Х. Есенжанов. Ақ жайық т1

— 1Шркш-ай, тутуга тулдыры ж ок дсп осыны айт; айыршыдан да дорба калады деунп едк Цайкавда о а жок! — Сыбызгысы калды сорлыныц. — Ку сыбызгыдан не пайда? Ец болмаса «Нар гендЬ боздататын жан болмагансын. Eni баласыньщ «eyi де сыбызгыныц кай жагы н ауы зга салуды б1л- »ейдь — 0 Keci перемет, жаннан асцан сыбызгышы. Ал, >аласыныц eneyi де... — Акыл-eci кем демекипсщ бе?— дсп Асан Цадес- :е падала парады. Сейлесш келе жатпан агайынды Цадес пен Акма- дия едк Асанньщ сезш белгенше А нмадия риза бол- май : — Е, Кайыпножадай болар деп пе ед1ч Кэр1мгали- ды? Жубайга нарасайшы, бала туатын адам сондай бола ма?— дедь Асанныц ойы баска ж акта болатын. Ол елейш деп жаткан Кайыпкожаньщ кеше баласын уезге айдап жЬ берген Ж олмен 6ip кыркыспакш ы едь «Булардьщ эл1 тек осындайларга ж ет гд Ь — деген ол im inen. I^a3ip ол ойын б о л т ж1берш, KopiHreHfli кекете сойлейтш мына eneyi енд1 Ж убайга тусть Жубай ажарсыз, айтатын свз1н дурыстап ж етю зе алмайтын сорлы... — Жубай сиякты OMip боны ж окш ыльщ та болса с е т и катыньщ накурыс бала да туа алмас ед1,— дед1 ол Акмадияга тушле карап. Агайынды eneyi ундемей калды. Олш™ орап шыга- рарлык алашасы да жок, дуниешз такыр едендк сокыр терезел1 жермен-жексен шым уйд1, тулак-тесек, жар- гак, жастыкты, шокпыт ш л1мНр ш ала ж ап к ан к¥Р те- ■pici бар кУ суйек денен1 nopin, жиылган журттьщ жу- peri муздап, аркасы шымырлап, томен караскан куш олж na6ipre KipreHuie ун катыскан жок-ты. Цаз{р сол кептщ iuiiHfleri туйсшген катты аяныш б1ршдеп жан ашыр сезбен сыртка щыгып жатыр. Ж алгы з атты сы- бызгышыньщ cinipi шыккан сорлылыгына «корер кез- ге айыпты мынау» десе кабагы салбырап келе ж аткан халык, niM болса да бас саларлы к. Осы ж айды 0 3 i де б*лщ келе ж аткан А кмадия Асанньщ катты созще жауап каиыра алмады. Ж убайды эчпмеге nipicTipy орынсыз eneniH сезе койды. Ол да Lnni сарынга ке- min:

— Оныц р а с . Асан. 1^айчач со р лы н ы ц мундай му- с э т р х а .и н T ipi к у ш н д е к е р м е п ш з г о й ,— дедь — Сендер елгенсш де кермейшчдер. Еч болмаса басына садачасын берепн тышчач лацтарычды да ки- майсыцдар. Акмадия ундемедч Дадес сол чолымен куннен ке- 3iH келкештеп, алысырачта кершген eKi-уш атты га чарады. Кайчац намазына кепйккен адамдар ма ча- лай?!— деп ол аса назар1салып чарамастан ж урт келе жатты. iHiciMeH eneyi мшгескен куш Асан да YHcia жирен шолач атты тебжш чойып Ачмадиямен чатарласа аячдады. Тутануга турган уншз ыза мен кшэшз керген 3e6 ip ертМ ч ушчыны баска жерден шычты. Улкен чара чоганыц сыртымен 6epi ойысчан уш аттылы намазга кешжкендер емес-тй Цочырачтап желе тек1ректеген екеуд1ч сочындагы туйе жун шек- пешшц етеп делбегейлент жалп-жалп шауып зорга iлeciп келе жаткан Жол старшина ед1 де, алдьщгысы Маймаков пен оныч часына ерген ipi чара едй Ауыл устне т е н т келш, келденечдеп тура чалып алды-ар- тын байкаган часчырлардай, бул чарулы салычшылар аттылы-жаяу бестен, оннан езенге карай шубырган адамдарды керш тура чалды. Алдьщгы eneyi сочын- дагы старшинага бурылып, сэл уачыт сейлескендей болды да, чел жагасынан темен Tycin бара жаткан Асандардын сочындагы eni адамга карап шапты. Бул екеу Кубайра мен Сулеймен едй Анау KyHi келш кет- ; кен «eni есердЬ тани сала Дубайра теб1шчк1реп жй • 6epin Lnrepi аса берд1 де, Жолды таныган кепке ушр- J сек Сулеймен чайырылып, келденечнен шауып келе жатчандарды куттк Маймаков та, касындагы жолда- сы да кунн1ч ыстыгына чарамастан чара шинельдерй Hi4 чулагын Tycipin алыпты. Екеуд1 де Сулейменге 6 ip саржан жер чалганша кысча таралгыга пирене кете- рШп, солдаттарша копачдай шапкылап келш, кшт ту­ ра чалды. 0 Mipi 6ip сиырдан артык мал 6 iTin керме- ген, б1рач бай туысчаны Ныгметтен узбей ат мшш, салт бас сабау чамшы ел аралап журетш Сулеймен- Hin астында жарау, эдем! тор бие бар едь Ертеден ауылдан ауылга шапкылаган Маймаковтыч кеше тач- ертеч м1нген мэштектеу аты бупн efleyip салыгып кал­ ган. Ол .тестштей кершген тор биен1 6 ip шачырым жерден-ач корген болатын. 300

-с — Эй, казак, туе аттан!— дед! ол келген бойы ер- уетшде шалкая туеш. j — Ассалаумагалайкум. Жолдарыцыз болсын, ж 1- Япттер,— дед! Сулеймен келгендерд!ц сэлем бермейтЬ и!не K03i жеткендей, кшшпк KepceTin. ffi Сейтй де ол тепецдеп жеткен жасы улк^н Жолга шарап, сэлемш кайталады. В — Сэлем!ч сартка, мен сешмен сэлемдест куда [тусешн деп турганым жок- TyceciK бе аттан, жок [па?— деп Маймаков умтыла туст!. «Эй, казак»— деген огаш сез1не карап калжьщдап турган шыг^р деп, Сулеймен ыржия к у л т efli, 6ipaK атын тебшш умтыла тускен мына айран кез сарыньщ шатынаган Typi оган калжыд кулшш койып, сактана сейлеуд! керек erri. — Замандас, куда туспегенмен сэлем алып, сэлем беру, белкулл! жен емес пе, атамыз казак, рет солай гой,— дед1 Сулеймен эдепт! турде. — Кыскарт т!л!вд!, д!лмарсымай. Жол жалтак-жалтак карап, буйрык та емес, сурау да емес, eKi ушты босад унмен: — Сулеймен, мына шшлер биеддг сурап тур гой. Сен Ныкацнан баска 6ip ат сурап мшеед кайтед!? — дед!. Сулеймен не icTepiH б!лмед!. Ап дегеннен аттан тусе салу да, бермейм1н деп карысу да диын болды; ол куйбелектеп, арт жагына карады. Алысыракта Тояш, Нурым, Хашм, Бекейлер келе жатыр екен. Бэ- piHii< жуз1 де Сулейменге ауган сияктанды, алыста бол­ ея да дем 6epin: «Туспе атыднан. К,орыкпа. Bi3 бар- мыз»,— деп колдарын шошайтып ымдагандай болды. — Жуке-ау, менщ ез атым емес, сурап MiHin жур- ген бие. Осынша елдщ !шшде ала беле кезге тускен- дей мен!д тузым жедш болганы ма? Бул белкулл!... — Мэ, саган белкулл!! Аулыцмен контр... жиы- лыс ашып... Сулейменн!ч кейлекшед аркасына келденед кесе тиген камшыныд i3i бшеудей болып шыга келд! де, екшнп, yuiiHini, TepTiHuii... устЬустше eKi жадтан ке- зек жауган камшы 6ipiHini рет ж анды р а дуылдаткан жерд1 сипап жаткандай болды. Сулеймен денес!н!ч удай ашыганын да, дуылдага- нын да сезген жок, eKi колымен басын коргап, ат уе­ тшде буга бердь.. Арт жадтагылардан алдымен шауып Хаюм жеттк Карсы алдындагы келш калган орысша ки!нген оды- 301

ган HdriTTi кере сала Маймаков честь берген тэр1зд1 колын басына таман 6 ip кетерш, атыныц басын Kepi u ie riH flip fli; царулы улкен кара да айн§лып Маймаков- тыц арт жагыиа шыкты. — Бул арада цазацтарды тэрйпке уйреткенше кеп заман етер,— дед! Маймаков XaKiMre, Сулеймсншц аттан тусе коймаганына шагынгандай, офицер Абы- лаевтыц аузынан тастамайтын сезш айтып. Бул сездщ тап осы жерде орынды айтылган, ай- тылмаганына Маймаков магына берген жок, ол тзк бастык Абылаевтыц ездер! сияцты ел ж тттерш ен жи- наган «дружинаны» ертецдЬкеш сапка й зш шолац камшыныц сабымен кеудеден TypTin, «тэрйп* уйрет- кенде айтатын уйреншшй созш айтып салды, e3i йз- г!нш оцдацкырап устап, милыктацкырап кеткен шле- MiH оц колымен жогары котере туей. / — Бул арда болсын, надан болсын, саган барып тшскен жок, сен гой буган тшскен. Сен1ц мына жа- зыксыз адамды айдалада камшыныц астына алганыц кандай айуандык, соны бжесщ бе езщ?— дед! Хак1м йстене сейлеп. Оныц улкен кездерпйц куйрыктары жщйшкерш, узарып KeTTi. Ел1рш, кызып алган салгыртшы, Хаюмнщ Tyci бу- зылып кеткен!н ацгарган жок, ез!н!ц дурыстыгын эб- ден угындыргандай: — Айтканды укпайды. Ат керек, каражат керек деген буйрыкты тус!нбейд!. Хуймет дегенн!ц не екен!н б!лмейд!, ертецдЬкеш жаназа-паназа деп ат уст1нде жургеш, ардалар!— деп тагы да балагаттай бастады. Ол сезш тауысып улпрмедц кулынды биеге жайдак MiHin, серейген сирактарын жэрге тиейндей ат бауры- на орай жинацтап алган узын Нурым, муше алатын адамша, ецсерьпе умтылып кел!п оган бурюттей тенд!. Бурылып улйргенше Нурымнын сала кулаш оц колы- ныц салалы саусацтары Маймаковтыц башлыгымен коса жагасын шецгел!не уыстап та алды. Шагын дене- л1 сэры Нурымныц 6ip жулцуына да келген жоц, аттан бержтей ушып туей де, ердщ касына тукырта !лген винтовкасы мен мэштекторы йзгш ш суйрейп шетке шыга бердь Бул уйме-жуймен!ц уейне торы атца мш- гескен Тояш пен Бекей де жетй. Жацындап келгенде Тояшты epniH ж!берей!н деген адамша мщгесш келе жаткан н1ырылдак дауысты к!шкене Бекей аттан кар- гып Kerri. 302

— ЭнеуН м е т сабаган тап осыныц eei,— дед! ол корыкканнан жерде етпеттей жоргалаган Маймаковты керсетш. Bipai<; оныч сез1н ешюм тыцдаган жок, э р т м ез жумысымен болып жатты. Маймаковтыц карулы кел- ген ip i денел! жолдасы баста ацтарылып турып калды да, iCTiH киынга айиалганын начальник аттан жыгыл- ганда гана барып сездк Ол адырып дауыстап ж^берт, екшнмен 6ipHeuie саржан жерге дашыдтап шыгып ора- гытып Kepi айналган жайдак; Нурымга умтылды. Ну- рым дур дол екен, колын жогары кетер1п басын кор- гаган куй! биеден тусе калды да, ipi кара жуан кам- шымен иыктан асыра оны 6ip согып втт1. Етпеттеп калган жердей Маймаковка e m 6 ip ey i назар салган жок, е н д т 6apiHiK жабылып колга алатыны карулы кара сияктанды. Нурымды согып кеткеннен кешн, омЬ p i камшыласып кермеген Хаюм, аркасы кызса да, мы- на топшылы, жалманды жтггке карсыласа алмады. Оныч тек eKi K03i «бар yMiT сенде» дегендей Тояшта .гана болды. Тояштыц кунп де, талай бас жарылып, ар­ ка тШнш шыгатын «камшы согыста» бойына ешнэрсе дарытпай жайпап шыгатыны да елге. M3fliM-fli. Ол мы- нау маган да умтылар ма екен деген K iciuie, тышкан ачдыган мысыкша караныц кимылын анди калды, до- йыр устаган 04 колына TyK ipin койды. Оныч астында- гы Ж утсК ч ip i торы аты да белш жиып, жауды жал- тартпай омыраулай кил!гуге эз1рленгендей, к°с кула- гын кайшылай T ycin устшдеп салмакты Тояштьщ такымыныч бил!г!не кешть Торы ат Нурымга кайта умтылган камшылы карата омырауымен согып ж1бе- ретшдей, келденечнен килшп де жетш келгенде терт тагандап тура калды. Тояш узенпге uiipeH in кетерьле TycTi, оныч колыныч жогары кетертгешн еш тм бай- каган жок, тек сарт еткен дойырдыч дауысы гана ку- лакка шалынды. Хаюм де, Бекей де, Нурым да аттан ушып тускен мыкты караны гана K epin калды. Бул окиганы басы-касында болган терт адам да, содынан араласкан Асан да ешюмге эчКмелеген жок- Ерул1ге — карулы ызалы 6ip щеюс Бэшекеч кел ш ц жагасында болды да е т т кетть BipaK бул эчКме де ертечше 6yTiH елге жайылды. Ол мумкш окиганыч imiHfle болмаса да бэрш бтген Кадест^ч 6ip ауыз свзЬ нен шыгуы да негайбш. Сол KyHi кешке таман атымды алып коя ма деп mrepi асып кеткен Кубайра ^адестен: 303

Жолды да сабады ма?— деп сурады сыбырлап. Кадес насыбайын каттырак шскеп ж1берд1 де, ек1 K0 3 i жасаурап сыбырламай-ак: — Жок, Нурым сабаймын деп умтылган екен. Ка­ лен ургызбапты. Ал, ана екеуш кару-жарактарын тар- тып алып, жаяудан-жаяу ожешвдЬ» тап деп коя 6epin- Ti,— дедь Ол насыбай сураган Тояшка: — Эй, Тоеке- ау, осы сен ат устшде табаннан согып ушырып ж1бе- peTiHAi к1мнен уйренд1ц? Ана, мыкты караны, апырай, 6ip нлтегеннен калдырмадыц-ау,— деп койды. Тояш оган жауап бермей кисайып жатып насыбай- ды тскей бердь 3 Eni куннен кешн шшен шабуга ел Teric KipicTi де, жауынсыз кектем суымен гана ecin шскен шепт1 кам- бада кеп устамай журт келей куш ак шомеле сала бастады. Bip сиыр, 6ip атка жететш шепй Асан iHLne- р1мен 6ipre кыстау теч1репнен де шауып, жиып ала- тын, 6ipaK биыл буларга KyMic пен тагы 6ip агайыны косылып, терт уй болып, Бэшекеч кел!шч сыртында шабын улесш алды. Уш уйден орак устайтын уш еркек шыкты да, оны жинауга Шолпан баратын болды. Жу- мыска да алгыр, албырт жас келшше Кулпст'щ кецл1 кеннпгендей, сонда да толкымалы жас адамга «кез болу» ушш ешннп кун1 шеп жинауга онык 63i де келди Уыздай Шолпаннын кезден таса болмаганын Ку- Mic жаксы кередь Сочгы кундерде келш ш ц керер кезге кеч1л1 жабык, бурынгы кеп к у л т , кыздармен алысып журепн мшезд1ч 6ipi жок, жумыстан колы бос кезде туырлыктыц етепн Typin кояды да, уйд1ч ищнде отырып керегешц кезшен сыртка кезш ка- дайды, козгалмай 6ip- орында узак отырып, алады. Кейде акырын KypciHin те калады... «Шолпан. сешч T ypin сынык, сыркаттанып журген жоксыц ба?» де­ ген KyMiCTiH бугш сыр тарта берген сурагына ол: «Жок, жечеше, мамам маркум туйме eHin шыкты, соны ойлап отырмын»,— дедк «Мумкш солай да шы- rap... XaKiM Календжше келген кун! туншч 6ip уагына дешн уйыктаган жок. Сол куш жоне каи- дагы адамныч ойына келмейтш «кажы мен учитель- д1ч жакындыгы кандай, кыз 6epin, кыз алысатын жер ме» деп сураганы Heci?! Жок, бул элдекалай 304 \"

узына тускен сез емес. Сез жод, тагы да кенШ змлып жур» деп ойлады KyMic, Шолпанныц айырлап, жиырып экелген шалгы жолыньщ i3iH ■ырнауышпен сынык шоп калдырмай жинап журщ. Бул eneyi уш жтггтщ бip куш шапдан шеб1н ты- vt алмай жинап, кешке дешн 6iT ipin Kerri, ipuii- уадты жиырма бес шемеле салды. Ыстыд кун ешндте таянганша куйд1редь Келдщ екшнп бетшдеп KyHi бойы шарылдаган кажыньщ шоп машинасыньщ дауысы да уздлш, Бекей мен Нурым аттарын суарды, машина басына отырган Хак1ммен ymeyi езен басына да жетш далды. Содгы шемеленщ тубш тараштап, айырмен жым- дыра етектеп болып, KyMic оныц 'келецкесше отыра — Шаршаган шыгарсыц, отырсайшы, Шолпан. Менщ еш дарым уйып далган сиядты, кептен айыр устамаган Kicire б1рден диын екен шеп жинау,— цедХ ол орамалын с т к ш ж!берш, терпйген мойнына дуйыл- ган шепт!ц угшдййн суртш турган Шолпанга. Шолпан ундеген жод. Ет дызуымен шаршаганын бьлмей, Ky-Hi бойы димылдаган денеи тыныс алып, eKi бет> албырай, шашыныц бурымын жендеп тур. Жай кунде де сезге саран KyMic, бугш шептен шар- шап шыгып су басына жеткенше жумган аузын ашдан жод. Ол дайыдты далтылдатпай шебер есетш Асанмен 6ipre OTTi де, асыдпай жуынган Шолпанды езен жага- сына тастап Kerri. - бзеннщ басда жершен еткен XaKiM Календшше сога кетпеднп болып, Нурымдардан белшш KeTTi де, су жагасындагы Шолпанды керш, соган бурылды. — Шолпан, тодтай тур,— дед1 ол дыр басына шыд- данша эйелд1 дуып жетш. Kepin деле жатса да арт жагына аса дарайламаган Шолпан тура далды, Хашмшн кул1мшреген жузше жа- уап бергендей аздап езу тартты. «Маган не айтпадшы? Загипамен ею арасындагы гашыдтыдты ауыл тепе 6i- ледд Элде басда 6ip ойы бар ма? Bipey тойып сеюредд 6ipey точып cenipefli деунй e n i мамам. EpiKKeH, долы бос, басы бос жандар» деп ойлады. Шолпан шпнек Хаюмд1 жек nopin. — Ия, не жумысыныз бар efli?— дед1 Шолпан ад С. Ecoim 305

сиса орамалын жендей тусш.— Элде кыздарга сэлем аитып Ж 1берейш деп пе едщ1з? XaniM жауап таба алмай далды. Шынында да ол не демек? Эдемк жас келшшек, балага атастырганы бол- маса басы да бос Шолпанныц. BipaK шын ойы Шолпан- да емес кой. Тек 6ip булдыр тшекйц жетелеуь.. — Шолпан, мен сетмен сейлесуге кумармын, неге екенш бшмеймш, ceHi керуге ынтык боламын да тура- мын. Сен менен неге кашасыц? — деп ол Шолпанныц Колынан устай алды. Шолпан Kepi де шегшбедк Х аю м тц устап 6 3 iHe карай тарткан колын да босатып алмады — еркше жь бердк BipaK балкып шлмедк оныч жузшде салкын nimiH, кимылында салмакты бой тежеу бары айкын кершдк — Сейлесуге к¥маР болсачыз, мен Mine алдыцыз- да турмын. Айтыцыз, ce3i4i3fli, тыцдайын. — Жаспыз гой, култ-ойнап, кецьл neTepin журу керек емес пе? — Рас, ci3 жассыз. Ci3re кулу де, ойнау да, коцьл кетеру де лайык нэрсе. — О не дегешц, мен жас болсам, сен де жассыц, нагыз шешек атып турган кызгалдак сияктысыц,— дед! XaKiM. Шолпан оныц 6eTiHe карап турды да, кезш темен Tycipfli, ауыр дем алып, жузш баска жакка бурды. — Мунан exi жыл бурын болса, айтканьщыздын 6api дурыс болар сдь BipaK цаз1р кар астынан басын ! кылтиткан кызгалдакты рацымсыз баскан аяк таптап j тастаган, оны ецкешп ci3 жердей кетермесйз, кетерсе- ц1з де ол шешек аткан гулмен тек туспес... XaxiM оньщ кезше карай калды да, устаган колын акырындап босатып ж 1бердь Шолпанныч мына ce3i оган арнап айткан кшэ сиякты тидк Эйелд1ц эдем! бет1не жупрген муцды niuiiH кун кезш жапкан булт- тай, жаца гана шарыктаган коцш куйш келецкелеп жауып кеткен сияктанды. 6з co3i Шолпанныч бакыт- сыз екенш бьле тура аяк асты ету ниеймен айтылган- дай кершдь — Мен ceHi булай деп ойлаган жок ед1м... Бул соз ез1це де, езгеге де ете катты сез. Дуннеден кудер узуд1ц Keperi жок,— деп efli XaKiM. — Мен жас кез1мде мынадай окиганы xopfliM,—- дед1 Шолпан,— осы кунге шешн ешмнен кетпейдь ajii коз алдымда. Б1зд1ц кыстаудыц касында кел бар едь

колдщ шейне елец ecefli де, эрепректе курак шыгатын. Кузге карай кел суала бастаган кезде астык кургап кал­ ган елеч шыккан жерд1 мал эбден отын 6iTipin, таптап болганнан кешн apiaeri майда куракча ттседь acipece бузау-торпак арасына Kipin кейп, кунд1з шыкпай коя- ды. Б1зджшде eKi ала бузау болатын, 6ipi еркек, 6ipi ургашы ала бузау екен. Бузау Tipi, 6ipaK жалпак дауысы шыкты, бакырганда дауысы кулактан етерлш, усй-усйне бакырады. KafliMri улкен сиыр сузгенде бузау бакырады гой, мынау да сол сиякты, 6ipaK узбей бацырады. Уйдеп адамныц 6api квлге карай жупрдк бipeyлep айкай салып, б!реулер атпен шапты. Мен де жуйрш келемш. Bip мезпл «каскыр, каскыр!» деген дауыс шыкты. Bi3, балалар уйге карай каштьщ. Kiiui- ripiM тайыншадай квк каскыр екен. Kвлдiч жиегшен шыга келд1 де кырга тартты. Ауыл усй у да шу... Не керек каскыр жайымен кетй де журт: «сез жок. бузау- ды жарып кетй» десй. Кеппкпей тауып алды, 64зд1ц ургашы ала бузау екен. Бузау Tipi, 6ipai< жалпак омырткасын, тутасымен каскыр шайнап кейпй, журе алмайды, уйге кетерш суйемелдеп жетшздк 1^аскыр бас салганда, ол терт тагандап батпакка батып калып- ты да, 6epiHin Ticine тек аркасы ьйккен. KeTepin алып кетейн жас бузау емес, кузп бес-алты айлык торпак жэне 0 3 i батпакка батцасын каскырдыч аузына шала Шккен. Сол бузау 6ip айдай уйде болып, жарасын тазартып емдеп байлагансын, мал катарына косылды. Bipai< аркасы тыртык, бел1 6ip жагына кисьщ 6iTTi, e3i шая болып еспей калды. Сочынан «кисьщ кунажын», «тыртык кунажын» атанды. Ойлап карасам OMipfliH 6api осындай. Мен де катарымнан кем, бакытсыз болып келемш. Bipait буган ешйм айыпты да болмас, тагдыр солай шыгар. Тек кол упйн берер жан жок. жан ашыр — Тучтме, Шолпан, мына 6i3 бармыз к о л ym iH берейи,— дед1 Хаюм. BipaK оньщ «6i3» деп сейлегеш к1мдер, кандай жэр- дем бермекнп — бул оньщ езше де онша айкын нэрсе ем ес-Ti. Шолпан оньщ бейне тагы да сынай карап: — Ci3flin жольщыз сара жол гой, токтаусыз журе берейн... Учительд1ч карындасы api окыган, epi теч. б'РЭк шаригат косса... Шаригаттьщ шылбыры гой меш Сарыга косактаган,— дедь — Шаригаттьщ не шаруасы бар...— деп мiчгipлeп каллы пп 'г 307

Оиыц бул co3i Шолпанга TipeK сиякты квржбед». — Мен де солай деп ойлап, учительге терелжке ж у п н т едш, б1рак ата-бабамныч жолынан кыл ел1 ау- маитын кажыны ешюм не алмады... Женешем мен! неге KeiuiKTi деп тыпыршып отырган шыгар, еау туры- Чыэ. «Щарнгаттьщ шаруасы жок» екен деп Загипага айтайын,— дед1 ол ж у р т бара жатып. Шолпанныц бул ce3i Хаммге найзадай тидо; езже де, езгеге де кесе келденец турган улкен кедерпш кер- се тт «Куппч жетсе соны алып таста» деген сияктанды. ♦Мен адам eM ecnin. Мен жасыкпын. Шолпанга да жауап кайтара алмадым... Ана Эбекец сиякты жарып жол салып, майданга шыгу маган eKi талай,— деп езже e3i MefipiMcie тж ж д ! де, X a n iM :— токтай тур. Куш керсетер кезеч де, сыналатын вткел де алда»,— О Н Б1Р1НШ1 Т А Р А У Уйректшел, Кара оба, Кешрл!, Ачкаты болыстары- ньщ картасын султан Ьарон кызыл карындашпен эр жерден крест тачбасын салып келш едк бугж ол еч- кешп турып, Караобаныч как ортасынан ерегескендей, баттитып eni улкен крест кондырды да: — Бул жерде я сен турарсыч, я мен турармын,— дед1 epHin жыбырлатып. 0 3 i сейгп де белме iiuiHfle ерсйп-карсылы журш кетть «Бул 6ip кез байлаушы сиякты болды. Сузбе аудьщ коржынынан шыгып кеткен сазандай Орал ка- ласыныч как ортасынан к°лдан жырылып кеткеншн мынау кеп-кеч сахарада очайлыкпен mirep ме?..» Ол тура калды да устел устжде жаткан маглуматка тагы да квз жШердь «...Ушбу маглумат аркылы хабар- лаймын: балшебектер саратан айыныч eKi жачасында какол^ар арасында хупия шияз ашкан. Катынаскан- дар Парамонов, Колостов тагы баска толып жаткан орыстар. Казактардан кэд1мп кедейш1л, хурриятшыл Габдырахман Эйтиев бар. Бул сочгы eciMi аталгак балшабек казак Жайык жагасындагы балык K3ci6iH iCTeymi кердер1лерд1ч арасында сез сойлеген... Свзж1ч басынан -аягына шей1н ханга, атаманга карсы епрат насихат...» 308

«— Хурриятшыл! KiMHin m n i eai. Не казакша емес, ' не орысша емес. «Поборник свободы, что ли?»1— дедх | Ьарон акырын гана. j Султан тагы да аздап журе туей де кеп-кеч бвлме |тап-тар K epiHin, eciKTi жэне терезелердщ бэрш ашып жЬ бердк Терезеден кершген дала KepiHici аса кез тар- тарлык емес, султанныч кунде K epin журген жерь Аяч еткел „жагасында жалачаш балалар шалпылдата шо- мылып жаткан влечй езеш, арапша нонныч (н) сурей сиякты йшкене каланьщ еэенге иwin келген жершдей улкен нокаты гауптвахта да12, оныч чатарындагы ок- шау уй осы торе отырган кечее. Ьаронньщ Жымпи- ты YKiMeTiHi4 шаныруымен келгешне е й жумадай-ак уакыт болды, сол е й жума уакыттыч 1шшдеп 1стелген жумыстьщ бастысы «Эйтиевйч ici». Каншама жыл чызмет icTereH Оралдагы улкен мекемеден енпйсше тигендей, губерния картасын алып келш efli, оныч сарала бейнде каз1р он жей крест тур: сол сынаптай жылжыган Эйтиевйч кара букараньщ басын косып, жиылыс ашып, сез свйлеп, большевикйк упт журйзген nyHKTTepi. «Мунысын тыймаса, 6ip айдан кешн улкен картаныч как жартысын керст жауып турар» деп Ьарон басын шайкады. Ол алдьщгы белмеде терезе- Hi4 жактауына суйешп турган Абылаевты шакырып алды да: — Каржауовтыч iciH мен вз басым макулдамай- мын. Ашыктан-ашык жазалау жаксы эдш емес. Кеше ол 6ip жаугаштыны атып кеткен, ППдерй бойындагы Буланныч iiuiHfle оныч камшысы тимегей жок- Ашык жазалауга ел einirin кетед!. Керд1ч бе, ана Царжауов- тьщ ж1берген адамдарын... KiM е р \\ элп... — Маймаков. — Маймаковтыч сабаганына eperecin Ачкаты ка- зактары кару-жарагын тартып алып, езш жаяу куып ,ж1бергейн. Булай етуге болмайды,— дед1 Ьарон. — Каржауов езше-ез1 сенген нагыз акымактыц барып турганы. Оныч сенейн адамын да бйемш, ана улык Kicire арка суйейдк eKeyi де Тана гой,— дед1 Абылаев, бакталас Каржауовына йсш басып. — Олай етпеу керек, <йлд!рмей icTey керек, айкай- 1 Поборник свободы, что ли?— Бостандьщты кексеуцп 2Г а у п т в а х т а — тартш бузган эскери адамдарды ка- ыайтын абакты.

шудын чажей жок, эюречдеп хаммдж т и и т н кор­ сету бурын чолына бил1к тимеген кара казактардыц штеййн ici. B i3fli4 торелер бул жешнде улп керсе- туге Tuic. Карсы тараптьщ кейрл1 адамдарын майдан кылшыц суыргандай ейп, б|ршдеп алып, бтд1рмей K031H жогалта берген жен. Журт кезшде Ж1бектей болу еч KepeKTi часиет, iiuiHHin музын вдепйлшц чымтап турсын, солай емес пе, Айтгали мырза? — Дурыс айтасыз, султан Ьарон Ахметович. Ьарон муртын сипап койды. — KenipAi Ацчаты болысы, номер жейшш ауыл- дагы Кален учитель мен студент Ж утсов ертеч кешке ана уйде чонатын болсын,— деп султан Ьарон чолын шошайтып, терезеден турмеге айналдырган ею кабат биш гауптвахтаны корсетй.— EKeyi де большевик, Эйтиевйч достары... — Алпыс шачырым жерге ертечге дешн... Ьарон оныч свз1н аячтатпай: — Ka3ip кетсеч ертеч ертемен сол жерде боласыч да, кешке осында жетейч- Уачыт кутпейдь Аргы куш Караобага журейч. Касыча бес-алты ж 1йттен артыч адам алма. Шогырланбауга тырысу керек,— дедь Сол nyHi кешке чарай Абылаев часына бес адам ерйп, Кален мен Хашмд1 устауга Жымпитыдан ауыл- га жур!п кетть Жол старшинаньщ ауылы да езеншч аргы бейнде, Календерден алты-жей шачырым жерде едь Сэске тус- те Абылаев оныч аулыныч вкпе тусына кел т, ша- чырып келуге Жолга Kici ж1бердч e3i жагада жар астында калды. Жол неше куннен 6epi Календерд! устауга адам келейнш кут1п журген. «Аргы бетте чару-жарач асынган адамдар йзд1 шачырып жатыр* дегенде ол суйыч сачалын сипай туей де, бул адамдардыч не 1здеп жургенш TyciHe чойды. — Катын, сен бар. Келген эшмдерге меш уйде жоч де. Кален мен Ж ушсйч аулын сураса, кврсейп ж!бер. Ол туста жачсы чайыч бар, 1ршлмей вте 6epi- Hi3 дерйч,— дед1 ол Бачтылыга. Бачтылы оньщ бейне бажырая чарады да, ернш шушре бастады. ЭйелШ1ц ерш шуй1р1лд1-ач бейнен ала тусейнш бтген Жол, оныч алдын орап, хабар берген эйелге: — Келш, шырагым, сен журе бер. Аржачтагылар- 310

f га esiMi3 хабар 6epeM i3,— деп калды да,— сен, шы- [, рагым, мен1 уйде дедщ бе?— деп сурады су басынан [j келген келшшектен. — Ана ауы лга кетш калм аса, айтайын дед1м. Ме- ш ч даусымды олар ш ала eciTTi бшем, «чаш ан K erri?► деп айкайлады ,— деп ж ауап берд1 эйел ачы ры н гана. — Жадсы айтчансьщ, шырагым, журе бер, жу- — Тазыдан датчан дояндай, елге эшм келсе сен бугып жасырынасыц да журешч бе? Буйткенше от ба- сында отырсайшы, старшин болып знак тагу не керек саган?— деп килжть Бадтылы epiHe, жеш бар жерде де, женшз жерде тждей салатын эдеймен. — Датын, сен алдымен тусппл алсайшы, мунда улкен 6ip мэшс бар. Анаган меш «уйде жоч» де. — Не MBHici бар?— деп д1прлей далды 'Бактылы. — Цален мен дажыныд балаларын устауга келген адамдар, онеу кущ Ьушмет адамдарын сабап, царсы- лыд керсеткендер! улпн,— дед! Жол сыбырлап. Эйел онан api ершелене сейлед1. — Ьукумет адамдарына дарсылыд еткен бузыд- тарды устаса онан сен неге дордасыд? Сен дайта лауа- зымыдды KopceTin шпнде бол, журт екшнйлей ондай- ды icTeMeciH, дордып турсын: айтканьщды eKi етпей орындайтын болсын. Элде Дален мен Ж утстен дорда- сьщ ба? BipeyiH in e 3 i окыган, 6 ipeyiHi4 баласы оды- ган, солардыц алдында дурдай жоргалайсыц, э? Сен еркек емесшд. Сенен басына ад жаулыд тарткан да- тын артыд. 03iM старшин болсам, бэрш 6ip шыбыдпен айдар efliM, кажысын да, учителш де, шылтиган оды- гандарын да... Bip сейлесе бой бермей, кешке дейш сейлейтш Бад- тылыны капел1мде тодтата алмайтынын 6inin Жол: — Оныц MSHici бар. Мундай шатад жумыстардыч арасында болмай, сырттан кейт-кейт деп турган жен. Ертед орнымнан тускен куш Жушс мен!д шадырагым- ды ортасына тушрмей ме, бул iCTi бШп дойса?.. Онсыз да очдырайын деп журген жод...— деп кучшлдедй Ол есж алдына шычты д а : — Шырагым, сен ез1ч барып айта чойшы, мен! уйде жоч де, ана ауылга кетт1 де! Тез!рек бар, жупр, шырагым,— деп келшж аргы жагада турган эшмдерге чайта жумсады.

2 Каруын тартып алып Маймаковты жолдасымен жалу куып ж 1бергеннен 6epi Н¥рым мен Хак1м кеб!рек уреилент журген. Ашу устшде ш телт калган icne амал жок болды да, 6ipaK Ty6i 6ip жауапка тартыла- тынын, ол жауаптыц жещл болмайтынын Хамм жаксы ce3in едк Орал каласындагы колга Tycin кал- гандай тагы да боска кетпешн деп Хамм сацтык ете бастады. Шшен шабуга шыкканнан 6epi ол мыктап штей алмаса да, Нурым мен Бекейге ат жегнап, машина басына отырып ертеден пешке шейш ni- шешшлерд1ч арасынан шыкпады. Кеш ауылга кайтып келш тамактанып алып, тунде агасымен екеу1 Kepi жумыс басына келш, далада тунеп журдь Он- дагы ойы: болыс тарапынан, болмаса TinTi Жымпиты ушметшен 13д.еи келуцплер болса уйде жатып капыда колга туспеу нией едк Цаленд1 жауапка тартады деген ой оньщ ойына келген емес: айыпты тек Нурым екеу- Mi3 деп тусшдь Хаммнен баскалары муны ауыл арасында больш туратын талас-тартыс сиякты кердк «Жазьщсыздан жазыксыз Сулейменд1 сабады, соншама •халыктыц алдында бейбастактык icTereH ездерь Ат- тан аударып алып, каруын тартып алганнан езге 3s6 ip KopceTiceHiMi3 жок. 1здеп келсе каруын алар» дедк С ей тт бул штщ басы-каеында болган Тояш пен Асан eni мылтыкты eneyi алды да, ие«з кыстаудьщ кещнщ арасына кшзге орап, кемш койды. Нурым мен Хаюм- ге алтыатар мен eKi кылыш калды. Алтыатарды олар машина басына устады. Арада 6ip жейдей уакыт етш кети, буларды 1здеп келген адам болмады, 6ip рет келш кеткен старшина да eui6ip сыр б1лд1рмед1, еш- нэрсе кермегендей ез жумысымен болды. Сейтт 6ipTe- 6 ipTe урей сешле бастады, сактык салакой бердк «Мум- KiH ешнэрсе болмас та» деген ой да келш журдь Туннщ 6ip уагына дейш дыздармен дыдырган Ха- KiMfli кутпей 6ip куш ымырт жабыла Нурым Kepi niuieH басына жалгыз кайтып келдь Кундеп эдетшше ол машинаныд устше токым жайып ж1берш, шекпенш айкара жамылып уйыдтап калды. Кунде кун уясынан шыдпай аттарды айдап экелш, камыттап, олармен адамша сейлесш журген Бекейдж шырылдак дауысынан туратын Нурым бугш 63i оян- ды. Саскелшке келш калган куннщ K03i m eK ecin тесе дыздырып тур екен. Ол капел!мде кайда жатканын 312

пне T ycipe алмай мавдайын сипай туей, ыстыдтан зп де, тула бойы да кара терге малынып калган екен. I Сек^мен бетш суртш ж!берш, басын кетере бергенде, i п алдымен бас жагында жумсак езу тартып турган цаленд1 жэне ат камыттап жаткан НэйкМ кердь Сэске туске дещн уйыдтап калганына кысылып, 1урым жалма-жан орнынан ушып тура келд1 де: — Бекеши к у т т токтап турганым, машинаньщ дауысы шыкпагансын некем кейш жаткан шыгар,— дедь 0 3 i шапшачдай Нэйкшщ колынан атты алып жек- leKiiii болды да, ац-тац калып: — Мынау Кубайраныц бией гой, б!здщ аттар дай- да,— деп сурады. — Нурым, сен уйкыцды аш, асьщпа. Машинаны мен алайын деп турмын. Дажы сендерге шемеле сал- гсын,— дед!. Ka3ip Бекей де келед!,— деп KyniMcipen Цален Нурымныц иыгынан какты.— Нурым, сен осы .'KiMre тартып узын болдьщ, кажы узын емес, Бал жец- ■!гей узын емес, ал сен кун сайын 6ip суйем ecin шыга- сыц. ¥зын адам анкау болады дейд1, байка бала,— деп койды ол да калжыцдап. — Ci3 де ешюмнен карызга бой сурап журген жок- j сыз, Калеке, сонда да... — Мен де ацкаумын,— дед! Кален кулш. Нурым Нэйюге ат жекк!з!п болып, машинаньщ о жак, бу жагына шыгып жур!с!н сынады да кала бердь EKi шакырымдай жердег! Кален алып кеткен ма- | шинаныц дауысы Нурымдарга шачкай туске дейш I ecTmin турды да, кенет тыйылып калды. — Шатонын узш алмаса жарар efli, машинаньщ даусы токтап калды,— дед! Нурым Бекейге шеп жинап журш. Бекей балаша шщюлдеп: — Бекер 6epefli, бекер бередь Машина сынса ез!- . .Mi3 отырып каламыз. Жерд1д эл1 жартысы да шабыл- f ган жок. Учитель десе болды, бере салады,— деп да- жыны айыптай бастады... Улкен Кара коганьщ алкабы желс!з, капырык. Кун. тамылжып тур, оныц уейне куарып кеткен шептен , кетергенде жалын сиякты ыстьщ леп есед1. Жи1 цамба- ны eni жактан жиырып кел1п, эп-сэтте ж е л т ж у р т шомеле тургыза. салатын карулы Нурымньщ содынан Бекей зорга улгерш жур. Ол айырлап кеткен дамба- ныд орнын шептеп келш, швмелен!д тубш тараштап дымтап болганша, Нурым екшлпеш тургызып дояды. 313

Шел KipAi, азырак келецкеге барып аялдап ала- лык,— деген Нурымга Бекей: — Кун ашыцта улгерш алмасак болмайды гой.— деп куб1рлед1 де, кыстаудыц колецкесше карей жур- ген Нурымныц амалсыздан соцына ердй Кырканьщ басына кыстауга карай кабактан шыга бергенде булар Бешекец кел1 жагынан жайдактап ша- уып келе жаткан Сулейменд1 кердй Такыркай караган eneyi кыстауга жеткенше, Сулеймен де келт жетть Нурымныц берген сэлемш алмастан ол: — Алты адам, алтауы да карулы, Наленд! алып к егп ,— дед1 eHTire сейлеп. Сулейменшц жука танаулары шелти!п KeTinTi де, етс1з eni урты imiHe карай омсырая тускен. — 1с, белкуллк насырга шапты,— дед1 ол аттан c e n ip in T ycin, колецкеге карай умтылып.— Bip улык, бес солдат, алтауы да казак- Касында Есенбайдыц Жартайы бар. Жартай арбалы екен. Бул жакка кайдан келгенш бьлмеймш, гажап, Шугылдыц аттары Кубай- раныц корасында турар ма, шетшен устап-устап, Жар- тайдьщ арбасына да жектк Нурыштыч кек атын 6ipeyi M inin те алды, не керек Калекецд1 арбага MiHri3in алып кетт1! Шамасы, Кызыл уйден 6ip-aK TycipeTiH шыгар... Нурым суп-сур болып Сулейменшц аузына карап цалды. — Калекецд1 уйге кшм KHin шыгуга да ж1бермедь Мен Мэккаге хабар берешн деп 6 ip ойладым да, TepTeyi Ацкатыга карай жургенс1н сескенд1м, сендерге карай шаптым, «Нурым мен Хашмд! 1здемесе ип efli» деп квцШ м ала кашты... — BiefliKiHe кеткен шыгар?!— дед1 Нурым. Бекей жер шукып отыра бердк ундемед!. — &здшше барса Ka3ip корем^з: олар жар басына шыгады гой, 6api де кара кищд!,— деп Сулеймен аргы жактагы кызыл жарга кезш TiKTi. 0зен мен булардыч eKi арасы уш шакырымдай жер едь Алыстан кыр басындагылардыц KiM екенш айырып боларлык емес. ак шацыттанган буалдырлы ыстыц- та кыбырлаган гана кплкене карасындар бозгылт тарткан кшз уйлерге карай жылжып барады. Эскери кшм ки1п, аскер TapTi6iHe аз-муз уйрене бастаган eKi казак aciriii Kipin келгенде XaKiM суп-сур 314

Цболып кетть Булардыд езш уста'уга келгенш ол жад- Мсы бьлды 6ip жумадан 6epi кутш, садтанып журш [|тап бупн адсызда долга тускеш ойдан кетпес екййш сиядтанды. Нурыммен e n ey i талай адылдасып, жау 1 долына жастыдсыз туспеуге серт еткен. Бэле мен да- ! заны дайдан к е л е д х дерщ бар ма?— дейд! улкендер, !дурыс еден. Не iCTey керек?! Цалай ету керек. Жод элде де Нурымдардыд жэрдемь.. деп ойлады да XaitiM I юргендерге: — Жогары шыгыдыздар,— дед!. Ж у тс шынтадтап дисайып жатдан, басын KOTepin — Хак1м Жушсов, ci3fli аргы жадта начальник шадырып тур. Журщ1з,— дед! келген екеудщ жасы улкендеу!. — Ол KiM? Каидаii начальник? — Барган сод керерсщ дандай начальник екенш. Тез кишщ1з. KyTin тур. — Кайда апармадшы?— деп сурады XaKiM. — Болыс кедсесше...— деп далды да солдат,— болыдыз, тез1рек, баргансын сейлесерс!д,— дед!. Ойыныц дурыстыгына енд! em6ip шубэ далмаган- дай, «болыс» начальник» деген евздердщ сылтау екен!н Хаюм куш бурын айтпай жатып б1лген-дь Ол 9 д!лбект!д дулагына сыбырлап б!рдемелерд! айтты да, бала жупрш уйден шыгып кета. XaKiM керегетд ба- сынан ад кител!н алды, асыдпай тараштанып кише бастады... бзенге дарай келе жатдан Шолпанныц содынан дуып ж ет т Эдьлбек: — XaKiM агамды солдаттар устап экета, мен Ну- рымдарга хабар беруге барамын,— деп айдай салып ^ repi аса бердь Аргы 6eTTeri солдаттарды керш Эдшбек жалт бу- рылып езеншд екшнп жер1 — жанама суаттан дайыд- сыз дулаш урып етш кета. Кайыдтыд курекпен шашып суын Terin болып, дос-долдап HTepin суга Tycipin, тш ен жиюга аргы бетке етпекип болган Шолпанга XaniMfli айдап келе жатдан дарулы екеудщ 6ipi: — Тодта, дайыдты дайда апарасыд?!— деп айдай салды. Шолпан жалт дарады да, ескекке суйенш, дайыд- тыд устшде турып далды. Ек1 адам XaniMfli epTin келе жатыр: 6ipi алда, 6ipi артта — жур1стер! елден

ерекше, алдьщгысы топтал калып, аягын ете-мете акырын басып сейлеп келе жаткан Хак1мд1 тосып алады да, элдене свздер1 айтып, тагы iarepi журедк Эдьлбектач C0 3 iHeH де, мыналардьщ eni жактап кайы- рып, мал айдагандай журкпнен де XakiMHi4 басына 6 ip бэле кездескенш Шолпан жаксы бшдь BipaK ол «баленщ» кайдан келгешн, не ушш келгенш анык бшмедк оны талдап ойлап жатпады. Эйел тачыркап | карап келе жаткандарды кугп де, езеншч аргы бетшдеплерге кез ж1берд1. Шогырланган терт-бес epai атты устап мылтык асынган 6ipeyi тур, енд1 6ipeyi су жагасында жуынып болып, кшкене кол орама- лымен бетж cypTin жатьф. Шолпанньщ кулагына баланьщ «Хаюм агамды утап экеттЬ деген ащы сездер! кайтадан сап ете калгандай болды, бул жолы айкын естшгендей, магынасы да саралангандай. «Ус­ тап экетп... орыс устап экетед1 деупл едк мыналардьщ 6 ap i казак кой, мунысы калай? Устап экеткенде булар да карацгы уйге камай ма? Хашмшч соншалык не жазыгы бар?!.* деп ойлады да, Шолпанньщ журеп -шым ете тускен сияктанды, сондайльщ ащы аяныш ce3iM i im iH ертеп кетй, не icTepiH бшмей ол карагай кайыктыц тубше 1рк1лген кеплд1р суды ескек курекпен кушырлана шаша бердк Бул б1рнеше минуттьщ imiH- де Шолпанньщ не ойлаганы, оньщ он бойын кандай ceeiM билеп акеткеш мэл1мтз, ол тек кайыктьщ жа- рыгынан ж1щшкелеп шапшып шыккан судан eKi K0 3 in алмай, басында кушырлана шашканмен, б1рте-б1рте KypeKTi элщрете бердк колдарыньщ дэрмеш 6iTin бара жаткан сияктанды, су шашуы мулде тыйылып калды. — Жас келшшек, кайьщ есе б1лесщ бе?— деген эскери KHiMfli, белше алтыатар байлап, кылыш тагын- ган адамньщ дауысынан ол селк ете тусть Жар басынан 6 ep i тускенде дауыстап катты сейлеп келе жаткан XaKiM кезш темен Tycipin Шолпанньщ алдында улкен кунэй бар адамдай, су жагасында ки- мылсыз тур. Ж ука кекмауыт шалбар киш, балактарын кисык табан кара етштщ конышына салган, устшде белш кынап туратын ак кенеп койлеп, жалак бас, узын бойлы, улкен кезд1 KafliMri сулу Хаюм, Шслпан- ныч K0 3 iHe ол Кален учительд1ч ушнде тап келечкеде отыргандагысындай ыстьщ кершш KeTTi. Ол Хатмщ кушактай сушп, коштасып еч жылы, еч жакын, кекЬ регше тушп журген сырлы, асыл 6ip сездерш айтып калгысы келдь.. 316

—-... ЯОйЙце е«ч шыгып кетй ме? Торгай арбаган .деыланша бар жаньщды сала уйып цалыпсыц гой. Кайык есе бкаейч бе eain?— дедк тагы да элп царулы Ж1пт жумсак дауыспен, Шолпанды ак орамал тарткан басынан томен карай балагын туршген жумыр балтыр- лы жалад аягына дешн карап ейп. 0т й р кездк суй- KiMfli Шолпанныч Tin-Tin КУДУ денесше кайтадан коз тастап, ол касындагысына: — Царшыга iлepлiк-aк сук- сыр? К шкйч баласындай молд1реуш...— деп кумй- жад. 0 3 i туралы айтылган сездерге аса кулак салмай, eci-дерй Хайммен сойлеспекш1 болып Шолпан кайык- тан жерге туей де: — Hemeyi4i3 мшейз, отырыцыз,— деп Хаймге жакындай туей.— Цайда алып бара жатыр, анау кун- й каруын алдыргандарды йздерден коре ме?— деп сурады. Шолпанныч yni ете жылы, кулачка журекй елжЬ ретерлжтей MeftpiMfli еейлдк Х айм де кайыкка жа- кындап, Шолпанга йкелей карады. Bip секундтей yHci3 калды, Шолпан акырын гана KypciHin койды... — Сол эчйме де бар, баскасы да бар. Bisfli айдап барады, карадгы уйге камамакшы... — Ширак, сезд1 кыскарт. Цайда апаратыны, кайда камайтыны, жогаргы улыктардьщ билтнде. Кэне, MiH,— дед! XaniMHeH жасы анагурлым улкен, арт жак­ та келе жаткан екшпп казак солдаты. — Неге богелт турсьщдар, тез!— деп айкай салды аргы беттеп ак орамалмен бейн сурткен. — Бол, бол! Мш тез1рек,— деп арттагы солдат Ха- KiMfli итермелей туей. Хайм асыкпастан ейгш, шалбарын, ак кителш шешй. Ейк пен кительд1 шалбардыч inline салып, эдейнше, кайьщтыч KepriuiiHe э к ел т байлады. Шол­ панныч колынан ескекй алып, ipKuiin калган кайык- тыч iminfleri суды шашты, керер кезге OTyfli кдарйп, жайланыса 6epfli. Цыр жакка 6ip карап, аргы беттеп тыпыршыган бастыгына 6ip карап солдаттар тыкыр- ши бердк — Сен неменеге куйбечдеп кетйч, бол?— деп ай- кайлады XaKiMre 6ipiHmi солдат. Арт жактан у-шу шыга бастады. Ауылдан су басы на карай шубырган эйел, бала-шагалардьщ бастары квршдь Дабырлаган карттардыч дауысы еейлдь Сол мезет зарлауык Дэмешйч жан турипгерлж сарыни

чулачча келдк У-шуды, зарды еспген, терттен-бестен шубырып келе жатчан халычты кврген солдаттар жал- ма-жан чаиычча мшш алды. «Маймаковтардыч чаруын тартып алган ауыл*, «бузылган ауыл., «большевик ауыл» деген сездер булар Жымпитыдан шыгарда- а ц чулачтарына шалынган-ды. Баста батыл чимылдап кеп свзге келмей XaniMfli тез KHiHflipin, уйден алды- артына чаратпай алып кеткенмен чаз1р булардыц урейлер1 уша бастады, Маймаковтыц кебш 6i3re де келйрер деген ойга к ел т чалды. — Цайыцты келшшек, сен ес. TepTeyiMi3fli кетере- Д' гой 0 3 i,— деп жасы улкен солдат е с к е ч п Хатмшч Чолынан алып Шолпанга бердь — Терт Kici тупл он адам мшсе>йз де кетередч— деп Шолпан чайычты ысырып ж 1берш, 6 3 i дж етш артына MiHin алды. Шолпанныч cenipin мшген екпш1мен чайыч к,атты течселт кетй де, шайчалачтап 04 жач кенересшен су чуйылып кете жаздады. EKi ернектен 40с колдап устап, журесшен отырган солдаттар чайычты онан api теч- селтть — AynipiM алла! AynipiM алла! Ацырын!— деп жасы улкен солдат жалбарына чалды. Оньщ уреш ушып кегп, eni квз1 уясынан шыгып кете жаздады. EKiHiui солдат чайычтыч тубшдеп суга Чарамастан шылп етш зт, чуйрыгын чойып отырып алды да: — Тоба! Тоба!— дед!. — Калай, жан Terri ме екен?— дед1 Шолпан тусш суытып. М уш кт халге тускен eKi айдаушысыныч ойламаган жердей мундай жуаСып тэубеге келе чалганына Хаюм' к у л т ж 1бердч Ол чайычтыч басында отыр едч ана eKeyi чайычтыч чач ортасында кеп-кеч жерде чалта- лачтап чалган. Урейленген турлерше, ебдейс1з отырыс- тарына чараганда бурын чайычка аз MiHin, суда кеп болмаган адамдар сиячты. Осы жайды бтгендей Шол­ пан кенет екеуше бас салуга KipicTi. «Хатмшч тыр- нагына турмайтын мына сумырайлардыч жалын ку- flipeftTyiH Kepflin бе. К,урттаган чойга байлаган кескек- тей ана мойнына асынган чылышына сенед1 гой ша- масы» деп ойлаган efli ол, «ЖШпче ecin шьтгып кетй ме, жанычды сала уйып чалыпсьщ гой* дегенде: — Тастаган кесектей су тубше жiбepeмiн eKeyinfli де 4 a3ip. Айт, чай жачк;а апарасычдар, е л д \\ц бас ке- 318

терген ex i.серкесш?— дед! Шолпан ескегш жогары кетерш. Оныц кезшен от шашырап Kerri, Tyci курец-кеил- д1р тартып, алдында отырган солдатты ескекпен согып ж!беретшдей кершдь Бурын-сочгы ем!рден керген бар- лык ащы кепи тап осы екеушен алатындай, оны eiu6ip жан, eiu6ip нэрсе токтатып болмайтын ашу да- уылы yfiipin, билеп, аягын жерге типзбей KOTepin экетть — Tan xyHi кеше елшед!м осы жердщ терецдтн — бес xici боны,— дед1 эйел езеншч шетшен кемкерген Кальщ кек курактьщ децшен 6ip саржан аса 6epin, ескекпен Kepi yfiipin, кайыкты токтатып.— Айт има- ныцды! — Апатай-ай, б1здщ не жазыгымыз бар едь Bi3 де айдаумен журген адамбыз, алып кел дед!, алып келе жатырмыз,— дед! Kimi солдат жыламсырап. Басында шала жоспарлап, бар умггп Нурым мен Асан, Тояштарга артцан XaKiM к¥тылУ жолыныч eai- нен-ез! кел!п калганын жаца гана укты. Ол Шолпанга елж!реп карады, елж!реген жок — эйелд1ц тапкырлык. ерл!к, кайраттылык касиеттер!не суйсше, куана, тач- дана карады. — Таста, каруыцды суга! Орнынан турегелт, Шолпан жакын отырган еолдат- тыц басына ескегш тонд!ре туст!. Цайык селт ете кал- ды. EcTepi шыгып кеткен eneyi асынган кылыштарын мойындарынан сыпыра бастады... 3 Шугылдыц коксысы кеп, оныц шпнде Бакы тон- ныч imKi бауындай едь Кебшесе ол кажыныч делбес!н устап, касында журед!, уйге келгенде малга да бас-коз болыччырайтын сол. Ертечг! шайды imin бола бергенде ол колында иэ жугеш, иэ курыгы бар, кажыга Kipin кайда баратынын мэл1м етет!н. Кундеп эдет!нше ол бупн де K ipin кел!п, 04 жак босагада журесшен отыра кетт! де: — Кажеке, саяктар кер!нбейд!, мен бупн соны коздеп кайтамын,— деп кажыныч жауабын к у т т ку- лагын калдандай тосты. — Кашаннан жок?— дед! Шугыл шыны аяк кетер- ген колын аузына, жетк!збей токтатып.

Лэббэй. Eni куннен 6epi <йзбен 6ipre ж у р т атка мше алмаганым, озш уйден шьщсам квз салатын 6ipey жок. Тац бшшбей турып Шортанбай агашыныц тубше Двй1н барып цайттым, ол жакта жок, енд1 кыр жакты аралаймын... — Кашаннан gepi жок, кыр кулак, су ми? — Лэббэй? Б1здщ аттар алыска узамайды, ана Нэбидш кыршачкылары косылса шыбындап, ойдан- кырга жетектейдк анау KyHi де Кец Тубектен тапкан- мын,— дед1 Бакьк — Ана тебшпдей болган кулагьщды Жолга, Жол- дьщ шунак кулагын саган кондырса жердщ астында- гыньщ 6apiH естш-бЬпп турар едщ. Кыр кулак, су ми- мен саяк кашаннан 6epi жок, ана элп Жолдыц касын- дагы сатпак текелер мшш кетпесш деп сурап тур- мын,— дед! Шугыл шыны аягын енд1 жерге койып, шыдан алмай квз1н баска жакка аударган Бакыга тесте карап. — Оларга б1здщ саякты мшу кайда? бздерш аттан аударып алып, жаяу айдап коя 6epirrri б1здш Тояш пен Нурым,— дед1 Бакы. Шугылдыц T yci бузылып кетть Онык ашуына мыц- тап тиген Маймаковтарды жаяу куып ж!берген Тояш пен Нурымныц кылыгы ма, элде уит-куйд1 жок болып кеткен саяктарм а — муны Бакы айыра алган жок, ол тек Шугылдыц ж1берш калган юшкене шекер токг|а- гынан басын коргап, бугып калды. Шекер токпак Ба- цыныц басынан асып саганакка сарт ете тустк — Ертецге д ей ш саякты тауып экелмесец катын- балацды ана мыцты Жушс туысканыца Keuiipin ж!бе- peMiH, сол асырасын,— дед1 Шугыл тагы да айналасын карманып, нэрсе гздеп. — Кажы-ау, саган не болган, дастаркан устшде,— деп Айтел!ш орнынан тура келш, шекер токпакка ка­ рай журдь Кемшрдщ тасасымен кутылып кетейш деген Kici- ше Бакы шапшацдап уйден шыцты. EKi иыгы томен тусш, ез ушне K ipin келгенде: — Сенщ неге тусщ бузылып Kerri, тагы да, ка- ж ы ...— деп Бакыныц эйелгсезш тауыспай кезше жас алды. Ершщ атка мшш жылцы карауга шыгатынын кун1 бурын бшген эйел, шала уйыган жылы айран 6epin жатып: — Озщде де бар, жоц жердей шаруасынып сол 320

I жау айдагыр сиякты несше айта койдыч- Туган бала- I сын да кун1не бес рет куып шыгатын шалдыц мшезш | бтмейпч бе? Е тм ей тш жерде свз естисщ. не бары езщнен,— деп орынды Щк койды. — Еркектщ жумысына, катын, сен K ipicne. Мен жокта сен ана балаларга кез бол. Шаруага мен квз салмасам устаганныч колында, тштегеншч аузында кетпей ме, жастан тырнактап жиган мал,— дед1 Бакы айран жуккан муртын астьщгы epiHiMeH жымкыра сорып. Сейтш тутмен уйыктамай, ала тацнан саяк 1здеп, ойды Ke3in келген Бакы торы шолак атка MiHin, карына курыгын Lain, сэске туе кезшде енд1 кырга шыгып Торы шолактыц уетшде Шугылша luipenin, шалкая аячдаткан Бакыны алыстан таныган Аманкул бурыл байталды шипач етшзш 6ip камшылап ж1берд1 де, cap желшпен жетш к е л т : — Ассалаумагалайкум, Бакы ага,— дед! аузын толтырып. Алыста жаткан сонау квз ушындагы уМрлердк бе- peripeK T eri шашылып жайылган жылкыларды жинас- тырып журген жылкышыларга квздерш сыксита ка- рап, 6ip шолып eTTi де, сэлем берген ж 1птке бурылып — Магалайкум ассалам. Жылкыларьщ калай, ит- кустан аман ба?— деп сурады. Осы жылкыныч 6api езшжшдей-ак Бакыньщ К<>- жайынсып кайдагыны сурайтынын Аманкул жаксы б1летш. «Шугыл малыныч жартысын болт беретшдей, .04 кв31 бола калуын» деп ойлады да ол: — Кудайга шушр, Бакы ага, ез1ч1зд1ч айтканы- чыздай узак тунге KipniK какпай кузетш шыгамыз, жаткан кулынныч жалына шогайна да жабыскан жок,— дедь — Кулындарды айгыр шайнап тастаган жок па? Ана кула айгыр ушрге жас тускен, кызганшак. кори­ мый деп ж у р т , киып салмасын. — Жок, жок. Бакы ага, куланьщ yflipiH 6ip кош жер белек устаймыз,— деп Аманкул тамагын кенеп койды. Eici жылкышыньщ кунд1з1ч epMeriHiK улкен1 ай­ гыр таластыру болатын. Кула ушрге жача тускен ал- гыр двнен, ушрш шашау шыгармайтын, кызганшак айгыр. Мадына жуып кеткен айгырмен 6ip шайкас- 321

пай калмайтын, кебшщ ушрш тартып алатын жирен каскага тетеп берген сол жас чула едь Жылцышылар чуланьщ уи1рш жирен часчага мацдастырса болга- ны — ею айгыр айцаса тусед1, желке мен сауырга Tic дарытпай т1рсектен шаншылып шапаласып турганы. Жен1се алмай эбден чызыл шеке болган айгырлар уйфлерш эр жакка чуып, шашау шыччан талай Ку- лынды шайнап, талай тайды сауырлап тастайтын-ды. Bipan кеп жылчыньщ шпнде муны байкап жатцан ешюм жоч, тек элдечалай Бачы 6ip рет енесш емуге шамасы келмей басын томен салып калжырап турган 6ip чулынды nepin налган-ды. «Мынаган не болды?» деген Бакыга Аманчул: «Ана аргымак кула ушрш кызганып, одаша жачча куады да тетке шыччан тай- чулынды этстеп тастайды. Соньщ аузы тиген, жас ет ертеч-ак 6iTin кетедЬ деген. Содан 6epi Бачы «чула айгыр кызганшак, чулын шайнап тастамасын» деп жылкыга келген сайык ескерте кететш. Бупн де сол oeimH тол сезшдей болып кеткен, уй- peHmiKTi сауалын 6epin Бачы самаркаулау турде мур- тын сипап койды. Бацыньщ бупн Tyci сынык, сез чурасы шабандау сиячты. Ол эдетшше муртын сипай туседч 6ipa4 бурынгыдай екп1нд1 емес, солбырлау сей- лейдь — Бачы ага, очщ>з сыныч. сырчат емесиз бе? — дед1 Аманчул, Бачыныч Kip-Kip кшз чалпагынан бас- тап, ecKi туйе жун meKneHi мен cipiciHeH басчан ке- 6ic-MaciciHe дешн мучияттап чарап ©Tin. Мачдайдан колденеч тускен узын улкен ажымдар терендеп кеткен сиячты да, мурынга чарай TiK чула- ган усач ажымдар элдечайда молайып кдлган. Булар* чабачты юржийчюреп, тарлау мачдайды тарайтьщ- чырап тастагандай. ¥зын, арычша жачтар солыцкы, улкен чулачтыч сыргалычтары бозарып солпиып тур. Аманчулга оныц бурынгы кеп-кец иычтары да тусщ- юлеу Tapi3fli. Bip кезде Бачы куреске Tycin те журдь Пэлендей палуан болмаганымен 6ip елден шыгып ку- рескеншде 6ip топ палуандардыц аяч-жагын ала, же- TiHmi-ceri3iHmi болып Kypecin, б1рде жыгып, 6ipfle жы- гылып та журетш. Орта чатар палуан болуга лайыч дене де бар. Бойы ортадан б т к , балтырлы болмаса да, топшылы гана адам. Сирек жирен мурт, сыдыра шыц- чан саргыш тусп сачал оныч KimipeK коздч тачкылау мурынды тотыччандау жузше ач сары nimiH 6epin тур. 322

деп жур гой шамасы. Жел курсам айгыр, жаратпасац да алады бул бэйгенк Келш, аттан тусш, коленкеге айгырын байлап, жайланысып отыра бастаган Бакыга Бекей мен Ну- рым салкындау сэлем 6epin, самаркау амандасты. Сулеймен хал-жай сурасты. Нурымныц ею K03i ауылда едк Ол ез уйше барып, 6ipep тостаган цымыз 1шкендей уакыт айналып кайта шыккан, жылжып жар жагасына келш томен ойга T ycin кеткен коз ушындагы адамдардьщ юшкене сурет- TepiH K03i ауырганша кадала карап, 6ipaK олардьщ неше адам барып, неше адам болып кайтканын айыра алмай отырган. Bip мезгш ауылдан шубырган эйел- еркектерд1 ол анык айырды, кылтиган балалардын да тшшдерш байкады. Олар да келш, томен Tycin, ауыл­ дан тагы да адамдар шыкты... Bip мезпл ыстык ауа- да алыстан атылган мылтыктыч элшз дауысы естш- fli. Отыргаидар да мылтыц дауысына кулактарын туре калды. — Асан ба мынау уйрек атып журген, соныц кара мылтыгынын дауысы гой,— дед* Бакы сол екенше эбден K03i ж е т к е н ада м ш а. Нурым орнынан турегелдк мылтык дауысы eKiHini рет шыкты. — Мен барамын, мынау TeriH атыс емес. 1нге ты- гылган сары шунактай болып 6i3 мунда отырганда, ана атака нэлеттер Хаюмге б1рдеме icTen коюлары мумюн. Нурымнык дауысы д*ршдеп шыкты, колтыгына кыскан шекпешнщ арасын колымен уыстай кысып, алтыатардыц бар жогын байкады. Бакы ач-так болып Сулейменге карады. — Каладан бес-алты солдат келш, Калекечд1 устап кетп, белкуллк кырсыкка айналды бул iCTi4 Ty6i. Мы­ нау мылтык аткандар Хаюмд1 устауга кеткендер. Айт- кандай, Бакы ага, с!здерд1ч саяктарычыз мунда кай- дан келген, элп солдаттар 6ip аттарьщызды арбага жегш, 6ipeyiH MiHin KeTTi,— дед1 Сулеймен оган. — Не дейд1?!— деп Бакы орнынан ушып туре кел- fli.— Ол кандай солдаттар 6i3Ain атты MiHeTiH?! — Шугылдьщ аттарына кара талак тисш, 6ipi кал- май жау колында кетсш. Атты айтады гой, журт басын уайым кылып жатканда,— дед! Нурым тутенш. Ол каска айгырга карай умтыла Tycin едк Бакы йзгшге жармаса кетть — Кайда ол солдат, керсетий мешц кез1ме, ат 32S

мшгенд! керсетейш мен оган. Шугылдыч, Ехластын, 013ДЩ атка тиетш кайдан шыккан мыцты ол. Жерд1ч TeciriH e n ip in кетсе де мен оны к;аз1р... — Айгырды маган 6epi4i3... — Жок, жок, Нурым. Мен K»3ip оларды баудай туырейж. Керсетешн, мен KepiMfli,— деп Бакы эулте туей. Ол айгырдыц шылбырын memin шапшачдап оныц YCTiHe MiHin т е алды. Асан Календ1 алып кеткеннен кешн ep i-cepi болып, 6 ip жагы бой тасалай, 6 ip жагы не icT eyre бшмей кыс- тау твч1репнде куйбечдеп журген. Ол взен жагасында- гылар мылтык атканнан кешн шыдай алмай, к е ч ара- сына тыккан мылтыгын суырып алып, атка жайдак MiHin Нурымга карай шапты. Муны керш орактарык тастай 6ep in Эреш пен Тояш, Кубайралар жупрдь — Не icTefiMie, бул калай болды?— деген Асанга, Сулеймен: — взен жагасында не болып жатканын бьлу ке- рек,— дедь — Мен барамын, Асеке, маган биеч>зд1 6epi4i3. Ci3- дер ана 6i3fliH аттарды айдап экелт устап мш1ч1эдер,— дедь Булар маслйхаттасып улпрмей-ац Ачкаты жактагы Бэшекеч келнпч кыркасынан ж у п р т шыгып, кейлеп желге делегейлене жупрген баланыч 6ip хабар экеле жатканын сезш жэне 6ip ж у п р т , 6ip аячдап калжы- рап калганын K epin, Нурым оган карсы шапты. — Хак1м агамды кару асынган ем солдат келш устап экегп, маган «Нур агама жупр, шшениплерге тепе хабарласын, су басына жетеш»,— дедь.. Су ба- сында тагы eKi солдат тур. Мен токтамай жупрш кел- д1м,— дед1 Эд1лбек. Баланыч eKi 6eTi кара кошкылданып кетшй, аса ентшпейдк 6ipaK eKi саны талып калган, аягын тусап койган адамша адымын зорга жазады. Нурым Kepi бурылып келш, келечкедеп хабар Kyrin тургандарга: — XaKiMfli устап алып кетшп уйден. Bi3re су ба­ сына тез жетеш депй. Кане м е тц сочыма еретш кай- сыч барсыч, Асеке, мылтык кайда, маган 6epi4i3,— дедь — Сен мылтыкты кой. Мылтык жумсаитын рет1 болса Асанньщ 63i жумсар, сенен Kepi ол enTipeK те, мерген1рек те. Аптыгып, сасып, жалгыз-жалгыз шабу- Э26

дьщ кереп жок. Сулеймен, сен сонау ■ орацшыларга хабар бер, 6 ip i цалмай келетш болсын. Царасынды кебейтщюреп барайыц. Кеп цорцытады, терец батыра- ды деген, жиырма шацты адам болсац, ездер! де сеске- нер, су басында не бары терт Kici гой, солай ма? — дед1 Кубайра. — Bi3 топ жинап найцалып жургенше олар аларын алып, icTepiH icTen, к етт те улпрер. Рубеке, несше цорцып турсыз, кудай берген жанды цудай алар. Кэне. журц^з,— дед! Нурым шыдай алмай, ат устшде ой- цастап. — 9скер iciHe жетш царулы терт nicire цур цолмен бес-алты адам тетеп бере алмаспыз, Нурым, сен цызба. бубенец дурыс айтады. Сулеймен, сен шап, журтты жина,— деп Асан, сай бойында жасацда жайылып жатцан машинага жегетш, шемеле тартатын аттарга журд!. Кепйкпей, жетьсепз атты болып булар езен басына царай цозгалганда он шацты адаммен келденецдеп Сулеймен де Аццатыга царай шоцытты. Аттылардыц соцынан шеп жинауга келген ересек балалар мен эйел- дер де 6ip топ болып суга агылды. Цайыц устшдеплердщ ниетш аныц бтмесе де ци- мылдарына, дауыстарына царап кещл! цара цашцан Абылаев аргы бетте турып: — 9й, сендер неменеге тоцтап цалдыцдар, ешцдер, тез1рек!— деп айцай салды. Бастыгыныц даусына арца тацып, цылыштарын мойындарынан сыпыра бастаган eKi солдат куйбецдеп: — Бул ymiH сендерге жацсы болмайды. Екеущшц де жазацды бередц— Деп унш шыгара бастады. — Карсыласса цайыцты аудар, Шолпан. Жазаны соцынан K epin алдыц,— деп Хак1м езше таяу кесШп отырган солдаттардыц цылышын жалма-жан жулып алды да, суга тастап ж!бердк Асты цара туцгиыц цайыц цалт етсе су тубше тас- тай батарлыц. Бурын суда жузбек тупл цайыцпен де бул сияцты epi ендц epi терец езеннен кеп етш уйрен- беген цыр адамдары цайыц устшде цару ете алмады; балаша бугып, суга да тже царай алмай, бейне асы- ранды кежектей цорбацдады. Жуз цадамдай жерден сейлеген сездерш жацсылап ести алмаса да, Абылаев Хаюмнщ солдаттарга бас салганын аныц керд1; ол жалма-жан наганыи цабы- нан суырып алып, жогары царай басып цалды. Мыл- 327

тык, даусы танк eTTi де, кунд1зй кучпрт дауысты шолак жачгырыч жарга мардымсыз согып, шыцылдап кет- Ti. Шет жагы айыл чоганыч ит мурыны етюмз жынысымен араласкан шыганачтагы цалыц чурачтыч арасына 6 ip Kipin, 6 ip шырып журген eui часчалдач чанаттарымен су сабалай урке женелдч 6ip керШм жер езен бейн бораздалай ушып барып, олар жалп ейп отыра чалды, алыстагы чыл мойын урпек бас cynryip точчач ейп сучпп KeTTi де, узач су астынан шычпай чойды. Ьуырдан ойга тускен, су жагасына тенген эйел- бала, шал-кемшрлер Kepi чарай жапырыла ыгысты, «тобалаган» ундер есйлдч зарлауыч кемтрд1й( сарыны су басындагылардыч чулагына шалынды... — Оздерш ескеказ чоя бер! Ыргы, Шолпан!— деп Хаюм чайычтан чаргып кетй де, шин тарта ауаны мычтап 6ip жутып, кейшп жачтагы бшк чурачтыц жасыл журынына чарай сучгш жоч болды. Сек1рген адамныц ектш мен чайыч озеншч орта- сына чарай ыгысты. Шолпан ескегш суга лацтырып ж 1берд1, e3i ачырындап сыргып чана туей де, чайыч- тыц ернеушен устап турып аргы жачтагы мылтыч ат- чан офицерге: — Адамдарьщыз MiHe, аман-ёсен, аласымыз да, 6epeciMi3 де жоч,— деп айчайлап чайычты HTepin зюбердь Сейтй де, e3i ерекше бойын жазып алды да суч- yip уйректей су бейне жеп-жечт кетерше т уст, Хаюм кеткен жачча чарай бул да суцгш кетй. Не icTepiH бьлмей Абылаев аласурып, мосылап чой- ган уш винтовканыч 6ipeyiH алып ж 1берд1 де, чатары- нан аспанга ею рет атты. ¥стап экеле жатчан студент- тен айрылып чалганын, ездерШц чайыч уейнде, чол- аягын буып чойган адамша дэрменйз отырганын ке- pin, ол солдаттарын балагаттады. — Атача нэлеттер, кетер бастарычды, эйтпесе еке- yi4fli де атып кетемш,— деп ачырды.— Бермен чарай ес, чос ч°лдап ес! Жарты сагаттай эуреленш, жагага аячтары эреч 1лжкен солдаттарын команда 6epin аттарына мшпзд! де, Абылаев йзпнд1 K epi бурды. Аргы жачтагы чурач тасасына жасырынган XaKiMfli енд1 чайтып чолга ту- c ip e алмайтынын ол жачсы бшген сиячты. Жагадан шыга бергенде кол чойнынан шыгып чаптап келе жат­ чан аттылы-жаяу адамдар оган самаладай бола чал- ды. Ол шошып кетй. Кулан топ адамдардьщ алды ат- 328

пен шокытып жакындап келш те калган, 6ip-eKeyiHin колында мылтык та бар ма калан, Ke6i сойыл устаган, ал каптаган жаяулар орак, айыр кетерген. «Мыналар- дыд Typi бас салуга келе жаткан адамдардьщ турь Енд1 он минут кешжкенде атда да MiHin улйрмейд! екенб1з. Катындарына дейш кагынып туган мына жек- сурын ауылдьщ кылыгы... Кап, мунысын бклгенде мен баскаша штеййн ед1м буларга ш теййтмдь..»— деп екше KixciHAi де ол: — Журщдер TeeipeK,— дедь Ацшыдан цашцан дасдырдай салганнан тейректей жвнелген бул тертеу1 чара жолга алыстан орагытып келш Kecin етпекнй болды, ейткей жол бейнде Нурым мен Бакы бастаган сейз аттылы да cap ж е л т келе жа- тыр едь — Мыналар кашты гой. 1шшде Х айм жок па?— деп айкайлады Сулеймен алдында келе жаткан Ну- рымга. — Жок. TepTeyi де солдат. — Кетйн. Элде урй й чй реп куа тусем1з бг, э? — Курысын. Куганмен жетйзе ме, ана Нурыштыч кара Keri, усйндей бастыгы бйем, жинактырак Kepi- недк— дед! Асан. «Нурыштыч кара Keri» деген сезге Бакы: — Не дейдк кайда, кайсысыныц астында, мм ол кара кекй мшген? Керсетешн мен оган KepiMfli, Kaeip,— деп каска айгырды ойнактатып алга шыга келдь Ол оч колымен куннен кез1и келкештеп жарты шакырымдай жерде тейректей ж е л т бара жаткан тертеуд1ч алдычгысына карады. Кара кек ат квйле ж ел т, келденечдей бердк оныч ауыздыгын сузе каз мойынды соза тускен турыкты сурей Бакыныч кезше оттай ушырады. Бакы шыдамады, ежелден намысшыл, душыл делебе козып «умтыл, умтыл!» дегендей болды. Оныч усйне керер кезге атты алдырып Kepi кайтып Шугылдыч ЖYзiн квру оган ол1мнен де ауыр хал. — Юм бар маган ерейн, шыгычдар былай. Тояш, маган шейршш сойылычды бер, мэ к¥РЬ1к,— деп Ба­ кы жанап келш Тояштан к¥л°ш жарымдай шейршш соккыны алды.— Kaeip мен оны жар басындагы жа- палактай жалп ете туйрейш... Коянныч жолын киялап кескен э к й тазыдай, ай­ кай салып, Бакы кара жолга карай келденеч шапты. Ертеден 6epi inri босап калган жел к¥РсаК айгыр ка- тарласа шапкан Нурымды 6ip cepniM жер артка тас- 32»

S S i S S T * * окп,у шы” “ ке\" ‘' Арт Токта, Асан, Тояш, ел!рме, Kepi кайт! Жасан-! ган жауга жалачаш аттанып не болды сендерге. Ток- та. Токта!— дегенше карамастан дурмекке ел1рш Асан 1 Тояш, Сулеймендер де шапты. Буларды кор!п екшпп ж акта гы топтан да бес-алты Kici белже жонелдй Bip минугпч im iHfle Бэшекеч келшщ алкабы кикулаган! ай кайлы удере шабыска айналып Kerri. Тор биешч устшде дауысы карлыкканша айкайлапЦ турып калган Кубайра соккысын сттеп кара кек ат-'] тын алдынан ойкастап ете шыккан Бакыны алдьщгы ] айкаста анык-ак керш турды. Ym мушелж жер шауып, 1 бойы эбден кызып алган каска айгыр бас бермей сузт 6ip бушр аяып кетт1 де, арлан каскырдай алыстан op- J алганша кара кек ат жолдыц тепсечше шыгып бауы- I рын жазып женей бердь Уршкен койдай шогырын жаз- бай шапкан уш солдат белек кетст де, кара кек аттыч | устшдеп Абылаев пен каска айгырлы Бакы 6ip белек \\ кетт!. Аягын топ тастап сулу шапкан кек атты куып жетш, сауырлап, жаншып, мылжалап тастайтындай ] жирен каска жерге теспктей керйпп калган, оныч ку- лагын жымпита шапкан ырсылды екшш Кубайрага да анык естьлш турган тэр1зд1, керййм жердей келд1ч кыр жак кыркасына шыкканша кекй йрсектеп тас- тарлык. eKi арасы тапшырып-ак калды. Задала кара- ганнан жасаурап кеткен кезш жеч1мен cypTin ж1берш, кубайра кайтадан Бакыга Абылаев ат устшде йзгш тартпастан кеудешмен бурылып Kepi караган сияктан- ды, кеплд!р-акшыл тутш бурк ете калды. Bip секунд етпей элшз гана качк еткен мылтык дауысымен 6ipre каска айгыр, Бакы, шач. жер 6api араласып кеткендей болды... Кара кек ат уздш шыгып кетт1. Ол жарты шакырым жер узап кеткен шамада кара жолдын ак буалдыр шачы да merin болды — жол ус- . 4 Артындагы солдаттарын тосып алып, Абылаев кат- ты жортакпен spi аса бердь Алдымен Нурым, онан кешн Асан мен Сулеймен жетш Бакыныч басын кете- piCTi, ол -Tipi болганмен есйз, тьлыз калган, денесшде жара жок, eni6ip жерше ок дарымаган сиякты, кезш 330

жумган куйд дорылдап уйыдтап жатдан адамша, ды- рылдап дем алады. Y iu ey i жол устжен алып оны кете- pin апарып шансыз жумсад кегалга салды. Арттагы- лар жеткенше y m e y i де ундемедд тек дана узап кеткен жау мен ел1м халжде ecci3 жаткан Бадыга кезек-ке- зек дарап, 1штержен TicTeHicTi. Кешжпей Цубайра ке- лш атынан тусе далды да, Бадыныд тамырын устап, коз1н ашып дарап, тула бойын долымен тепе сипап — Кэне, жйпттер, не турыс бар, дун кезжен алып тез1рек елге жетк1зу керек. Нурым, сен уетже салып апаратын жед!лдеу 6ip шарбад экел, ана Цаленшд дыс- тауыныд тед1регжде бар шыгар,— дед1 де, Бадыныд басын бала шидщ тубже дарай дозгап, келедке жа- сады. — Од тиген жер1 жод, 6ip жер1 у з ж т кетуден аман ба екен?— дед! Асан Кубайрага. 1^убайра дырылдап дем алып жатдан Бадыныд бозарып кеткен бетже да- рап, сэл ойланып турды д а: — Миына за дым келген болу керек,— дедд Нурым шарбад экелгенше Сулеймен айгырдыд ас- тына дайырылып далган басын тузедд Ауыздан, му- рыннан агыл-тепл данды дебж кетден, дулад шекешд тубжен аддан дан жерге шала сщш, дос жудырыдтай боп дойдыд бауыздау данындай, тед керж т уйып да- лыпты, устщп жагындагы артды аягы созылып сере- шп далган, жануар элдед1мге ренжшендей айбарлы дабагын т у й т алыпты. — Кулад шекенщ тубжен тигенде тоддалад асып, белкуллд сеспей датдан екен,— дед! Сулеймен басын шайдап. блжтей серейтш шарбадда салып алып келген Ба- дыны Бекейдщ уйже орналастырды да, аузына элеж- элеж су тамыздырып Жушс e3i келедкеде отырды. Ол ешшммен сейлеспедд кеп ойланды. Жылап делген Мэк- , кага да ашыд жауап бермедд — Б1лем1н, шырагым, диын-дыстау дезед туганын. . Бара бер ушде, шаруадды дара. Бала-шага азып дал- масын,— дед1 де дойды. Ауылдыд, бутж елд1д ед басты азаматын устап . акеттд буган журттыд im i T eric ауырса, Жушс бэржен де датты дайгырады. Муны туыедандары жадсы бже- fli, acipece даз1р дажыныд датты ойланып, ешшммен свйлеспей сазарып отырып алганы бала екеш балага да ' аян сиядты. 331

— 6 лед1 той шамасы, папам катты цайгырып отыр,— деген Эл!бекке, туырльщтьщ етегшен сыгалап койып: — Эрине, 6ipan папамныц кеб!рек кайгыратыны Бакы емес, ол учительд1ч усталып кеткенше муцайып отыр. Учительшз елге де, 6i3re де цнын гой,— дед! Эдщ- бек улкен Kicirne баптап сейлеп. Kimi 6eciH кезшде Нурым мен Сулейменд1 ж!берш Жун1с кажы бутш жайлаудагы елд1ч шачырак иесш калдырмай садакага шакырды. Кешке дешн nicipin- Tycipin ауыз ашуга дайын ету ушш ею кой сойылып жатты, 6ipHeine самауырын катарынан TiaLnin сапка турды. Желдеген дуадактай самсап, ауыл-ауылдан Жушстшше карай жаяулар жылжыды. Арасы алшак таплген БекейдЩ кйикеие уш мен кажыньщ улкен yfii- HiK eKi арасындагы кос-костан теселген кшз-текемет- терд!ч устше кун екшдте жетпей-ак алка котан оты- ра бастаган адамдардыц карасыны молайып, катары тыгыздала бердк Ортадагы сепз ауылдан алпыска тар- та адам жиналды. Ke6i Бакыныц халш керш бас шай- касты, 6ip катары елед! дест!. Кунд1зп болган окига Ky6ip-Ky6ip эчг1ме болды. — Кажы сез сейлей ме, басымызды неге косып жатыр? — Кай кажы? — Кай кажы келш сешч ceeinfli сейлеп, таягьщды согып efli? БелгЬп емес пе, Жукечд1 айтамын. — Алдьщгы жылы да болыстыц шачырагын ор- тасына тушрерде тап осылай жиналысып ед! журт. Он- да да осы сарыатанньщ iiui ед! гой. — Ие, сарыатанньщ inii, оразаньщ бас Ke3i ед1 гой, ж т т алу лачы шыкканы. — Сез сейлегенде не демек? — Эне, Жол да келе жатыр, старшинаньщ айта- ры бар шыгар. — Бактылы гой оны ж1бер!п отырган. — Сонымен XaKiMfli де алып кете жаздаган дей ме? — KyMicTiK кел1ш десед1 ерлж жасаган. — Эй, бэрекелдП Багы ашылмаган бала, эйтпесе еркекке турарльщ ургашы. Ke6iH кеше тарауьщта Kepin журген Ж у тс кел- гендермен кыска-кыска амандасып, кундепден туйьщ отырды. Жузшде салмакты решшпен тунжыр ойдьщ TyftiHiH !здеген 6ip нышан бар едк оны отыргандар те- 332

ric ацгарды. Жушс эдетжше малдасын курып отырган Kyjii, жинакталып кетерже туей, ак кейлект1ч улкен ак жагасы мойнын кысып тургандай, бауын iueuiin, кецтцюреп койды. Журт тына калды. — Сепз жасымда корлык, пен зорлыд аркасына аяздай батып, удере кешкен елдд колына бес кару ус- тап, елге пана болган ердь ер канына курещткен жер- fli Kepin efliM1. Оган мше елу жыл erri. KyHi кеше елеу- реп атка Minin Бекебастыц баласын Текеге дейш кУ- ганда да2 мундай аяк асты болган жок едж. Мынау бэршен де асып кетт!. Ауылдыц уетшен кунде ат ой- натты, азаматты сабады — ат алды, аттан да арзан ба- галап, epiKcia Ti3in ж1шттер1м1зд1 алды, кемтарды зар enipeTTi, катын-баланы шулатты, бугш арыстандай азаматымыз Календ! токты ардалаган борщей атка оц- repin алып кашып K erri, олар карусыз жанды касака- на атып, есаз-тусс1з мына Бакы жатыр. Ана ецкеуден кулаган кундей, жалгыз жатар жерд1 едкешп к у тт отырган 6i3fli ертец мына сакалдан суйреп туладтай сШкпесше icSm кепж. Жарыцды »ecip, ульщды жет1м етпесше юмнщ K03i жеткен. Сонда малдан билш, бас- тан epiK кет1п желбезегшен т1зген балыктай, жегенге жем болу гана калады. Калай дейещдер, агайындар, ана халыктыц калауынсыз хэк1м болып канды жасты соргалаткан Жымпиты билеушжерше ецкешп ецсель riMie жерге тигенше бас HeMi3 бе, болмаса адамдык ка- - сиет!м1зд1 актап, шалкая течдж сураймыз ба? Кэне, айтыцыздар, мен мына сэжде мен тагамнан бурын со- ны ecTiriM келш тур,— дедь — Дурыс айтасыз, ецкею жеттд— дед! тертбак де- нел1 кулагыныц сыргалыгы солпы б!ткен, erri, узын жакты палуан-Шайдолла. Баска журт ундемей калды. Ke6i томен карап, те- кеметпц уетшен коз токтатар 6 ip ж пш !здегендей бол- ды, 6ip катары Ж у тстщ коцыр yHi мен кою сезше ма- ^гыз атып калгандай елж1реген шыраймен жуз аудар- май карап калды, арт жактагы адамдардьщ 6ip-eK eyi дисая T ycin, корсетпей тез-тез насыбай атып алды. Ку- -байра тамагын кенедд Кадес шошац садалын алга ка­ рай шошайта сипап койды. B ip м и н у т т а й у а к ы т OTTi, ешк1м с е й л е м е д д е зш е н -• ' 1868 жыл •Дала низамына» карсы булкынып еркшдж 3сеген Жапьп |лш!ч epcyiain айтады. 1916 жы( .1 тсцс13Д1кке карсы курсе — Жушс 6аста ran

™ * ™ Г Т ЫНСв3-' кен ет б у ы л ган сеЧДей, кептел!ске ^ Г - ЖуН1С аинала карады, Кубайра цобалжи — Каленшч уйже бальшебек келди сняз ашты, агуа сез таратты деп болысда гарза 6epinci4. Кэпе, мы- на кепке жауап бер. Каленшч басын кай капаска’тык- тын?— дед! Кубайра Жолга карап. Оныц ещ кукылданып кетть — Ж ала, осек. Катындардыч сез1,— дед1 Жол е не йктеп караган Кубайрадан кезш бурып. — Шм жазганын да, шмшч ушнде жазганын да eciTTiK. Кудайдан безген суркня,— деп Асан орнынан турегелдь Асанныц кшпрек келген кекнпл кездер! ш- XIIipciie TycTi. Ол Жолдан eKi- ак адымдай жерде отыр едь мысыктай man 6epin старшинаньщ ecKi намбек бешпетшщ топндеп знакты жулып келш алды да: — Бар, жаза бер гарзацды жазатын жерще!— деп децгелек жезд1 топтыц ортасына карай лацтырып жь бердь Капел!мде Асанныц не ойы барын б!лмей бас цоргау ниеймен шалкая тускен Жол знакТщ жулын- ганын, жулкып тарткан скпшмен ецкейш калганда га- на сездь Ол коркып Kerri, езше карап тЫлген мына журттын кеп K03i оны обып ж1б.ергендей болды, орны­ нан тура келш шетке карай ыгысты, колга тускен уры- дай кушпен де, сезбен де кайрат ете алмай ол тек ка­ па euiKiMre еспртпей куб1рлеп: — Кудайдан безген мен емес, сендерсщдер. Бул бассыздык, буган жауап бересщдер,— деп кетуге ай- налды. — Мэ, мынауьщды ала кет. 31лдей екен гой иттщ e3i,— деп Тояш знаки алып Жолга карай журдк— BipaK ушцнен адымыцды аттап шыгушы болма. Болы- сын мен оязыц сешц жаныцды да, мальщды да келш кузетш турмайды. Бглесщ гой Баркынньщ мшезш, шошандаган шабакты шортандай кауып кылк етшзер. Адал тамакты арам етш, аягын урлап басып уйден шыгып кеткен мысыктай, топтан шыгып Жол ушне тартты. Аздан кейш Жушс орнынан турегелш: — Календ! босатып ж!бергенше болыстыч долга туссе e3iH, e3i болмаса жан кияр жакынын мен де колга устаймын. Караныц баласы ерсе Кызыл уймен де сойлесем. Кэне, ерепчдер гой мен!ч сочыма?— дед!. — EpeMie. — Ермегенде. — Жун!с ага, 6ip MSHici бар. Ел тепе болмай жэ- 334

не к¥Р кол атка мшу асыгыстык болар. Буйн тунде 6i3 Сулеймен, XaKiM yuieyiM ie Сагадагы анаукэсшкер агайындарга барамыз. Сагадагы артель мен таудагы елдщ ергендерш тугел шыгаруымыз керек, еч бол- маса он бес-жиырма ж1йт мылтыкты болса... Ym кун- нен кешн жиналамыз десек болмас па?!— дед1 Асан. Ж у тс унмедедь Баганадан 6epi уйд1ч шинен сыга- лап отырган Эл1бек: * — Конем ундемей калды,— дед1 Эдибекке, иыгы- мен туртш калып. — Кекемшч ундемегеш манул дегеш, осы кунге дешн соны бйшейыч бе,— деп ипк койды Эдшбек ага- сына. Сол TyHi тунде Асан, Хамм, Сулеймен Сагадагы жтттермен акылдасып, ертецше балыкшылар артел!- 1йц бастыгы Кажымуиан мен XaxiM Бэйесйн бастауы- мен Эбд1рахманды 1здеп Дараоба болысына журдь Олар 9бд1рахманмен акылдасуга жэне оныц бере- MiH деген каруын алып келмекнп болды. EpiKci3 ж1пт жинаган, сураусыз ат алган, тутшге T eric салык салган, Царжауовтарга ауыл устшде кам- шы ушртш, Абылаевтарга он атнызган, нарсы келген- дерд1 абактыга тыкнан «хан» сойнанына нарсы сол кундер! басна елдер де бас кетерген едк 1лк1 кезде ni- жшуден бастап келе-келе старшиналар мен болыстар- га жудырык кетерген журт енд1 зорлык пен зулымдык- тьщ туп тамырын жулып алуга бет бурды. ¥зын езеншч бойын ермелей жайлаган налын; ел­ дер 6ipiMeH 6ipi натар турып нол устаснандай жалгас- ты. Эчйме де, амал да копйч сынына туей. «Болыс- тыц кецсес1н шапканмен ic блпейдк Жушс таяз ойлай- ды. «Бас поле ана Тене мен Жымпитыдагы патшашыл- дарда» деп Эйтиев дурыс аныл айтып жур. Атаманын да, хаимн да Микалайыныч соцынан ж1беру керек!» — деей. Осы соз елден елге жылжыды. Сагат санап, кун санан ауылдаи ауылга аттылар Жосылды, топ н¥РУ' шылардыч нарасыны улгайып, катары калычдай бер- Дь Кечпкпей Тартогайдыч iiuiHe ертендйкеш емш-ер- KiH жнналган ток жуздк кара муртты мйпттер каптап кетй... Bip улкен дуб1рд1ч немеет дыбысы б1рден ай- нындала бергендей болды. Бул Жайынтыч кеч алнабын мёкендеген сан ру­ лы елдерд1ч течджке умтылган fly6ipi едь Ан Жайын­ тыч улы Ay6ipiHi4 басы едк.. 1957 жыл. Б1Р1НШГ К1ТАПТБЩ СОНЫ

МАЗМУНЫ Т0НКЕР1С УСТ1НДЕ Bipimui б в Л 1 М .................................... EKiHUli 60Л1м .............................

^—