Х. Есенжанов. Ақ жайық т1

не ездерщ кожа боласывдар. Сендер большевикке жа- зылыцдар» дед!м... 9бд1рахман терезе алдында колындагы шшкене датапшасыныч беттерш аударыстырып турган куй! Бэйест1ц ceaiii жузш бурмастан тывдап едк с о ц е ы сез- дерге ол елец ете калды, бетш жалма-жан бурып алып, муртын насаттана шиырып койып, KyniMcipen турган Бэйеске кадала карады. — Ия, олар не дед!? — «Бул Kici большевик пе efli? »деп сурадщ. Сыр шашпайтын 6epi де вз адамдарымыз болганмен • мен ciafli большевик деп ашык айта алмадым... Эбд!рахман сел ойланып калды д а : — Дате icTereHcie, шын ниеимен сураганнан кешн жасырмау керек efli; халыктыч сешмшен артык не асыл нэрсе бар дуниеде? Не дед! жазыламыз дед1 ме? — Кемейш айтпай-ак тусшш турмын. Ана ортада- I гы ауылдан келш журген кек кез к!шкене Kici бар гой, оныч аты Асан. Сол Асан мен мына 6i3fli4 Нажы- мукан кай жакка бастасакыз да ерет!н адамдар,— деда Бэйес. Бул эцпмеден кешн 9бд!рахман мыктап ойланды. Ол жапырайган шым кыстауларды мекендеген, жыр- тык жевд! шидем шекпен киген жандардыц TenciHin, тевд!к сурайтынына шэк келт!рген жок- 2 Жол старшина ете TiMicKeK едь Ол Бэйестщ кунд1з ушнде болмай, ертеден кешке дейш дукен тещрег!нде журетшш б!ле тура, оцашада уйге эдеШ K ipin ейелЬ t нен шыжымдап сыр тарту ниетше KipicTi. Оралда бо- лып жаткан езгерктерд! eMic-eMic ес!тсе де, старшина . бган жете тусЫбейтш. 0згер!л!п, евдел!п, жумбакта- нып жететш кеп эцпменщ елге молырак тараганы Жымпиты YKiMeTi, бул бейне 6ip толып кеткен буге мен ингелердщ ортасындагы алшысынан хан турган Кызыл асыктай Жолдыч кез алдына келе беред! жене оган улкен суйен!ш сиякты кершедь Жолга ен, кереп: •Хан ЖэЬанша бурынгы билер мен старшиналарга, .елд1ц иг! жаксылары мен дэулетт! адамдарына арка суйейд! екен» деген!. Осыны есйгеннен кешн Жол кыстан 6epi халык бас косдан жиын жерден шеткер!рек журетш жасканшак мшезш тастай 6epin, старшина- лыц iciHe epKiHipeK KipicKeH едк 149

Аса окымысты болмаганмен K03i ашык, кала жа- нын бес саусагындай бьпетш, губернияда болып жат- кан окигаларга абден канык Байес оган сырын айткан емес. Сырын айту былай турсын, Жолдан кврер кезге кашактап журед1; туысцан бола турып, eneyi жат адамдар сияцты. Буган себеп жалгыз гана кыскы ме- кендержщ белектт смес, eKeyiHiK ой-niKipi, ic-эрекет- TepiHiK алшактыгы. Жол елд1ч билш iciHe, баскару ici- не ала тачнан турганнан K03i уйкыга кеткенше Kipi- сет1н жан. ЕрлЬзайыпты адамныц урысцаны да Жолдыц кулагына шалынбай калмайды, eni Kici жан- жалдасса онын арасында да Жол журу керек. Алым- салык жинау Жолга еч мэртебел! ic, коз кырына алган адамын 4скенжедей сыгу оган улкен лэззэт алатын жэйт-Ti. Сондыктан Жол келе жатканда журт: «осы- дан-ак К¥Дай куткармады-ау* д^1 ыгысып журе бгре- TiH. Ал Бэйес копт1ч адамы. Ону каладан журт жыл кусындай кут1п алады; оньщ экелген затын, эншеГин бергендей талап экетед1; айтканын кулактан кулакка жетюзгенше асыгады. Ocipece, сочгы жуманыч iuriHfle кедей жагы Ky6ip-Ky6ip эчг1мелесш Еэйесмч дукенЬ нен шыцпай койды. Журттыч шырайынан да, кейбЬ реулерд!ч Tepic айналып кететш кулцынан да жагым- сыз жагдайлар байкалады. «Осылар элде 6ip хабар естт менен купиялап жур ме? Сакал-муртын кырып тастаган эне 6ip учитель дегеншч квзкарасы адамга найзадай кадалатын б^рдеме екен? Осыныч 03i элг! жасырын ж у р т, елд1 азгыратын эзэз1лдерд1ч 6ip i емес пе?..»— деп ойлады Жол Бэйес ушшч жанында аттан Tycin жатып. Оньщ узын жечд1 шидем!шч етектер1 eciKKe карай адымдай басып жургенде делбегейлене TycTi де, сопак HiHfli денес1 eciKKe тез ешп Kerri. — Келш, а^ган ба, аман-есен турасьщдар ма?— дер Жол Бэйесич эйещ Бигайшамен асыга амандасып, жер еденд1 уйд1ч к1лемд! TepiHe карай озды. Ол эдетшше уй шин тш'те карап eTTi де, узын киьщ- ты кездерш иба кылып, жагын сипаган eciK алдында- гы аш очД1 эйелге бурды. Ойел элденеге кымсынган- дай пеш жактагы тоселген керпешч жиегше кадала карап калыпты, Жол да жуз1н тездете солай карай бурды. <*> — Кудайга myKip. 0здер1ч1з де аман турасыздар ма? Би жечешем д е т сау ма?— деп эйел ■жалмажан сыпыргыш алып кшз устн сыпырып шыгуга KipicTi. Ки1з ycTiH Kici келгенде 6ip сыпырып вту Бигайша- 150

нын ежелп эдей едк 6ipaK бул жолы оньщ осы ниейне баска нэрсе араласты: нерпе астынан кершш жаткан кагазды старшинадан бурын TeeipeK жинап экету ке- рек болды. Ол аягын шапшач басып келш ечкешп, кер- пешч шет1н тузеткен болды да, таска баскан улкен сэры кагазды жумарлай буктеп кенетоз намбок пешпе- йш ч калтасына тыга салды. Сейтй де кец»'л1 жада гана кенппгендей кшз усйн акырындап сипай журш, сыпыргышпен баптап сыпыра бастады. Оныц ойына алдымен: «TiMicKeK кайнага кагазга умтылады да, мен жеткенше алып окиды, болмаса жанына салып ала- ды» — деген ете KayinTi ой келш, «куш бурын жинап коймай мешч укыпсыздыгымнан уйдей конакка 6ip бэле келмегей»— деп корыккан едк вйткеш Бигайша бул кагаздьщ iuiiHfle не жазылганын мыктап укпаса да, оньщ мына «старшина каннагаларга» ацсызда аягына басып алган йстьщ коламтадан да жаман тие- TiHiH эбден тусшейн. Муны ол Эбекен учитель M eH'epi Бэйесйч эцпме ейп отырганын, 6ipeyfleH жасырып, б1реулерге эдешлеп окып бергенш талай керш, талай есйген-дк Бигайша каншама тьщкыштаса да бул ка­ газдьщ не екенш жырынды старшина да бшш калды. Эйел кврпенщ жиегше жеткенше эрш й эршке зорга косатын хатка шабан ершдерш куштеп жыбырлатып, ол 6ip-6ipeyi шортан кармактьщ улкендшшдей имек, ipi эрштермен й зш жазган «ундеу» деген свзды «у-у- н-де-де-у» щеп cypiHe-жыгыла окып шыгып, енд1 бул сезд]'ч дэмш татып карагандай, тамсанып магынасын хздеп отырган. Ол тез тапты... 1шшен «Ундеу! Сез тар- ату! YriT тарату! Насихат тарату! Жаю! Жар салу!.. •Yh кату Бэлшэбай! YriT Ундеу*— деген сездерд1 шу- ' бырта йздк — Келш, ана кагазды 6epi бере туршы!.. Бигайша селк ете туей, 6ipaK кысылганын бшд1р- меуге тырысты. — Кайдагы кагаз, кайнага?— деп, жузш бурмай, . сыпыргыштьщ ж1бш кысып кайта байлады. — Ана калтача салып алган ундеу... YriT кагаз­ ды... Экел мен окып берешн, не жазады екен... — Кайнага-ау, не дегешч1з... Бул 6ip керекшз шай •орап экелген кагаз. Жапаш кой кершгенд1 шашып-та- мызып журген. «Кагазды аякка баспа, обал болады* десеч де карамайды. Осы сен бала да 6ip...— деп эйел казан жактан келе жаткан жука ечд1 кара баласына зешген унмен, 6ipaK жумсак квзбен карады.

Бала анасыньщ жузшде зэр жогын банкам, eni кез! cap кагазда, тьшщан алатын мысыктай аягын ептеп басып, б1лд1рмей жакындай тусть — Керектк керекшз екенш сураганым жок, келш. М аган кагазды бере-тур дейм ш . «ЕнД1 у м т ы л м а с а м к а г а з д а н а й р ы л д ы м » — д еген ой баланы ц бар ж у й е с т тутас бнлеп алгандай болды, оны ц теш рейе карайты н децгелек дара кездер1 шешесЬ шн; к ал та сы н Tecin ж !бере ж азд ад ы . — Кайнага-ау, ойбай-ау, о не дегенщ1з. Окыса- чыз...— деп эйел не кыларын бтмей, б1рак «еч содгы yMix сенде» дегендей баласына 6ip карай койып, кал- тасына колын салуга айналды. Оньщ карасы баласына: «Не 6iTipin турсыц, мэ, ал J да каш!» деген сезд1 уктырды. Дуниедеп кагаз б1ткен- i Д1 коймай жиып, асыл мулштей тыккыштап журетш | Жапар колын калтага шешесшщ колымен катар сал- ды да, газет бетшщ терттен б1рщдей сары кагазга бас- кан Оралдыц облыстык Совдет тараткан ундеуд! суы- рып алып сыртка карай каша женелдь — О, сайтан жугармек! Ойбай-ау, мынау кайте- fli?!— деп эйел опынган болды, 6ipaK ол баланы кума- ды да, шакырмады да. 03iM en а к ы л д а с ы п icTeMece д е , Б и г а й ш а е р ш ц ел к а м ы н ж е й т ш ш , n r i icT ep iCTen ж у р е т т ш iiUTeft м ы к- тап т у ст е т ш , сонды ктан оны ж аманш ы лы ктан, кел- денеч сезден кы згы ш тай коритын. Б1рнеше куннен 6epi уш нде ж аткан учительд!ч улкен адам екенш келген куннен-ак бШ п, оны еч ж акы н агасы нан арты к курмет- т е й т ш . « С та р ш ы н Э б ек еч м ен БайекецнЩ ж у м ы с ы н а кед ерп к ел а р е ме» деп нерпе асты ндагы сары кагаз- д ы ч ш етш к ер ген нен -ак оньщ з а р е й к ал м ап е д ь BipaK «тентек* баласы ньщ бул кауттен ойда ж ок ж ерде кут- карган ы н а куаны п K erri. Оньщ орны на Ж олдьщ еч! сургы лт тартты . «Устш ен тусй м . Булардьщ жасы- рын э р е к е т н ч ч 6 ip у ш ы н а н у с т а д ы м - а к 1* д еге н с та р ш и ­ на нс icTepre б т м е д к «М ы на ж ам ан каты н н ьщ штеген ic in -ай. Кап!» — дед1 imiHeH. — Бэйес кайда? Осында ма, элде тагы да Текедев булш кагаз жетюзуге кегп ме?— дед1 ол эйелге тушл- ген катал унмен. . — Осында, осында, кайнага. Казф келедк Шаига келедн Шай кайнап тур, шешшш отырьщыз. Алда, жупрмек Жапар-ай, кагазды алып кашып кеткенш...

К айнага, м алдары цы з аман-есен телдеп бол га н шы- Жол TicTeHin терезеге карады. — Бэйесйн Текеден алып келген учител1 цашып журген ала аяк кершедь Мундайларды мачына жинап Бойес Йемене, Ci6ip кетюй келш жур ме?! Катын-ба- ланыц, ел журттыц керей болмаса — Ci6ipre айдалуы- на болады. Старшина eHfli коркыта бастады. Эйел оган йктеп 6ip карап койды. Жолдыц эшешнде жылмац каккан жузшде ашулы шжшген сус бар. Бигайша шайып- жуып келшйре сейледь — Кайнага, не дегешщз, im4i3flin ей-дерй усак- туйек нэрсе жетюзу, елд1ц кажетш-муктажын камдау. Кудай сактасын, мал-малданып, жан-жанданып отыр- ганда, жаманшылыцтыц бетш аулак кылсын. Жел жагымыздагы панамыздай йзден жасырын сыры бар деййз бе шщ^здщ? Текеден келген учительге есеп- хисаптарын жаздырып журген шыгар. — Елге жауап беретш мен. Соныц iuiiHAe 03iMi3fliK ауылга, Бэйеске nip келмесш деймш, ейткещ осы кезде елде бузыктар кебешп KeTTi, Tepic насихат таратып, шаруаларды кутыртып жургендерд! устап, болыска тапсыр деген буйрык алдым. Б1реулердщ пэлен етемш, туген етем1з деп ел1рткешне epin усталып кетпейн деймш; сендерд1 аяганнан айтамын. 6 з1м ез болып старшын боп турганда соз келйрмеспш, эрине. Эйткен- мен сак болган жаксы. Bipan. келш шырагым, муныц- ды басканыц алдында iCTe, не пигылыцнын барын мен жаксы бьпемш, неменеге мэймвчкелеп эцпмеш баска жакка бура берейн? Эйел жасыцкырап калды. «Жаман эцпмеге mirin усталып кетпейн» деген сезден коркып кеттк — Кайнага, йзд1 бвтен деп ойласам, кудай куэ, й з не айтпакшысыз, мен ангара алмадым, жаманшылык- тан озщ1з корымаганда 6i3fli KiM кориды?! — Ана учитель деп журген адамдарьщ бузык ке- pinefli, мен бэрш де естш келд1м. Бэлшэбай кершедь Ук1мет ондайларды устайды, паналаткан адамдарды да устайды. Не айтады, эцпмейн есйгешч бар ма? Бай, болыстарды куртамыз дей ме? — 03iHi3 де ест1пйз гой... — Мен есйгенде... эрине, есйд1м, 6ipaK тап осы еагада но iCTen жургенш менен repi мына сендер ж ак­ сы бшейцдер, уйлерщде жатыр. Елд1 не деп азгырып 153

жур? Кедейлер байлардьщ малый алады, жерш алады, ездерше 03flepi кожа болады дей ме? Элп кагаздарды коп таратып жур ме? — Ciere муны KiM айтты? — Маган айтты айтатын KicLnep. Аты KiM озЫч? Эбекеш пе, 9бд1гали ма? — Эбеке дейд1 гой еркектер. — Эбеке дейтшш м ен де б1лемйн. Шын аты KiM? Эйел ойланып калды, анык бйшесе де учителыич жасырын адам екешн жэне халыкка жаксылык жасау ушш OMipiH сарп е т т журген жан екешн ол жаксы 6i- летш. Журттьщ бул KiciHi мацтайтынын, жаксы коре- TiHiH ол ез кулагымен ecTin, ез кез1мен керген-дк «Мен сиякты алыстагы ауылында эйелк мешч баламдай баласы калды гой, бишараныч- Эке-inenieci, уШ, малы, агайын-туысканы...* деген аянышты ой келд1 эйелге. Ол жулып алгандай: — Жок, кайнага, iHiHi3fli4 езднен сурачыз, ез1мен сойлес1ч1з, мен ол KiciHi жаман адам деп айта алмай- мын,— дед1 Бигайша 6epiK унмен, суйтй де айкай- лап: — Жапаш-ай, кекенД) шакырып келпи, би кайна­ га отыр уйде, мамам «шай iuiciH деп айтты* де. Жол ун катпай калды; катты айтканнан да, май- далаган созден де енд1 ein6ip магына шыкпайтынын жаксы укты. Ол Бэйес^ч ез1мен сейлескенде неден бастау керек екенш ойланды. «Ал ана учительмен калай сойлесу керек?»— тор алдында оны тыпыршы- та тускен осы сочгы ой болды. 3 Сол саганы жайлайтын коп ауылдыч д е т Танабай деген атадан ep6ireH e ^ i. Танабайлар ете коп жэне Жол старшина мен 6ipeH -capaH кажыларынан баскасы мал- га жарлы, Ke6iHece балык кэшбхмен айналыскан кедей шаруалар-ды. Ала жаздай су басында балагы турул1 балыкшыларды малмен айналыскан баска аталар «кара сирак Танабайлар» деп этап кеткен. Сол «кара сирац» кедей балыкшыныч 6ipi Цажымукан болатын. Кажымуканныч уШ 03eHHi4 жагасында, e ciri арка бет- те; Эбд1рахман мен Бэйес келгенде e3i сол eciK алдын­ да ay жамап жатыр едь ЭчгДме болмашы нэрседен басталды да, Эбд1рахман кундеп эдетшше бастары косылган балыкшыларга узак уакыт Совдеп жайын

TyciHflipfli. Жамаган ауын коя салып тыкдаган Кажы- мукан: — Мен бэрш де туспш м; iiuiM бэрш де сезедк Эбе­ не, <пздщ KiM екенд1г1н1зд1 де уктым; койды да серке бастайды, 6i3re де бастайтын азамат керек. Коп норсе- ге колымыз жетпей отыр, мына кел екеш кел1м!зд1ч балыгын да жепзбей отыр; ай карагандай, муз кет- кеннен 6epi балыктьщ журуш кутем1з, 6ipaK суымыз- дыц сагасы буулы, мына ендеп жаткан шалцымага колд1ц ipi балыгы шыга алмайды; ал Шалкардьщ ус- TiH 6i3re бермейдь Сол ез1ч>з айткан бай Макар мен мына 6ip 03iMi3fli4 казан обырлары тутас иемдешп алды. Солардьщ эне тем1р цоршауы мен межелеп кой- ган тем1р баганы тур,— дедь Отыргандардьщ 6ip катары томен карап жер шукы- лады да, ал 6ip-eKeyi «сен айтсайшы» дегендей Бэйеске коз TiKTi. Улкен б!р сыр барын, iuiKe сыймай актары- луга турган ызалы сыр барын Эбд1рахман да укты; жуздершде кынжылган шырайдыч i3i жатканмен сез- дершде, кимылдарында жшер, кайраттьщ жалыны уш- кындап турган адал енбекке умтылган бул угымдь: жандарга от тап осы минутта жан-тэнш аямай кызмет eTKici келд1, оныц бойын куреске жетектеген, ушкыр сез1м билеп Kerri. — Озбырлардьщ кылыгына мен де эбден TyciHin отырмын. Соган карсы мына оздер1щз сиякты саналы азаматтар 6ip пэтуага келш, коп болып курессецдер ецбектер1чн1ч жемшта болатынына мен кешл,— дед) Эбд1рахман. — Б1зге бой бере ме?.. — Ук1мет жагынан колдамаса, бой беру кайда!..— деп кунмлдес™ б1реулер. — .Токта, ана nicire тусшд1рсечдерип дурыстап. — Бэйеке, сен айтшы. — Осы юздден жэрдем болмаса. Бэйес сеэге жуйрж едь — Эбеке-ау, 61зд1ч бул кол1м1з жарты ырыс кой,— деп бастап Kerri ол сезш,— Муныч балыгын жесеч — тамак, сатсач — акша, шай-шекер, кейлек-коншепч- fli осы балык Koci6iM6H айырасыч- Б1зд1ч елд1ч балык ауламайтыны жок десеч де боларлык; acipece мал басы кемтар кедейлер балыцты ата K aci6i етш алган. BipaK сол судьщ берген байлыгын да, жер шурайын да экесЬ Hi4 берген еннпсшдей, бауыр басып элдшер эбден ием- fleHin алды;куш кеше, ж т т алатыннан аз-ак бурын. 155

солар анау саганы TeMip тормен буып езенге балык шыгармай койды... Соны айтады,— дед! Бэйес. — JKiriT алатыннан бурын дейсщ сен, Бэйеке, сага­ ны буганы тап сол жылы емес пе?— деп Кажымукан ауын жазып жаткан nyfti Бэйестщ вцймесш б е л т Ж1- берд1. — Жок, ж т т алатын жылы ж тттер оныц талца- нын шыгарамыз деп дурлжй, 6ipan колга тж пей цал- ды гой, тордыч eai кунй алынбай турганын кермей- сщ бе? — Онысы цалай? 0зенд1 ц айтт буады?— дед! Эб- д!рахман тацданып. — Касацана жауыздьщпен колден езенгз балык шыгармау ушш eni жагага шойын баган орнатты да, кез!нен шабак отпейтш TeMip ауды керд! де салды... вне кердщ!з бе, TeMip баганды... 9бд!рахман Кджымуцанныц балык кабыршагы жапкан кенеп кейлейнщ жецшен, сырты жарылган кара кошкыл цолынан квздер!н тез тартып алып Бэйес- ке кайта бурды да, оныц колын шошайтцан жагына карады. 0зен мен келдщ цосылган кец сагасынан жо- гарырац кынамалы жерде паром дщгейндей цоцыр ала багана тур; квд1мй TeMip жолды Kecin ететш жердей, болмаса к в т р аузындагы кесе келденец тура- тын каралы агаш сиякты; жага бес жуз кадамнан ас- там жер болса да, карала багана Эбд1рахманныц кезже ап-айкын шалынды. — Тор керменщ бул 6epri басы, ал аргы беттейй анау кылтиып icepiHin турган... кердщ1з бе? Эне, вне!— деп Бэйес колымен аргы беттей TeMip дщгекй де керсетй. BipaK оны шогыр-шогыр жыцгылды, итси- гекй аргы жагалауга кездерж каншама кадаса да, 9бд!рахман квре алмады.— Осынау келдщ,— деп Бв- йес алыстагы квкжиекке уштасцан Шалцардыц оцы мен солын колымен сермей керсетй.— Улкенджж езЬ Hi3 Kepin турсыз: узындыгы жиырма жей шакырым, eHi де он бес шацырымга аягын жимас. Сонау кубыла беттей Ащы дейт!н су аркылы Шалкар Жайыкпен жалгасып .жатыр. Жазгытурым Жайыктыц балыгы келге, квлден мына Аццатыга, Ойнакка — уылдырык шашуга шыгады. Кыз бен жжйтщ айтысындагы: Eipeyi онан сокгы аккайракды, Басында айдары бар сака балык— Eipeyi онан сокгы лака балык Кара су жылкы тускен шыр айналды... 156

дел елецге Ti3in коскан ез1м1зд1ч уйрешшкм бальщтыц токсан Typi осында. Bip жылы кузд1гуш журт балыкты кырып салды. Жечдей каракез бен буктесеч жонынан майы шыга- тын жумырды талай келшке тиеп, базарга сатуга Те- кеге кыстай тасыды. Каракоз бен жумыр былай тур- сын, кезд1ц куртын TYcipeTiH балык кексерке. Коксер кен1н майынан кымбат нэрсе жок. оны ез1ч>з жаксы б1лес1з. Шалкардыц кексеркес! деген Текешч базарын жауып кетп. Эрине, кез келген жерден ау салып, судын казыиасын актара алмайсьщ, буган да кеп тэжЬ рибе керек. Б1зде ежелден балыкпен K03i шыгып келе жатк,ан адамдар коп. MiHe осылар бастап сузбе ау са­ лып, муз цатысымен келд!ч уст1не балыктан кектебе тургызды. Текешч базарында журттьщ sHriMeci де, тачданатыны да сол б^здщ балык болды. «Шалкардыч балыгы суына сыймай neTinTi, жагасындагы казактар жылым ояды екен де, аудыц коржынында турган ба- лыктай, жарыкка шуп!рлеген кексерке мен каракозд! сакпен шечгелдеп лактыра 6epeai екен» дел шыгарды. Осы лакал кулагына тиген жеб1рлер жай жатпапты. Косатардыч бай казак орысы Макар дейтЫ мына кер- дер1 Шоракпен б!рлесш, кампан болып, кек арбага ау- куралдарын тиеп келш, келес1 жылы муз катысымен Шалкардык устш жайлауындай аралады; талассыз- тартыссыз кудайдыц берген байлыгын беле-жара пай- даланса 6ip capi, келгендер кайда балык коп шыкса сол жерд1 басып алуга умтылды. Ата-бабасынан 6epi' ■'Карай ежелден Kacin етш кунелткен жер-суын оздерше билетпей б1зд1ц Кенжекейлерд1 ыгыстыра бастады. .«Bi3 хушметтен бул келд1 жалга алдык, акша толеп 'алды к, догб1рлеп алдык, сендерге будан балык устауга руксат жок» дел сокты. Жалгыз гана созбен айтып -коймады, кедейлерд!к отыз-кырык уй болып 6ipirin ■плган сузбе ауларын судан суыртып, колден балык сузд1рмей жарлы-жакыбайяарды кун корпипнен айыр- ды. Оларга: «Кол 6i3flii<i, озен ci3fliKi, озенге кет!» — Дед1. Онымен де коймады. Уш адамымызды качтардык ' калшылдаган аязында суга с у ч г т п шыгарып... Ой, сумдык-ай десейим, адамга адамньщ жаны ашымайды екен гой,— дел тачдайын какты 1\\ажыму- кан.— Акыры сол су куртты гой сорлыларды. — ...КелД1ч ортасын иемдешп алганмен шет жагы- 157

нан ысыра коймас деп журт ептеп 6ipeH -capan аула- рын курып, Koci6iH ете бердь Квзд1ц курты балык де­ ген, 6ip дэндеген адамды коя ма, жетектсп кететж эде- Ti бар гой. Малдыбай деген Kici ете балыкшы адам efli. Шалкардыц тубжде не барын бжетж, оныц кай wepi сай, кай жер1 кырат, кай жер! балык токырамай- тын сортац — мше соны жаксы (Нлетж, тжт! кай ба­ лык кай KyHi, калай карай журетжж б»лед1 десем де OTipiKiiii болмаспын. Сол Малдекеч мына отырган Кен- жекейш жоне Кайыпкожаны ер тт алып, казактардыч ау салган жерже д ей т барган. Сыбызгы тартудан басканы бтмейтж Цайыпкожа сорлыньщ балык аулап не жумысы бар екен, бейнет кой жетектеген! Сол y m e y i; курма ау курып ж у р т колга туседь Мунарт шалган 1 6 ip аппак тун екен. Дуние теп-Teric шачыткан, келд1ч ' шетжщ кайсы екенж, ортаныч кайсы екенж айысып болмайтын ак аяч аяз болса керек. Сочынан муны Кен- жекей айтады: «Малдыбай уйы’гынан келш кеше кеш курып кеткен- ауларымызды карасак cip ecin турган кексерке екен, 6ip-6ipeyi жечдей, ап дегенше шоршыган кек ала балыктан куйрыгын кайкайтып 6ip шана ба­ лык алдык*.— дейдь «Малдыбай уйыгы» деп ездерийч белплеп алган су астындагы балык жатагы, оны баста Малдыбай тапса керек. ¥рлык кылган адамдай апыл- купыл журш кеп кетт1к, казак-орыс аушыларыныч ке- 3iHe тж пей есЬдерпайз жагага жету. «Кудай шатастырганда, аспандагы жулдызды бай- кап болмайтын туншч ак кылауында жолдан шыгып кетшшз. Ж у р т келем!з, жага жок- Шортанбай ага- шыныч екпе тусына жеткенде барлаушы ем адам кездесе кеттч ; колдарында кек мылтык. ай-шайга ка- ратпай Kepi айдады»,— дейдь Не керек кел устждеп костарына алып келш «уры* деп булардьщ ат-шана- сы мен балыгын тартып алады да, ездерж куып жЬ бередь Бфак балыгымызды алса алсын, ат-шанасыз не кун керем1з деп, yiiiey i коска кайта барады; ат- шанасын сурайды. Келд1ч мачына жуытпай какол- дарды Д4 кьфып-жойып, сабап, кун керсетпейтж ку- дайдан безген бай казак-орыстар бул ушеуж аясын ба? Im iH fleri кожайыны болса керек, каскыр iiuiK жа- мылган 6 ip e y i «киргиздар Иисус Христосты танып койсын, крестит ет!чдер» деп буйрык 6epinTi. «Крес­ тит ет^чдер!» дегеш казак-орыстардыч эдетжше суга салып шокындырычдар дегеш гой. 1^ожайын буйыр- 158

ган сон несш койсын, 6api жабылып ушеушщ колда- рын артына байлап, белдерше аркан тагып, кэд1мп сузбе ay TycipeTiH ойыкка салган... — Иша!— деп туда боны цплйркенгендей Дажы- муканныц эйел1 eni иыгын котерш цалды. — ...Сай суйепцд; сырцыратарлык муздай суга жан шыдар ма, жылымга колыцды малып алганныц езшде де карып кетедь Эбден калшылдап, cipecin халдер1 б1ткеннен кешн судан суйреп шыгарып тас- таган. 0ц жоц, туе жоц, бейне елж сиякты болса ке- рек. Жан cip i гой, нагып олмей калган десейий, э? KniMAcpi cip ecin муз болып калган, мына Кенжекей- дщ eTiriH кайнаган суга малып эрец деп uieuiTi гой уйге келгенеш. Ушеушщ осы кунге дешн аягынан TiK турып жургеш осы n ici, ал Малдыбай уйше жетш жыгылганнан турмады, уш куннен кешн опат болды да, Дайыпцожа сонан 6epi тосек устднде, кошрек ау- руга шалдыкты. Ой mipKiH, адамныц OHepAici . ед1, Дайыпцожа сыбызгы тартканда жан-жануар уйып ка- ды! Дайыпцожадай сыбызгышы аз шыгар. Оныц ту- 6iHe жеткен де осы жауыздар... Сабаз, кан какырып журш, «Муз жарылды» деген куй шыгарды-ау, куй деп соны айт! Сол озшщ ойыкка тускен ак аяц аяз TyHiH коз алдына келт1рсе керек. Сыбызгыныц куж1л- деп шыккан yHi 6ip кез сыкырга айналады. KofliMri сыкырлап турган аяз сиякты. Тула бойыца музда- тарлык суык е н п з т ж1бередь Содан кейш сыбызгы шытыр-шытыр жарылып келе жаткан муз сиякты бо­ лып eлeцдeтeдi де шатыр-шутыр ете калады. Ауган жок ацпанныц аязына шыдамай, муздыц жарылып ■жатканы... ой, mipKiH-ай! ДайкаКдай сыбызгышы бар ма екен! Оныц «Нар игенш», Эбеке, амандыц болса .езОДзге тарттырып беремш. BipaK сорлы цатты ауру... — Бэйеке, аргы жагын айт. Дайыпцожаныц жы- ры улкен жыр. — ...Ия, казак-орыс алпауыттары мен казацтыц оз irniHeH шыккан Шорактардыц жауыздыгын журт «болыстыц кулагына жетшзешк, мына корлыкка ты- йым салсын, суымызды кайырып береш»,— десть Bi- реулер «болыстыц эл-i келмейдк оязга гариза ете- iiiK »,— дедь EHfli 6ip K03i ашыц. зацга жуйр1к бшшп- тер «ац патшаныц езше шагым етщдер» деп акыл айтты, «ойткеш буган ояз ешнэрсе штей алмайды. Оязыцныц o3i сол казак-орыстардан шыккан, карга карганыц K03iH шуки ма?!— дедь Айнала келгенде

ояздан да, ак патшадан да ешнорсе шыгара алмады.| Барнзасын берд! бьтем, 6ipai<, ол гарнзага жауап кел- fli дегенд1 вз1м1з ecTireHiMie жоц. Оныц орнына гари-' засыз-ак шауып келген оязды да, жандармды да оз Кбз1ммсн керд1М... — Курбанайты устшдепден кешн бе?— дед1 К,а- жымукан ауын коя салып. — ...Ия, курбан айты кезшдеп болган дурлтстен кеШи. Дурбан айты кезшдеп дурлйдс дейтш1м1з мына- дан; шатак айт куш шыкты. Кептен 6 ep ri iuiKe ше- мендей наткан корлык сыртка теплей коя ма?! Бол- машы 6ip оттыц ушкынынан тутанып кететш даланыц opTi сиякты сол кек айт устшде бурк ете калмасы бар ма! Муз жукт1 колжтг де кетерсрлштей эбден бе- KireH кез, устш жукалап кар баскан Шалкардык усН ертеден кешке шейш бай казак-орыстар мен купецте- piHiH ауын тарткан жаннан кершбейдь Журт айтпен болып ауылдан ауылга шубап,. бой жазып, кошамет жасаган куш де кезге шыккан суйелдей болып, муз ycTi ызы-кикы балыктыц кызыгмна батып жатты. Тепсшен атка M inin ж ел тп , муше алып, бэйгеге ша­ уып ел!рген журт, KiM бастаганын бшмеймш, кел ус- тшдеп сузбе аушыларга карай бет койды. Баста ша­ уып алу ниеп болмаган да шыгар, эшей1н, коканло- КЫ, к ь ф корсету сиякты ма налай, топ-топ жагага твнген халык б1рте-б1рте, эйтеуйр муздьщ усммен spi- леп, квлдщ ортасына карай журдь Копт1ч шпнде мен де кетпм, 6 ip a n калып койдым. Жамандаткыр, астымдагы жирен бие, eM ipi аягын музга салмайтын 6 ip кырсык-ты. Жол устшде наткан алакандай кабыр- шакка аягын салмастан айналып ететш, ал улкен музга басын кессец де туягын типзбес. ^амыска жет- пей-ац туралап калган атша, бие cipecin турды да калды. ^аптаган аттыларды маган алыстан карауга тура келд1; тус-тустан агылып, коршап алатындай, андап барады. Осы кезде «сезнси ceKipep» деп, келге кожайындык еткендер: «кыргыздар бунт шыгарып 6i3fli елпруге келе жатыр» деп ауларын, бумл курал- саймандарын, кос-кос болып жаткан дуние-мулште,- piH тастап, .аттысы атты, жаяуы жаяу, муздьщ устй мен жецкш берсш! Муны кврген халык батылдана Tycin, кожайынсыган куитлердщ тастап кеткен ку- рал-саймандарын, ау-жабдыктарын бас салып талау- га KipicTi. Б1реулер кашкандардьщ сочына Tycin он шакырымдай муз успмен куып, аттарын парлап же- 160

гт'ш ан ам ен цашцандарды екшнп жагага жеткенше дуршрегп, кейб1р тентек жЬчттердщ цамшысыныц ушы тигендер де аз болмаса керек. Кептен TiciH ба- сып журген журт казак-орыс байларыныц ашуларын, егшге тускен саячтай eTin, келден цуып тастады. Mi­ ne осыган itiM айыпты: келш жерш-суын басып алып, балыкшы кедейлерд! кэыбШен айырган анау алпа- уыттар айыпты ма? Болмаса оган чарсы бас кетер- гендер айыпты ма? Эцпме мунымен б т п чана чой- ган жоч, оныц аягы келш насырга шапты. «Бунт шыгардычдар» деп уш кун етпей-ач, оязы, приставы, болысы, т1лмашы лек-лек болып Жымпитыдан да, Оралдан да 6i3flin Шалчарга агылды, сход, жиылыс, тергеу, тексеру басталды. Элденеше уйлер дайында- ды, кептеген мал сойылды. Елдщ жацсылары Teric жиналды, б т м ге билер KipicTi, цажылар бас чосты. «Бул1к шыгарушыларды тауып берщдер, эйтпесе теп- Teric Ci6ip жШеремш» деп ояз ацырды. Журт чатты чысылды, не iCTeyre б1лмсйд1. «Bip-eKi ж т т п чур­ бан етпей болмас, уйткеш ел куйзеледЬ дескен адам- дар да болды. «Сочгы леб1з сенде, не icTeftMi3, 6ip амалы бар ма?» дегендей журт Teric Жушс чажыга парады. 9pi ер, Dpi би, api эдшетнпл Жушс Tipi- де азаматты чолынан устап бере ме? «Ояз мырза, жа- зычты адам бар»,— дед1 ол: сейпч де,— Малдыбай- дыц чатынын шачырьщдар»,— дедь «Жазычты бар* дегенге оязы да, болысы да, олардыц сочына ерген 6ip топ шашпауын кетерушьлер де жайнай туей. «Е, бэсе!» десп KyfliMcipen. Bip баласын жетектеп, 6ip баласын котер1п, жыртыч мэаден oi<uieci жылт-жылт „.еткен Малдекечшч жecipi мен жетмдерш алба-жулба №кушнде ояздардьщ уетше Kipri3fli. «Е4 алдымен мы- на осы yuieyi Шалчардыч уст|нде булпс шыгарган, . 'осы ymeyiH мычтап жазалау керек»,— дед1 Жушс суч чолымен кврсет1п. «Biefli ажуа чыла ма, мына L чажы не дейд1?! Мына сиячты чайыршы сорлы жэ- не надан эйел ереуш кетерер ме?..» Ояз орнынан турып кетт1, Ke3flepi шатынай тусть Жун1ст1 зрелей жутып чоятындай элпет керсетть Тереч1зге чулдыч, тачсыр ояз, дурыс айтасыз,— дед1 Ж ушс; бул сор- . лы. Буган жаныцыз ашыганы гадшетт1 чолдаганы- чыз. Ал, ана чулцынньщ чамын коздеген жандар'осы же™мдерд1ч алдымен аузына салып ас еткен балы- гын алды, онан соч асырап отырган зкесш чачтар- дыч чалшылдаган аязында суга с у ч гтп олт1рдк

¥лыстыц улы кун1 журт TericiHeH гадейн, гурпын, AiHiH мадактап сайрандаган айты усйнде сол 6ip жа- уыздыкка мецзеп жумырыгын тушей, 6ip адам емес, журт тейс тушей. BipaK зулымдыкка карсы зулым- Дык icTeMefli, Kici ол1мше, кан тейске бармады. Ха- лыц ол KyHi муз усйнде: «Bi3 де Tipi жанбыз, сак болывдар!» дегенд1 гана айтты. Эцйменщ бары осы, айыпты деп тапсац ана ушеуш C i6 ip re айда, мына Уш жуз уйден уш жуз Kici алып кет, ейткет 6api те- ric кьшжылды,— дедк Ояз ешнарсе штей алмады,] ол жубын жазбаган калыц топка йсш батыра алма-1 ды. Болыстарга: «ездерщ б т р » деп кейп калды.| BipaK ана жауыздар 6 ip жумадан кей1н жиырма- отыз келшпен к ел т езенн1ч нак сагасын TeMip ау- мен торлады да салды. Сеййп езенге ж1бермей кел- fliK ipi балыгын да бегедь Шалкарга ау да салдыр- май койды... — Зорлык деп MiHe осыны айт. Нагыз жауыз- дык,— Деп Цажымукан тацдайбш какты. — Ал, ол Жушс деген K®3ip бар адам ба?— деп сурады Эбд1рахман Бэйестен. — Б о л ган д а к ан д ай , н агы з елдщ 6ip беделд1 ада- м ы , 03iK i3 flin ecK i ж о л д а с ь щ ы з Н а л е н н щ K epniici, со- н ы ц деген1н ен ш ы к п а й т ы н а д а м . Ц а л е н а р к ы л ы Kepin, таны сып, сейлесуге болады. Эбд1рахман iuiiHeH: «Бул да 6ip керек адам екэн* деп ойлап койды. — Ие, ие... сейлесу керек,— дед1 ол. Бэйестщ соц- гы niKipiH костай тусга. — Некем де, ешейл де дукенде жок, жагадагы ба- лыкшыларга кейп й ,— дед! Бигайшаныц шайга шакы- руга ж1берген баласы. Шай эз!рлендь Жол жайланыса туей. 8 p i сырын б тм еййн, e p i окыган eTKip учительмен созд1 неден бастап, калай ceйлepiн бтмей ол кун бурын сасып, й п й iurreft сескенш те отырган. «Бальшэбай ма, баль- шэбай е.мес пе, бул негайбыл нэрсе. Ал й п й бальшэбай болганда мен оган не штеймш? Оны жапырып тастар- лык менде де к¥Д1Рет шамалы. Нален сиякты бтмеи- й н жер1мнен согып, белден шалса абыройым айран- дай тейлгеш емес пе? Асылы, окымыстылармен айка- су маган кол шаруа емес. Амангали айткандай кейде 162

«ассукуй ганимтйч»1 e3i акыл* деп ойлады ол ал- тыншы шыныаяцты 6iTipin эбден бусанып, кемелше келйре кек;рш дойып. Сойтй де Жол «тагы да irnep ме екен?» деп, кезшщ астымеи карап, устеп шай са_ лар-салмасын бшмей ею ойлы болып отырган Бигай- шага: — Куй. келш. Bi3fliH катынныц шайы таусылды. «Бнгайшага жарты цадац болса да шай 6epin ж1бер- сш* дед!»— деп жагасын Kip шалган аксур кейлей- шц омырауын желшп-желшп койды. — Кайнага-ау, бар шайымыз осы деуге болады. Бул жо... («бул жолы» деп Жолдыц атын этап кала жаздады да, айел жалман-жан сасканынан аккуман- ды токдайта туей): — Бул сапар б1зд!ч Kici шай экел- ген жок— Ол толтырган шыныаякты старшинага карай шап- шацдап ысырып койып, еселеп тагы да устеп шай салды. — Жарты кадак болса да... ептей туруга... келш, шекерлер1ч кеп шыгар? — Бурыннан жаткан 6ip шакпак шекер гой, йзге гана шыгарып отырганым. — Би жецешеце солемДемеге 6ipep шакпак болса да... Жол канып 1шейн мына кызылкуреч шайга му- кияттап жетюзе icTen отырган шаттауыктай шекерге кунжия карады. «Эйелд1ч ceei рас болса, келей шыиы- аяктарга мынау жаласа да жук болмас...» — Табады гой Бэйес. Текедей бай татарлардьщ шай- шекер1 iiiipin жаткан шыгар коймаларында. — Дуние жок, каланьщ асты-устше шыгып жа- тыр деп келд! гой 6i3fli4 уйдей. — Саудагерлерге дуние болмаушы ма ед1, келш, бала екенйч гой. Олардыч тыккыштаганы да 6ip жыл- га жетер. «Даланыч асты-усйне шыгып жатыр» дей ме каладаи келгендер? — Еркектерд1ч сезше тусшем1з бе, KiM бшедк ду- нне жок дейд1 гой эйтеу1р. Бигайша кала жайында еейген-бшгендерш Жолга айткысы келмей кыска \\>ауап кайырды да, бар ойы уршьщтай ympuiin «осыдан калай тез кутыламын? Басталмаган 6ip ширек шайды берсем бе, бермесем бс? Берсем — 03iMi3re шай калмайды, бермесем тагы 1 « А с с у к у т ! г а и и м т т 1ц> (ярабша)— 61peyre Tiiicneii тек H<vpyi — байлыц. Е. X. 163

6ip боле. Кадалган жершен кан алгаи бул сулш 6ip Швмм болса да шай алмай уйден шыкпао деген eni жакты шюрдщ тен1регшен алыстай алмайды. Эйел осы ойды шыныаяктарын ыстык сумей шайкам, сур- Tin, дастарканын жинап ж у р т те оклады. Шайга ка- нып, сирен кездесетш нам мен майды да жансылап жеп, тор алдында терж шамыркана суртшген Жол- Дыц эл1 де отырычкырайтын TypiH квргеннен кешн гана эйел старшинаныц сураганын 6epin кутылуга бел байлады. Ол эшекейл! кок сакдыцты кттпен бурап «дыц* етюзш ашты да: — Кайнага, бар шайымыз осы сд1, оз1м!з аксу im- сек тс би жецешеме 6epin ж 1берешн,— дсп, баяулау унмен Жолга ширек кадак кагаз шай усынды.— Журт сырттан б^зджшде шай да, шекер де коп дейтш шы- гар, 6ipan; дукен устаса да iniKi3 езшщ ушн алдымен умытады. — 1м,— деп Жол шайды шыр айналдырып алака- нына салып салмактап, сатып алатын адамдай кара- дь1,— Тсей.юн, Казанда, ескшщ кезь.. Ол свзш тауыспай шайды терш cypTin отырган ул- кен шубар шыт орамалына шапшак орай салды да, eciti мавдала бешпетшщ калтасына тыкты. Вигайша- ныц амалсыз берген niuiim оган: ниетшен безш шай­ ды кайта сурап алатындай .коршдк ол жалма-жан орнынан да тура бастады. «Улкен олжа... Бацтылы басын жазатын болды, жок жерден 1лшген, мундай шай кездесед! деп юмшч ойына келген...* — Келш, цош. Алда риза болсын,— дед1 Жол, сыртца карай келгендепсжен де асыга умтылып. — Цош больщыз,— дед1 Бигайша казан жактан акырын гана. Жол сыртка шыга келгенде Жапар оныд K03i ша- гыр кок ала биесшщ куйрыгыньщ ец узын тарамы- нан ск]нш1 рет топтап кыл жулып алган едй Сусып, шумактауга келмейтш катты кыл жумарлай жинап койнына тыкканмен кумпнш бьлшт-ак тур. Дулагын тосып кездерш уй жактан алмай турган бала eciK ой- байлап ашылып сарт е т т жабылганнан-ак тук нэрсе кормэген адам бола койды. 0з ойымен болып баскага к©К1Л аудара коймаган Жол баланьщ пт кунрыгынан кармакка бау есуге кыл жулып турганын байкамады, онык ойына алдымен Жапардьщ баганагы алып ка- шып кеткен «жарнама» кагазы тустх де, шай да, ат

та ез жайына кдлды, 0л тек цагазды калай колга ту- cipy тэсШне кешп. — Жапаржан, мен саган ацша берейшпп,— деп Жол оц калтасына цолын салды. Ацшаны жацсы керепн Жапар елец ете цалды, ceHepiH де, сенбесш де бшмей: «Ацша беремш деп ал- дап устап алгалы турган жоц па?» деген ой келд1 оган. Тап осыны бшгендей Жол: — Дане, цагып ал, мэ,— деп шиланынан бес тиын- дыц eni цара бакыр алып торт-бес цадамдай жердей балага 6ipiHflen ыткыта лактырды. Eni бакырды да жерге тупрместен Жапар асык- тай кагып алды да, «тагы да лактыр» дегендей Жол- га цолын созган куй1 кул1мс!рей TycTi. — Ой, ж ш г. Экеце тартцансыц, сен пысьщ бола- сыц. Bipep жылдан кейш базарга 6ip езщ барып ке- лерсщ сен. Ой, жнтг, насыбайга деп мына 6ip жапы- рак тауып алып efliM, осыны орайтын 6ip цагаз та- былмас па, Жапаржан, уйге жеткенше туп калмай yrLnin, шашылып бпетш болды. Ацшага, мацтан сезге мэз-майрам болган бала ыцгайга тез кешп, ол e3yiH ыржитыццырай кул1мсЬ реп: — Дагаз табам, би-ака. Да газ коп. Озде цагаз ак­ т а жоц па, калам сауыт сатып алатын,— деда. — Бар, мен саган маркеден уй жапцандай кыла- йын, сен 0з1ц алдымен жацагы улкен газетп тауып 6epmi насыбай орайтын. — M apKi карта ойнауга гана жарайды. — Ой, акымак, картага жараган акша, калам са­ уыт сатып алуга да жарайды,— деп Жол журмей жатцан керен ацшасынан балага екьуш марке бердь Бала ceK ipin-ceK ipin туей ; бакыр акдтмен маркЬ лерд! сол алаканына мыктап жумып, оц цолымен кейлектщ астына цыстырган ундеуда суырып алып Жолга усынды. B ip бетшде гана тасца басцан жазуы бар жумарланган сэры цагазды цолына алып, б!рне- ше цабат муцияттап буктеп жатып ол : — Жапаржан, мына цагазыц шылым орап тарту- га жацсы екен. Будан басца молырагы жоц па; ipi суйект! жапырац екей, орауга келщгаремес, cipe,— деп кум1лж!д! Жол. — Би-аца, eKiHmi келгенде мунан да улкенш та­ уып берем1н. Бугш кекем дукенш жауып кетшт!,— дед! бала.

— Жарайды, тауып чой. «Булардыч астыртын штернйч еч жанды жер1 осында болу керек деп ойлады Жол, кок ала бнеге MiHin ж аты п. Бурын чулагына eMic-eMic тигенмен жача гана ко- з1мен K epin, чолымен устаган бул «yriTiiii» чагазды ол писарше окытып, екеулеп TyciHin, шыцкан жер1н, тараткап адамын тауып, жогары жачча маглум ету- ге асычты, 6neciH Te6iHin-Te6iHin ямбердч Ерчачты арыч бие тебшгенге наразылыч б1лд1ргендей чос чу- лагын чайта-чайта жымпитты. Ертечше сиыр саууга алачдап, уйчылы-ояу жат- чан Манар тосектен тура сала шала кишш, сыртча чарай асыга жонелген epiHe 6 ip чарап, терезеге 6ip чарап: — Шырагым-ау, саган не болган ала келечнен турып?— деп тачдайын тамсана чагып чойды. Сейтт1 де ол тачгы тэтп уйчыны чимай кездерж чайтадан жумды. Аспанныч шыгыс жач жиеп алма беттен!п сэры ала тартыпты да, чою чара колечке чабачтан томен ыгысып келш тау ойпаттарын гана шала буркеп турган сиячты. Су уст1 кок буалдыр, аргы беттеп Эшетер чыстаулары да козге ала бул- дыр. Кажымучан уйден шычкан боны точкерул! ecKi шананьщ часында мачгаздаиа куйсеп жатчан чызыл епзге келд1 де, бас ж1бш шмектеп мушзже uiin жь 6epin, шанага байлап салды. 0 r i3 n eciH in уйрений эрекетше наразы ниет кер- сетпейш дегендей кушсш точтатып, багынышты тур- де басын нисайта туст1 де, абден байлап болганнан кейш гана «ычч» етш демш 6ip-a4 алды. — Жатарда eri3fli байлап салуга умытып кетш- Сиырмен 6 ip re epicKe KeTin чала жаздаган,— де- Ri ол уйге енд1 асычпай Kipin. ¥зын K ipniKTepi чыбыр-чыбыр eTin, Манар элде не 6 ip шуылдаган дыбыстарды естш жатты, елес-елес тустер енд1 оган сол мезет, чалгытчан маужыр уй- чыныч ч¥шагьшДа epiHin сездерш де ап-аныч ecirri, 6ipa4 кезш ашып жауап чатпады. — Экесш т а н ы т ы п Ty6ipiM eH с у ы р ы п тастайыч

ана кесапатты торларын... цыл тамацтан буып суы- мызды да билетпеп едк атаца нэлеттер... — Сен неш айтып отырсыц озщ? Жатсайшы ба- лыкка баратын Kicime ала колецнен кшнгешц не? — дед1 эйел козш жумган Kyfti. — Кайдагы ала колец, тац аппац атып цалып- ты. Kaeip жататын уацыт па, кеше eri3flepiM i3fli устап алып калып, ана Аццатыныц цыл мойнынан салган тем1р бугалыцты баганасымен коса жулып тастамак- шы болып уэделескенб1з,— дед1 ^ажымукап. Манар ушып турегелдк — Аш кулацтан тыныш кулак, койыцдаршы осы, 6ip бэлеи THin кетер сол пэленщ,— дед! ол урейленш. — Бэле тугш туп де жок- Рашай жакта жерд1, су­ ды экесшщ мулкшдей иемденген обырлардыц мужык- тар жерш тартып алып, оздерш куып ж!бершть Да- тын, сен еркектщ iciHe Kipicne, 6i3 де сол журт катар ез жем1м!зд1 63iMi3 алып жейм!з. Буга-буга буплш 6iTTiK, бойды жазатын кун 6isre де жетш келедь.. Ол умтылып барып твсек астынан анда-санда 03i атып коятын кагазга ораулы насыбайын алып, eni ко- лыныц ушымен шымшып катты-катты шскеп ж!бердь Keyin калган насыбай цолцага дешн Kerri де, шаша- лып, TymKipiii копке дешн сщб!румен болды. — Таптыц енердк картайганда шайтанныц тозац- ын шскеп... Сен бэлеге урындырасыц... Кажымукан эйелшщ кунде айтатын уйреншшт! иа- разылыгын кулакка да шген жок — табалдырыктан аттай 6epin тагы 6ip тушшрд1 де, сыртка шыгып кет- Ti. Оц жагадагы уйлердщ шетшен Kipin, жарты сагат отпей-ац журтты Teric аягынан тургызды. Б1реулер ар­ кан, б1реулер иык кайыс алды: арбаныц тэжбау шын- жырын камтыгандар да аз емес. Цамыттаган ori3 бен аттарды жетектеп взенге карай шубырган халык; жас та, Kapi де сонда. Шулаган балалардьщ дауысы жага- ны жацгырыцтырып жатыр. Кун котер1ле 9бд!рахман мен Бэйес келдь — Халайык, мына Эбекец шздерге 6ip ауыз соз айтамын дейдк Далай дейсщдер, айтсын ба?— дед1 Бэйес амандасып болганнан кешн. — Айтсын. — Айтсын. — Айтканы жаксы. Тек эйтеу1р соцынан... — Соцынан ана Kyfliperri цожайындар келш му- нан да мыцты баган цагып журмесе... 167

— Kara алмас. Элп Микалайдан кейшп юм ед1? Ол да точкалач асты демей ме...— деген сездер айты- лып жатты. — Агайындар, мен йздерге Лениншц цандай не­ сем екенш TyciHflipyre тырыстым, жен-жосыкты б1ле- TiH ж т та ч д е р , ездер1ч1з кеп HepceHi шамамен де ту- сшгендей болдычдар. Сол Лениннщ «жер крестьяндар- га, ягни шаруаларга 6epinciH« деген декрет! бар. Оньщ MaHici жерге ечбек ci4ipeTiH, яки жыртатын, себетш, ечдейтш, eHiMiH орып жинантын адам шаруа, сондыц- тан жерд1ч нагыз Hcci ана топтан жалшы-кызметпп жалдап eriH екйрейн байлар емес, жерд1ч кожасы ечбек ci4ipreH eriHiui, арцасы арша, борбайы борша, болып куйттеген кедей шаруа. Мына сендерд!ч сула- рыч да сол сияцты. Судыч байлыгын суыкка точып, точбаган куш белшесшен су болып, ала танмен жылы тосектен турып, бар жжер-кушш сарп етш, пайдалан ган Kacinmi гана иемденуге Tiiic. Мше осыны TyciHi4 дер. Кыскаша айтканда: жер де, су да ездер!чД1к1 Буган ешшм кожа бола алмайды, оны ана Ресейде чу рылган кедей ошмет ездер1чнен баска ешшмге бермей Д1 де. Куш ертеч сол ешметт! тап осы жерде де орна тып, билжи осы отырган оздер!чн!ч колдарыча уста тамыз. Ол ушш езара 6ip ауыз болычдар, ейткен т!рлжт!ч купи б!рлжте деген. Мен сол жача ешмет Tepi4Hi4 киын-кыстау кезшде араларыча тусшж жур пзуге ж1берген 6ip кшжене жаршысымын. Айтайын деген!м осы,— дед! Эбд!рахман. — Тусшд!чдер ме?— деп сурады Бэйес? — Тусшдж! — TyciHAiK! — Тусшсечдер, кэне, мына кубыжыктай болып турган тем!р багананы суырып тастайыц,— деп ол жерге жантайычкырап нык шрген кос-кабат рельс те- Mipre карай журдь Журт оны шынжырмен тумшалап, сан кабат ар канмен шырмап тупк! пар епзд!ч камытына байлас тырып та салган екен. Келпм жеплген кеп кел!к шу батылып едэу1р жерге созылган. Аргы жактагы бцган нан трос арканды босатып айканлап кол с!лтеген ж! rirrepre карап: — Ал тартычдар! — дед! Бэйес. У-шу дурмекпен кушырлана жулкынган оннан ас- там пар еп з сазга бойлап кеткен тем!р д1чгект! май­ дан алган кылшыктай суырып экетт!. Б1рак б!рнеше 168

жыл су астында таттанып, mipin, сазга енш, сал ба- сып калган теапр тор аудыч жучыны гана трос аркан- га taecin шыкты, д е т кобесшен certain, озеншц ту- б1нде калды. Дуниет тутас обып, жер-суды тачбалап, чоршап, болт eHiuictae баскан алиауыт кожайындардьщ коп межелершщ 6ip казыгы осылай суырылды. Халык су жагасына Teric кеткеннен кешн уйде жалгыз отыра алмай Бигайша да К|ажымучанджше кел!п едь Кврген-б1лгендерш 6ip-6ipiH e айтып болган- нан кейш езен жиепндеп южшген, даурыккан, ерше- лене кимылдаган жандарга карап турып eKi эйел бы- лай дест1: — Бигайша-ау, ып-ырас, осы куш адамга сенуге болмайды, сешц сол Жол кайнагац ертец болысты алып келш: «Осыныч 6opiH штетш журген мына бу- зыч Цажымукан» деугс жуз1 жанбас... — Qcipece 61зд1ч уйде жаткан учнтельге элдене жамандыктыч бэрш жапсырама деймш, келгеннен ч¥' лагын туре тычдап, пэлен де туген, есек те чулан деп айтпагаиы жок. — Осы жексурыннан баска старшындыкка дурыс адам табылмады ма екен... — Манар-ау, б!зд!ч анау айтады; атын умытып чалдым, KiM efli олп? Солар, «байлар мен старшын- дарды шетшен шытырлатып келе жатыр, кузден чал- май осында да келед1: чорьщпа, чатын, ез1м1зд1ц адам- Дар'> дейдк.. ЕК1НШ1 Т А Р А У Арты буршакча айналган куралайдьщ чара жач- •бырынан кешн чочыр жаз келдь Арага кеп кун сал- май-ач ауа райы б1рчалыпча тоцырады да, аспан туй- дск-туйдек салкын чочыр булттан арылды, чаулаи ■шычкан кокмайсаны жайдары майда жел желпш, дала кулпыра TycTi. Кален учителыйч аулы молалы тогайдыч сырты- па шыгып конды: бул Аччаты 03enini4 аргы бетшде- ri оныч кыстауыныч екпе тусы — eKi Ачкатыныч аралыгы. Аргы беттеп HipiM -iiipiM тубек™ тогайлыч жсрд1ч me6iH шауып, жиып, ушп алганша, чырдагы епнге орач салганша Аччаты бойындагы ауылдар осы жеРД» жайлайды, жазды осы e p ic i кеч берекел! жай- 169

лауда етмзедк Молалы тогай мен кеч суаттыч ем арасын тутас алып отыратын бес ауылдыч алдымен келш чонганы осы учителыич аулы. Бул 6ip api ша гын, api жарлы ауыл — не бары алты-ач нараша уй Сол алты арасындагы min алары Календ1м — ceri3 чанат кшз уй, муныч терт туырлыгы тугел чо Чыр, тек артчы y3iri мен т у н д т гана ач- Уйд1ч iui буйымды болмаса да жиначы, тап-таза: 04 жачта ул кен агаш кереует, тер алдында кенетоз ала текемет Калган мшкене чоцыр уйлер, чыс балыч аулап, жа 6ipfli-eni сиырыныч сутш айран-шалаптап кун кере TiH учительд1ч агайындары: ем ешк1л1 Асан мерген оныч балычшы iH ici, жалшы Рахманчул, жес1р Ку Mic жэне Кубайра дейтшджь Орта дэулегп, улкен мекен-жайды экес1 ертерек те чайтыс болып, Кален Орынбордагы учительдер се минариясын б1т1ргеннен кешн уезд орталыгында ба ла очыту жумысында чалды да, шаруасын агасы ме iHici басчарды. Б1рнеше жыл бойы учитель эйел1 Мак камен 6ipre чыс чалада, жаз елде турып келш ед Даланыч элсш-элсш кезш, журтты баудай TycipeTi мейр1мЫз чара шешекйч сиыр жылгы жаппай кел ген шдетшде оныч uiemeci жэне агасы Ерт1леу эйел мен опат болды да, аз мал ада болып, агасында нал­ ган цыз бен улды чалага ез чолына алган. Кызыл уйдеп ем кластыч орыс-чыргыз мектебшен Kaлeндi еткен жылы мектеп директоры чызметтен шыгарып ж1берген болатын. Бул очига кутпеген жер­ дей кездесть Кас пен кезд1ч арасында жер астынан шыга кел- гендей, тез арада пайда бола налган жача еммепчч инспекторы келш кеткеннен кешн ше-шала мектеп директоры: «Ci3 отставкага шыгуга суранычыз»,— дедь «Не ушш?»— деген Калений* сурауына ол: «Инспектор мырзаныч чалауы солай»,— дед1 жасыр- мастан. Оныч ар жагыида туптеп ce6e6iH сураудыч MaHici келмед! де, учитель он жыл ечбек cinipreH бул мектептен б1ржола босанып, уй-iiuiMeH елге кешш келген едк Содан 6epi 6ip жыл eTTi, naeip ол очыту жумысынан бос десе де боларлыч» ейткеш чыс бойы бес-алты гана бала очытып шычты, онда да кеч^лде- пдей очыту болган жоч= ушнде онытнан бес-алты баланыч ®3i де уачытымен келш узбей очып туриа­ ды — б1рде боран болып натынаса алмай чалып жур- дч 6ipfle maKipTTepi уй шаруасына айналачтап шыга 170

алмады. Ал, турачты мектеп аштыруга онын шамасы келмедь Konipni Ачкаты болысыныч жетжнй ауылы болып атанатын уш жуз уйл1 Баркын д1ни окУДЫЧ туыч ик- кен жер. Бул елде атакты Таржеке хаз1ретт1ч мешгп бар, ол меш1тт1ч жанында eni улкеч мед1ресе бар. Журт баласыч алдымен осы медреселерге бередч жа- чаша, орысша очытуга беретшдер чекен-саяч- Метит пен медреселерд1 устаушы сол Таржеке аулиенщ ба- ласы Хэмидолла xaeipeT пен Fубайдолла дейтш ишан, eKeyi де Бухарада очып, улкен имамны.ч мурид! бо­ лып чайтцан белгып адамдар, булардыч медреселер1н аттап епп, баланы басча жачча очуга ж1беру — ас- уы ауыр, чиын жол. Оныч ус-пне бул елде беделд! он ек1 чажы жэне оннан астам басча да ишандар мен магзумдар бар. Булар очУ жасына жеткен балалар- ды асасыныч ушымен керсетш, экелерше: — Ана чара сирагычды немене, шашын чойып, йлмаш е-ипч келш жур ме? Апар M eflipecere,— деп aMip етет1н. Кален учитель 6 ip жылдан 6 ep i орысша мектеп ашамын деп чаншама тырысса да, инл1кт1 ниетше кесе турган кедерплер осы сиячты тэртштер. Балаларын осы дэстур бойынша M eflipecere бер- мей, TericiHeH орысша очытуга KipicKeH Ж у т с чажы болды; ол мунан он жыл бурын Хак1мд1 Кызыл уйде- ri орыс-чыргыз мектебше очуга берген, ал еткен куз1 Kiuii балалары 9л1бек пен Эд1лбект1 елге келген Ка­ лен учительд1ч чолына устатып: — Хак1мд1 очытчан e3in ед1ч, мына eKi жаман- ды да ceHin цолыца берд1м, Кален. Араласчан ага- йыибыз, enoerinfli жемеспш,— деген. Бул адам epi чажы, api nipre 40л беруге таяу бол- са да, ез билтмен журетш, 6ip беткей Kici. Mineei шолкес, бет!ч бар, жуз1ч бар демей ойындагысын ту­ ра жене козге айтатын жан едь Сондычтан кеп журт бул К1С1ден ыгатыи, чарсы келмей чычыр чажыныч -ычгайына кеше сейлеп, оныц дегетн eKi етпейтш. Кален учительд1ч бармачпен басып санарлыч аз uieKipTTepiHiH eKeyi MiHe осы «тентек» Ж уш сйч Kiiui улдары — 6ip i 63iHiH агасыныч Ерт1леуд1ч баласы, ал чалган eKeyi анау Сагадагы меннти-медресел! ' ауылдагы дукенип Бэйесич баласы мен билшке ч¥\" мар пысыч шаруа Батыр дегенн!ч жалгызы болатын. Бул eKi бала чыстыгуш Кален аулында жатып очып, жума сайын уйлерше чайтып, 6ip кун, жарым кун 171

одуга кешеушдеп келетш еда. Ka3ip сол шэюрттерь н!ц e 3 i де жод. Жайлауга журт T eric келш донбаган кез; неше жыл бойы кунд1з сабад 6epin, кешке Ki- тап-журналдар дарап эдеттенген учитель 61рнеше куннен 6 ep i мулде басы бос, жумысы жод, барар жер1 шагын, сейлесер жан аз боп, аса зершть Арнап келген адам болмаса, жан содпайтын, улкен жолдан | дашыд жатдан 6 ip дадас жайлау. Bipep куннен ке- йш шыгамыз деген Жушстшг де oai кош т келе ал- май жатыр. Оньщ MaHici де бар: Жунштац Орал да- ласындагы одушы баласы биыл мектебш бтрм ек — соган дарсылап ж1берген ат, тарантасы да, баласы да дайтпай жатдан тэр1зда, эйтпесе 6yriH, M ine, бей- семб1, жексембшен далмай кещем1з деген дажы ар- ры бетте хабарсыз далып дойды. «Тым болмаса Жу- шсекед к ош т келсе де улкен esrepic болар едь Дажы дажырлы адам. Сезге де шебер утымды да, шаруа- ныц жайын бьпетш Kici. Коп нэрседен хабардар жан, коп норсет б1яуге кумар. Шаруаныц Ke6i осындай келсейпн... 03i де 6ip беткей дисыд адам-ау, ез деген1 болмаса, жанра конбейтш Kecip»,— деп к у л т дойды Дален, соцгы жылы замандас адамдай сырлас болып кеткен Kepniici Ж уш сй ойлап жене оныд кейб1р дидар мшездер1 eciHe Tycin. — Мэкка, биен1 агытайыдшы. Кун ыстыд, дулын шолдеген шыгар,— дед1 ол эйелше, сырттан уйге Kipin келш. — Ерте емес пе?— дед1 де, Мэкка керегенщ басын- дары inyni турран кенекм алып, сумей шин шайдай бастады. — Жод, ерте емес. — Жарайды, агытайыд. Базаршы куткендей, тац атса дара жолдыц бойына дарайсыц, ойлаганыц ерте- рек жар жагасьша бару рой,— деда ейел! KyniMCipen. — Дэл устшен туст1ц... Мэкка-ау, езщ бшесщ рой, газет-журналсыз, к1тапсыз, сабад 6epyci3 отыра алмай- тынымды. Жукецшд баласы келмекпп еда даладан, коп жацалыд хабар екелед1 гой деп, соны кутал жур- — Куткеннен, дараганнан не шыгады, келетш Kici кутпесед'де келмей ме! Ерййц сырын айтпай ад угатын эйел1 онан кейш ундемед!. 1шшен: «Ертеден дара кешке от басында уйде отыруга imi пысады гой» деп ойлады да, жел!ге дарай кетта. 172

2 Эйел1 М эккага бас бие с ауд ы ры п , у чи тель ж ы л- кы ны суга карай айдады. Ж ардан ж е л т тускен бойы кара бие эдетшш е суга тусш кетй . Ол суды мойный m repi созып, астынан кетерьтген кок сазды ч ылайы бетш е шыгып, туны к су кара кош кы лданган сайын омыраулап теречнен h im ; енесш е куйрыктаса тускен кулыны жопы кылтылдап, алдын орагыта ж у з т жур. У читель ки я ж олм ен а яч д а п тем ен Tycin, с у ат ба- сына келгенше, кара бие баска ж ы лкы дан бурын озэн- Hin ортасы н а ш еш н Ty3in iiu in , о р агы ты п к ай ты п ке- л in, суаттан ш ыгы п та кетй . Ол ж а р ж а г а с ы н д а т у р ы п е зе н г е к о з!н TiKTi. К а р а бие ж у зш бет1н л ы к сы тк ан с у д ы ч то л к ы н ы 6ipTe- 6ipTe а за й ы п , ы ды рап б ар ады . Э р еи р е к те ж е л ш з ауа- ны ч болмашы леб! тербейп, су бей буж ы рланы п кана ж атыр. бзен ш ч 04 колдагы ш нш де батуга тусау бойы калган кунш ц арай ш угы ласы ш алм ай Кызыл ж арды ц кодыр келечкеш гана тускен жерде ж агалаудагы курак арасы н ан eKi к а с к ал д ак й р к е с ш ж у з ш ш ы гады да, к а й т а д а н б а л г ы н к у р а к т ь щ im iHe e n in н ет е л ь. О н ан орман айды нда с у ч п п к ей п , eKi м инуттай ж о к болып, а р гы 6eTTeri ж а л к о п а н ы ч ту б ш е н ш о ш а ч е й п ш ы га келген cyKryip Te6eci у рп ш п ж ан -ж агы н а карай ды да, кайтадан сучгидь Ы ктасын ж ерде ipi балы к туласа, ypiKKen ж а сы л ш аб ак тар лсалт eTin, су б ей н е н кар ы с суйем кетерш ш шоршып туседь Ж ар астынан ж асач самал ачк»ды , м уры нга балды рлы суды ч тосап nici к елед ь Су бойы ны ч кер к ем KopiHicin у ш м ен толты р- гысы келгендей нак ж иекке деш н вскен итсадакты ч ^арасы нан бака кы рк ете к алад ы д а, оны костап ж ел козгамаган, тунба кек тосапты ш алш ы ктьщ im i тач- дайы н каккан, квмейден ун цаткан турл1 ды бы ска то- ' лып нетель «Bapi келш й , 6api суду...»— дейд! учитель im in e n . О н ы ч ос ы niKipiH к о с т а г а н д а й к у л а г ы н а а л ы с - т а н ш ы ркаган 6ip таны с знш ч эдем! у ш талы п ж е т й де, толык шалынбай узше калды. «Кай ж актан ш ыкчан он* деп, ол ауы л ж а к к а карап едь айн ал асы кы бы рсы з м алсы з, yHcia, й р ц ч л ж т е н ж у р д ай о з д е р Ш ч т е с ж й , ж ам аулы , кара куры м у з ш й ж упы ны алты yfti тур. 'Б у л а р бсйне ерттен ш ы ккандай, аж арсы з-ак, ана кек ш алгынды, кызыл-жасыл гулдь ж ап-ж азы к сулу жай- лау мен курак ж уры нды, сан дыбысты, кер!лген кер­ кем озенш ч ш ыркы н бузып турган сиякты . У читель 173

KypciHin темен карады. «Осыншама байлыцтыц орта- сында кандай жарлы KepiHic, кандай мусэшр турмыс... жес*Р эйелден басцасы тепсе TeMip узетш жандар. Не­ ге сорлы, неге K acinci3?..* ^улагына элп уз1лген эн цайтадан келдь Ол кейшй жакда царап ед1, езеншц жортып келе жатцан адамды байцады, цуйцылжытып[ салган aHiH цайырган кезде оныц аузына тостаган етш, yftipin устаган бершн де керд1. 9н шалцыган 6ip ша-| бытты еипр кушш мейлшше cepnijrrin далага шашып ж1бергендей; кешш ауа осы ж1герл! yHfli алысца экетш, жарга, тубекке согып, цайтадан кетерт жатцандай. Мал дссс Мукитында-ей. екьау сиыр, Болады-ау баспагымен тортеу биыл. Мухиттыц-ай шаруашылыц кспшде-ай жоц. Елдег-i тороменен, айдай-ау, карага yflip. «Ой, нйркш, жарлы болса да сахараныц сулулыгы осы эншде гой» деп, учитель aHfli уйып тындап, кенет бойын 6ip шаттыц билеп кетм. Ол тагы да цулагын тос­ ты, б1рац аргы беттеп аттылы езеннщ учитель турган тусына келш те цалды, оныц елецшщ соцгы шумагы алдыцгыларынан бэсец1рек шыцты, yHi баяулау естьл- дц Аттылы цыр басында турган учительд! танып, энш ацырын салды, сонда да оныц уш айцын жэне эсерл1 келдц бастапцы цуштарлыц екшшн темендетш ayeei балцыццырап, толганыццырап шыцты: Т узтебе тац коламын тузын корсем, Жылондыц куананын кызын кврсем. Атыма тускен кайта мше алмаймын, Эяйдщ Судан кайткан айдай-ау. i3in кврсем. Учитель Аманцулды алыстан-ац, эншщ 1лк1 yHi цулацца тигенде-ац дауысынан таныган едь Салт ат- тыныц шаншылып атца отырысы, устшдеп nuiMi оныц Аманцул внешне кумэн цалдырган жоц. «влешцнщ мэшн де, энщшц ыргагын да, даусыцныц екшнш де б1лемш, к1мге ацсап келе жатцаныц да белйлц шы- рац»,— Деп жымиды ол, iuiiHeH аргы жацтагы взен жагасынд TOHin келген, кек майса ызаныц нац жиепне тусе цалып атыныц epiH шапшац сыпыра бастаган ж1птке риза жузбен царап. Аманкул — учителдщ жарлы агайыны, ipi дэулегп, атацты Шугыл цажыныц жаз жылцысын багатын ж т т едь Бул цаз1р он бес шацырымдай жердей Шугылдыц аулынан уйше келе 174

жатыр. Аманчул жаздыгут кештетш те, тунделетш те, тач ата да жумасына dip рет, онан да жш елге со- гып кет1п журетш; жиын-тойдан, ойын-сауьщтан калмайтын жэне оны журттыц 6api бшетш ауылдьщ нагыз сырбаз ж т т ь Ауыл-ауылдьщ арасында болып жатчан жачалычтар, турл! эчймелер, усачты-ipLni езгер1стер кебшесе Аманчулдьщ жетк1зу1мен к егт ч чулагына шалынатындай. Трален Аманчулдьщ езше чандай шаттанса, оныч келуше де сондай чуанды. Сон- дычтан аттыч ер-точымын сыпырып алып, оны мучият- тап чалыч жычгыл meKeciHi4 тубше тыгып, атын ар- чандап, жагадагы чога арасынан кершер-каршбес етш кезден тасалап чойган чайычты суйреп шыгарып, оныч суын T erin , ескекс1з чолмен ecin, аргы жагадан 6epi жылжыган Аманчулдьщ бар чимылын ол коз алмай нарап, жете бачылап, 6epri бетке жеткенше сабарсызда- на кутт!. Ол жар басынан ылдига тусш, суаттыч чайыч шыгатын асты чайрач. шей тапталган жайма жерше келш турды. — Ассалаумагалайкум, Кален-ага!— дед1 Аман- чул, чос чолдап суды чушырлана cepnin-cepnin Ж1бе- pin, басын жогары KOTepin алып. Bip кетерчлт, 6ip Tycin, су бейн шылпылдай согып челе жатчан чазачы цайычтьщ тузу басы екпшмен ке- лш, жиечтен 6ip кездей озып, чумды сузш тура чалды. — Уагалайкум-ассалам, Аманчул, аман ба? —1 IIIyKip,— деп, жшгг жерге ceK ipin Tycin, орта бе- лше дей1н чайычты суйреп, чурыга шыгарып тас- тады.— Уй iiui аман ба, Кален ага, ауыл тейс тыныш- тыч па? — Аман-ач. Бала-шагага дей1н сеш сагынып KyTin 'турмыз... Аманчул учительд1ч бейне жалт чарады да, онын, .жымиып тупганын керш, чарчылдап кулш ж 1бердп — Ай, Цален ага-ай, астарсыз сез1ч1з жоч-ау. Кутсе, мше келд!м... ’ — Жоч, эзы ез алдына, бас болып с е т мына мен куйп турмын. Аманчул жерге отыра чалып, жалма-жан балагын Tycipin ж!берш, ач жулыч болган тузу табан былгары CTiriH кид! де, орнынан атып турып, белше турген туйз жун шечпештч етегш Tycipfli, чия жолга чарай учи- тельмен чатарласа журдь — Кашан шычтьщ ауылдан? Тура челейч бе, элде нсолдагы ауылдарга сочтьщ ба,— деп сурады Кален 17S

Амандулдан, оныц OTipin болса да 6ip жадалыд айта- тынын бДлш, соны естуге думарланып. — «Кален ага-ау, дайдагы ауыл, epic-ген, жылды- дан, «Мыд шуддырдан» шыдтым. Шугыл м е т ауылдан ж1берер ме, елд1м десем босатар ма, а! Жылдыныд басынан кеттДм. Таудан ойысып келш, «Кан журты- ныц» сыртымен Сагага согып, онда 6ipaa болып, Ад- пан тубДне келсем, Ж у тс дыстауыныд дасында дад- тарулы ат турганын керш, тусе далдым. ЖунДстДкше емес, Бекейджше тустДм. Ж утстщ баласы келДптД Те- кеден. «Улкен э т м болады» деп кумпшп отыр Кадес. Кой сойып жатыр, б!рад ет жеуге болмады; жада сойылып жатдан дойдыд етч ту н тд 6ip уагысыз nicep ме? Журш кеттм, уйге жетуге асыгып... — Тодта, тодта. Сен устД-устше шубыртып, эдгше- нщ бДрДнДц басын б1ршщ аягын досып магынасыз сей- лейсДц. Жутст1д баласы дегенщ Хаюм бе? Ол дандай эшм болмадшы? Шатастырып келесщ гой езДц. — Кален ага, шатастырган тупм де жод, eTipiK айтсам iuiiM жарылсын, «этм болып келштД»,— деп согып отырган Кадес. Ойбай-ау, э т м болмаушы ма едД? ЖунДстщ мэдгЬбади кездегет Шугылдай болу гой. Шугылдыд Ехласы Кызыл уйдД билеп тур. Жу­ т стщ баласы да 6 ip лауазымды устамай ма? КэдДмгД элгД Текеде одып жатдан XaKiM i. Маган «амандасайын ба, амандаспайын ба?» деген адамша мурнын котере- дд экесД Ж у тс емес пе, шеннен шыддан тод мойын, томар желке, Шугыл боламын деп бола алмай далган томырыд сотдар. Соны да журт дажы дейдД-ау, аузы- на не itip in , не шыдданын бДлмейдь «Эй, сен дайдан келесщ, Шугылдыд сумадай тазысы?!»— дейдД маган, «аманбысыд» деудщ орнына. Мен 6ip сутДн арамдап кеткендей-ад,— деп Амандул экесше де, баласына да Дштей наразылыгын адтара салды. — 0й, жолыд болгыр, сен Жукеде де, баласына да обден окпелеп далыпсыд гой. Жукеднщ мДнезДн бДл- меуцп ме едщ осы кунге д ей т, ол с е т жен кергеннен айтып отырган жод, Шугылды мудатпадшы болып айтданы гой. БДрад ол Шугыл сиядты емес, дэулеп де шагын, езД де адамшылыгы куштД жэне агайынга Дзп- лДгД мол параспттты адам. Ие, ХакДмнщ нендей зкш болганын айтдан жод па? Кызыд екен, ерте бастан екДмдДкке умтылганы. К01”1* сен ^ате тусшген ш гарсыц. — Эй, Кален агай-ай, досыдыз болган сод жуып-

шайып жадтайсыз гой Жушстщ мшез-дулдын. Адам суйер кылыгы жод nici. Тасыр-тусыр, шатыр-шутыр еткен б1рдеме, Шугыл сиядты болмаса болмас, б1рад, Шугылы не, JKyHici не, 6opi6ip 6i3 сиядты жалшы-мал- шыларды тер1не шыгармас олар. Элп кедейлерд1 жад- тайтын болшыбек келш кезд! ашпаса. Айтдандай, Кален ага, мен Сагада Бэйеспч дукешне согып едiM, ол Kici ciere кеп-кеп солем айтты. «Эбекедмен 6ipre Калекеде барып солем берем1з»,— дедь Эбекеднщ him eKenin б ш е т бе? М1не нагыз адам: «Сен, бала Шугыл- дыд жылдысын бадтым деп жасыма. Мал — баддан- fliKi, жер — жыртданд1т болады. Кедейдщ сезш сой- леймн, таягын согатын ушмет келедЬ> — деп мешд аркамнан дагып сейлейдь MiHe адамныд Tepeci. Сон- сын ciere Бэйес: <■Мына 6ip дагазды Калвнн1Д ез до­ льше табыс ет»,— деп 6epin ж!бердд Мен оган зрине: «Калекец менщ туган агам, далайша мен оныд долы- на табыс етпеймш, олбетте табыс етемш, ез долына тура табыс етемш. Кам жемед!з. Эбеке, ci3 де Бэйеке, м е т бшеыз гой* дедхм. Одыган адамдар сондай Kiiui- пешл,— деп Амандул ш ек п е т тд дойнынан жумыр- лап буктеп, белшен кенд1рмен бугаи сэры дагазды • суырып алып, Каленге усынды. — Эбедец дейсщ бе?— деп Кален 03i б!лген «Эбе­ не» атты адамныд борш eciHe Tycipe бастады, Аман- дулдыд долынан буда дагазды алып жатып. Созуар Амандул «улкен сырды мен де бшемш» деген адамша тод1регшде жан жогын бьле тура, айна- лага 6ip дарап алып, дауысын боседдете сейлед1: — Элп нагыз улден Эбенед, Текеден делген Эбе- кед. Ci3 6inepci3, ол ci3fli жадсы б1лщ тур. Казак-орыс- \"тарга дарсы шыддан болшыбек. Мен ол KiciHi мунан 6ip жума бурын icopreHMiH. Ауылга келш дайтармын .деп шыдтым да, жолшыбай Сагага сога кетенш деп ымырттатып делсем, Танедед ж ттте р ! ойын жасай- мыз деп дубШп жатыр еден. Ойын дерлж ойын да болмады, тек дур ауре; дайдан ойын болсын дыз ал- дына тартатын жем!с жод. JKeMic бар ма еден деп Бойеспд дукенше Kipin едж Сагынгали екеум1з: «Жз- Mic даз1р болмайды, ж тттер. Согыс кезшде жемш бо­ ла ма?! MCeMicTi мына казак-ооыстардыд атамандарын дуып ж1бергенде жейсщдер. Заман сендердшд Mine осыны ойладдар? Ka3ip не болып жатданын бьлешддер мс, оздерщ? Шаруаларды жадтайтын жумыскёрлер орыстыд байларын дуып Ж1берш, ошметп оздер1 билеп

жатыр»,— деп тагы да толып жаткан эдпмелерд! аитцаны бар емес пе? Bi3 не айтайыц, аузымыз ан- Каиып, 6ipa3 тьщдап турдык та, дукеннен шыгып кет- Т1к. Былай шыккасын Сагынгалига: мынау KiM десем, ол: бул Текеден келген улкен адам, б1л1мд1 адам’ балшыбек. Казак-орыстыц атамандарына карсы шык- цан адам,— дедь Жасы кай шамада, керуге кандай адам. 0зщ1з шамалас, кара то р ы Kici, м у р т ы н к ы р ы п тастаган, орта бойлы, о р ы сш а к и ш г е н , о к ы га н а д а м , сейлегенде eKi K03i а д а м д ы т ест к ет е ж а з д а й д ы ,— д ед 1 Аманкул леште сойлеп. Аманкулдыц байланыссыздау болса да кеп нэрсе- лерд1 ацгартарлык узак сезшен Цален учитель Эбекец- н1ц KiM екенш анык топшылады. «Казак-орыстардыц атаманына карсы шыккан» деген сез оган кеп окига- ларды уктыррандай болды. «Бул сез жок большевик 9йтиев, кэд1мп Эбд1рахман гой. Шаруалар депутатта- рынын; съезш куып ж!берш, басшыларын устап койды деп едi. Бул Kici казак-орыс атамандарыныц колынан сытылып шыккан екен гой. Сез жок сол. Гажап, неге бул жерге келд1 екен?Буган Жымпиты умм ей де кас ^ой...»— деп ойлады ол уйге жете бергенде. Аманкул ез ушне бурылды да, учитель аягын асыга басып уйге Kipfli. Ол эйелшщ кезш алмай тацыркай караганын да байкаган жок. Белшен буган сэры кагазды, 9бдй рахманныц хатын алып окуга асыкты. 3 Учитель кеш бойы газет окып, кагаз жазумен бол­ ды. KeuiKi тамактан кешн де окып отырып калды. — Неге жатпайсьщ? TyHi бойы газет окымаксыц ба? 03iH де кезщд! 1лмейс1Ц. баскага да уйкы бермей- сщ, саган бугш не болган?— дед! тесекта жаткан Мэкка, керосин шамныц жарыгымен газет, журнал окып отырган учительге, туннщ элдене уагында: — ¥йыктай бер, уйыктай бер. Bspi келшп, 6api •— Н?нщ 6api келштй.. не айтып отырсыц езщ, саган б!рдеме кор1нген шыгар, озще езщ сейлеп, уй- кысырап жаткан адамдай. Элгшде «мше, Эбд1рахман жМт» дейсщ кайтащайта, 9бд1рахманыц KiM ол? — 9лдеб1р ойлар келш, уйкы келмей койды. Сон- сын журнал карап отырганым... Эбд1рахман баягыда 178

мешмен 6ipre оцыган жнчт.. Сол хат жазып >Ki6epinTi, маган келш сэлем беремш деп. Бул 6ip узак эцпме, соцынан айтармын, ана балалар оянып кетер, уйыктай берсейшь — Калай уйыктайсыч, шам жаркырап, касында 6i- реу Tepic царап куб1рлеп свйлеп отырганда. Элдене 6ip ой... кандай ой кунд!з-туш бастан кетпейтш? Учитель, сен кызыксьщ 03i4. Тунде бвтен ойларды ойламас бо- лар, ocipece касында эйел1ц жатканда... Учитель мырс eTin к у л т ж1бердь — Менщ ойлаган ойым, сешч ойлаганьщ емес, Мэкка. Кейде балаша сейлейсщ. — Мен не ойлаппын, тапшы?! — Сейлеме, балалар оянып кетедь — Ендеше, сен де козгала берме куб1рлеп. — Куб1рлемеске амал бар ма, дуние ry6ipiMeH езгергел! турганда. — Йемене болыпты?— дед! эйел! мойный урейле- не бурып.— Былтыр кырык Kici 6ip жак, кьщыр Kici 6ip жак дегендей 6ip беткей сейлеймш деп журттан белек 6ip e3i4 учительджтен босап калып ед1ч тагы 6ip бэлеге араласкалы журген жоксыц ба? Ол кандай орсе, дуниеш Ty6ipiMeH езгертетш? — Айналайын, мен саган ертец бэрш айтып бере- шн, уйыктай бершь Урейленетш ешнэрсе жок. кайта куанатын, шаттанатын эчпмелер бар. Адамныц iiui сезед! болатын нэрсеш. Согыс женшде айтамын, оз- repic болады деп. Эд1лет жечбей коймайцы... Эйел ерМ ц сезш аныцтап тусшбедь «жаксылык» дегенше сене де коймады. — Тыныш уйде отырсач — еч жаксылык сол, ма­ ган онан артык ешнэрсетч керег! жок- — Y u m бар, кушм бар, осыдан артык ешнорсе керек емес дейс1ч гой шамасы?— деп кеKerri учитель, вйелМч таяздыгына риза болмай. — Eiifli не йлешн деп ед1ч, осыган шумрнплж ету керек. Журттьщ Ke6i ез!чдей болсам деп арман етедь — Баласьщ, баласыч. Халыктыч колын бйймге жетк!зу керек; енерге уйрету керек, MiHe максаттыч еч улкеш. Ол ушш мына мен сиякты каз1р тесекте точбекимп жатпай, дуниеде не болып жатканын есту- ге, 6iayre тырысу керек, ез ошагыц басы емес, 6yTiH елд1ч камын ойлау керек. — Бут1н елге жаксылык icien жетюзе алмассыч. 179

Bi.-iinire колын жетюзсен — эне, бес баланы окытып отырсын гой. Ол онер уйрету емес пе?' — Маган бес бала емес, елу окыту керек. Ана хат танымайтын толган чара снрач балаларды мен окыт- паганда him окытады, шырагым-ау?.. Он-он бес жыл бойы алган 6iaiMfli соларга бермегенде мен к!мге бере- Miii,— дед1 учитель кынжыла сейлеп. Эйел, кептен 6cpi ойлап, ep in e ашыч айта алмай, инке сактап келген 6ip наразылыгын енд1 точтата ал- мады. Шаруасына Kecip, opi басына пайдасыз, журт- ча iCTeiiMiii деген e p itiin осы чур «жацсылыгы» оган унамай-ач келш едь Сондычтан ол: — Учитель-ay, осы журт молда екеш молданы да ачы 6epin устайды. Эне сен каладан челмей турганда чажы eui баласы ушш Сачып молданы уйше устап сабач очытты. Ала чыстай элшби мен эбжэтсч 6iTipin ен болмаса оптиекке де Tycipe алган жон, сонда да Сачыпча енбегщ деп 6ip сныр 6ep in Ж1бердь Сол мол­ даны биыл тагы устаймыз деп о'тыр Эл1бекпц iueiueci. Молдага ачы бергенде, ceHin молдадан кем болганын ба, элде T crin очытуга мшдегп ме ед^н журттыч бала- сын?!— деп салды. Эйелдш co3i шындыч соз. Муны учительд!ч 03i де талай ойлаган-ды. Tinri буган кшэл1 тап e3i болатын, уйткеш Жушс тэж1рибел1 адам, басын ашып алмай еш- нэрсе штемейтш жан-ды. Ол Каленге: 1стщ басы байлы болса, Ty6i сайлы болады» дегеш бар. Мына eKi жаман- га 61л1м уйрет, бшгениии аяма. Bipan айтып чой, бие десен бие беремш, туйе десен туйе беремш. ЕкЬуш баланын тэрбиесше жетерлж жандыч бар aeip дегенде, ол : «Кажеке, биылша ачы сураманмын, ci3flin бала- ларьщызды вз iHiMe чосып, опыту тэж1рибемд1 узбеу ушш, умытпау ушш, e3iM ушш очытамын. Узбей, тэртшпен программамен очытатын кезде, отыратын, жазатын партасы бар. тачтасы бар мектеп ашылган кезде сойлесерм!з ечбек акыны» деген болатын. Эйе- лше жауап есебшде осыны айтчысы келд1 де, 6ipan сэл бегелш калып: — Жарайды, cciiiH айтканыц шындыч- Муныч 03i де 6ip улчен эцпме,— дей салды. Булардын эцпмеш эл1 де узачка созылып, мунан да терендей берер едк 6ipa4 оны епз белш Ж1бердь EciK алдындагы агаш арбаны иычтап-иычтап суйкену- мен Meftipi чанбаган чызыл епз екпшдеп келш казан жатчаи уйд1 киш Kerri, демш чушырлана алып, кос 180

танауы пыс-пыс ете калды; аяк-табак койгыш устшен 6ip-eKi тостаган ыгысып барып жерге кулап, ip re re суйеул! турган жез табага сокты. Учитель уйден шы- гып улпргенше кызыл еп з екшнп рет екпшдей ки- мелеп кулагын аяк-табактьщ салдырын, керегенщ сы- кырын бурынгыдан да кушейтш яибердк танауыныц пысылы удей туей. Учитель кызыл ег!зд1 котанныц ортасына карай айдап Ж1берд1; карацгыга K63i уйрене бастады, жарык уйден шыга келгенде епздщ алпамсадай денесшен вз- ге ешнэрсеш кермеген кездер! сэлден кейш котанда лсаткан малдарды, катардагы уйлерд! анык ацрарды; этпта шетк1 уй жактан шырып котанньщ шетше карай ойыскан 6 ip адамныц бейнесше кездерш кадай карап, оныц туп-тузу суцгак денел! Аманкул екенш катейз таныды. Эз1л, калжыц, рахат кулк1мен кещл катеру кызыгына уйкысын курбан еткен ж1гчттщ жастык же- лш ол кундегадей карады, 6 ip жагынан оныч кеч1лге ж1гер жэне б ел г^ з шаттык куярлык жаксы-жаксы хабарлар экелгенше шекйз риза болды; ол байкамай тамагын кенеп калды. Аяктарын асыга баскан »iriT отыра калды да, eeiK алдында турган учительд1 жа- рыктарыдай ап-анык керд1; узын бойлы, ат жакты, ашац оцд1 учитель ез1шц дагдылы, сабырлы кимылы- мен байкагыш кездерш жамыраган жулдызды шым- кай каракек аспанра кадап тур. «Сол аспанда не бар екен соншама кадагалап карагандай... окыган адам- дардыц каншама акылды болса да 6 ip TiHi кем шыгар осы*— деп ойлады Аманкул 1шшен кул!п. BipaK учительд1ч кез т!гш, жулдыз элемш шарлаганы iuriH- дег! сипаттап болмайтын улкен всерл1 керкем сез1м- (юч шарыктаган й ле п едк YUJIHLUI Т А Р А У 1 Жуйте кажыныц кыстауы Кечтубекйч бойыидагьг, аттын тагасындай, дечгелек шукыр сайдыц да орта- сында — Аралтобеде. Дэулей шагын болса да, Жушс- Т1Ч аты зор. Бхреулер — кажыны алгыр деп риза; бе- реулер агайыншыл, едшетипл адам деп мактайды, ал 6ip катар журт: «Цажыныч eKeci маркум Суйекец ел камын жеген K ici efli гой, бул да екесше тарткан*,— деседь

Кажыныц терт баласы бар. Олардыц ец улкет Ну- рым, сол Нурымныц Kimi баласы Орал цаласында оцып журген Хаюм-дь Сорсенб1 KYHi келед1 деген XaKiM 6eficen6i куш де Kem iKTi; eKi ку н н е н 6epi жацындары Kenip айналатын жолды да, Шолак Аццатыдан е т т тете келетш жолдьг д а к е з е к -к е з е к чыр б ас ы н а шыгып карал кояды. Хак1м келед1 дел жнналган жанама агайындары землянканын келецкесшде отыр. Олардыц ертеден 6epi мацтанганы XaKiM, оныц бала кезшен 6epri eMipiii соз цылады. 1ипнен: «Мен де баламды XaKiM сияцты Те- кеде оцытсам» дел арман ететш Кадес сез арасында ез1н1ц Тайетш кыстырып кетедь — Сабакца Хак1м жасынан жетж едь Эптиект! 6ip цыста eni окып шыцты гой. Ал, б1зд1ц Тайет те кояр емес, каз1р Тэбэректен асып та кетп, куДДы Xa­ KiM, туысцанга туысцан тартпай калмайды екен-ау! Кажы ага, осы Кызыл уй цаласында XaKiM неше ж ы л оцып едП Тайетт1 алдымен сонда берсем дел едш,— дед1 Кадес бос сезге цосыла бермейтш Жун1ст1 жете- лей сейлеп. — Алты жыл,— дел Ж у т с цысца жауап цайыр- ды.— Каленге окыт. — Каленге Аман'тайды 6epin, Taiierri Кызыл уйге, содан кешн Текеге ж1берсем дел ед1м, зерек бала гой XaKiM сияцты. Жун1С ундеместен оган тжтеп 6ip карал койды. «Эр нэрсет уакытында керу керек, сен мылжыцсыц KyHi бурын жок свзц1 айтасыц» дел Кадест1 ол тойтарып тастайтын. Сезше аса елтипат цоймайтынын жаксы б4летш Кадес кажыныц карасынан тагы да осыны ук- ты. Ол ундемей калды. — Каса жаман катыны мен баласын мацтар деген. Айтайын деген1 сол Тэйет1,— дел куцк ете калды Тояш кецнен жабыскан балагындагы аш бургеш устал алып, колымен укалай Tycin. Оныц бул сезше Кадес к¥лац коймады. Тояштыц езш де, ce3iH де елемейт1н муныц бастан эдетк EHfli ол шолан жактагы келденэц жатцан келте куйрыгын цойып отырган Тояшца мойнын бурып; — Тойеке, осы олп Хаюмшц суга кетш кала жаз- даганы кай жылы efli?— дел сурады. — Есенге актык рет к еш т барган жылы, сет1К нардыц желбезеп жырылатында,— дед1 Тояш мойнын бурмастан.

— Иэ, иэ, апырмай, 6ip вл1мнен цалды-ау сонда Хак1м! Тойекэн болмаганда кетш едь ажалы жоч, та­ тар дам! алда, сондыктан цалды. — Айналайын десейчп. Дудай-ау, сачтай гор к¥_ лынымды, коб1к ауыз кайным-ау (кеп сейлейтш Да- десй эйелдер: «кебж ауыз чайным, кебж ауыз най- нага» деп кеткен), неге кепппп жатыр екен XaniM- дер?— дед! чажыньщ 6oft6imeci Балым айран шелек- •ri жуып жатып. — Элп Сулеймен жортач кой, оны шыр айналды- рып кетрмен алып келемш деп елжйрген. Эйтпесе неше келер едь Айтайын дегешм, Тойеке, сен жачсы бьлесщ, сонда 6i3 су жагасына неге барып едж осы? — Кайрак алуга. — Иэ, иэ,— дед! Дадес, сезш костату ушш Тояш- тан бите тура сурап,— бул гажап ной. Су астынан чач- пан тас !здей.\\пз. Тасты табу да киын — йзеден н¥м_ найрац; аянпен !здеп жур!п тапсач, оны кетеру тагы очай емес. Ал накпан тасты кетерсен-ач болганы асты йзшген найран- Долмен жонып чойгандай, тек iueTi- нен омырып ала берешч; оран жануга деп эдеш жасап чойгандай. Мен оны !здесем табушы ед!м, чачпач тас- тьщ жататын жер1 беп-белпл!... — Ал, мачтанды. Су асты тас, тастыч астында кетерсеч чайрач бар, оньщ мачтанатын туп де жоч. 03iM is талайын тапнамыз,— дед1 Тояш. — Eni чолым толган чайрач, аягыммен жуз!п жа- гага жачындай берсем — найрачда суга Tycin ойнап журген XaniMiM адам бойламайтын теречде 6ip батып, 6ip шыгып жур. «Ойбай, Тойеке, умтыл. XaKiM суга ;'кеттН» деп айкай салдым. Тояш эйтеу1р жачын efli балага, баланьщ баткан жер!не суга кумп бердИ ча- раймын, бала да жоч, Тойекен де жоч-- Дайрачты жагага чарай лачтырып ж!берш, мен де умтылдым. Bip заман су бетшде бала KeoiHAi, аздан кей!н баланы •кетэрген Тойекечн!ч бачандай-бачандай чолдары да KepiHfli, 6ipa4 03i жоч. Мен де жетйм. Жалма-жан чол 6epin суйрей женелд!м. «Пуп» деп демш 6ip алган- да, Тойекечн!ч кеудес!нен шыкчан леп Kimi-ripiM уйд! жыччандай, су бетше толчын тургызып ж!берд!... — Ой, куп!лдету!че болайын! Айтайын дегешм: балада еч де жоч, туе те ж°Ч, кокпечбек боп аузынан су ачтарылып, 6ip сут nicipiM талып жатты. Сол ажалдан налган Хашм гой, 183

мынау енд1 куип отырганымыз. Бал жечге, XaaiM сон- да нешодс едк— деп сурады Кадес. — Веско карап турган uesi eai гой, айналайын- ныч. е п п бара жаткан дунне десений, кеше гана сияк-i ты соньщ 6api. — Басе, Тонекецшч жудырыгынан аз-ак улкен ед1-ау судам кетергендо, бес жастагы бала не босын одан артьщ. Оган Караганда 6i3flin Танеттер тайцардай ipi екен-ау жас болса да... — Тэйетчч ipi де, oipais езщ сиякты каукар, алы- са кетсе Эдщбек оны жерге ала бугадай кетэрт сога- ды,— дед1 Эреш. Дадестщ вз баласын мацтаганына эбден ыза болып. — 9ii, сешч балаларьщ кайда жур?—; деп сурады ! кажы ойелшен. — Су жагасына кеткен, кайтады гой кешжпей,— дед! Балым. — Ертеден кешке дешн су. жагасында, кол-аягы 1 жарылып, азып кетпей ме? Какгыма деп койсаншы j оларга. Эчйме енд! кажыньщ уйдеп eKi юшкене ба- лаларына кешй. Кадес e6iH тауып, буларды да сез 1 арасына кыстырып, кажыны мадацтай туст1. — Рас, 9д1лбек пысьщ жэне етшрлж1 перемет, тек Tipi болсын, ауган жок. кажы агамиыч езй— дедь | Колденен кезге ызгарлы api салмакты кержген- I мен тшмд1 тецеуге кажыньщ imi де бал каймактай. «КыЬым»,— деп тамагын кеней тусш: — Оньщ отшрлжшен тапкырлыгы басым,— деп ] суйенбесе де колга медеу meripmiH таякпен жepдi | TypTin койды. Тояш ундемейдк ол сезге саран- Tii<e ™рэлген ле- 6i3re гана тал катады, езджжен эчпмеге араласкан жан емсс. Журттьщ соз1н ол елеч кылмайтын жан сиякты — насыбайын атып кепке 6ip кырын отыра бередк Ka3ip Жушстен и мент Кадес те, Тояш та^ на­ сыбайын ата алмай отыр. «Насыбай атып кeлмeймiз бе? дегендей октын-октын eneyi 6ipiHe-6ipi карап та кояды; кейде TinTi олардьщ уйренген колдары к°- ныштагы шакшага байкамай барып калып, амалсыз- дан KVP кайтады. Кун ыстык, ауыэдан шьпщан эуез эу дерлж жер­ ге де баратын емес. Колечкеде ceйлeciп отырып бу- лар келген арбаныч салдырын да ест1мей калды. — Эй, жортак-ай, куйынсьЩ-ау 6ip журген! Kaii жактан кeлгeнiчдi де б!лмей калды к,— деп Кадес 184

орнынан туры» улпргенше Сулеймен жарга аттын ба- — Ассалаумагалайкум!— дедь Он шадты пар коздер арбадан cen ip in тускен Ха- к1мгз т т л д и Ошад басынан, сенектен шыддан эйел- дер де арбага карай жылжыды. Орнынан турмаган жалгыз Жушс. Ол баласыньщ KiiiMiH, ен-бойын, оган коса ой epiciH шамалап елшеп аларлыд караспен те- меннен жогары карай сузе келш, кездерш дара бе- ржтщ астына сыймай турган толдынданган дою дара шашына дадады. Туган уйдд аке-шешеш, туысдан- дарды коргенде елж1рей добалжып кеткен XaKiM жас балаша дипаддап, api еркелей кул1мшреп K ep icy re доптеген долдарын экесше соза туей ; 6ipaK ол e3i- нен Kepi шашына ауган найза назарды Kepin, дым- сына бастады. Эр жагына втерл!к, бургылай дадал- ган экесшщ бул бглгШ дарасы шашын шарпып ж!бергендей болды. «Ед бШмдд ед адылды Цален шаш дойган жод; дартер Бук1 Жангали да мына сиядты поптыд шашындай, 6ip дамба етш, шаш eci- pin керген емес. Дазад одымыстыларыныд б1ршде де жод дой бул эдет! Кердщ бз, елден белек есерле- нуш» дсп ойлады OKeci оныд созган долын алып жатып. Ол баласыньщ бетшен суймедд бауырына дысып оны душадтаган да жод. Сагынган эке сал- дын... «Бэрш бузган шаш. «Ежик» епп алдырсам, бэлшм, кекем байдамаган да болар едд эттеген-ай...» деп eKiiifli баласы iuiiHeH. Магынасыз езу тартдан куш XaniM босанган долымен 6epKin баса туей. Ол жалма-жан, экесшен кешшрек турган Бекей, Тояш, ^адестермен K epicin болып, m em eciH e/ умтылды. Ба- лым душадтап сушп, мырс-мырс жылай бзрдд ¥зын бойына долын соза аймалап, баласыньщ шашын сн- палай туст1. ;— Калада дарайтын ешк)м жод. Жудеп далып- быд, айналайын. Жондеп тамад та iiune\" дацсып жургенещ гой... Хашмнщ ж \\31 ете солгын; содгы элек™ ай мыд- тап жудеткен. Оньщ ycTiHe емтихан, шала уйдылы тундер, элшз тамад, жарау журш дан-селш сорып алган. Таразы дене, ашад жуз далада эсем болган- мен тод 6eTTi, толыд iiinfli дызыл куред тартдан дыр жандарына Хак1мнщ ашаддыгы айдын б ш ш т тур. 9cipece ол анасына наудас жандай коршдд Жер ошад басында ei<i эйел дурт дайнатып отыр.

Жайлауга шыгар алдында Балым кемшр кешкен де т е п л т , шашылатын ipireH сут, ашыган айран дардан «ipiMmiK-курт дайнатып алатын-ды. Жай лау аса кашык болмаса да жолда ететш теред Ад- даты бар; дуниешд тап-туйнадтай болганы жад- сы»— дейтш ол абысындарына. MiHe, бугш eei да- ладан кэлген баласыныц дасында душадтап суйсе де мауды басылмастан, маддайынан элсш-элсж си- пап дойып, кезшен шыддан шаттыд жас эл1 дурга- мастан, келгендерге дызыл куред шайды e3i дуйып берш, абысындарына дурт дайнаттырып жатыр. Дастардан усй 6ip 6yftipi дызарган бауырсадда то­ лы, шагылган шекер де жатыр; арнап ашдан дозы дарыннан салган шубар тостаганда сэры май да тур; жыл бойы кермеген баласына садтаган жент, TinTi оразада ауыз ашуга арнап журген мешз де кебежешд тубшен шыгып, бешлд1 кемтрдщ, бере- кел! дастарданына келш жетштд — Же. Айналайын, же. Уйдщ асын сагынган шыгарсыд. Каймадда былгап тары берешн бе?— дед1 кемшр, уй жагдайынан жатырдап баласына ел- ж1рей дарап. Салдындау дарсы алганмен «адам болган* бала- га Жушстщ де кедШ толы. Ол бауырсадты баудай T ycip in жатдан Сулейменге дарап: — Кала тыныштыд па, не жадалыд еЫгпд,— деп сурады. — Кайдан тыныштыд болсын, дажеке-ау. Асты- уст!нэ шыгып жатдан 6ip дуние. Белкулл1, дыр- гын,— дед! ашад оцд!, сезуар Сулеймен, бауырсад­ ты асыга жутып.— Kenip аузындагы Елекшайдан насыбай... жод, бэлкулл! дате, насыбай емес... Ме- нщ атыма тимей ме?»— деп сурап ем одашалап, ол: «Сулешке, сен атты 6epin арбадды ез!д суйреп.дай- тасыц, прямо. Ат тупл ycTeri шапаныдды да, бастагы беркщд! де, долдагы дамшыдды да алады. Кала тол- ган ceHini ханныд киргиздарыд» деп зэремд! ал- Сулейменн!д байдамай «насыбай ата бардым» дей жаздаганына дасындагы насыбайшылар к у л т ж1бер- дь Bipaд буган дажы назар аударган жод. Ол ез сйы- мен болып отыр, даладагы хан ж1г!ттер! дырып-жойып елден ат пен xciriT, кшм мен азыд жинап жатыр деген- д! бурын да ecTireH, соны ойлайды. Сулейменнщ до- сыддырап свйлейт!н!н ол жадсы б!лет!н, оныд сезоне

гуп-тугел нана доймайтын, алайда ол сулбасы дурыс жешн шамалап отыр. — ...Мен оган: жай шаруасымен журген адамны н 1тына да кездерш Tire ме десем, о л : «Фу, Сулешке, сен бала болгансыд; шаруасымен ж урмейтш адам бар ма, 6api де шаруасы болып келедь б1рад мэстек алып дайтады, ж аксы атын солдаттар алады . Сен даз1р ана М ишканыд ушне бар — М ихаил Пермяков, бьпесщ гой, балташы болып жумыс штейтш? Соныд уш тыныш, атты корага байла, шоп сал, кунд1з жумысьщды 6iTip, тунде Kepi д ай т»,— дедд бул созд1 Бозымбет куда да айтты — биеднен айрыласыд, тетке, анау орыстар жа- гына туне де, кезге туспей баланы алып K epi дайт,— дедд Амалсыз Михаил П ермяковтпане барып туст1м. Ертедже тунделетт шыгып кеттж. Михаил айтады: шаруа д азад малый базарга экелуге де дордатын бо- лады, кешжпей базар да б1тедд— дейдк Ш ай iшiп отырган Цадес пен Сулейменнщ созже теред магына бере тыддггандаи 6ipi таддайын дагып, : 6ipi «ту-у» деп тадданды да, 6ipaK ундемедд Ж уш стж .аузына дарады. К ажы: — Бейбастыд журген адамдарына тыйым салмай ма ешмет деген, кез келген жанныд бэрже далай тш- се беред!?!— дед1 — Кызыл уйде онан да датты дейд! ат'пен жжгг жинау,— деп Сулеймен дызыл бурансуз1 орамалмен маддайы ныд TepiH сурткж едд — А ла сапыран кезед 6ip тодырар десек, бул диын екен. Келеш жексенбже дарай базар ж урмек боп .ем,— деп Тояш ш ынаягын тедкерш , кеш ш рек meriHin ■ОТЫрДЫ. — Кызыл епзщд1 апаратын ба едщ? — Ие, шай-су, кшм-кешекке даржы керек болып тур. Шшкене шдлершщ дайда ж ургенж бжмей елегЕ ,.3in отырган Хак1м, шешесжен сурап улгермей-ад сырттан Дэмеш кемш рмен eui inici Kipin келдд — Баладныд келгенш ешюмге айтпай, тойын жа- сырын жасап жатырсыд ба, Балы м?— деп Дэмеш уйге сейлей м р д д — Ж асырсад жасыр. Бэрщ де жвн бжмей- -с>д. Мына Э дж бепм Tipi болса, meineciH сыйлайтын осы болады. Кердщдер ме шешесше байлаганын. Дэмеш KeM nip сол долына устаган улкен шортан- 1 в v р о ¥ з — ф р ан ц у з ш ыты, о агерШ п, бурацсуз дсл1- pin кеткен.

ды отыргандарга мачтана керсетй. Орнынан турып квр1скен Хаюмге ол: — Жасьщ узач болсын, чарагым. Аман-сау келд1ч бе? Эдклбек б1рач бэр1чнен артыч болады,—деп чойды. — Атчулачтыч сагасынан устадым, чайрацдап ча- лыпты. Зарлауыч шешеме байладым,— деп Эдшбек бетшен суйген агасына кечш чоймастан, шортанды чалай устаганын баяндай бастады. Эл1бек уялып босагада турып чалды. Журттыч на- зары шортан устаган, ceei тастай юшкене чара балага ауды. 2 Ертечше Жушс сэске кезшде ат жекйрш, Хаймге делбе устатты да, жума намазын очып чайтуга меппт- ке кети. Эдетшде ол тарантасча. e3i жалгыз отырып, улкен торы аттыц делбесш e3i устап барып чайтатын намазга. Бул жолы баласын часына ертй, оны _жаны- на отыргызды. Ойы: мектеп 6iTipin, ер жейп, ел йз- riHin устауга жарап чалган баласын ишандарга, ча- жыларга, елд1ч ий жачсыларына керсейп чайтпач, улкендерге сэлем 6epri3in, чолдарын алдырмач едЬ Шуцчыр сай мен улкен чара чоганыц сырт бей Шал децесшде Ачпан бей!й жатыр. Бештйч gni шек- пеген терт чулачты улкен молалары кезге шалынады; оныц чыбырсыз чарасыны сагыммен кетерипп, мунар- тып, элдене 6ip гажайып шаЬардай болын кершед! де жачындаган сайын молайып, жермен-жексен болып жатчан сансыз темпе, самсаган чулпы тас болып не­ тель Куанышы аз, чайгысы мол, epi обшерл!, api ушы- чиыры жоч чумырсча бейнетй ем1рден мурша тауып, жым-жырт жатчан жандардыч тусынан Жушс дуга чылмай етпеййн. Орта Аччаты бойын чоныс еткен сонау Алчакелден берй ауылдардыч зираттары кауым- чауым болып, осы бейггте жатыр. Ж у тс й ч де ата-ба- басы мен мол ypiM-бутагы Ачпанныц очтусйк жач батыс бетшен мэчй чоныс тепкен-дь — Ата-бабаныч зираттарына дуга чыламыз. Ке- кем чулпы тасыньщ тусына чарай бур аттьщ басын, сен аят очисыч,—• дед1 чажы XaidMre. Ол: «Мше, ата-бабач да риза» дегендей, баласыныч чек чуйчасы на жетк1зе чы рган басына KyniMcipen ча- рап чойды. Кептен аят очымай бала •кездей бшейн сурелерЬ

ней царайып улпрген XaniM сасып калды да, сэлден кешн окай жол тагщанына iu iiH e n куаны п KeTTi. Ол экесшщ сол жагынан улкен кулпы таска карап, кек ш етлд устше жугш ш отыра калды да, A ry 3 iH i тарт- ты, макамдап 9лхэмд1 окып ш ыкты ; сонсоц кайтадан Агуз1ш тартып, кулЬуалланы уш мэртебс окыды. Ол бул кшжене аятты екшпп рет бастаганда Ж ущ с оныц бстше падала парады да, 6ipan аятты бузбады. Дуга erin кол жайганнан кейш ол: — Куранга к!рг1зген бул пандай т о р т т ? — деп су- рады катал унмен. — Коке, Текедеп татар моллалары осылай окнды. 9лхэмд1 6ip кулЬуалланы уш мэртебе окыса куранды тутас хэт1м еткенмен б1рдей болады деп уагы здады ,— дед1. Кажы басын шайкап, баласынып бул жапалыгына нанар-нанбасына б1лмей, ойланып калды. XaniM бул оцай эд1ст1 м оллалардан e c T ire n ж ок, муны оган Эм1р айтып едь Далай болганда да «аят б1лмеймш» деген- ■нен repi, экенщ алдында амалдап б1лгенш айтып ку- тылу, огам улкен тыныс сияктаиды. Ол кеше шашыньщ алынганына катты кынжыл- ган, ал K83ip буган шат. «Ана кеп иш андар мен тол ган парилардьщ алдында маскара уят болар едк Шаш- тыц алынганы табылган акы л болды. Кузге деГин тагы есер»,— дед1 ол iiuineti. — Делбе устауды умыткан жоксьщ ба, балам, жас .кунщде жаксы ж урпзетш сщ , тежецк1реп уста,— дед1 ^кажы, Ж алгян сайдьщ бойындагы улкен ж олга к»я- ^ лап к е л т косылатын ж ал-ж ал боп, к ек шеп ж ауы п .кеткен уш аяк ш ацсыз сурлеумен cap желген аршынды аттьщ жалпак сауырына карай. Ж ас JKiriT делбесш тежед1 де, ат ошмд1 булк1лмен .кслш ш окалаксыз май топыракты, кеп ж алды улкен жолга Tycin, 6ip калыпты ж ум сак журшке басты. К а­ зны ceprHin дед!; ж ум сак арба, жур1ст1 ат, кулпы ра оскен кара кек шеп, ж аздьщ самал леб1 оньщ токыра- •ган княлдарын кайта ж анданды ргандай ед1. Балала- рымен онша ш уш ркелесе бермейтш, туйы к мш ездк ер кулы кты адам каз1р енд1 ер жеткен баласына тьч па­ ту га e3i пумар болды, оньщ не ойы барын б1луге асьщты. — Ш угылд^щ баласы Ехлас кандай лауазы м ба-

осы рас Па,—деп сурады ол баласынан, ойын алыстан орап аныцтау ниспмен. — Ехлас агай доктор гой, адам доктыры. Ол nici сняцты баска да докторлар бар. Оларды yaeip демей- fli, оюмет мушелер! дейдк денсаулык сактау жумыс- тарын баскарады. — Уэз1р емес десейнй, afmyip. Казацтыц мактан- шактыгын жаратпаймьш. Байтоллага барып келсе де жалган сейлеуш коймайды,—деп ол Шугылды сыр- тынан жаратпаган ниетш баласына ашык турде 61л- flipfli. — Уэз1р деген сездщ e3i есмрген сёз гой, кеке. — Е, онда хан деп неге этап жур журт ЯСэЬанша- ны? Хан болган жерде уэз1р болмай ма? — Бул сездщ езш халыкка TyciHiKTi босын деп айтса керек. — Ал, езщ не сйлап журсщ, не кызметке тургыц келед!?.. — Окыгым келедк кеке, 93ipre Ехлас агайдын жа- нында бола турармын... — 1м-м...— деп Жуню баласыныц соцгы сезш жа- ратпай калды. Хаюм ол «окыгым келедм деген сезд1 жаратпады ма деп ойлап: — Окуга, эрине, кеп каражат керек, сондыктан да 6ipa3 уакыт ic басында болсам ба деп ед1м, ci3 ме- нщ бул ойымды мак¥л Деп тапсацыз, кеке,— дед!. — Канша каражат керек?— дед1 карт баласыныц козше тура карап, осы ойыц дурыс деген шшшмен. — Кандай оку, цай цалада оцу, MiHe, мэселе осы- ган карай, Орынборда оцысам муныц раскоты 6ip баска, ал алыска кетсем, мэселен, Петерборга... — Кален Орынборда оцыды гой, TipuiuiiK болса каражатын кетеремш, оцыганыц жен Шугылдыц ба­ ласыныц жетегшде жургенше. Экесшщ «Ехлас агайдыц жанында бола турармын» деген сезд! жаратпай цалганын XaKiM жаца гана укты. — Kaaip жол жоц, айнала согыс, Орынборда да, iiiiKi жакта да оцуга ж1бермейд1 деседь Мен ic басы- на турамын соныц ушш,— дедь— Мак¥л кермесец!з, онда согыс басылганша кутерм!н. — Бэкец кайда екен цаз!р, сол Kici жэрдем берер efli саган. — Адвокат Бацытжанды айтасыз ба, кеке? — Ие.

— Ол K ici абакты га тускен деседь — Апырай, э ,— деп Ж у т с тодталып к;алды да, оньщ тольщша келген Kapi ж узш де дагдарыс ш ш ш пайда болды. Оныц ойынша Бацы тж ан сияцты адамдарга абак,- тыга тусу лайыц емес. Абацтыга тусетшдер: уры:' жол тонаушылар, Kici олттрупйлер, ецкей жартыбас- тар деп б1лет!н ол. «Абактыга мен де тусш шыцтым. Оныц тацдана- тын neci бар? Нарыз жазыцты жандардьщ абактыга тусепн] кем де кем шыгар. Отыргандардьщ 6api жа- зьщсыз» деп ойлады XaKiM. К аж ы бул хабарга цатты тацданды да, 6ipaK себе- 6iH сурамады. — Ана жылы, ж т т алуга патша жарлыгы шыц- цанда Бэкец кеп ж ацсы лы ц етш ед1 халайы ц ка. Bi3- д щ елдщ баласын Teric кутцарган. Сабаз e3i де би адам efli, KenTi керген кесем серке,— деп мадацтай ceйлeдi. Экесшщ шеийле сейлегешн цатты унатып, оцимын деген талабына бегет болмайтынын б1лш , XaKiM жа- дырап KeTTi. Сонымен 6ipre экесш щ кеше 6ip эцп м е арасында «баланыц аты Хашм деп босца аталмаган...» деген сез1н де цулагы шалып калган-ды. «Кокем MeHi хэк1м болады деп yMiT етед1 екен гой» деп ойлаган бо- латын. «Ата балага сыншы» деп туйщ койган ол iini- нен, бул coздi аса жек кермей: — К еке, осы ci3 бе ед1, Бацы тж ан адвокаттьщ ага- сы Барон тереге илм аш болганын айтцан? — Е, сонда, сол жылы, патша ж арлы гын халайык,- ца еглан етерде гой, — Барон торе ц азацш а б1лмей ме ек ен ?— деп бул анекдот болып кеткен султандардьщ улыцтыц цылы- гын тагы 6ip ecTirici келш моцшай туст1. — Ц азацш а б1лу ш бш етш , мен ол тереш де керге- M iH, ол кундз кол ж етпейтш ульщ емес-Ti, б1рац улкен тэрбие корген Kici, тектц Ц аратай торенщ урп агы гой. Орысша ceйлeyiнiк мэннп бар: цасында губернатор- дьщ cepiri жэне баска орыс ульщтары болды. Ал созш агасына казакш ы латканы — Бэкец сезге шебер адам гой, сондьщтан халайьщ ка угымды болсын дегеш шы- гар жэне Бэкецнщ тшмаш болганы оныц аруагын котере тусед1 жамарат алдында. — Ж урт коп ж иналы п па efli? — Тубек ел1 тутас бар-ды. Ел онда катты цо-

балжыды гой, он тогыз жас пен отыз б1рдщ арасын калдырмай, кыршын жастарды балыцтай кезшен ть 3in согыска алады деген лакап алты арыс Кара, eerie арыс Эйтчмбеттщ баласына тепе тарап едь Адамньщ копттнэн жер кайысады, бурынгы жэрменке ашатын Мынанайдьщ сырт жак бет1 тепе niH T ipecin турды. Орта шенге мшбе курып, оньщ тебссше улкен шатыр котерген. Катар Ti3win, жол ашып турган жандарм- дардьщ арасымен жарып улыктар келдь Bi3 ay деген- дгй жерде турганбыз, Ьаронныц ycTi-баеы сап-сары ала шен, баскалары да сондай улы дорежел1 хэк1мдер. Жер бет1 толкыган адамнан кершбейд1 де, цулацца гу1лде- ген коптщ дауысынан езге тук есплмейды тек кана Бэкечнщ: ел уржпесш, корыкпасын, улдарьщ согыска бармайды, кара жумыста болады, солай деп тур мына султан Ьарон терещз,— дегенш гана eciTTiM... — 0 з агайынын солай деп айтцаны ма?.. — Из, ол акылды Kici гой. Саган Бэкец кеп жэрдем етер ед1, сондай адамдарды да абактыга жапканы, не болар екен бул 1стщ акыры. — Бэршен кызыгы: казактарга казацтыд орысша сойлеп, оны 6 ip казактыц казацшалаганы, мундай да кызык болады екен, кеке, э!? — деп Хаюм кулд1 де, экесшщ муны к°стамаган TypiH коре салып, атыныц делбесш кагып Ж1бердь — Кеке, KiMHiK ушне тусе- Mi3,— деп сурады ол. — Макымет кажышкше. Атты догарып, келецкеге байларсыц. Жш кыстаган мепйт тубшдеп жатаган кыстаулар- дыц арасымен журш отырып, булар Макымет кажы- нык кыстауына к ел т токтады. Коп коргэн ат пен ар- бага жуан дауыспен ток тобет 6ip ypin калды да, ая- гын жалкау басып, керг айналып кораньщ салкын келёнкесше кетть Жайыктыц iuiKi бетшдеп атакты меипттердщ 6ipi Тэрж1мэнд1кк Муны журт Тэржеке м е ш т деп кэткен. Мепйт Шалцар колшщ куншыгыс жак бетшде, Ацка- ты сагасында жар кабакты бшкте тур. Кол мен меппт- TiK аралыгында улкен бёшт бар. Иамазга жиналган халык алдымен сол бештке барып дуга ететш. Бугш жума намазына Keuiirin кеткен адамдар зиратка дуга е т т келе жаткан хаз!реттер мен магзум- 192

дарды жэне бурынырак келген «жаксыларды» меопт- ! Ti4 улкен тас дуалыныц алдында карсы алды. Ж уш с I те баласымен 6ipre сол жерде улкендерге сэлем 6epin Kepicin, кпш лердщ долын алып ам андаса бастады. XaniM экеш ш ч сочынан калмай ж агал ай сэлем 6epin, j журтпен Teric Kepicin шыцты да, езш е п п л г е н кеп кездерд!ч сынды дарастарын жетелеп шетке таман i шыкты. Ол кез1мен ез замандастарын 1здедь Мына камаган ак сэлделк узын шапанды, кесш мурынды, селеу са- ! цалды такуа жандар мен елйр1 6epiK Ti, кара бурыл I тарткан кою сакал-мурты бар шидем киген ел агала- |рынык арасында ол ала кулы ндай керш дь Аса кысы- лып жасымаса да Х аи м бул топтан езш белек жэне ж ат сезшдк TinTi тап осы жерде басы артык ж ан дай болды. Оньщ ieflereH замандастары, кэд1мп езйй ч бала кезшде 6ipre ескен кос магзум едк Олар xaeipeT экеле- IpiHe ж алгаса калы ч топтан белек, ш агын шогырдьщ шетшде тур. EKeyi де сыптыгыр, бел1 ж iцiш кe, узын боз бешпет киген, ж щ ш к е мойындары улкен сэлделе- piH зорга кетерш , К¥ДДЫ ак euiKiHiK eri3 ылагы сиякты eflipefte калган. Х аю м ге урке карайды, мачы на жуы- тарлык емес... бзш ен улкендЬю ш Ш токтаскан адам- дар Ж ушске жамырай сейлеп: — Балач келш тк дажы, кайырлы болсын! — Ж акында келген гой, шамасы. Bi3 есттен жок е д т ... — А замат. Кеше гана ж у п р ш журген XaKiM, енд1 улкен Kici болган! t — Кажеке, балачыз болыска да писарь болгандай екен. — Кажыныч баласы болыска писарь болу тугш оязга ттм аш бола алар. — Кандай ю ш теш л, кандай эдепть Ж агалай \"Kepicin шыкты. Б ал а атага тартады гой, Ж у к е ч ^ ц балаларыныч 6api осындай,— десш жатты. Жун1с шын пешлд1 ттектерге де, жарамсак сей­ леп, ж алач мадактаган адамдарга да байсалды жауап 6epin: — Цандай адам боларын парасаты мен багы б тер . Bi3 тек балалардьщ заманына лайык бШ м алуына себепкер болсак, THicTi тэл1м-тэрбие берсек дейм1з. H ri сездер1ч1зге алла разы болсын, кэриелер. СЦздерд1ч де ж аксы ne6 i3flepi4 i3re мыч ракмет, билер,— flefli eKi жагына мойнын кезек буоып.

Оныц.сезш журт тепе естда. Ke6i бас шулгысты созш костап, риза шырай керсетй. ¥’ Беделд1 Ж уш сй ж¥рт алдында 6ip шалман кал- маитын, ежелден бацас Ш¥гылга кажыньщ co3i еейл- медь Ьурыл сакалын 6ip сипап ейп, Жушс Шугыл т¥рган жакка кез TiKTi. Еаласына да, езше де мына журттыц кошемет бш- Д1рген ранына да риза Жушстщ бет эл!б1 Ш¥гылга тшендей кадалды. Ол цасындагы солбыр бетй, сслд1р сацалды, узын сэры Уэлиге: — Кеккутандай неменеге созасыц мойньщды? 8л- де 6ip губернатор к е л т калды гой дедщ бе? Танымай турганьщ элде ана есер Шагаттыц жиеш ме?— деп Хашмге карай кшкене сакалды иепн шошац етшз- ДЬ— жур iiiiKe, солбыраймай! Ж ¥рт су сепкендей тыныштала калды да, жуздерш тейсшен Шугылга бурды. Бул KexeciHfli ащы сездщ 3api Ж утске, оньщ окып келген баласына шашылга- нын жиналган кауым б1рден удты. Б1реулер цасындагы жолдасын турйп калып, Жушс жакка иек какты. Tuiccie урынган шэлкес Шугылга Жушстщ сойылдай ce3i сарт етер-ак деп, кез тшй. BipaK Жушс кажы буйн аса сабырлы кершдк оньщ жауабы екшелш, ipwemn шыгатындай. Цажылардан жасы кеп Kiiiii, 6ipaK орны улкен, салмагы да басым жумгашылар тейс курмет- теййн Хэмидолла хаз1рет катты састы, бул екеушщ сезге келу1 оган айдан да айкын сияктанды. «Осы жумга намазыньщ соцынан ий жаксылардьщ ортасы- на салып шешейн, кажылардьщ 6ip ауыздан «макул* деген уйгарысын алатын мэсЬэлэгэ мына кажы KecipiH тийздЬ> деп ойлады xaeipeT. EKiHmi ишан 6ip нзрее турып калгандай тамагын катарынан уш-терт мэртебе катты-катты кенедь — Жамагаттар, мэсжитке шрщ1здер,—дед1 Хэми­ долла ишан шапшавдап. Суйтй де ол меш1тке карай аявдады. Хаз1реттщ ар- тынан жумгашылар да шубырды. Кешшпей Kipe 6epic- те толып жаткан ак жулык кебштер мен eeyi жыртыл- ган, тумсыктаоыньщ резенкей сыдырылган галоштар гана калды. Кабыргада суйеул1 ала таяктардьщ ара- сында саргыш буынды, бойшац Бухар асалары да ко- ршедь 194

4 М урата сейлеген Ш урылдьщ соз1н XaniM де eciTTi. BipaK бул сезд1 ол кек туткан жок> «KyflipeTi к у ш и , epi бай, epi баласы улкен доктор, каж ы га не айтса да сыяды. Нагашым есер болса езш е есер, онан менщ нем кетед1?! Эй, езщ нщ т Ш де м!рдей-ау, «Губернатор ке- лш калды дейсщ бе?» деуш...» Хакамнщ ойлаганы eKi магзум. «Тазыньщ баласындай кылкиуын-ай. Жуздер1 цуп-кУ, кездер! ю лм ш п, узын к1рш ктерш щ астынан урлай карайды. ©й, сайтандар-ай!»— деп калды да iuiiHeH X aniM :— «Не ш аруам бар менщ оларда? Олар- дьщ жолы 6ip баска, менщ !жолым 6ip белек, мейлк ишан болса, бола-ак койсын. BipaK ездерш щ дш нплдЬ riH керер ме едк байкап?.. Менпттен шет1рек езге ауыл- ■а ш ьщса тай еп з букадай сумецдеп, туш мен ж 1г1т1ш л ж жасап eciKTiH сьщ ырлауыгын кандай сы кы рлатар едь..» деп, eni6ip ce6enci3 ж ас магзум дарга жы ны кел- fli, оларды ж ек кермесе де ж аратпай ты н 6ip ceeiM пайда бола щалды. Бул ceeiM элдекалай пайда болган I ceeiM емес-Ti. BipHeme ж ы л бойы к ал а ж агдайында, кала тэрт1б1мен ж урш , орысша окып мектеп б т р г е н : XaniM дши элемнен, менаттен, медреседен, оньщ дэс- 'f турлэрш ен 6ipTe-6ipTe каш ыктап кеткен-дь Дуние тану жуйесш де оньщ тэрбией мен медресенщ тэрбиес1 eni баска, сол eKi тэрбиенщ арасындагы алш актьщ ты ол жача гана се зт калды, езш мыналардьщ арасында басы артык жандай кердк Мунда экелген оны зкеск 9K eci 6ip жарынан журтка окып келген баласын макта- / ныш eTin Kepcemici келдк екшнпден, ел жаксыларын !керсш , кол yein кетпесш деп ойлады, ол баласына ту­ ра айтпаса да, тусшгендей етш : — Ердщ керк1 ез елшде, шырагым. Елдщ n ri жак- сыларына селем бер, менщ касы ма epin менпт тубшдег! \"ауылга барып кайтасьщ,— деген-дь Кеп ала карраньщ iiuiHfleri узактай окшау калган XaKiM халы к MeuiiTKe KipiciMeH iuiKe енбей, ж ас кезш - де сан рет керген мунараньщ басына шыру уш ш Kipe 6epicT eri 04 ж ак колдары б аск^ п щ а аяры н салы п, тез кетерШп мецпттщ тебесше, онан ep i мунарага шьщты, XaniMHiK кездер1 арка беттег1 А цкаты ньщ ж ал п ак

шубарланып, бастары улпекта, желмен жыгыла еч- Kenin, суга тене, мешггтеп кэр1лердей сэждэ чылып, элденеге бой сунып жаткан T api3fli; ал, шетке чарай каулап шыкчан дальщ балгын майда чурадтар, тол- чындаган кок жасыл егш сиячты, бутш жагалычты алып, чурлычпен уштасып кеткен. Булардыд желге бас игеш де салтанатты турде тутас ецкейген 6ip ибалы жандардыч тур1ндей. Сагадан e p i бетш чек толчьш буйралап, теч1здей шалчыган Шалчар кол жатыр. Келге борлы ач тумсыгын тенд1ре шочкен аргы беттеп Сымтас тауы алыстан булдырайды; шетше кез жетю- С1з судык алые кенереа кек жиекпен чосылып дога сызыч тартчан. Айналасы атпен журсе ч°с кундш Шалчар кел1 бейне 6ip улкен ожаудай; алыстан ач- чан бурач бойлы, кеп тубектч Арча 6eTi чызыл жар- лы Аччаты 63eHi — ожау келд1ч сабы сиячты. Кептен кермеген туган жерд1ч cypeTTepiH Xак1м мунараньщ б т к басынан шаттана чарап, айнала керш, кез меш- piH чандыргандай болды. Енд1 ол байтач жерд1 атпен жортып, айналып шыччысы келдч уйге чайтуга, учи- телше сэлем беруге асычты. Жогарыдан темен Tycin, окесш шыдамсыздана кути. ¥зач очылатын, жумга намазыньщ ачырын кутш, Хаюм теч'рекке точтала кез салып, чыдырыстап жу- p in кетт1. Меиптпч Ty6i баягыдай чалычдыч: взен жагы да, чыр жач 6eTi де 6ipiH e 6 ipi таяй салган тебес! жалпач аласа юшкене уйлер; олардьщ Ke6ici-a4 ею терезелч уш терезел1 айналасы кеч-чокырлы, тэртшшз чалыпта жатыр; кейб1р уйлерд1ч чамыспен чоршаган ауласы эр жершен адам втш, мал журю кетжтеп тас- таган, бас жагы чырчылып, ачеиып, ecKi ши туптерш- дей селтиш-селтшп тур; кейб1р уйлерд1ч теч^регшде чулап чалган сыныч шарбачтар, чаусаган шаналар, ecKi агаш тырмалардыч чалчандары кершедь Шик! KipnimTeH салган, сыртын сары балшычпен сылаган, турбаларыныч уштары кеилш мыжырайып чалган, керуге кез тартпайтын бул землянкалардьщ тебэсшен аккан су чабыргаларын жырып айгыз-айгыз етшй де, кейб!реулерш1ч TinTi бурыштарын опырып, чула- тып KeTinTi. Жалгыз гана Хэмидолла хаз1регпч ею чатарлы, чарагай уй! кузг! чара жачбыр мен кектемп суга урынбаган сиячты — чызыл сырлы чиыгымен, кекпен сырлаган кон^лд! терззе кэшектер1мен, ер ке- к1рек, тэкаппар адамша, айналасындагы жапырайган жарлы чыстауларга ед!рейе менешбей чарап тур. Ж1-

<1шкелеу келген жш сопакша терезел! узын Meflipece де айналасы тап-таза, такуаныч тачкита кырган мур- тындай ыкшам, жиначты кершедь.. Мунараньщ басынан кершген, узын езеншч кекчйл жиектерк аргы жагасы кезге эреч шалынатын Шалчар келд1н шалкыган кеч 6eTi, жагага тонген тау бейнеск желпи сокчан жазгы жел леб1 мезет жогалып, жердей мынау pe4ci3 жарлы кершттер XaKiMKi4 журепне 6ip мунды ceaiM куйып жгёердь «Сорлы казак, мал жи­ ранта ана сиякты карагай уй салып, карагай еденшч уст1не уйыктасайшы...» деп ойлады ол карсы алдында турган Акмет пен Макыметт1ч «меш суйе, м е т суйе!»— дегендей eneyi eKi жакка шалкая, кулауга турган ecKi кыстауларына ренжи карап. Мал суйкенщ тып-типыл еткен кыстау бурышына суйей кадаган багананыч астынан 6ipiH-6ipi куып шыга келген eKi кара сирак бала XaKiMfli коре сала ачтарылып тура калды. Оньщ 6ipi езМ ч iHici Эл1бекпен жасты Бэйес- т1ч Жапары екен. Х атм ш ч кездер1 Жапардьщ т1зесше дейш саз, сидиган сирактарына, кочыр шыт дамбалы- нйч epiM-epiM балактарына TycTi де, баланыч элде- неге кымсынганын байкады: жарылып кеткен, кара кочыр, арык саусактарымен кыскан шылымды жасы- рып устай койыпты. Каргадай басынан колына шы- лым устаганына, мына сиякты меппт пен медресешч жанында, толган молда-ишандардыч кэз алдында именбей шылым тартып жургешне кайран калып, ол баланыч дечгелек келген кара торы бетшдеп оты шык- кан eTKip кездерше кадала калды. Бала оныч з1лд1 кадалган улкен кездерш1ч суеты карасынан тайсал- мастан, саган да кереп осы шыгар дегендей: — Папамнын шылымы бар, e3i жасырып тартады шалдардан. Ka3ip ол дукеншде, барсач жур, Х атм ага, мен бастап апарайын,— деп, юнэсш жуып-шай- гандай болды. _ Сэлем1ч кайда, акымак, сен Жапар екентн гой,— дед1 Хак1м баланыч етюрл1гше, улкен т т д е й api батыл, api дэлдеп, букпей сейлегенше риза болып. — Бэйекеч кайда, уйде ме? — Дукенде. Дукенппмен екеу-i орыс ттабын окып отыр. Дукенцп емес, учитель — папамньщ досы, кагаз- дарын жазысып жэрдем етед1; 6i3fliKiHfle жатыр. Теке- ден келгел1 eKi жума болды, K onip тускен сон кайтып кетедк Барасыч ба, папама алып барайын. Дукешшн 197

* “ньш дТ “ eHiB ГОЙ- К-Р“ ««Р«И VfiiHiH — Бэйекец дукен устамайтын ед1 гой? — Былтырдан 6epi устайды, усак-туйек сатады — 1м. солаи ма едь..— дед! Хак!м. Кэршдердхкше каАра' й^ ажтуырджка к беттеп, бала айтцан Учитель дейсщ бе? Мен танымайтын адам ба?_ деп сурады XaKiM, баланыц: папамныч досы учитель бар касьшда» деген сезш аныктачкырамакшы болып. Танитын шыгарсыц. Бала окыткан елде. Маган «Т1лмаш* берд!, орысша-казакша катар жазылган - ‘город кала, хлеб — нан, река — езен, дед - ата...» деп б1рнеше сездерд!ц орысшасын бала так- пактап айтып бердь Сешч папацныч 03i орысша б1лед1 гой, орыс арасында журш, сауда етш, т1л уйренген. — Папам гой соны уйреткен. Ал, ана «илмашт!» мен оки бшмеймш. Биыл куз Кален учительден оки- мын, папам солай дед!, Эд!лбектермен 6ipre окытамын Дедi. — Ой, жмчт! Сен Ty6i жаксы студент боласыч, 6i- рак ана шылым тартуычды кой, окыган мыка м ен де тартпаймын, кеудеге зиян, ауру'га шалдыктырады. Бала оган тура жауап бермедк шылым тартпа де­ ген сезд!жаратпай: — 9не папам!— деп кнпкене землянканьщ касын- да турган Бэйест! керсетш, сезд1 бурып ж1берд1. Бэйеске сэлем беремш деп келш, XaKiM элдекалай Эбд!рахманнын устанен шьщты. Жатаган кеп землян- келерден айырмасы жок дукенге K ipin кел1п, сэлемде- cin кол усынган XaniM fli Бэйес куанышпен карсы ал- ды; уйчпишн амандыгын сурады, каладан кашан кел- ген1н б!лд!; касындагы Эбд!рахманга: — Bieflin 6ip окудагы iHiMie, ез!ч!зге талай айткан Ж уш секечтч баласы,— дед1 Хак!мд! таныстырып. «Каладан келдЬ деген сезге елеурей к у л а к с ал ган Эбд!рахман: — Ия, с а л а м а т с ы з б а, ш ы р а к ,— д ед ь К ос колдап KopicKeH XaK iM H in к о л д а р ы н о ч к о л ы м е н г а н а к ы сы п , ж у зш е тесьле карап. XaKiM «Кайда керген адамым?» деп Эбд!рахманга ойлана кез TiKTi. Ол: — Сондай жаксы, езйч^з де...— деп сезМ ч аягын жутып СЭЛ гана басын изедк 198