к°чыр сэуле тушредь Кун келаз, су 6cri болмашы гана шарбыдай 1рмектелт •катыр. — Эй, таспадай буралган катпа бикештер, жаганы ылайлаганша мына туныкка неге жузбейшчдер, 6epi кел1чдер, мына жер гой деп ол кыздарга он бес кадам- рай жакындап келд1 де, eni шынтагымен суды ирей Ьермеп, бойлап турган адамша теречде тшесшен турды. — Шолпан, бойлашы, бойлашы,— деп айкай салды оган Зада, жагалык ойнап алкынып, кызыл куреч беи бурынгысынан бетер кошкылданып. Шолпан eKi колын жогары кетерш, кос алаканын кабыстыра тжесшен суга шым батты да, 6ip минут- тен нейж суды бурк етшзш кайта шыкты, «пу-у-п» деп демш eip-ак алды, эдем1 басын сшкш ж1берт, ке- 3iH жапкан усак шаштарын Kepi cepinTi. — Yiu Kici бойы болар, аягымньщ ушы жерге эреч тид1,— ц ер .1 ол кыздардыч касына келш. Зада кос колдап су астынан байкатпай кек сазды уыстап алды да, мачдайына Tycin, кезш жауып кеткен шаштарын колымен Kepi кайырып бурымдарына ко- сып, су im iHfle тараштана бастаган Шолпанга ж1берш калды. Шаштан аккан су тамшылары соргалаган жу- мыр мойын мен ажарлы кеудеш ала суйык саз былш CTin THin Судан шыгып турган жарым ден ет тутас был- гады. — Кагынып кет, кагынган. Мен саган керсетешн балшыкпен ойнауды,— деп Шолпан жалма-жан кос колдап алып шечгел-шечгел балшыкты кашып бара вкаткан кыздьщ желкесже шалпылдата т и п зт , ycTi- устше урды. Кыз карсыласпакшы болып Kepi бурылып c.Ai, Шолпан оньщ бетш, иыгын, басын балшыкпен те- ric сылап салды, кыздыч шашына дейш кек сазга былганды. — Кой ендк nepi, жети деймш, кой,— flefli кыз оган дэрменшз турде, карсыласа да алмай, кашып та кутыла алмай. — Eitiiimi api балшыц лактырасьщ ба сен мешч 221

бепме? деп келшшек жещлш жыларманга келген Заданы сазбен сылап болды да, оны тастай 6epin бала кыздарга ж уирдь Шортаннан капщан шабактай Kim- кене кыздар Судан шыга кашып, кырга карай бет-бет!- мен жуирдь Оларга 6ip:eKi балшьщты куалай лакты- рып Шолпан туньщка карай бойлап барып, шомпып- шомпып балшык, тиген тэиш тазартты да, езеннщ ортасына карай суцгш кетть Ол 6ip минуттан кешн суцгуфуиректей шошац етш озеннщ ортасынан шыга келдк Аягымен i i ж у з т , мацдайына тускен шашта- рын сол^колымен Kepi cepinT i. Бала кезшде талай жа- галыц ойнап, кыздармен талай кесек атыскан Хакам элденеше окталып, оларга араласып neTKici кглдк 6i- рак эдепилш етщ токталып калды. B ep i кел, 6epi кел,— дед1 ол су ортасында тур­ ман Шолпанга Э31лдеп. — Озщ кел! Еркекке эйел барганын керш пе едщ? 8лде жузе бьчмейтш бозауыз баламысыц?— дед! оган 33ip жауап Шолпан. Xai<iM Шолпанды eHfli таныды. «Байгус, Шолпан екен гой»,— дед! ол iiuiHeH келшшекН аяп. Шолпан жастайынан жес!р калып, он 6ip-OH eni жастагы дай- нысына атасты'рган жас кел!ншек, жасы Хак!ммен шамалас, api кетсе 6ip-aK жас Kiini. KyMic дейтш жес!р эйелдщ келшк — Не дейшд, бикеш?— деп Хак1м сез таба алмай калды.— Мщпрлеп сейлейсщ, езщд1 де, даусыцды да жан танырлык емес. — Б и к е де ем есп ш , б и кеш те eMecniH, б икелерден THiMcie д е eM ecniH. б зщ KiM cin? Ь^оры кп асац 6epi к е л , ж агалы к ойнайык- — Бэсе, Шолпанньщ yHi жаца гана шыга баста- ды, баганадан 6epi осылай десейш!... XaKiMfli таныды да жауап кайырмастан жалт 6epin Шолпан K epi карай жуздк Ол еркекше к¥лаштап аргы жагага тез жетть Нога арасында турган кайыкты езен­ нщ ортасына карай суйреп шыгарды да, ж у з т итерме- лзп, Хаюмге карай жылжыта бердь Неге екеш бел- rici3, жаладаш Шолпаннан Хашм eKi кез!н айырмады. Жазылган бурымдар су бетше жайылып кетши; кун тимеген дене OTKip кезд! кара торы жузден элдекайда акшыл, оц колын к етерт кайьщты inrepi HTepin^i6ep- генде сулу кеуде, тулаган бальщтыд бауырындай, жарк ете калды. Шолпан eKi кезш кадаган XaniMre дара- ган да жок, Tin де каткан жок, тек кайьщты к¥шыРла‘ 222

на ыгыстыра бердк Ж агага ж акы нд аганд а ол кайык- ты к;ос колдап итерш алды да, e3i аргы бетке карай суцгш KeTTi. Bip минуттай су астымен кос колдап сермеп, аякта- рын сертпед ей сьлтеген Ш олпан езен нщ аргы бет ку- рагына ж акы н жерден 6ip-aK ш ы кты. Х аш м оган судан шыкканша парады. Судын толкынымен лыксып келш ж агага этрелген кайыктыч суын тегш, кос колдап, алаканымэн ecin бул аргы ж акка еткенше кыздар ш апш ац киш ш ж ар басыиа шыгып KeTTi. Ш олпан мен Загипаньщ арты- на кезек-кезек карап бара жатканын аралары алые болса да Х ам м анык байкады. в з ш щ бурынгы ш э ш р п XaKiMfli кергенде К ален учитель катты кобалжыды. Бала куннен дерлш кез алдында e c in ер ж еткен, к аз1р мектеп б т р г е н Х а м м epi бала сиякты, epi есейген улкен адам Tepiefli керш е- дь Ж асынан байсалды, ауыр мшездк кеп тывдап, аз сейлейтш бул ш эм р тш ен сан алуан ж ачал ьщ тар д ы , не килы окигаларды , к а л ада болган буш л езгер1стерд1 ecTin, бШ п канамын гой деп ойлады. Ол аманшылык сурасканнан кешн шэшртш баскалардан кызганГан- дай очашалай бастады; эчймелерше келденеч адам ортактасып, жарым-жартысын б ел т экететшдей керш- -дь Xа кiм ж айланы сып, екЬуш минут отырып улпр- мей-ак, ауы лды Teric сурап болмай-ак К ален Заги- пага: — Загипажан, келечкеге кшз жая койшы, Х амм екеум1з очаш арак отырып ечй м ел есеш к ,— дед!. Су басында керш амандасуга 6ip ж агы уялып, 6ip ж агы XaKiMAi таны м ай «кайы к жок» деп кайы рган жалган жауабына кысылып уйге асыккан кыз, naeip сулу X aniM re армансыз карап ж ур; ж укй ч ycTiHri i/ж агы на ж инай салган езш1ц оймы ш ты ал а текем етш алып жатып кезш1ч астымен 6ip карап е т й ; кмзд1 Келечкеге жайып тастап, керпе, ж асты к алуга келш, кул1мс1регэн К аленге мектеп ж енш де ж а у а п кайы ры п жаткан ж ш йке байкатпай тагы да карап алды. Учи­ тель мен meKipTi келечкеде ж айланы са оты рып эчйм е- ге KipicKeH кезде Загипа уй алды на там ан келш , eciKTi турген болып айналактап, 6ip кырын отырган Х амм- нен узак уакыт кезш айырмай турды. бзгерш кеткен: .боны узын, су чгак денёге Tin-TiK иы к келш ш ту р ; мач- дайы аппак жене жазык. Каленшч мандайы сиякты, 223

6ipaK к аска бас емес; 6epiK астынан кырган бастыч К0КШ1л куйкасы керш едк жуз1 акш ылсургы лт, улкен кездерд1ч аласы Караганда ж аркы рай туседк Цандай взгерген! 0лде бурын м ундай eTin карамап па efliM... Келгел! кез токтатып Х аю м Загипага 6ip де кара- ган ж ок сиякты. Неге олай? Элде менсшбей ме? Элде эчпм ем ен ш угы лданы п, ойы баска ж ак та ма?.. Загипа элденеге аш улангандай аягын кадап басып ош ак басына KeTTi, талдырм аш дене ы щ а м козгалып, Tin жур1с узы н шаш ты ipnin-ipKin течсейць Еркш отырып, бой уйреткеннен кешн Дален шэюр- тш ен кеп эчНме сурады. BipaK Х а м м К аленш ч ойла- ганындай болып шыкпады, ол швл^ркеп куткен жача- лыгына кана алмады. К,аланьщ сочгы айларда болган улкен OMipiH ж а с ж 1й т толы к б1лмей ш ыкты, ол TinTi саяси OMipfleri басты адам дарды ч атын да бжмедй кеп­ ке белгип 9 бд1рахм ан Эйтиевт1 де ол осындагы маыйт- т 1ч тубш де Бэйес сэудегерд1ч дукенш де керген. К;ален XaKiMre квщ л! толм ай ойланып калды . *Bi3 окып жур- ген кезде татар жастарыныц, казак окушыларыньщ арасы нда улкен козгалы с бар едй «Б1рлж » газету «Шо­ ра* ж урналдары н да ж азы л ган м акалаларды ч eei 6ip ул кен окига. Айтыс, талас, Ресейде болган езгер1ст1ц ауызга ьлшпей калганы аз. Каладагы атакты адвокат- тардыч сотта сейлеген сездер1 де дурлж йретш . Толып ж аткан съездер, курылып жаткан уммет, карсы шык- кан топтар... гаж ап, мундай улкен ем1рден шеттеу кал­ ганы ма? Б у й т т ж урш адам бэршен де махрум ка- лар...» деп ойлады учитель шпнен Х ам м ш ч жузше сынай кар ап отырып. BipaK ^ал ен га бурынгы окушы- сыньщ тагы да окимын деген талабы жэне уэде 6epin койганына карам астан Е хласка адъю тант болудан бас тартканы катть. унады. — Ж ымпитыга бармаганыч жаксы болган. Бул ниепчдЬ Ж у ке ч де ж аратп ас efli,— дед1 ол. Э ч Н м зл е с т отырып eciK ж а к к а жалт-ж улт карап койып отырган Х ам м ш ч кез1Загипаньщ иыгына асыл- ган Ш олпанга тусш Kerri. EKi к ез1 Х ам м д е, ол кыздыч кул агы на элденеш сыбырлап ж аты р. Вагана су iuiiHAe керген сумб1дей д еней кез алдына келд!, ондагы жа- йы лган кара шаш тар каз1р улкен кос бурым; кер^ген кеудеш бурген ак сиса кейлек кынап тур; кездершде баска ой ойлап турган жандай магынасыз тастаган ка- рас бар. XaniM келш ш ектен аударып к езш кызга бурып 224

Д1: Загипа ашулы, кы зганш акты к оты уш кындаган санарын жасыра цойды да, сыкырлауыктйц оймыш- ы кезше карай калды. Х айм оныч кукыл бейке жу- ipreH кызыл шырайды K03i шалы п, кыздыц элденеден ;ысылганын сездь Eneyi eKi турл1: кы з нэзш те, келш- иек суйржтей жуп-жумыр; Шолпан кызыл шырайлы, (ечгелек б егл , ©те суйю м дь К елш ш ектщ б ую л niin i- пнде, бойында, кимылы нда epiKci3 ©3iHe тартып тур- ■андай 6ip ж угы м ды лы к бар сиякты KepiHin кетть Каленнен именш Х а й м квздерш урлап бурып те- чеметйч устшде жоргалаган шепрткеге аударган бол- IM. BipaK оныч кеэдер1 м ардым сы з ж оргалап ceKipin ;еткен шепрткеде болганмен ойы баскада. «Eneyi де >дем1, мен бурын неге байкам аганм ы н» деп ойлады. Ж азды н ж айлы ты м ы к кештерш де м анаураган да- ■тда бейгам ауылдьщ у с й рах атк а батып ты ныш тала цалады. BipTe-6ipTe кезден жасы рыны п бара ж атк ан 5елдерд1 коцыркдй м унарт буркейдк алы стагы аспан жиегш сызаттап, кара дактанып турган жнЦшке булт- тар жермен косылып карауытып кетед1; бозгыл тар­ тып ©Ki кеткен булыцгы р аспан ш ы м кай кара к©к бола бастайды; элс!з ж ы лты рап кадау-кадау керш ген нур- сыз жулдыздар ж й л ей п жаркырай туседк жымыц кагып ж акы ндай берген тэр1зденед1; батыс ж а к бетте- ri кепке деш н бейней байцалып турган к ш з уйлер ecKi шыттыц бедершдей жогалып кезге йш бей кетедк таяу уйлер де элдене 6ip гажайып сыр бар кумбезд! сарай- лардай келемдене Tycefli де, 6ipTe-6ipTe квм есйл ене бастайды. KeiiiKi адамныц кимылы , м алдыц кыбыры мен yHi ж огалады, жан-ж ануар ж айы м ен ш уш ркеле- cin, тыныс дуниесше енедй К ек Элемш ч кеч астында табигат та даркандык кушагын ерк1нше жайгандай, дала да байта к, ©pic те у лкен; токсан турл1 шептен жас, хош Hie ачкиды , ау а да таза, ж ер де ш ачсыз. ( Хак1м уй жаны нда твеек устш де ж асты кты кушак- тай етпеттеп жатыр. Тамак ш кеннен кешн карацгы Tycin к е т т ол Цалендшше конып калган. ¥й кы келер емес. К унд1з п ыстык, ж у р 1с, к е ш й отырыс д е н е т са- лыкты рса да, киял элем! тал ар емес, элдене тэ т й , ба- г?ытты минуттар ку тш тургандай, элдекайда жетектеп бара ж аткандай, карачгы га K©3i талганш а карайды. кейде квз алдына карачд аган элдене нэрселер елес- тейд1. IIIeTKi уй ж а к тан 6 ip адам ньщ бейней колечде- гендей... Ш олпанныч уш. «Неге м учайган квзкарас? Неге тартымды ж ан? Элдене ойы бар?.. Бакытсыз жан. 225

Ж асы нан балага ш ы рмалган. 0 Mip гул1 солай ж у р т солады гой, цпркш! 0pi жас, api су йм м дк цандай Ж1- птке де ж ар боларлыц* деп ойлады ол Шолпанга жаны ашып. Б ул кезде Ш олпан да уйы цтаган жоц едк — Ж ечеше, осы чаж ы ны ч аталары мен учительд1ч I аталары кыз алысатын жер ме, аралары чандай?— деп ! сурады Шолпан аунацшып уйычтамай жатцан eHeci-! нен. Т угалы кулагы на тимеген мундай огаш, т ш п еш- KiMHin ойына да келмеген кесапат сурауга KyMic шо- шып кетт. — Астагпыралла, сен де жочты сурайсыц-ау, Шол­ пан! Кунэ болатын сезд1 сейлемес болар,— дед! ол. Ш олпан оц ж ацта, KyMic уйд1ч казан ж агы нда жа- тыр. Касындагы баласы Сары элдекашан уйыктап калган-ды . KyMic те ж ас, кы ры кча келмеген. Отыз жа- сында жеш р калы п, улкен улы он с епзге келгенде Шол- панды айттыры п алып берген-дь Bip ж ы лдан кешн К уяй спц баласы кайты с болды. 0 Mip сурмей жатып * e c ip ка л га н Ш олпанды бутш ауы л болып зорлап, он ж асар кайнысы Сарыга былтыр атастырып токтаткан болатын. Bipan ашыц мшез, етгар, квруге суйтм дк вз ceeiH e3i свйлей алаты н Ш олпан биыл «эдьл кайнага- сы — учительдщ ваше айтып» басын босатып алуга да тырысты. Ол тврк1н жагыныч уйрету!мен учительге: — Ж ейм ге квз, жеырге суйеу кайнагамыз, муны- мызды ci3re ш акпаганда KiMre ш агам ы з. Сарыныч ер ж ету ш кут. Ж а с eM ipiHfli курбан ет дейс!з бе, болмаса «мавдайы чнан ж ары лкасы н, тордагы торгай едщ, шы- рагы м , босаттым, уш та кет дейздз бе?*— деген-дй К ален капел1мде ж ау ап таба алмай калган бола­ тын. Сочынан да квп ойланы п, акыры нда, ecKi эдет-гу- рыпка кайшы келе алмай учитель оган: — Ш ырагым, Ш олпан, сабыр ете тур, мен саган Ka3ip ез ер к щ езщ де дегенмен баскалар не дер, KyMic не эйтар?! 03iM с е й л е с т к врейш ,— деп ед1. А уы л болып эн п м е кылы п, квп ж урт KyMic ж агы на ш ы кты . К ален де уз1лд1-кес!лд1 ешнэрсе айта алмады. K asip Ш олпанньщ балага басы байлаулы, KyMicTiH кел1ш есеб1нде, бурынгы бакы тсы з орында калып к°й- ды А уы лды н зн а м е н и эйелдер1: «Ш олпан Аманкул- га THeAi екен, KyMic те буган карсы емес екен. Кол- ган ат есебшде ез уйш е Kipriein алм акш ы екен» деп те шыгарды. Сол, ж асы нан ж ес1р атанган, eMipfle euii бар Шол- 226

: пан 6YriH Х ак1мд1 квргеннен кеш н чатты езгерШ п кеткен едь — Т1леген суччар уш ы п келдн ш м нщ цолы на чо- нар екен,— дед1 Шолпан взеннен шыгып келе жатып, ныздарга. Бой жетш налган eni цыздьщ 6ipi Зада оган кулд1 де дойды. А л Загипа чуп-чУ болып к е т а . — Э, сен дыздыч ойьщ бар екен гой,— дед! Шол- j пан эзшдеген болып. BipaH iiui Загипаны ж аратп ай чалды.— Куп-чу болып к етач, кундес болсач, чандай пышачтасып отырар ед!ч, жачы н агачды да чызгана- сыч. 0 те кекнпл, api сез^мтал жэне ер кем ректеу Заги- I пага Ш олпанчыч ce3i табанга басчан шочтай тид1 де, ол ойланбастач: — Ж ачын болса да шэригат чосатын жер,— дел ;салды. Мунан кейш eKeyi де ундеген жоч-ты. Кеште де Ш олпан мучайьщ чы nimiHMeH ж урд ч «Менен мы- на чатпа чы з да бачытты. Ж астай тагы лган ж ес1р атак...» K®3ip Ш олпан неге екен! белпс!з, Заги п ага кэсте- piH T ire, оныч дэрмен еткен туп Tiperim n берж-осал- дыгы н Кум!стен сурап ж аты р. Ж эне KyMic чолдама- са и п ед! дегендей т!лекпен эбден басын аш а сей- | лейд!. — Ci3, жечеш е, кунэ болады дейс!з, «ана учитель­ ш и чарындасы Хаюммен екеум!зд1 шэригат чосады» дед! гой, ол агасы нан ecTireHiH айтаты н ш ы гар ,— де- д1 басын к е т е р т алып. Эйел шошып кета. — Сен туе Kepin ж аты рсьщ ба, Ш олпан-ау, , элде б!рдеме естш келд!ч бе? Барчы н ны ч баласы 6ip-6ipi- нен чыз алады, чыз беред! дегенд!, о тоба, мыча сечен ecTin жаты рмын. А чы р зам ан болганда не болмас дей- cin. Мына сездер1ч ч аж ы н ы ч чулагы на тисе, ceHi де, ;басчаны да очды рмас,— дед! KyMic. KyMicTin ceei улкен 6 ip TipeK сиячты кер!нгенмен элденеге куджтенгендей Ш олпан: — KiM бш едч— дед! ачы ры н гана к у р й н ш . 3 Келес! кун! Жун!с чажыньщ yfti Kemin кел!п, Ца- ленн1ц ауылынан eKi шачырымдай чашыч Келтабан- га ж у к Tycipfli. Бурын чонган учительд!ч ауылынан Н,убаираныч эйел! чызымен, Мэкка Загипамен жэне 227

оларга Ш олпан тагы баска келшшектер косылып ке- Л1п, каж ы ны к уш н TiricTi. Орын керсетж бергеннен кеЙ1н ауызы 6epiK Ж уш с Календш ш е демалуга кет-' кен едк Кыз-келш ш ектерд1ч арасында Нурым мен XaniM де уыц байласып, етек к ш з устасты, озьп-кал- ж ьщ , эчп м е, к у л т устш де улкен уй де, Бекейд^ч ота- уы да э дегенше т т л т калды. T ypiK келбегп, ipi мурынды, елечий, узын кара Нурым деюрлеу турде Ш олпанмен аш ы к эзж десетш , ал бугш уй т т л т бол- ганша Ш олпан ешюммен эзждеспед! де, еш адамга тура карам ады . Кеше ку ш бойы элденеше рет кез Ti- rin , б е л г т з 6ip булдыр кум арлыкпен сейлесуге ын- тьщ болган XaniM каншама тырысса да Шолпанга жуй алмады. Еш рет касына келш, катар уык шаныш- кан Хак1мн1ч ж узш е де карам астан ол ыгысып барып улкен эйелдерд1ч арасына Kipin к еп т, к ем тр л ер ге жэрдемдесш баскур устасып, туырлык кетерштк Шай устж де де Ш олпан ете устамды, салм акты турде эдеп- й л ш icTen, ж ум ган аузы н аш кан ж о к : 6 ip стакан ш ай iuiTi де, шапш ачдап шыны аягы н течкере салып, аузы 6epiK Б алы м ньщ аякчойгы ш ы н к¥Рысып, жугш жинасты; шай 1шпейтж аузы бержтерд1ч арасында болды. «Ж урт тентек деуцп едк eci бар бала екен гой» деп койды Балым imineH Ш олпанга катты риза болып. Кеш ке К ален м ар ка сойып, ерулш ке Ж у ш с и ч уй- imin Teric ш акырды . А уыз аш каннан кеш н узак уа- кыт отырып эчг1ме-дукен КУРДЫ. К еч epicT i к о к ш ал- гын жайлау мен меймандос учительд1ч бейжже кат­ ты риза болган Ж уш с кечж д1 эчпмелестк сез ара­ сында Ш угылдыч айтканы eciHe Tycin: — Mem э л п содыр каж ы кем!ту у ш ж «сен бэл- шебекшч, сешч Калеш ч де бэлшебек» деп мукатты ,— дед1 кулш . Мечптте болган эчпмеш бастан аяк сурап 6min Кален Ж ушске: — Ж аксы штегеншз. Мелиген карилер дайындау- га eKi медресеш ч 6ipeyi де жетер. Ш кола ашуды ха- л ы к болып колдау керек,— деп, оныч niKipiH жакта- ды д а ,—'c i3 оган не дед!ч»з «большевик» дегенде, ка- ж ы га бара жаткандагыны кайталаган жоксыз ба? — деп кулдк — Мен не дешн оган, айтар сез езж ен e si к е л т ауы зга тустк мен бэлш ебек болсам, сен «меншебек- С1ч» дед1м. 0 ai4 айтаты н нагыз бузыктар э л п сол меншебек емес пе, 6ipiHe 6ipiH айдап салып согысты- 228

j p u n ж аткан?! Ж ум сак к ан а езу тарты п кояты н, ewip- ! де каркылдап кулмейтш Кален сылк-сылк кулдк ко- зшен жасы да шыгып кетть — Бул кайта ж ещ л айтылган оган, баягы элН ке- меден лактырамын дегендей мепйттен шыгарып тас- тамаганыцыз ж арайды ,— дед1 Кален кулкш ш тыя алмай. Жунш мырс етш к у л т ж!бердь — Кален, сен оны кайдан ecTin ед щ ?— деп сура- ды ол. BipaK Каленнщ жауабын кутпестен ез сура- гына e3i жауап 6epin,— Орынбек кой сол эцпмеш елге жайып журген. Б1здщ елден Шугыл, Орынбек, мен ушеум1з болатынбыз, сол ж ылы Байтоллага та- уап eTin кайткан. Эцпменщ 6api Шугылдыц мшезЬ нен шыкты. Бул eM ipi айтканга конген ж ан емес, бэ- piH KepiciHme штейдк сен оган Ш угыл ана н эр с е т 6epi ала кел десец, кайта сол нэрсеш эрепрек апарып тастайды. Оньщ ycTiHe тип кандай, жыланныц т и с ­ нен де улы, шагып алады. Орынбекке мен «мынамен ко стас болмаймын» дед1м шыкканнан-ак- Ш угыл да - менщ MiHeeiMfli аздап бклетш, тэц1р ж алгагы р, e3i де косылган жок 6i3re, баска 6ip АкберльТуюштермен 6ip кос болып, тамакты б1зден белек iuiin, белек жа- тып, белек турып журдк КаРа тец!зге кемеге мш ш шыгысымен-ак журтты ц берекес1 каш а бастады. Ке- мен1к аунакш ыганына шыдамай кагбаш ылар еденде тарыдай домалады. Тесекте жата алмай, алды-арты- нан б1рдей кет1п, сарнаган, зарлаган, етпеттеп жатып аллалаган 6ip халык, олардьщ 1шшде сау адамньщ yeci шыгарлык- Кудай куат бергенде, эйтеу1р к¥спа- ган жалгы з мен болдым, басым 6ipa3 айналса да, .соцынан уйренщ кетть Кобшщ басын суйеп демеп, - орнына отыргызып, сусын im Ki3in , к у т ш , ж олдасты к борышымды актауга тырыстым. Ж урттыц ш ш д е ец -кеп кусып, кеп киналганы Шугыл болдь:, еденнен -бас кетермей жер бауырлап жатып алды. М ен аяп касына келш: «Пигыльщ тазарса, кагбатоллага жеткенше ш йц 6ip тазаратын болды» деп калжын;- дап, орнынан суйемелдеп тургызбакш ы болып ед1м, ' жылан кездерш шаныш а кадап, бет1ме карай калды да: «Баспашы бэдэуилердщ1 канжыгасына байлап ка- на ж1беретш адамсьщ, сонда А цкаты да 6ip дулей KeMip 1 Б э д э у и — араптардыц 6ip руы (кошпел1), жолаушылар- ды тонап алады екен бурый.

ед1. Сен! де каж ы дер ме екен ел»,— дейд!. «Э, сэн ме- т оэдэуилерд!ц цанжыгасына байлаганша, мен с е т Сулейменшч1жуз1гше ж!берешн»,— деп к апты цты ала умтылып едш , еденде ойбайлап жатчан Шугылым Орынбектщ TeceriH in астына K ipin K erri. 0 лген адам- ды тец1зде чапш ычча салып, суга тастайды гой, eeiH де суйте ме деп чапшычтан зэреш ушып кетсе кёрек. К аж ы тарауьщ тан кеш н де чымыз irnin, кемшр1мен .eneyi уш не кеш чайтты. Эке-шешешмен 6 ipre келген Х а тм карттар тарауыц очы ган кезде кыздар мен ж ас балаларды ц ачсуйек ойы- ны на араласты . B ip ai; к,ыздардьщ ш пн деп бой жетке- Hi Загипа ед!, ол да, Ш олпан да келмедк «Еч болмаса eKeyiHi4 6ipeyi келер» деп ол карайлай-чарайлай ауыл- дыц 6 ip шетш де бозбалалармен 6 ip re у зач уачы т ойна- ды да, зер ж кен соч Kepi уйге чайтып келд!. Ш етю Ку- Mic y fiiH i4 сыртыча там ан келгенде: — Б ул KiM, уй сыртын торуылдап ж урген?— дед1 аш ыч унд! ж!ч1шке эйел дауысы. Хак!м селк ете тустч аныч Щолпанныц дауысы. К ум энш з сол. Сонда да ечкеш п эйелге к ез1н салып едч eKi ш елек су к е т е р т , езен ж ачтан келед! екен. — Таны м ай чалдьщ ба? М аган айтчанда суга 6ip- гэ баратын ед!м гой... Ш олпанда ун жоч. ачырын уйге чарай жылжи тусп. — Шолпан, ачсуйек ойналыч, шыч— — К еш чой 6i3re а ч суйек ойнауга, есейш кеттж. — Кеш емес. Ш олпан точтам астан уйге жачы ндап чалды. Не айту керек? Х атм ш ч ушчыр ойы шарч урып, лайык- ты ж ау ап !здесе де, кутпеген тар уачы тта ауы зга еш- тече ш ж педч кел!ншек уншз, уйге eHin Kerri. К аленджш е шруге ьщгайсыз, уачыт ете кеш, уйге чайтуга жанды элдилегендей ж азгы тун мен элдечай- да жетектеген eccie ж асты ч ж ел1 чоздырып, Х аюм Ш олпанмен « л чатчан орында сэл уачыт турып чал­ ды да, ж уресш ен отырып айналага к ез ж!берд1. Шол- панны ч уйге K ipreH i, ш елегш жерге нойганы, внешне т!л чатчан ы естШ п тур. А здан кеш н KHi3 eciK чайта- дан ашы.лган сиячты болды. Б1рач чанш ам а чарачгыга K03iH чадаса да eiu6ip адам бейнес1 кврш бейдь «Не 1 Сулеймен пайгамбардыч п а с н е т Жуэ1пн балык жутып- ты. Оны тапкан адам дуниеде патша болады-мыс (ертек). 230

цылган ж ан елжпейтш . Ж э шырамын, жэ шыцпаймын деп неге жауап цайырмады? М умкш емес 6ip хабар бермей жатып цалуы...» Уй сыртында отырганнан re- pi, келденец кезге туспейтш царасынды цотан ж ац бетке ш ы гып, ХакШ 6ipa3 аял д ау га бел байлады. А лца-цотан цонган уйл ер д щ 6ip цыдыру орталы гын ■ролтыра, отты дал аны ц дэнд1 ш обш е м ейлш ш е тойып, езеншц мол суын цанып iinin, сиырлар тырым-тырагай жатцан куш жш -ж ш ауыр курсш ш , терец тыныс ап, мардымсы з ж эй цалыппен ж аты ц куйДске салы п ж а- тыр, Олардыц кезек цайзалап, цайш ылап цозгаган жал- пац жэне жумсац ауыздарынан шубатылып усац о л е­ ней шубырады. Р ахат куш е басталган. Ж ылцы дан озге торт тулДктДц 6opi цора тощ репнде, 6opi куш сте. Усац царалардыц кейб1реулер1 кезд ерш н е м е е т ж ум ган, мо- йындарын бушрлерше цайыра салып, шала уйцыда ж аты р. Енд1 6ipeynepi цабы ргалары н у зы н егеу тДлД- мен 6ipa3 ысып ж ал ап алып, оцды-солды сугып, тана- уын тазартады. Ортага таман шрш ген ацтылы цойлар да ауыздарын шапшац цимылдатып, усац цайзап, цы- тыр-цытыр нуйсейдц орны нан туры п к ел ш , 6ipiHe-6ipi тацала ж атады ; 6ipi мойный жерге салып, 6ipi нелбеп, аяц тары н Kepin рахаттанады , ал енд1 б1реулер! Kiiime- не уш ты айы р туяцтары м ен цулацтары ны ц тубДн ты- цыр-тыцыр цасып цояды . EciHe ем ш ец Tycin кетнен ж ас баладай, енесДне иегДн суйей ты ны ш ты цца м эз боп журелеп жатцан ж ас цозы ненет орнынан ушып туре- гелДп, цуйрыгын цуш тарлана ципацдаты п, анасы н ы ц шабын турткДлей бастайды. М азасы з цозыны ц мезгДл- с!з цажауынан цашып тура ж енелген саулыц ышцы- на ж у п р ш , екш пп ж ерге бой та с а л а й д ы ; TiMicKi цозы оны ол жерден де тауып алады , б1рац: «цой ендП» де- гендей алдыцгы аягы м ен TenciHin ц ал ган енесш щ oMi- piHe бой усынгандай epincie ты ны ш талы п, алды цгы eni 'ш ш нентай аяц тар ы н тез б у гш цозы д а ц айтадан «топ» eTin ж аты п цалады . Тун ЮуниесД тым-тырыс. EciK, тундДгДн ж ау ы п , ту- рул1 ipreciH T ycipreH киДз уй лердщ ш п н д е п э ц п м ел ер де сенген; ж ы л ты р аган ш ам дарды ц алсДз цы згы лт от- тары да олдецаш ан ж о гал ган. К|ы рдагы у я л ар ы н ан су- сындап, салцындап цайтуга нолге саяхат шекнен уй- рект1ц ауыл уст!мен ауаны жары п, сусылдай зырлап уш цан дыбысы естДлед1 де ал ы стаган сайы н э л о р еп , ол да жогалып кетедь Ауа да, жер де тыныштыцпен мулгДп тур. А йнала дел-сал, ц ы бы рлаган цим ы л да 231

бШ нбейдд сыбырлаган ун де шыдпайды. Осы бейбара- к ат далыпты арланды к делебеы дозып, элдедайда же- тектеген зецпбаба буда бузады, ол кенет турегелш, те- HiperiHfleri малдарды жайпай ж ол аш ады ; бул айбат- ты, ш уйделд дыртыс м аддайлы, эукеы 6ip куш ак, ыз- гарлы тштц,\\ табын кожасына 6epi де ж апы ры ла жол бередк ол ектем пысын дарсылыдсыз ж урпзедд бузау- торпактар удере жосиды; шацрак муШз атан епздер бейуакыт шайпаган кызыл кезд! ешпендМ коргенде орындары нан ауы р денелерш жеп-жед1л кетерш, ыш- кынып кетедк Урпшскен ебедеййз епздер мен ала- бугадай ю ж щ деген тайы нш алардыц урейш эбден ушы- ру ушш бука топыракты шедгелдеп иыгынан асыра ж огары лактыры п ж1берш, карлы ккан дауыспен ку- ж1лдеп 6ipep рет дылгы на enipin ж1беред1 де, табынын тугендеуге екшип ауылга женейдк К еп уакы т еткен сиякты болды. BipaK магынасыз етк1зген сагаттарга Х а и м eKiHreH жок. Не килы оди- гага толы ж ан тербеткен каладагы кысылшац кундер- ден кешн мына кед сахараныд койнында емш-ерюн тыныс алу, сонсон тагы да магнйттей тарткан калага кайта кол созу — ж ас баланыд улкен болуга умтыл- ганындай, ете зацды сияктанды. Ол орнынан турегелт ез ауы лы на карай ж урдь Оныд ойына кенет 0 Mip тусе калды . «Мына KyftiMfli м енщ OMip керсе...» Bipey ес- Tin калатындай, ол езшен-ез1 дыбысын шыгармай сол колымен аузы н басып, к у л т бара жатты. «Bpci жай... BipaK бул да oMip. Далада клуб, кырда аксуйек ойы- ны, ж асы л киыкты уйдщ 6iiiK баскышы, кырда котан ш еть..»— дед1 XaKiM кубзрлеп. АЛТЫНШЫ ТАРАУ Кашаган кара бие эдетшше бупн тагы кашып, же- л)ш д басына ж олам ады. Ж ирен байталмен содына тус- кен Ж умайга ол дайыру бермей, дырга карай шыгып кетт1: енесше ар ка тады п ел1рген дулыны майда ша- шадты, кшпсене дуйрыгын T irin алып, дара биенщ ал- дында ардан бойы дулдырап кетш бара ж атты ; дан- шама Te6iHin, узд1кс1з дамш ылап умтылса да бала­ ныд мшген байталы биеге жетш дайтарар шамасы 232

жок. жайылып калган, аяктарын дарбадтай тастап, барган сайын кашаганнан алшактап калып барады. — Бас, камш ыны, бас! Эй, эттеген-ай, е зш 6ip кУ- ып ж еп п жондар ма едП К ап, м ы на корльщты-ай! Был- тыр да осы icTereHi... Биыл кояр ма деп едж , кою дай- да, ж ы лдан ж ы лга удей тусед1 гой, к а р атал ак ти п р д щ м ш езд — деп ш ж ш д ! А сан дурыгы н олай-булай сер- меп. — Жел! басында турып кашаганды кайырган кандай окай, ж олда, ж онда, эне ж уаси бастады, даз1р куры гы на 03i келедь М айталм анныц uieuieci акы лды едк сезбен сойылдап-сойылдап алганнан кейш басына жуген тисе мысыктай болатын, бул да шешесше тарт- кан,— деп кекетм оны касында турган Кубайра. — Эй, Кубеке-ай, сенщ осы коты р этлщ к аш ан да- лар екен. Мен бшемш ол биенщ сырын, куы п ж етш жондасац кашып, жел1ге тыгылады. — Эй, бэрекелде, дурысын айттыц, 6ipaK соны алдымен куып жету керек кой, содан кешн жондай- сьщ. Ал, кумай турып, ж етш кайырмай турып жон­ дар м а ед1 деген1ц, Ж алм укан мен Сарыньщ акы лы сиякты гой. Сен оны eciTin пе efliK, есйм есед айтайын. — Ж ок, ecTireHiM ж о к, 6ipaK не оцган эц п м е дей- сщ , баягы котыр Т1л!к тагы (Нрдемем айтуга кыш ып турган шыгар. — Дэл сен1ц айтканы ц сиякты даны ш пан акы л... Алашагын алуга Ж алмукан мен Сарыньщ ушне Жай- нак барады. Уакытында алашак алу одай ма? ¥рыс басы бы лж ы рам а, y u ie y i сезге келед1 де, кол квтере алмаган, жасканшак Ж алмукан мен момын Сарыны ез уйлер1нде сабап-сабап Ж а й н а к ж ай ы н а кетед1. Эц- riMeHin ед кы зы гы м ы н ау: Ж а й н а к кеткеннен кейш агайынды eKeyi ундемей 6ipa3 уакыт отырысады. 9pi- бер1ден кейш Сары оты ры п: «Бекер e rr iK , ага, э» — дейдь Ж ал м у к а н : «HeHi бекер еттш »,— деп сураса, Сары: «Эттеген-ай, бекер e rriK , алдымен оны байлап ал у керек ед1, сонда т а я к жемес ед1к !» — д е п п . «Сары- жан-ау, осы акылыдды таяк жемей турып неге айтпа- дыц м аган»— д ей и н квр1нед1 гой агасы . Эл1 келген Kici байлатар ма Tipifle, тус1ндац бе? М ына сен щ акы - лыд да тап сол Сарыньщ акылындай. — Ана, Калекеднщ o3i шьщты,— дед! Асан квк атка Minin, колына курьщтыц сыныгын алып шыдкан учительд1 керсеип. — Бар, сен токтат та, к ек а тк а м ш ш ез1ц кайы ры п 233

кел биеш. Улкен nicire бие КУУ у ят болар,— дедi Kv- баира Асанга. Талан та я к жеп, запыс болып калган кара бие ар- шындай шокытып, каскыр теюрекпен ак жакындап калган ат пен сойылды KepreciH жылкыга карай ка- шып, жел1ге тыгылды да, урмай-сокпай-ак flip-flip е т т колга турды. Кубайра оньщ курык салып кулынын устап, к улактап ж у р т жел1ге байлады да, биешч e3i- Ж уртты дурджтарш , ж арты сагат эуре еткен бие байланып, ж елШ ч басынан еркектер уйге карай аяч- дады. Бие куы п, куры к салып, кулын байлап «ечбек еткен» Кубайра, Асандар кундеп эдетшше кымыз iinyre у чительдж 1не KipAi. М экканьщ сапырып куйган сэры кымызынан 6ip- 6ip тостаганнан KeTepin те тастады. Кымызга малын- ган жирен муртын ершмен сорып, тостаганды кайта- дан Kepi ысыра 6epfli де Асан: — Уй сыртында 6ipey аттан т у с т жатыр бжем,— деп туы рлы кты ц етегш Typin ж 1берш, сыгалай калды. Б 1р а к А сан айы ра карал, келгендерд1ч KiM екенш оты ргандарга м.эл1м ете алмады. Ол тек : Ж ол бьлем, соныц шекпеш сиякты... Алдьщгы шинель кигендер таны с емес, солардьщ кабатында арткы сы ...— дей бер- генде, сы рттагы лар аяктар ы н дуб1рлете басып, есжтен Kipe бастады. О лардыч дурс-дурс eTin аттан Tycin, кас пен к е зд 1н арасындай кыска мезетте eciKTi де ашып улпргенш е Караганда, ездер1 байламай ат пзгйпн ка- сындагы 6ip адамга устата салган сиякты жэне ек тн - дете суыт журген жандарга усайды. Алдьщгы eneyi оскер кш мдк кылыш-мылтык асынган, жалпак сары белдж терш де нагандары мен окшантайлары да бар к е с ш д ь У чительд1н улкен у ш ш ч кеч кш з eciri деле- гейлене кетер1лд1 де, булар мылтыгын асынган куй1 мачдайшага да, жактауга да жжпестен табалдырьщ- тан аттап erin кетть Алдьщгысы аягын тарпан басып «зырас» деп уйдеплерд1 айран кездер1мен сузе пара­ ды, ол казан ж актагы кымыз куйып отырган Мэкка- дан жогарырак жаюлы кызыл кенеп дастарханньщ шет1нде ж асты к ча 6ip ш ы нтактай кисайып отырган eTiK-ш албарлы, кеч ак китель киген, ж азы к мач- дайлы , ж и л ы ж у зд к келбетп учительд! керд1-де, та- балды ры ктан eKi-уш адым uirepi аттаган куш тура калды, 6ip сез айтуга окталгандай болды, 6ipan сез! к ем еш ндз туры п калгандай ж уткы нш агы гана ки- 234

мылдап етй, сол колымен шэмбьт бетш деп суйыктау 6iTKen сары м уртын сипай т у е й . Оныч арты нда келе ж аткан ipLney кара ж М т те аузы жы бы р eTin, айран к ез шэмб1л сары ны ч иы гынан бойлап, учитэльге кез- дерш кадай калды. «Осы e n e y i уплн де, ез1м унпн де мына мен сэлем берейн» дегендей. Ж ол старш ина та- балды рыктан аягы н кере аттап, кетер1ч>й д ау ы сп ен : — Ассалаумагалайкум?— дедь Оныч ж1берт калган ей й ш ц оймышты каргашасы жактауга сарт ете туей. Дастарханныч оч ж ак шейнде учительге карсы оты рган Асан орнынан уш ып т у р е г е л т , у й д 1ч оч ж а- гына карай шегше 6epfli де, К убайра ечбектей ыгы- сып келгендерге жол 6epin, тер ж акты босатты. — В агалайкум ассал ам ,— дед1 К ал®н салм ак- пен.— Ж огары шыгьщыз! 6з1шч сабырлы калпымен асыкпай карап, келген- дерд1ч кандай ж андар екеш н айы ра б айкады да, ол кисайган жастыгын эрейрек сырып койып, орнынан турып отырды. Уй Hecinin кел бей, Typi, езгелзрден белек, салтанатты жайы бул келген карулы жандарга жуасы та эсер е тй , олар екпшд! басып, ектем енш ке- лейн эдеттершен жанылып, ачтарылып калды. Учи­ т е л е й пысы басканы соншалык, 6ipep минуттай олар жэ wrepi журш торге аспай, жэ солга бурылып уйд!ч оч жагынан орын алмай, сол турган жершде калып койды. Булардыч дандайсып келш, жасып калган м у ш м л халш К ален де сезген болатын. Ол imiHeH философиялык ninipre келдк, «Жэй жургенде шебш шауы п, eriHiH орып, м алы й ж ай гап ж у р е й н кара- пайым шаруаныч балалары. 0з калпында журсе кан­ дай эп-эсем болар едь КаРУ устап, форм а кигенгэ та- науларыныч желшлдеп, иыктарыньщ cipece калга- нын карашы! Табиги калпынан айрылса адам epci керш едь Еч болмаса мылтыгын дурыс ьлеейоп-ау, кылышпен exeyi айкы ш келмей б1рьщ гай Ш нген. Бел- 6eyiHiH догасы да 6ip б уш рш е кар ай кеткен. Ой, сор- лы-ай, ей й ш н конышынан ш улгауыныч ушы керш ш тур» деп ойлап шэмб!л сары н ы ч аягы н а кар ап едк анау муны сезгендей тыпыршып, М эккага 6ip кезек карап, тынышсыздана бастады. — Жогары шыгычыз,— дед1 Кален тагы да,— старшина, сапар оч болсын! — К ызы л уйден келген м ы рзалар, ж 1ггг ал у , ат ж ин ау бабында, 6i3flin ж е й н ц п ау ы лга ш ы ккан 235

екен,— дед1 Ж ол старш ина, келгендерд1 таныстыра, тврге шыксын дегендей рай бидарш. — Kepin турмын. Ж огары шыгыцдар, жМттер. bi-iM... сыртта та гы 6ipey бар м а?-— деп К ален сырт ж а к к а к у л агы н TiKTi. — Бар, ол Ж агалбай гой... Ацсацалдардьщ макул Aecin TieiMiHe KipriareH ж т т т е р ш щ 6 ip i... Ш эмб1л сэры акы ры ндап иы гы нан винтовкасын алды да, ебедеййздеу аттап оц ж акка карай жылжы- ган Цубайра мен дастарханны ц арасынан етш , тор ал- дындагы устш е тец, кш з, корпе, жастык жинаган жук агаш ка суйед1; белш дей кылышын кынабыньщ орта белш ен устап ыцгайлап Kepi карай ысырды, тоселген д астарханнан едэу1р к е ш т р е к малдас курып отыра бастады. А лды цгы сары дан едэу1р ага, ipipeK келген к ар а да оньщ icTereHiH icTen, иы гы нан мылтыгы н аЛ- ып, 6ipax «жогары шык, жогары шык*— деген Ку- байраньщ ызбайлы сезше карамай: — Biere осы жер де болады,— деп, Асан мен екеуй ш ц ортасы на отырды. Bipnem e м инут уй im i тып-ты- ны ш бола кал ды , 6ipiH-6ipi куткендей у н й з отырыс- ты. Аздан кейш Кубайра: — Старш ина, уй irnin аман ба, ауыл ж актарьщ ты- ныштык па, мына жерге кел,— деп Ж олга езшен жо­ гары орын керсетта. — IIIyKip, ам анш ы лы к. А сан, сен де ам ан ба? Мэкка аман ба? Аман турасьщдар ма? Калеке, калай коныс ж айлы болсын! Ж айлауга жакында гана к в и т деп е с й п ед |м . Бие байлап, кы м ы з аш ы ты п та кой- гансычдар м а?!— деп Ж ол шубырта сойлеп, уй ией- мен жай сураса бастады. — IHyKip, ез у й iuiiKi3 де ам ан ба? Б актылы ньщ деш cay м а?—дед1 Мэкка, кымызын сапырып отырып. — IIIyKip, nryKip. — Кымызды мен сапырайын, сен шай каинат,— дед1 де К ален эйелш е,— ас-су irnyre уакы ттары чы з бар ш ы гар?— деп сурады к°нактардан уй ией. «Мына оспадарсыздар асда карамаймыз деп дояр» — деген оймен Ж ол ш апш авдап: — Тез болса, зияны ж ок, ж азды ц KyHi узак, кудай- га iuyKip,— дед1 к а за н ж а к та гы кереуеттен тем еш рек кебежен1ч устщ й жагы ндагы кереге басына w in кой- га н ту зд аган ceMi3 кой етш е кар ап . Ж эне ол, «Мына чеб еж енщ im i де КУР емес шыгар» дегендей оймышты

кебежеге жщ1шке дуйрыдты, ж ы пыльщ кездерш дадай туей. — Ж о д , ж о д , рах м ет, 6i3 ж у р е тш KiciMi3. Ж ум ы с дауырт. Цымыз ауыз тисек болганы. Бул уйге бурган мына старш ина,— деп асда дарамайтындарын айтты д а, ш эмб1л сэры Ж о л га еж !рейе д а р а п : — Сен, стар ш и­ н а, «кун у зад» дегенд1 дой. А т деп ат, ж й ч т деп ж 1п т , адш а деп адш а ж ин аган жодсыц! Мен ceHi...— деп экфецдеп коя бердк Басында жасып, момын отырган мына сарыныц бойы уйренген сайын старшинага жеюре бастаганына уйдеплер ац-тац боп «мына ж ам аны д дайтед1?» деген- дей 6ip-6ipiHe мэн бере дарасты. Елде адамсып, ж уртда тамсана билж айтып, свзге десте бермейтш старшина- ньщ эшреддеген сарыга багынышты турде бас ш п дал- ганы н а Ц убайра ад ы р ы н гана м ы рс етш к у л ш ж1берд1 де: «Дарашы, дарашы, дуйрыгын дысдан иттей жым- сиуы н»,— деп сыбыр ете далды А санга, ip re ж ад д а сщб1рген болып, дос бармагымен мурнын тыцд-тыцд етю зт... Б 1р а д Ж о л старш ина сары д ан сонш ам а им енш HciMcnreH ж од-ты , о л : «М ына о спад ар сы зд ы ц ау ы зга Tycin ту р ган ceMi3 ет пен сур д а зы д ан д ад д а н ы -а й » ,— деп д ы н ж ы л ы п едь Ол м у р н ы н а nicneH д а зы н ы д бур- д ы раган ж а й л ы доды р Hici келгендей коздср1 ды ш ды л ш ы рай бердь У читель iuiiHeH та гы д а : «Т абиги далпы - нан айрылса, адам epci кершедЬ>,— деп ойлады. С вйтй де кымызды ж ш -ж ш сапырып ж!берш, эйелш щ экелш берген тостагандарына толтыра-толтыра дуйды да, содгы келген ушеуш е дымыз усынды. — Кэне, 6epipen оты рыды з, кун ыстыд, дымы з imi- д1з,— швлдеген ш ы гарсы з,— дедь У лкен-улкен сары тостагандарга толтыры п бер- ген дымызды yuieyi де дем алм астан iiuin салды ; учи­ тель тостагандарын дайтадан толтырып дойды. — Квп уадыт болды ма бул дызметке юргендерь Д1эге?— деп сурады у чи тел ь,— д а й ж е р д ж ! е д щ 1здер ? — Коктемнен 6epi осы лауазы мдамы н. Буганай- м ы з.— дед1 сар ы м урт, б1рден eKi к еу десш квтер е, се- 3iH б аптай сейлеп. — Ф ам илиещ з ю м ? Мен 6ip жерде а з д 1 керген сиядтымын. Ж ымпитыда турасы з гой ш амасы? — Былтыр базарнай болганмын. М аймадтыд бала- сымын. Атым Сэрсен. 1м -м ...— дед1 Ь^ален,— б1л е м ш . Б а за р н а й емес, 237

базарнай уш ж ы л удайымен Шымыр болды гой. Анау э л й соныц насында ж у р е й н ж М т ед1м десейнп,— дед! Кален. Маймацов ундемей цалды. Ол жалма-жан кымызды im in б й у ге тырысты. 0 зй й ч KiM екенш ж ацсы 6iae- TiH, ж у р т Teric к;ад1рлейт1н мына 6iaiM fli учитель оган унамай цалган сияцты. Муныч алдында басдаларга керсетейн «эюмдж» те, асыра айтатын «мадтан» сез- дер де пайдага асар емес. — Б ул ж е р д е й б т р е й н icTi 6iTip, кэне ж уреш к,— деп М аймачов Ж олга турегел деп иегш мецзед1. Жол амалсыз орнынан турып: — Калеке, мына азаматтар менит тубшдей ауыл- га бара жатыр, одан epi тауга аспадшымыз. Уш кун imiHfle турбага салынган салы д дайын болсын дейдь Bi3 чайтып оралганш а соны реттейп доярсыз. Ж эне элй ж т т мэселеск Байназардыч Жагалбайын алып келе ж аты рм ы з, ж эй-мэш ске тусшгеннен кейш ол ез) барамын деп epin келедь Ал, мына чажыныц туысда- ны К эр1м галиды лайчаттап едш, соны cie чажы га чул ач ч агы с eTepcie,— дедь Кален аз ойланып отырды да, чысча жауап дайыр- ды: — Мен ез басым салы ч телемеймш. Сельский учи- тельд!ц алы м тартпайты нын ездер1д1з б1луге тш сйз. Сонсын, мешч жумысым халыч агарту ici гана. Ауыл- найдыч жанына epin, ел аралап салгырт жинасатын жастан мен асып та кетйм жэне бул ерж йз салынган алымды мен долдамаймын да. Бастаган екеныздер мундай абыройсыз ic ri, аячтачдар ездер1ч. А л чажы га Kici салаты н ешнэрсе жоч, ез icm ол eei ж адсы бж ейн Баганадан эчймен1 тычдап чана отырган, шеиплш эд п м ел есу ге мына эюмдерден именгендей, сабырмен насы бай и 1скеген Кадес сезге K ipice K erri. — Ж ол, сен в з1д бала е к е н й ч гой,— дед1 датарын- да оты рган К убайрага кез чысчан сиядтц 6ip шырай бидарш . К убайра тамагы н кенедь— 03i4 бьлейч, 6ia момачан шаруамы з, мына сиячты ез1ч ерйп келген хэк1мдерд1 дурметпен сыйлап, мерейш устем ейп, до- шеметпен аттанды рсад 6i3re онан артын не керек. Yui кун эчпм е ecTin, ж адсылардыч аузынан шынчан лебЬ з1н ж уртча ж айы п ж урем 1з. А на 9реш чызыл ей э ж , мына К убекеч ал а чунаж ы ны н базарга апаруга элде- чаш ан ы чгайлап чойды. Мен де алты -ж ей жанды ч 238

апары п сатсам ба деп оты рмын. Х уд1меттен аяй ты н ешнэрселнз жод, малымызды сатамыз да берем1з керек деген салыгын. Осы базардан далмай барып дайталы д, сен 6i3re э л п дагазы дд ы 6epin дойшы, м ер щ езщ д е ме efli? Цубайра оньщ сезш достай келе, б1рад аягы н ei<i ушты сезге айналдырып жхбердд — Рас, базарга журуге дайындалып отырмыз, мал- га дагаз аламыз да журем!з. Уйредтшелден келген адамдар айтып отыр: далага атпен бару дауш , сурап жатпайды, атывды аударып алады да, дольща «аты эскерге алынды» деп дагаз беред1 дейдд Атты алган- нан к ейш ол д а газд ы д д анш а к е р е п бар ш ару а га ? Мэ- селен, мы на сен, м анщ 6epniMfli басыца KHin ал ы п «мэ мына дагазды ал, бердщд1 мен алдым»— десец, сенщ ол д агазы ц м аган 6epiK болар м а едi? Ц ал ай болган кунде де дызыд эдйм елер шыгып ж аты р. Атпен бар- сад, сонда 6i3re салы д 6ip ат, 6ip сиыр ту р а м а ? — дедд Ж ол ундемей далды. Царулы салыдшылар да жа- уап бермедд — А ргы беттега ана Ц айд ац д ал ай етед1 бул са- лыдты? Элде дара биесш сатып толей ме? Сатам деп алы п барганда биесш а д ш а бермей тек к е ал ы п кету1 де негайбыл еден,— деп басын шайдады Асан. — Кайдадныц eei хэл устшде жатыр. Оньщ бала- сын дызыл уйге «жййтке ж азса», салыдда дара биесш алса — сонда муныд аты не болды?— деп 9 реш наразы nimiHMeH Ж о л га д арады . Б 1р ад буган eniniM ж а у а п дайтармады. — Дуниеде салы д салм айты н у н 1м ет бар ма еден?— деп Асан inrreri арманын айтып салды. М аймадов аты н а тез MiHin алды д а : — BypciryHi 6api де дайын болмаса менен жадсы- льщ дутпе,— деп дамшысын ушрдд Ш алдад туган айды дерген дэриелер: «Бул ай ады- рына дешн жауынсыз дургадш ылыд ыстыд болады!» — деп таддайларын дагысдан едд адыры солай болып шыдты, айдыд адырына дешн тамылжыган ыстыд болды. Оразаньщ аяд дезш де сарша тамы з да келш жеттд Кун тебеден аумастан узад турып алаты н м езил дел- дд Аслан адшыл тартып, мунарта туседд cap шытыр дуары п ж о гал ы п , ебелед уш ы п 6iTTi, бетеге бозары п, 239

цара жусандар ад бурыл тартты. Ауыл усй шадытып тозац буалдырына оранды; шоп-шар yriHfli мен жун- додырды y fiip e жинап, шиыршыд атып, даланыц най- за дуйыны ушын кекке дадап шаншылып турып ала- тын болды. Сэске болмай-ад домдары жардай болган атандар, eni оркеди баладай ж ас шгендер мен бота-тай- ладтар бастарымен шыбыннан шулги дорганып кул басына, шаддадты тады рга шубырады. Улкендер1 жастары н наздана дарпып ж1берш кек бурыл кулд1 бурд е т к т п ош адты д над басына таласа m erefli; кебе- жедей б у т р л е р ш тедките, узын аядтары н серейте со- зып, келбеп ж аты п а л а д ы ; аунап 6ipa3 уадыт буШрле- piH ыссы кул-топы радда уйкелегенден кейш бастарын дайтадан кетерш, дайтадан келбей туседь Ж елш щ басы дос-достан айдасдан, бестен-оннан топ-топ болып уйездеген ж ы лды ; бегелектен дуйрыгы- мен дорганып, аядтарымен шаптарын сарт-сурт соддан биелер; узын ж елш щ eKi бей ep in in байлаулы далпын- да сауырларыныд кебеген ж уш дудыл тартдан дулын- дар, бастары шад-шад болып олар да келбеп жатып алады , у с й д й шекелер! мен томпайган буЗДрлерш к у н н щ ыстыд K03i Kyftflipe дыздырады. Цойлар да до- ра-дора шрш ген куш бастарын томен тыгып тедселш тур, бейне 6ip улкен ореге тыгыз йзген дурт сиядты. Д алада бие сауып кенектерш KOTepin келе ж атдан да- дау-дадау даты ндар мен дулын басын устаган 6ipeH- саран еркектерден бетен Tipi ж ан жод, 6spi уйда-уйтде ауыздары 6epiK, келедкеден дыл eni бастарын шыгар- мастан, ж ерге дур алаш а тесейп, соныд усйнде кой- лекшед колбеййн болды. Ж у т с даж ы уйдщ етек кш здерш Typri3in, iuiiHeH тундш , eciKTi тас дылып буркенш, езеннен ж ас дурад оргызып экелш , уйдщ дад ортасына далы д е й п тесе- й п , соныд усйнде ж алад iui кшмдд кейлекшед, ад жастыдты шынтадтай, дырынан жатыр. Додгелек кел- ген тыгыз етй денесш, толыд дарнын томпиган жуп- жумыр жумсад долдарымен сипап дойып, дарасынан агы басым узын ад бурыл садалын салаЛап экелш, уш ы н ау зы на салып дояды. Уй imiHe салдын леп бер- ген сулы дурадты д у с й ж анга ж айлы рахат ж ай, тыс- гагы там ы лж ы ган куннщ шарпып турган ыстыгын де- неге дарытатын емес. Оныд дырыд кун дйлдеде штеййн ежелй амалы осы, ж ас дурад оргызып, соны тосеп жатып, берекеш к ей рей н ыстыдты кунбе-кун осылай узатып салатын-

ды. Баласы Н уры м мен е зШ ч ту ган im c i Б екейд1ц KYHiHe eni рет чу р ач орып экелу! бейне пары зы сиячты . Суы сарцылып кебе бастаган куранты кунд!з де унем1 байлаулы туратын улкен тор аттыц алдына салады. Д аланы ц шыбынымен ЧУЧЫЛ ш ебш ен Kepi тор атца да келечкеде турып, кутар-куир жейтш ч¥Рачтыч салалы, дэид1 айыл ж апы р агы ж у гы м ды , ол ем!рде тобы лгы торы одш берген емес, сауыры деп-децгелек, жоны жумыр, серке санды ат, жексе делбеш босаттырмайды, MiHce Ti3riHfli теж ет м р ш оты рады. К ажы мачтаншач емес, 6ipa4 «чажеке, дурыс айта- сыз!» — деп басчалардьщ сезш мачулдап чостаганын, айтчаны н «лэббэй» деп TiK туры п ты цдап, eKi етпей орындаганын ж адсы кередч TinTi езш аздап мачтап чойганды да ж ек кермейдй Ж уш с жаца гана тесеген сап-салчын кек чурачтыц устанде сачалын салалап, келбеп ж аты п элдене о йлард ы ц 6ipineH соц 6ipi к е л т ш убаган й зб ек т ер ш салмачтайд'ы . Оныц ойы жетпей- TiH нэрселер кеп. Scipece уш баласынын; чанд ай болып шыгатыны, оган айчын емес, кез алдына ете белпшз сипатта елестейдь «Цален сиячты кеп бьлетш •галым, учитель болса?.. А на Бэкед сиячты адвокат болса?! B ipa4 балаларды алы сч а П етербурга, Орынборга ж 1бе- pin очытуга 4a3ip жол жабыч— Орыс ездьез1 чырчы- сып жатыр. Мына Дызыл уй уюмеН баланы чалай очыту керек деген мэсЬэлэш ойлаган да жоч!..— деп басын ш айдайды ол.— «Булар уэлаят кура алмайды» деген, T y6i Ц аленнщ айтчаны келедЬ> деп ойлады ол. — Цаленшц адылы ачыл!— деп чорытады ол ойын ecTipTin. — Ол чандай ачы л?— деп сурады казан жачта ж ш ширатып отырган Балым. — Ж эй, эншешн эцНме,— дейд! чаж ы ойын байча- май эшкёрелеп алганына риза болмаган тш ш м ен. KeMnip ж ш ш иратып болды д а : — Эдшжан, мынаны сабачтап берпп, кез!ц керед1 гой,— дедч жы лчы ны ц чуйры ч чы лынан саны на са- лып ы ж дагатты турде ча р м а ч бауы н ecin оты рган ба- лага чолын созып. Бала шешесшщ осындай эманда «жумыс» icren жатданда болш ж1беретш м ш езш е риза болмай чаба- гын тыржнтып, амалсыз орнынан турды да, оныд ча- сына к е л т , инесш сабачтап бердк — Балагыцды epiM-epiM еткенше, Typin ж урсен болмай ма? Ж урттыц сендей баласы кшмхн кутш кие-

Ai, ж ыртпайды. Шеш дамбальщ ды, балагын кектеп бе- реЙ1н,— дед1 ол баласына ачы л айта свйлеп, 6ipaK зэрздз, анальщ чамчорльщ унмен. — Койшы, м ам а,— дед! бала аузын буртитып. — Цойшысы Heci? GpiM-epiM болып ж у р м ек ач бе?, Экел 6epi, шеш! — Ж алач бут налай отырамын? — Ештеме етпейдч ж ам ы л ана Эл!бект1ч беш- б е т ш ... Бала оч балагы саныча дейш айрылган жэне йзем де ыдырап кеткеч квчетоз чызыл дамбалын шеше са- лып, долдачып, шешесше лачты рып ж1берд1. — Ачы рыч, кеч томырыч! Сутке T ycipin ж 1бере ж аздагачыч чарашы, бэлекетйч?!— деп кемшр чазан- га чарай асып барып жерге тускеч дамбалды алып, балага зеки сейледь Б ал а чочырчай сопачша 6eTi куречденген Kyfti, часакана именбестен абыройын ашып отырып алды да, epiK cis узьлген жумы сыча чайта KipicTi, узын чара Чылды ж ал ачаш ж1ч1шке саныча салып, чуш ырлана ысчылап есе бастады. Эйел1 мен Ki'mi баласыныч ei(i арасындагы бул сиячты шагын гана, б1рач жи1 ушырайтын meKicTi келденечнен Kepin ты чдап ж атч ан чаж ы api кеж, api сотчар балага бул ж олы жек1рмед1, оган тек кез1н1ч аласымен чарап: — Сен аттьщ Ч¥Йрыгын жулы п ж урс1ч бе? 1^олыч- дагы узын чылды чайдан ал д ы ч?— деп сурап едъ Бала: — Б 1зд1ч аттьщ чуйрыгы емес, кеше Сулеймен келгенде соньщ байлаулы турган 6HeciHi4 чуйрыгынан керсетпей ж улы п алды м ,— дед1 суеты, катал экесшен де именбей безере ж ау ап 6epin. 0 KeciHi4 eciHe бул баласыны ч мунан б1рнеше жыл бурын icTereH чы лычтары ту ей . Ол ашуланганда ез деген! болмаса, айтчанга да кенбейтш, урганнан да чорчып чаймы чпайтын, бермен отыр десе, ол eperecin ормен отыратын, «ш алчачнан жы гы лм а, миьща за- чым келед1» десе онан api ш алчалап ч¥л айтын-ды. Bip куш бул эдетшен оны безд!ру ушш эдейШп, ашулан- ган кезде ар ж агы н а 6ip тегеш быршыган ащы айран- ды чоя салып, уй iuiiHin 6ipeyi: — Эд!лбек, сен байка, арж агы нда айран тур, ч¥ла- сач T erecin!— деген-д!. Б ал а eperecin айранга ш алнасынан ч¥лаган. Сол 242

мжез1 эл1 цалган ж од, eci м рген саиын онан да удеи тусть Ш не сол сурет коз алдына келд! де балага да, эйелге де кврсетпей муртыньщ астынан к у л т ж!берд1. Kaeip ол «уш бала дандай адам болып шыгар екен?»— деген, spi айдын турде квз алдына келмейтш булдыр да, 61рад дызгылы дты диял елестететш api ж у й р ж 1л к1ойына дайта оралды. « Х ам м адылды, м ш ез1 ауыр, байсалды : Эл1бек вте зирек, б1рад у ш д алад м ш ездд ал мынау — тобжар, втп... Ty6i 6ip жагын жарып шыга- тын осы болады. Yiueyi де... мардум экемнщ айтданы бар ед1. «Ж асыцда epTeHin кете ж аздад ы ц — вл 1мнен далдыд, сенщ ем1рщ узад болады, дегенще жетесщ» деп. Ырас-ад, дэулет те болды, эл! де бар, шук!р. Ж урт датар Байтоллага бардым, абырой бар, атад та. Бала- ларым ecin адам болып келедь Б уныц y in e y i де е л 1м- нен далды: Х аю м суга кеткен жерш ен ecci3-Tycci3 шыгарылып, 6ip ел1мнен далды. Мына eKi ж аманды анау кун1 бура earipin доя жаздады. Бэлш м булар- дыд eMipi узын, улкен атад, бадда ие болар...»— деп туйд1 ол туйдек-туйдек ойларын, есте д алган коне суреттерд! бейнелей келш. Каншама ойласа да Kapi даж ы ны д ойы Б ады тж ан адвокат пен 1^ален учительге сога бередь Б ул eK eyi де у л т боларлыд ж а с та р , «осы лардай болсад» деп арман етерлж жандар. Бул ек адамныц дажы екеуш де жадсы квредь Олардыц адылдылы гына, бШ м дШ гш е ш рш дей ceHefli. Х аш м д басында орыс мектебш е берудщ к е р е к т т н К^ален айт дан болатын, ол дажыга баланыд багы быйммен ашы латынын дэлелдеген; адылды, парасатты, пайдасын ж адсы б1летш , дуниеш д т е т т н е ж ад сы TyciHeTiH Ж у HicKe ол енер-бШ мнщ арты кш ы лы гы н квзге баттита к ерсетт дэлелдеген болатын. Ол даж ы га елирдщ тап езшен алы п: — Bi3fli4 д азад дойдыц ж унш ен дап тодиды, оган керек ж т й эйелдер б1рнеше кун ш редд онан кеш н тодуына ермек устшде элденеше кун уадыты етедд сондагы icTen шыгарганы мынау,— деп ол швп шаба- тын машинаныц отыргышына терт буктеп салган ала дапты кврсеткен.— А л , м аш инамен Hipin, м аш инамен б1рнеше сагатты д iuiiHfle тоды ган ф абри ка ш ы гарган зат мынау, мешд уепм деп шерсть шалбар. Болмаса мына машинаны ала дойыцыз: шалгымен он ж т т т щ уш кун шабатын жерш, бул 6ip кунге жетшзбейдд диып бередд Мше осыныц 6api бШ мнщ, гылымныд 243

ici. Ок,ыган ж астар осыныц бэрш ездер! шыгаратын болады,— деген-дк Мунан баска да К аленмен талай нэрселерд1 эчпме етт1. Оньщ антканы ньщ 6epi пайдалы, 6epi акыл бол- ды. Ол баласын орыс мектебше, Каленшч вз колына апарып бердк Мунан кейш eni жыл еткен соч ол тш ен ш абатын машине де сатып алган-ды. Сонан 6epi Кален ж аз елге келген сайын онымен ж ш кездесш, коп эчп- мелесетш болды, екеуш !ч арасында созбен айтып бол- мастай ж акы нд ы к пайда болды. Ш аруашылык, Tipuii- лш ж енш де де узбей акы л сурайтын болды. Учитель де бул беделд! 6ip беткей болса да, акылды, жугымды адаммен к урм етй, сыйлы турде жакындасты, тшта ж акы нды гы кериплжтен, агайынды ктан Kepi достык турге айналды. Былтыр каладагы кызметш тастап, елге кел1п, енд1 елден мектеп ашып, бала окытам деген niKipiH айтканда, Ж уш с оган кун бурын memin-nimin койгандай, оньщ ниетш1ч шын, адал ниет екендшш колдап, сез айтпастан: — М1не, eni баламньщ екеуш де сешч колыча бер- д1м, еч болмаса каж ы га барса да ез жолын eei тауып баратын болар,— деген едк Кажы кештей шубаган кеп ойларын тауысып улпр- местен катты eHTirin уйге Эл1бек ж у п р ш к 1рд1. Ол кеп­ ке шешн булыгып сейлей алмай зорга дегенде: — Ke-K-e-e-e-K-i с ал д ат -а-г -е -к е м -ш ч то -р ы -а-т-ы н ...— дедк аргы ж агын айта алмады. Катты кобалж ып, eKi кезш е ж ас толып, Эл1бек Кылгынган адам ш а отырып калды. Бура куганнан ке- ш н 6ip жет1 сейлей алм ай, ол сонгы кезде гана eni сез- д 1ч басын курап эчпм елесуге ж арап калып едк Ka3ip ce3iHi4 басын бастады да, аягы на дейш ойын тутас айты п ш ы гуга eni келмедк BipaK кешишей басынан к ан агып, бетш ж уы п кеткен, устш деп кейлеп epiM- epiM болып Бекейд1ч e3i келдк Оган inece Тояш Kipfli. — Эж! ага, мынау старшыньщ трш таптан1жаман, касында eKi солдат бар. К аленш ч аулынан ш ыга ша- уып, су жагасында мына Бекече килшкень Камшы тимеген жер! жок, бул ел ме, ж ау ма? Торы атты алып Kerri. Бул не болды? Бул не iCTefiMie?— деп Тояш ж атк ан каж ы ньщ ойкастап ол ж агы на 6ip, бул жагы- на 6ip шьщты. К аж ы орнынан турып, cinem n турган iHiciHe кабагы н туйе карады . Бурын да кеп сейлемей- 244

тш Бекей к тдында мына сиякты бурый бас- тан кешпеге! , не деп айтуга б и т е й , мелшшп ундемей тур lap ездерщ ? KiM алган атты, не — Не Де. дан ш ы ккан ж а у ? — дед1 Ж уш с деп алады ы1 гырмалата сейлеп. тунерген nin 1 бар,— деп Бекей кукк ете тустк — Косы 1 Bipeyi казак-ау дейм ш , зауза- ' — Kiiuni 1 боктады... ба? — дед1 Ж ун1с im cine т о н т ,— — Сол л iiuii кврш геннен сез естбп, сумЬ дымкам туей ( I ж ок едк тусаумен баска 6ip Ко ! eKiHiuici колдап к е г п , екеулеп рсты п 1...— дедб Бекей. рейшптгы piHe дауыс салуга каж ы дан гана — Ко. 1 1>алым: тарты п %i ’ ба, тагы не бале кездест1рд1ч. аттанКуд: 1аюык?! К елш , кайдасьщ ?! Ж уын- Бек, Бул не деген сумдык! Тапа-тал cecKciii. Щ — К, . кандай м аскара?— деп зарлай жасагт 1 дырсай! l i , — дедб Ж у ш с Т ояш ка. тусте Itда ш шапшандап кие салып, соккы бастаД! •лдына, 6ip арты на ш ы ккан Эдьт- К —| Ш рдь |||«£Ж а: ц?— дед1 Ж уш с оган катал ун- жеген бек eci ырып келуге. i, сен тусшдбрш. У 1. Kiiui кекемдб солдаттар сабап, • erinT i; ci3fli кекем ш акыры п жа- атын »п| 1лбек. тыр Ьей: Экесшщ ундемегеш, макул кер- аксы б!летш. Ол уйден шыгып, reHi екеь , ripe женелдк Кален,, • Д |-К ейл. 3 болте к . ел сыртк ысып, к у ж 1л д е с т , TinTi ата-атага Базарда , 1 т с ы п та алаты н бул 6ip старшин жес1р дау: генде 6ip ауыз бола калатын едь ’’ti жиы н тойда болсын, ж ер дауы , •гуган ш атактарда болсын Баркы н 245

жубын ж азбай ж уретш , шетке кеп н Ж1бермейтш, 6ip адамы басцамен сезге келсе калгандары оны жацтап чолдай кететш. К аленд1 ш акыртданда Ж у т с e n i нэрсенщ басын ашцысы келдь B ip i: Бекейд1 сабап атын тартып алган баска елд!ч адамы ма, болса KiM — осыны ашпач. Соцгы елу жылдыц шпнде Барчын баласыныч ешмм- нен таяч жегенш Ж у т с бьимейдь Ауыл басына келш бугш цамш ы ушрген бул чай басынгандыч- Егерде yniMeT адамы болса, онда олар ел жачсысымен акыл- дасып неге ic штемейд!? Буган Кален не дер? BiaiMAi адам, ш атачча егеске коп бара бермейдь Эйтпесе мына адам сабагыш тарды ч сочынан он ж т т ж1берш, ча- руын тартып алып, арчалары ны ч чышуын басып берсе TinTi Tepic болмас едь Мумкш соныц 6opi Шугылдыц баласыны ч icTeTin отырганы ш ыгар... Сочгы niK ipre Ж у т с чазыгын айналган аттай орала бердь Осынша- м а ауылды ч imiHeH м е т ч атымды к е р г е т , м е т ч iHiMe чам ш ы ж ум саганы — 6 ip кезеупп бар гой мунда. Элде сол Ш угылдыч жарамсагы Жолдьщ ici ме? Жулкысу- га жарамайтын Ж ол ма? Буган оньщ тэуекел! тура да Чоймас... Eni ушты оймен отырганда белгШ жумсач дауы- сымен соза сэлем 6epin учитель Hipin келдь — Уй ш п ш ч coHi де ш ам алы , оныч устше мына чурачпен чобыратып абден берекесш алдым. Ана торге чарай ч т е м усмне шыга бер,— дед1 Ж у т с Каленге. К аленд1 коргеннен-ач Ж у т с и ч ашуы д а, шым шы- тырыч кекшш ойлары да жазылып журе бердь Кален оньщ асчар панасы сиячты. «Kaeip ачы лын айтады» деп ойлады Ж у тс. Б алы м чемп1рмен ам андасып, уй iiuiHiK хэл-жайын сурасты да К ален: — Ж уке, ci3 чозгалм ачы з, аузы берж адамсыз гой,— дед1 орнынан турып, бешбетш ж ам ы лы п, басын- дагы тачиясын жондеп киген Ж утске. «Аузы 6epiK адам сы з гой* деген созден Ж у т с учи- тельд!ч езШ ц аузы ашыч екен деп учты. — KeMnip, чы мыз ч¥й, кун ы стыч— шелдеген шы­ гар... Учитель аузыньщ ашыч екенш жасыра алмады, 6ipa4 ораза адам дарды ч алдында чымыз iuiin отыру- дан бас т'артты. Берген тостаганды «ауыз тиш» Kepi чайырып бердь — Мен ciaflin неге шачырганычызды бШп отыр- мын, Ж у к е ,— fleAi Кален, чаж ы ны сейлеттзбей, еч«-

мен! esi бастап,— бупн сэскеде Ж олмен 6ipre болыс кечсеа жагынан eni адам келдй ачш а, ат, ж1йт сал- гыртын жинап жургендер. Цасчыр керген кущжтей уй iiuiHfle куйры ц тары н ж ы м цы ры п отырды д а, сырт- ча шыгып ат усйне мшгеннен кейш цамшы yftipin к етп . С1здщ атачы зды экеткен де, Бекеце чол кетер- ген де солар. Тырнадан э й м чойсац тебечнен чичу кетпес, деп чичудыч зорын булар эл! шыгарыччырар. Bipa4 буларга бет-беймен емес, б!рауыздан кеп болып чарсы турган ж ен. Bipey ал ай , 6ipey былай дем ей, 6ip сезде туру керек. Мен оларга ез басым сал гы р т теле- меймш дед1м. Дадес пен К убайра б азарга м ал сатып келгенсш телейм!з деп сылтауратты , А сан эд1л й з^ са- лынган салыч, кедей мен бай бгрдей тартпайды дегенд1 айтты. Муныц 6epi де, эрине, оларга дэлел емес. Мешм- ше 4a3ip базар жоч, базарга баруга м ум кш дж те жоч. ж урт болып осыны айтчан ж ен. А л, xciriT а л у epiHTi болсын дегенге туру керек. Ci3 чалай д е й й з , Ж у ке ? — Мен 4a3ip ана ад ам сабап кеткендерд1 айдаты п алдырсам ба деп отырмын, осы женш де езщ мен ачыл- дасайын деп ед1м. Кален ачы ры ндап чана м урты н сипап чойды. Ол чажыныц бейне чарады да, аса «тутеп» отырмаганын байдап, куле сейледы — Ж уке, ci3 оларды айдаты п алуга д а, айдаты п ж 1беруге де асы ч пачы з. А йдаты п алы п, айы зы ц чзк ы п сейлесерлж, ж узш е чарап суйсш ерлж жандар емес. Алый кел, шауып келге гана жумсайтын, адал ечбек- тен чаш чан 6ip азгы ндар к ер ш ед к Э ч й м е о ларды ц ус- йнен чарайтын, ана улкен эгамдерде. Б е л й р ж ш ш де кергенш гстейдь Кешжпей жаппай часчыр аулау да басталар-ау! Сабыр етсеч!з бэрш де керерйз, чанжы- ■гадагы б ел й р ж ш де, ечгерген 6epiciH де. А ты цы зга ж а ч а А санды ж 1берд1м, Ж о л га а й т: «К аж ы ны р ен ж й - песш, атын чайтарып ж1берсш»,— дед1м. Каж ы ж ы мия ту ей . Оныц eTKip келген йш кен е кездерш1ч чуйрыгындагы ж ум сач сызычтар ч¥л ачтыц .алдымен темен ойысып, жачтыц сыбдырым сачалын чуалай, бурыл мурттьщ шалгысына бой тасалагандай болды. 247

ЖЕТ1НШ1 Т А Р А У Ауылдыц алдынгы жагында даланы ч ж азга салым кектем сулары жиналып агып кететш узын сай бар-ды. Сан жаздыгуш сусыз куры, ш епй болады д а, кунд1з онда козы, бузаулар жайылады; кешке карай сайдыц жагасында балалар аксуйек ойнап, тунш ч 6ip уагы на деш н асыр салып жатады. Сайдыч жагасында эр жерде шок-шок болып ши ескен. Былтыргы аксирак бшк ши буталарыныц TynTepi как каудан, кутырып ecin келе ж атк ан кал ы ц ну. Щ еткер1рек каш ып ш ыккан аласа, шагын туптерд1 кабыгын сыдырып, басын к ы р кы п жеп, лак тар берекесж ала ту с ш й де, ал ортадагы ipi- лер1 арасы на шрген адамды толы к ж асы рарлы к; кол устасып, 6ipiHe-6ipi кумарта карап, свзден де Kepi кез- бен тусппскендей, уял ш ак леб!з катыскан XaKiM м ен Загипаны ауыл кезш ен келкештеп тур. Кеудесш кы най бурген кос етекй кы зы л кейлектщ астынан тас кылып тацып тастаган кыздьщ епз алма- с ы з о р г а б1л ш 1и т у р , т е к к а н а ж ш - ж ш т е р е к а л г а н дем KeKipeKTi к е т е р е т у с к е н д е б а л г ы н д е н е ш ч к е з г е ы ст ы к с у л у б ей н еш а й к ы н д а л а т у с е д к XaKiM ел1ртпе к и я л буына балкы ган тaж ipибeciз, бурала, колга келген ж ас Кы зды к атты -катты суйд1 де, 6ip м инуттай кы пш а бел- ден куш актап турды. К ы з рахат ш арбатына мастана к ан ганд ай ким ы лсы з, yHci3, 04 колы ж т т й ч иыгына оралган куш калды ; ж т т й ч куштарлы кимылдарына у я л ш а к н эзж , кipш iкciз кы з кум арта суйш ж ауап бере а л м а д ы , т а с к ы н д а г а н iiuK i ceeiM е д е т б е г е т ш е -й р е л ш калды , оны бузып-жарып кете алмады. Ол тек кана а д а м г а б у й ы г ы п п а н а л а г а н ж а с к о зы д а й XaKiMHiK талды рмаш тау болса да м ыкты иы гына бас суйедь болар-болмас кана айм алагандай болды. Б1рак тулаган ж у р е к п ц к ы зу к и м ы л ы м ен ы с т ы к леб1 а ш белден жо- гары сыргы ган ж ш ю колы на дурсьтдегендей есйледй ш арпы гандай ceзiлдi. У лкен м ахаббатты ч ж алынды свзд ер ш eciTTipe ай ты п , ы ст ы к леб!мен ш арпы та суш п эдеттенбеген даланы ч соны, api балгын кы зы ны ч ш м д у н и еы Teric к ер ш ш , ж т т щ алак ан ы н да тургандай б о л д ы . О н ьщ ж у р е п ш ч с о гы с ы , м о м а к а н ж у з д е п сую ш атты гы н ы ч балкы ган нуры , катты -катты алган дем- •н4ч ы с т ы к л eб i, с у й е ш ш i3flereHfleft и ы к к а а кы р ы н ган а орала тускен талды рмаш колды ч ж асканш ак кимы- 248