Х. Есенжанов. Ақ жайық т1

ацыр заман» деген Кожа. Талай момынды алдап зар кадтырган ала аядтардан айласын калан асырган десейшП Мше акылды адам! MiHe халыктыц дана- лыгы!— деп Дмитриев мэз-мэйрам боп балаша кулдк — Даналыгымен 6ipre айлакерл1п де к у и т . Ал- даркесе дейтш халык ауызындагы 6ip герой сайтан- ды да алдаган. Бэкеч оны айткан жок па ci3re? — деп сурап efli Эбд1рахман, Дмитриев: — 9лг1 жол rnerin коле жатый, жаяу ж у р т шар- шаганнан кешн жас сурасып, улкеш аркасына мше- TiHi ме?!— дедь — Ия, ия. — Айтты, айтты. Тагы да толып жаткан халык эчпмелерш айтып 6ip кеш кулд1рдй Бакытжан Би- салиевич коп окыган, коп бьпетш акылды карт,— деп мактады Дмитриев Бакытжан Каратаевты. — Б1зд1ц ол карт акылды, ак пейьп адам. BipaK оте сенпш, жэне кечтш ек жан. Сол мшезш бШп ана байшыл окымыстылар: «Бэке, елд1 eK ire белмешк, 6ip болайык» деп арага Kici салып жур... — Ол жагын бишеймш де, ал табанды, алгыр, халык учли тура бьлетш адам екенше jcesiM алдака- шан жеткен,— деп Дмитриев адвокатка улген бага 6epin к ета.— Карт MeHi елге алып шыгамын, казак халкыныц турмысымен жаксылып таныстырамын Дед1. — Дурыс айтады. IuiKi киыншылыктарды жойып, 6ip жайлы болганнан кешн ауылды аралатармыз, Петр Астафьевич. Елд1ц жайлауы мен кшз уШн де, кымызы мен салтын да, барж корсетш, бэр!мен де таныстырармыз эль — Жаксы, жаксы, Айтиевнч, соз жок, аралай- мын ауылды. Шыгыс елдерппч OMipi маган epTeri сиякты коршедь Шынында да сахараньщ кеп жай- лары жумбак; турмысты жете бтмесе, жаксы лап укпаса, кате басып, Tepic TyciHin калуга да эбден мумкж. Сонымен, Айтиевич, мешц коз^мшч тартка- нын жаксыга жорисыз ба? — Элбетте жаксыга. «Жаксы соз жарым ырыс> дейд161зд1ч казак халкы. — Тек осы жагынан гана кеч1лд1 KOTepiKKi ус- тау ушш. Ал нагыз себебше келеек: козд!ч. 6eTTi4 тартуы нервней гой,— дед1 ол ойланып. — Соз жок, сочгы кезде уйкысыз тундер побейin кетт1. Bipan ештеме емес, халыктыч жоруы кеч^лге

демеу, жацсылыкка дей бер!ц!з. Сонымен, Петр Ас- тафьевич, мына ундеуд1 бастырып, тарата бер дейс!з бе? Осы бастан таратсац калай болады, «ак казактар мен генералдар Совдепке шабуыл жасап жатыр* де­ ген сездер куш бурын байбалам салган снякты бол- май ма? Олар, дурысында, шабуыл жасаган жок; 03 ip re к¥Р ниет кой, ниетп жузеге асырып шьищан- ша коп уакыт бар. Эбд1рахманньщ бул сезше Дмитриев тацданган- дай, жузше кадала карады. — Лениннщ сонгы хатын 6ineci3 бе, онда оньщ не^дегещ жадычызда ма?— дед! ол жулып алган- дай. Свйтй де жауап кутпестен:— Ленин больше- виктерге: ешшмге сенбецдер, халыкты, жумысшыны каруландыра берщдер дед!. Муныц магынасы жу- мысшылар устемдшш орнатып алганша em6ip мыл- жыц сезге, тэтт1 сезге алданба деген!. Халыкты ка­ руландыра берщдер деген!, душпанга карсы туру ушш сол хальщтьщ колына мылтыкпен 6ipre сана каруын да устат дегеш. Шмнщ жау екен!н туЫщйр, ол мылтыгын соган кезенс!н деген!. Ci3 Червяков екеущ!з кеше де осы свзд! айттычыздар: «Ундеу жа- зуга эл1 ертерек емес пе дедщ!здер». Жаудьщ эреке- TiH кун бурын ашып, алдын ала эшкерелеу керек, революция кутш отырмайды, ол алдын ала кимыл жасауды, карсы кимыл жасауды талап етед!. Дмитриевт!ц кезппц алды тагы да катты тартып кетй. Сырт п!ш!н! сабырлы кершгенмен !штен катты толкыганын 9бд!рахман жаца гана байкады. — Петр Астафьевич, Лениннщ бул соцгы тезис!н ез басым окыганым жок. кеп мэселелерд! шамамен, естумен гана болжап келем: Рахмет, 6api TyciHiKTi болды. Халыкты каруландыра беру, алдын ала ки- мылдау ец басты, ец жанды нэрсе бугш танда. Мен ана Орынбордан келе жаткан отряд бар, ез KyuiiMi3 жинакталып жатыр. Biere Сарытау Совдеп! де кемек- тесуге KipicTi, ат тебел!ндей атамандар, не icTefi кояды деп ойлап efliM. Бул niKipiMHiH табанды, дэ- лелд1 niKip емес екен!н еш-уш куннен 6epi жаудьщ козгала бастаганын кергенсш тус!нд1м,— дед! 96fli- рахман. — Ж ау аса зулым жау. Цапыда бас салатын жау. Кешеп Орынбор Совдепшщ берген ультиматумына мше б!р таул!к уакыт етть Мартыновтыц штабы ауы- зына су толтырып алган адамдай унс!з жатыр. Бул 52

тепн емес, ол опасыздыч icKe данындалып жатыр. Егер де бугш тунде бас квтермесе онда, бэлк1м, ата­ ман Мартынов бой сунар. Мешцше булай емес, булар булж шыгарады,— дед1 Дмитриев. Дмитриевич сездер! Эбд1рахманга бойлай дэлел- fli, жинацты, айдын коршетш. Мына ninipi де царсы- лыцча жол далдырарлыд емес. Сонда да ол осы сияч- ты облыс Совдешшч тагдырын шешетш еч ipi, еч ауыр мэселеге мына кереген большевик жолдасыныч кезчарасын жете бйпп алуга тырысты. — Жачсы, «здщ n in ip i4 i3 m e ач казактар 6i3re бас салады. Мен буган тугел чосыламын. бйткеш бу- лардьщ Цвилинг жолдас чойган шартча жауап бер- мей, тунерген булттай тунжырауы да, чаланыч жан- жагын торлаган атты казак пикеттер1 де, станция- лардагы казактардыч топтаный басын котерт жатча- ны да, осы пж1рдщ жанды екешн дэлелдейдь Ал ана Орынбордан келе жатчан отряд, мына жачтан Сарытаудыц комет, Самардагы чызыл гвардиялыч армияныч бол1мдер1 куш ертеч Мартыновтьщ сорай- ган мойнын жулып алмай ма? Бес тсунге OKiMi жур- мейтшш б1ле тура Оралдьщ облыстыч Совдепше чол кетермекпп ме?— дедь — Орынбор отрядын 6i3re жетюзбей жолдан бо- гесе чайтешч? Жоч, бул тартыс бес кун емес, узачка созылуы мумкш. Кейшп тылда, Гурьевте генерал Тол­ стов эскер жинап жатыр. Донда Краснов котер^ген, мына жерде Дутов бар жэне еч опасыз жау шетел интервенттерь Жоч, Айтиевич, азамат согысыньщ узачча созылу 4ayni бар. — Мэскеуд1ч niKipi де осылай ма? — Элбетте, б1рач Ленин бастаган жауынгер жумыс- шы табы мен Ресейд1ч чолына курал алган чальщ шаруасы мундай ойдым-ойдым бас котерген коктрре- волюцняны кешжпей чуртып, бейб1тш1лж eMipre тез Komyi кундей айчын,— дед1 Совдеп председатель Yh - деу текстш ачылдасу устжде комиссар Эйтиев пен Совдеп председател! осындай кеч эцпмелесш едь Кешке чарай очига кенет шиелешсш кетть 2 Сол icyHi Keiimi сагат алтыда Дмитриев eici ауыр хабарды чатарынан алды. Энел аягын есжтен ептеп басып Kipfli де, устел

жанында отырган облсовдеп председателше урейлен- ген кездерш кадай парады; шырамытцанмен жыга танымайтын адамша, бет элпетждеп онын 6ip таныс белплерж 1здегендсй болды; кшмже кез ж1берд1, бой тулгасын елшей 6ip сузш етть — Мына Kici ci3fli керсет, шугыл жумысым бар Дейдй Деревнядан келшп, «аты-жвшмд1, жумысымды Дмитриевич 93ine гана айтам» дегенсш алып кел- д1м,— дед1 Червяков председательге чарсы турган орыидыкка отыра 6epin. — Отырыцыз. Мына орындычча отырьщыз,— деп Дмитриев орнынан турегелш, эйелге Червяковтыц жа- нынан орын керсетт). — Дмитриев С13 боласыз гой... Айып етпеч1з, ча- лай, ci3Ri жолдас деп атай ма? Наданбыз, айып етпе- 413, сураганга,— деп эйел куб!рлечк1реп сейледи Ша- руа эйелдер тартатын жылы, коцыр шэлюж lueuiin, кулагын босатып аша т у е й :— Еспмщ1з бен экед^здж атын бжмеймж... — Дурыс, дурыс. Айыбы жоч- Жолдас Дмитриев десеч1з болады. Петр Астафьевич Дмитриев мен бо­ лам, шубэланбацыз,— дед1 ол эйелд1ч сешмшздеу кез- бен карал турган ойын сезш. Эйел отыра коймады. ¥лтарган кшз байпачты аяч- тарын кезек суытып, кеч кабинегп айнала ж уп ртт 6ip шолып етй де, Дмитриевке чайта чарады. Дмит­ риев те кезш TiKTi. Тотыччан толыч чара чошчыл бе- инен кудж нышаны б1рте-б1рте жогала бастагандай, чабач уенндеп аздап туйшген усак сызычтар жазыла тускен, конетоз чара сукно пальтоныч 6ipi улкен, 6ipi Kiiui туймелерж Дмитриевтен кездерж аудармаган куш агытып жатыр; чолдарыныч жарылган Tepici чып-чызыл. — Ci3 Быков деген KiciHi б1лес!з бе?— деп сурады Дмитриевтен ойел, кезш айырмай сынай карап тур­ ган куш. — Янвасьцев Совдешшч председател1 ме? — Ия. — Январьцев Совдетшч председатель облыстыч Совдепнч Myiueci Быков Игнатий Иванович. Айта бе- pi4>3, гражданка, чысылмачыэ, мен бэрш де TyciHin турмын. Купил ж1берген гой шздь Йемене, шугыл жу- мыс болып чалды ма? Эйел ay>ip KypciHin ж1берд1, жуз1 кенет езгерш кет- Ti, коз1не мелйлдеп жас к ел т чалды. Пальтоныч >ш-

Ki калтасынан api целый бойлатып ж1берш, уцалан- ганмон жыртылмаган, элденеше буктелген кагазды алып Дмитриевке усынды. — Каргыс типр Песковтар турганда мужыцтарга кун болар ма?..— деп булыгып, энел сезш айта ал- мады. Bip ауыр окига болганын бастан-ак болжап кел- ген Червяков орнынан турегелш: — Ci3 отырыцыз сабыр ет1ц1з. 1здеп келген ада- мыцызды таптыцыз... Не iCTey керек екешн бул Kici айтады, колдан келген жэрдемд! берпзедк— деп эйел- fli колынан устап орындыкка отыргызды. Дмитриев кагазга цадала тустц б1рнеше жолын окып эр^леген сайын оныц жуз1 сурлана бастады, Червяковке оныц оц жак 6eTi 6 ip рет жыбырлап кет- кен сияцты коршдй Коз муд1ртпейтш айцын етш, кара сиямен шебер жазылеа да, дэптер цагазыньщ тутас exi парагына толтыра жазган бул терт бет хатты Дмитриев узак окыды. Окып болып, сол колымен шашын 6ip сипап eTTi де, орнына келш б1рнеше секунд ун катпай темен еденге карап отырды да, кайтадан турегелш: — Жолда кару асынган, топтанып журген казак- тар кездескен жок па?— деп сурады куцпрттеу унмен. — Станица б1ткенн1ц, хутор б1ткенн1ц 6api толы эскери кызметкерлер, сурап, тсргеп: «Цайда барасыц? Онда юмщ бар ед1?» деп мокшап журпзбейдй Мен: «Алексеевога барамын. Апам ауру, хал устшде жа- тыр» деп сылтаураттым. Bip хуторда хорунжий ж1бер- мей жылап та алдым. Василий Иванович ci3re жолы- гып, калай да хатты бере кер деп тапсырды маган, Игнатты босатып алуга жэрдем корсетед1 дедь Дмит­ риев жолдас, калай болады, муны Песковтар icTeTin отыр,— дед! оиел жадыраццырай сейлеп. Дмитриев кагазды Червяковке берд1 де, эйелге: — Рахмет ciere, кеп-кеп рахмет, бул хабарды жетк1згешц1зге. Кангыцыз ауыр, 6i3re де ауыр. BipaK жасымау керек. Босанады олар, босатамыз, бугаи тек уацыт керек,— дедк — Осы жактан барган комиссардай етш Игнатты да турап тастамай ма? Жок, турамайды. Ci3 ол комиссарды турага- нын коз1Ц1збен кордщ1з бе? Ой, сурамацыз, адамныц денес! турипгерлш.

б>здщ сайдыц жагасында... Страшно...— дед1 елеуреп, eni K63i урейлене улкейе туст. Жацсы, жаксы. TyciniKTi. Ci3 бугшше патерге Сарып дем алыцыз. Таныс уй1ц1з бар ма ед1 калада токтайтын? — Бар, татем бар. Макаров дшрменнщ тубшде, жездем сонда жумыс штейдь — Ендеше сонда барып тыныгыдыз. Ертеч 03iM бжермш icTiH мэн-жайын, кемектесерм1з... — Рахмет, жолдас Дмитриев, кергенше сау бо- льщыз. — Кош болыцыз, кергенше. 3 Бул хат — Орынбордан шыккан уш жуз совет жа- уынгерш карсы алып, ipi-ipi казак станнцаларына соцтырмай, тете жолмен тез1рек Оралга жетшзу ушш аттандырылган eKi елшпДц тагдыры жешнде едь Дмитриев пен Червяков eKeyi де унфз. Дальщ ой- да. BipaK нэрсе екеуше де айкын. Ол: Орынбордан куткен карулы отряд казак найзасыньщ ушы иыкка тенген кезде кешеу1лдеп калды... Bipan eKeyi де и л катыспай отыр. Не демек? Ар- гы жагы ауыр. Ащы шындык кез алдына келденеч тартыла береди Айнала коршаган ак казак отрядта- ры калага бас салуы шэкздз. Бугш-ертеч оган карсы турарлык куш жоц. Муны мойындамау есФздш. Ен- fliri шара кайгылы халге ушыраткан ce6enTi бШп, баска амал кездеу... — Павел Иванович, юм деп ойлайсыз осындай опасыздыкка барган? Сез жок, жау... ез im iM i3fle...— дед! Дмитриев. — Ми жетерлж нэрсе емес. Хатка Караганда ка- зактар олардьщ жолын тоскан, демек, Быковтардын ойлаган ниетш станица атаманы бййп койган гой. — Хабар каладан жеткен болып шыгады гой сон­ да?! — EHfli не icTey керек, Петр Астафьевич? — Исполком мушелерш жиып, акылдасып шешу керек штейтш icTi. Менщ ойымша алдымен: подполь­ ный комитет к¥Рып алган жен. Екший шараны тагы да ойласа K epepM i3... Дмитриевич сезш аяктатпай, аягын ен-ппцюреи басып Эбд1р'ахман Kipin келдь

— Мен 6ip жаман хабар естш келд1М, жолдастар, жогары Барбастау бойындагы кулактар булж шыга- рып, поселка, деревня совдептерш талкандап жатыр дейдь «Совдепт! кулактардьщ шабуылынан цоргауга перселендер казактардан айбынып тур. Отряд уйым- дастыру жумысы киындап барады».— деп Алексей Колостов записка ж!бершт!. Ол Дмитриевке записка усынды. — Жаман хабар муида да жеткйпкт!,— деп Дмит­ риев оган Требухадан келген хатты бердк Эбдхрахман кезш тез жуйртш, хатты басынан аягына дешн 6ip царап алды д а: — Бул кай Быковтан? Василий деген к1м?— деп сурады хаттыц аягындагы кол койган адамньщ аты- жешн окып. — Требуханьщ учител! Игнатий Быковтыц ага- сы,— деп ед1 Червяков. Эбд1рахман шошына: — Мечдшерейге 6ip бале кездеспегей?— деп хат­ ка кезш кайта жупртть — Мечдшерейд! казактар шауып тастапты. Бы- ковты устап алып кетшй, не icT epi. м эл1м с1з,— дед1 Червяков. «Ол хаттьщ несш окисьщ» дегендей т1збек- теп жазган учитель кагазынын буктелген беттерше ренжи каргды. — Опасыздык еткен гой... Михеевич тыцшыла- ры,— деп созш аяктамай Эбд1рахман мачдайын ус­ тап, сэл ойлангандай болды да, ушып тура келш, ба- сындагы кепка боркш алып, каза тапкан комиссар жолдасыныч K a6ipine бас игендей тэж1м ети. Дмитриев пен Червяков ушып турегелш, бастарын nin 6ip сот тынып калды. Аздан ксйш тыныштыкты Эбд1рахман бузды. — Бул Яковлевтщ сезшен,- —дед! ол ызалы niiuiH- мен. — Ол не депт!? . — Яковлев не депт1?— дед! ei<eyi катар сурап. 96- Дфахман eKi жолдасына Яковлевт!ц Войско yKiMeTi- н!ч ек!л! генерал Михеевка барып Орынбор Совдешнщ койган ультиматумына тез жауап беруд! талап етке- HiH, бул талапты орындамаган кунде Орынбордан шыккан отряд Войско ук!мет1н тутк,ынга алады деп «коркытканын» айтты. Эскерд!д шыкканын кун1 бурын жауга б1лд!- 57

pin койган, соны ec-rin душпан карсы эрекет жасауга KipicTi,— дед1 ол Червяковке карал. — Парыксыз мылжьщ, сырды ашып койганы,— дед! Червяков. Дмитриевич K03i жайнап кетп, 041 сурлана тустк 04 жак 6eTi жыбыр ете калды. — Бул жай мылжыцдык емес. Бул опасыздык. Сагат жеНге баспаханада жиналайык.— дед1 ол. Yuieyi де иредседателыич кеч белмесшен тез-тез шыгып кетть Карулы eKi солдат eciK-Ti 6eKiTin алып, алдычгы болмеде тунп кузетте калды. Баспахананыч шагын белмесжде жнналган ком- мунистер саны да шагын. Асыгыс шакырылгаи мэж1- л!ске Макаров дтрмендершен eKi адам, мекемелерде- ri партия мушелершен жетЬсепз Kici жиналып улпр- ген. Оган баспахананыч терт жумысшысы мен об- лыстык аткару комнтеНтч бес Myiueci косылып не 6api он тогыз Kici болды. Кеше жак терезелер тастай жабык. еЫк бекИулк IuiKi жактагы торлы терезешч форточкасынан салкын ауа жер еденге к¥шаК-кушак кулап жатыр. Адамныч дем1, тартылгал шылымныч кек тутшь баспахананыч зьчдей niciH e араласып, тамак кыргандай коп-кою кышцылтым тартып тур. Керосин шамньщ саргыш жа- рыгы бурыш-бурышка кучпрт келечке шашкан, ста- нокке суйенген, сэюде отырган адамдардыч жуздер1 кег1лд!р-саргыш кержедь Облыстык аткару комитеНшч eKi Mymeci Нуждин мен Половинкин ycTepiHe сур шинель, бастарына ас­ кера фуражка кнген, булар жогаргы жак бурышта кабыргага суйешп езара очпмелесж тур да, ал тере- зе алдындагы юшкене столдыч жанында Червяков 6ip нэрсе жазып отыр. Бурын атын гана ecTin жузбе- жуз кермеген адамдардыч кездер! терезе алдында турган кара былгары бешпеттк былгарымен тыстаган кара буйра кулакшынды, ак сур ечД1 Дмитриевте; оныч орта бойлы денесж, бет эл!бж, TinTi 04 жак кула- гыныч тубждеп мшкене айшык тачбасын да ж т кездер айыра камтып жатыр. Дмитриев мэжШ еп жай кенеспен бастап KeTTi. Ол iuiKi Ресейдеп совет жайын эчпмелеп, жумысшы мен шаруа YKiMeTiH коргайтын Кызыл Армия курылганын

айтты. Keprni Сарытау даласы мен даиаттас Орынбор- да Совет ук1мет№ц ныгайып, буыны бекш улкен куш- ке айналганына тодтады да, зцпме'сш Орал казакта- рыныд жасырын iCTen жатдан жаулык орекетше Ti- редк — Жолдастар, жау жыртдыштыд судшш керсетт иас салуга дайын тур. Б1рад революдняны доргауга гамшы данымыз калганша, содгы дем бпкенше куш ■аламыз. Бул ym iH дайраттылыд, табандылыд, тап- кырлыд пен дажырлылыд керек, эд!с керек, адыл керек. Жасымау керек — колда даз1р KymiMie аз. Игер де заводтармен дшрмен жумысшылары, те-Mip жол дызметкерлер1 тепе кетер^се, долына дурал устап дарама-дарсы турса ад казактарга оп-одай да- ■тал болмас едi, ат уетшен шауып келш жапырып кете алмас едь Жумысшы коллективтер! дару тауып улпре ала ма, улпрсе уйымдасдан турде шн Tipecin, тап осы сагаттардыц iшiнде шыга ала ма? Мше, эд- пме осыган преледд Олардыд арасына дайратты, дажырлы басшылар дети, б1рад турл1ше жагдайлар- мен байланысты уйымдастыру ici кенпрек басталды, дуралдану жумысы диынга туст1... — Оныд орнына сана дуралымыз к у и т , саспа, жолдас Дмитриев,— деп дем 6epfli Червяков. — Дурыс айтасыд, жедш шыгудыд басты айгагы сана-сез1мшд оянуы. Партияныд куда — жед1мпаз идеясында. Халыд ез бадыты ymiH куресетшш 03i б1лсе оган eiu6ip жау тотеп бере алмайды. Алайда революцияны контрреволюциядан дур долмен доргап калуга болмайды. Мына ад казактардыц ниеп Сов­ деп™ жою, канды ектемдш орнату, жумысшы табына бас котертпестей элек салу. Бук1л ад армияныц дал- дыдтары, оган дем 6epin дару-жарад, азыд-тул1гш T erin жэрдем 6ep in жатдан шетел капиталистер1 те- ric жиылып келсе де бул дара ниет1 орындалмад «мес, Ресейдщ жумысшы табы мен далыд шаруасы 'ojifli дайтып дулдыд дамытын кимейд1 де, оны еш- Д1м зорлап кипзе алмайды да... Бул айдын нэрсе, бул 6ip eiuKiM euiipe алмайтын шындыд. Менщ ай- тайын дегешм басда. «Ад дайысады, сынбайды...» — дейД1 халыд надылы...— деп Дмитриев тамагын ке- неп бегелт далды. Созге шешен, жалынды Дмитриев евз таба алмай богелген жод сиядты, оныд аузына «жау уадытша бел алганмен тупк1 жедш 6i3fliKi* деген евз келш Ti-

Релдь Бар жагдайды салмактап, бар мумкшийлшт елшеп, eni жактыц квзге кершш турган куцпн тед- деспрш келгендей «жау уацытша бел алады» деген ащы кортынды оныц кемешнен 6epi аспады; рево­ люция iciHe шын бер1лген, циын-цыстау жер келген- де тайсалмай окна царсы барарлыц табанды жолдас- тарыныц алдында да оны ашыц айта алмады, тама- гын кенеп тоцтап калды. Отыргандар муны б^рден ceefli, ей ткет осы жерде бас цосцан жиырма шацты коммунистердщ 6api де осы шшрде едь Сондыцтан тына калган кептщ ойын белш тагы да Червяков сезге араласты: — Петр Астафьевич, астыртын уйым мушелерш белйлесек болмас па? Партия мушелерше жумысты жасырын icTeyre тура келер. Басшылык ететш ушйк, не бесйк болса калай болар?— дед! ол, терезеге 6ip кырын отырган жузш Дмитриевке бурып. Дмитриев терезе алдында турегеп турып свйлеп едц eKeyinin де сэл муцайыцкыраган кездер1 секунд белшейндей мезет кездесе кетй де, жалма-жан жуз- дерш баска жакка бурып экейстк Дмитриевтщ ажар- лы б ет сэл сургылт тартыпты, ашыц, суйюмдк ал- гыр кездершщ алды аздап шреукелене тускен, жа- зык мацдайында бурын жок eki сызат лайда болып калган. «Соцгы уйкысыз, азапты, ойлы, эб1герл1 жу­ мысты тундердщ тацбасы... Мунан eKi жума бурын бул сызыцтар жок едц Петроградтан келген кунй жузшщ озгеше жаркын нуры мен кездершщ жайна- ган OTKip шогы 6yriH ала-бвле солгын. Адамды epiK- ci3 билеп, езше ырыксыз тартып экететш екшн де баяу деп ойлады Червяков. BipaK оган Дмитриев екшцп рет Караганда коз куйрыгы сазарган кекесш- мен: «Учитель, элденеш ойлай беру лайык емес: муцаюга орын да жок. a3ip себеп те аз!» дегендей болды. — Дурыс, ете дурыс niKip. Ойдык т у ш т ,осы- ган ойысады. Егер де эцйме жумысты жасырын тур- де журйзуге йрелсе — жаман айтпай, жацсы жок. киын кундер кездеседк ол анык — осы отырган жэ- не баска жердей коммунистердщ 6api де тейсшен, жасырын уйымныц мушей болып калады. Сондьщ-. тан менщ ойымша облыстык Совдептщ аткару ко- митетше муше болып сайланган жолдастардьщ 6api басшылык етуге мшдетй... — Дурыс! 60

— Дурыс! — Ец eipimui мшдет: байланысты узбеу. Цала- ныц iminfleri жумыскерлер! .мол жерде партия груп- паларыныц жумысын жандандыра беру. Саяси упт- насихат жумысын кушейту. Станицаларда, селолар- да, ауылдарда, поселкелерде упт жумысыныц бар­ ды^ TypiH журйзе бьлу. Жолдастар, кемекке Кызыл Армия к е л т жетедь Ол алыста емес. Революцияны доргаймыз, доргай берем1з!— дед! Дмитриев KOTepin- Ki дауыспен. — Коргаймыз!— десй 6api 6ip ауыздан. Шеткер!рек турегелт турган Эбд1рахман, сэл куй- белектегендей, орнынан цозгала туей, 6ip нэрсеш умытчандай сол колын мацдайына таман апарды да, кайтадан томен Tycipin, Дмитриевке царай соза туей. — Менщ 6ip-eiti co3iM бар едь Орынды ма, орын- сыз ба, б1рач чалайда сол ceeiMfli айткым к ел т тур,— дед! ол Дмитриевке. — Айтиев жолдас, айтыцыз. Бул жерде айтылган co3flin 6opi орынды, усынысыцыз болса, MiHe, жолдас­ тар арасында акылдасып алган жен,— дед! Дмитриев мацдайына тускен шашын сол цолымен Kepi цайыр- гыштап. — ¥сыныс емес, Петр Астафьевич. Ci3 облыстык Совдепйч аткару комитейне сайланган жолдастардьщ 6opi де жасырын партия комитейшч басшысы болып есептелед! дед1ч1з. Ол дурыс кой, Совдептеп адамдар мен партия мушелерш!ч туп йлег! 6ip. Алайда, мен партия уйымыныч мушей eMecniH, сондычтан беспар­ тийный бола турса да облсовдепйч мушеймш деп, пар­ тия жумысын басцару келшйз емес пе? Bi3fli4 чазацта мадал бар: «Эчймешч басы байлы болса, Ty6i сайлы болады» деген. Басыи ашып алган жен. Эрине, . «opi жур» деп жолдастар мешч кеудемнен итермес, оны 03iM де жаксы бтемш... — Айтиевич, б1лем1з, бiлeмiз йзд1ч KiM екенйЦзд!, большевик болу ymiH жаньщда партиялыч билейч бо- луы шарт емес. Анау завод жумысшыларыныч !шшде партияда бары аз, сонда да ондагы жумысшылардыч 6ip тобы партия чатарында барлардан артыч жауапты чызметтер атчарып жатыр. Партияга муше болу чаш- пайтын нэрсе, сочынан бола берейз. Оньщ уейне й з коммунист партиясына йлектестер чатарындасыз гой, айырма жалгыз чагазда гана,— дед! Червяков. — Мен ci3fli коптен 6epi коммунист деп б!лем!н.

Керск десеч^з мына цаз1р-ац цагаз жузшде устав тэр- Т1б1мен оформить етейпк. BipiHiui кешлджи вз1м бере- Min,— деп ед1 Дмитриев. — Мен де беремш кегйлдшть — Мен де беремш,— дед1 Петр Нуждин мен Павел Червяков оньщ сезш болт. — Мешцше шздщ большевик екешц1з жолдаста- рыцыздьщ ниетшен де KepiHin жатыр. Ал баскару жу- мысына, коммунист!к жумысца с!здщ катынасуыцыз аса кажет, ейткеш ана оздерщ!здщ цалыц мусылман ецбекцплер1ц1здщ револгоциялыц санасын ояту Фздщ жэне Шамсутдинов пен Епмаганбетовтардыц гана колынан келедь Елщ1здщ т т ш , эдетш, гурпын, Т1легш б1зден ropi с1здер жацсы угынасыздар, оны бул жерде мен1н угындырып жатуымныц кажет1 аз, муны ci3 менен артык бшешз,— дед1 Дмитриев. 9бд!рахман аягын сэл талтацтау басып Червяков- тыц жанына кимелецюреп келш. оныц бетшен суйд!, 6ip секундтай кушактап турды да, кецШ босап Дмит­ риевке жакындай тусть Дмитриев оныц ниетш куш бурын сезген efli — жур1ш ебдейшздеу 9бд1рахман жа- цындап улпргенше оныц 03i умтыла Tycin, цара мурт жапцан толык ершдерш аузы тола суй т алды. 9бдь рахман томен карап цалды, ол цатты кобалжып кетть Оныц шын ce?iM билеп ерекше елж1регеш баскаларга да улкен эсер erri. Сейлегенде TLni де дореюлеу, уш де жуан шыгатын, келбетшен де, цимылынан да кай- ратты, бетт1 адамныц nimiHi KepiHin турган, кершгенге кецШ ж1би кететш H03iKTiKTeH кеш алые мына са- бырлы мшездк 6epii< жанныц елж1регенше басцалары да цосыла толкыды, аса ыстык сез1ммен кезек-кезек келш оныц колын цысты... Bip мннуттай уншз турып цалысты. — Жолдастар, мен к е^м ,— дед!, дауысы эл1 де сэл д1ршдеген nyi%i, Эбд1рахман. — Ka3ip 6opiMi3 де шыгамыз,— дей 6epin ел\\ Дмит­ риев, Эбд1рахман eciKTi аша 6epin: — Жаман айтпай, жацеы жок. Совдеп документ- TepiH, саяси эдебиегп баска жерге кеийремж... Сешмд1 жерге...— деп куб1рлед1 ол. — Кай жерге? Касыцызга адам алыцыз, жалгыз болмайды, куцпщз жетпейдк кеп нэрсе... — Жэрдем берет1н адамдар бар. Ka3ip келш экеле- дй поштабай аттары... Ана бай саудагер Акчуриндер- дщ товар складтарына цоя турамьш. 62

— Акчуриндср? Ол чалай? Аюдан кашып... Эбд^рахман Дмитриевич сезш аячтатпады. — оАюдан кашсач дечбекке» демскйз гой. Эрине, 6iain калса Акчуриндер 6i3fli жумачты ч°я турып, тамукка тура аттандырар. BipaK йлуге Tnic емес. Bi3 Червяков екеум13 онан колайлы, онан сешмд! орын таба алмадык. Бай саудагерд1ч товарыныч кабатында сол жерден алый жан-жачка ж1берш туруга ете чо- лайлы. Елге таратып екететш де, чала imine де жаятын ез ж!пттер!м1з коп. Мына типографиядагы чагаздарды да сонда чоймачпыз,— дед1 Эбд1рахмам Дмитриевке жузш бурмастан, былгары бешпенйшч туймелерш салып жатып. Ол ес1ктен шыга бердк Дмитриев Червяковча чарады, оныч жузшде шу- бэланудан repi таччалган шырай бар efli; коздер1шч куйрыктарында, жука ер1ндерш1ч езулершде жумсач 6ip усач сызыктар жннакталып Ke.iin iuiKi ризалыкты сезд1ргендей болды. Алгыр жумысшы Половинкин Tepi-тон заводтары- на, ал Нуждин дшрмен жумысшыларыныч арасына кетй, басчалары да турл1 тапсырмамен баспахана yiii- нен шыгып, жан-жачча тарап жатты. АЛТЫНШЫ ТАРАУ Аспан ала бултты. Шаганныч тер1скей жац жа- лач бетшен узджшз согатын ызгарлы жел ал1 де 6eTTi кариды; март айыньщ йШнде де очменнен отерлж суыч. Кешке карай бугш кун ала-буле суытып, кун- д1з бет1 жгбжен чар кексочталанып чатып калган. Ул- кен тас кешешч бойы домбыраньщ iuiariHfleft дыцгы- рап тур — алыстагы журген адамныч аяч басчаны кеш жерге есйлед1; ал сонау K enip беттеп очтын-очтын косарлана шауып вткен атты казак пикеттерпйч дурсЬ л1 каршылдай жьщылдап, 6niK тас уйлерге согып, куч- прт дыбысты 6ip жачгырыч 6epin жатыр. Точган 6eTiH жалап турган желден де Сэмиге анау аттылардьщ дыбысы opi мазасыз, e p i суыгырач. Дыбыс шыкканда ол селт ете чалады, жеткен чачпасына ар- часын суйейдч сэл K iAipin, тас пен музга тиген туяч жычылы эрмегенде гана iflrep i журедь Коше узын, 63

жел карсы. Кеш карангы. Бала адымын алга карай кушпен басады, аягын сурше аттайды. Какпакты кеп терезелердщ алдынан eTin бара жат- канда жаны кетуге айналган, Фрескен саусактар жел1м жаккышты коя бердь Оньщ жерге т у ст кеткенш Са­ ми «тык» еткен дыбысты ecTin кана сезш калды. Уй iuiiH A eri шамньщ кашек саклауынан iprere тускен ала жолак саулеф ешнэрсет аныктап айырарлык емес, ете элФз, какпа жанындагы фонарь жарыгы да, кыз- гылт тартып, тек карыс аттам жерге т е п л т жатыр. Ол карманып, тамшы бужырлаган муздак жерден сипалап жаккышты тауып алды да, оны аузына Tic- теп турып, жаны кеткен колдарын кезек-кезек укалап жылытып, саусактарын икемге келфрдь Цакпаньщ жактауына жете 6 e p in , алыска к¥лагын тосты, жан- жагына керпш кездерш де ж уирпч — к¥лакка урган танадай, айнала тым-тырыс, козге Шгерлш жанды кыбыр елестемейдь Уйреншжтк дагды алып калган кол ебдейФз кимылдаса да, оньщ тацтага жел!м жак- кан жершде кос-косынан жарнамалар пайда бола калады. Жарнаманы бала eKi койнынан кезек суырып жапсырады, кейде байкамай T epic жапсырып койып, оньщ yCTiHe баскасын жабыстырады. 8pi элФз, api тоцып дэрмеш кеткен бала колы коргасындай ньщ: Лзаматтар! Ж ум ы сш ы мен шаруа депутаттары сайла га н облыстык, C oedenri патшашыл, алпауытшыл атамандар м ен сщ генералдар куш п ен таратпацшы. Озбырларга жол бермецдер! Coedenri цоргацдар! — деген жалынды жарлык калдырып кетедь Бшк баскышы бар уйге келгенде оньщ какпасы таныс сиякты болды. Сами жакынырак келш, енкейс- туст1 де: «Э, Курбановтьщ уш» дед1 imiHeH, 6ipaK ол баскыш устшде отырган адамды карацгыда кермедь Ал уй-уйд! жагалап келш, какпа алдында ецкейгп элдене 6ip ниетпен турган баланы XaKiM анык кард!. Ж урт ая гы саябыр болган кезде какпага уцийп жур- ген бала оган жумбак кершдь «Элде уй помершем ада- сып таба алмай журме, злде болмаса терезеден ту- сешн деп жур ме екен?» —• деп ойлады ол. Сойти де какпа жакта турган баланыц бейнесшен кезш айыр- май, не icTereHiH ачдыды.

9neci жоч, же«р эйелд^ч жалгыз баласы Сами Fa- дьлшнн баспаханада эрш теруд1 уйренш журген-ди Ачгарулы бала керсеткен жумысты булжытпай icTen, аз уакыт шпнде кеп нэрсе бшген едь Окыц уст1не, баспа iciiaeH 6 ip re , сэби миына еще бастаган тагы да 6ip улкен угым бар-ды. Ол — баспахана жу- мысшылары жургазш жатцан T0 4 Kopic K ypeci бола- тыи. Бул курестщ мэн-жайын мьщтап учпаса да ул- кендердщ ьщгайымен, жумысшыга шмшч дос, KiMHin час екенщ бала iuriHeH сезетш болды. Q cipece, соцгы кездеп хальщты бостандьщ куресше шацырган пла- каттар, ундеулер мен жарнамаларды алдымен ашыц турде таратып, соцынан жасырып жаю ici жшленгенде Сами акты-караны мьщтап айырды. 0здер1 T epin, вздер1 таратуга eei т1ленш, алдымен xipiCTi. Ол букш чала адамын: «Мынау б1зд1кь Мынау 6 i3 re дос емес» деп езшше eidre белетщ эдетп тауып алды. Чиновниктер- fli4 Ko6i Сэмид1ч ойынша «6i3fliKi» деген топча Kipe бермейтщ. Сондыктан, T yci суык улкен тчлмаштыц уйщ таныган кезде ол: «Осы Глади;: ме, 6 i3 flix i емес пе?» деген ойга келш, б1рнеше секунд турып чалган-ды. Ойткеш казак пен татарларга «т1лмаш» болып, сезде- piH сейлеп журген Курбановты Сами «б1здш1 деп те калатын, ал суычтыгына карап 6i3fliKi емес» деп те битарап болатын. K ae ip ол аз ойланганнан KeiiiH : «Мейл1, KiMflixi болса да очысын!» деп тщмаштыц чакпасына да eKi жерден ip i эртэт баттиган ундеуден ач жолак тачба басты да, api карай аса бердь Сами ептеп жылжып, улкен eKi чабат тас уйдщ ку- зетнп отыратын будкасына жачындады; чачпага ар- часын суйеп тура чалып тыцдады, ешчандай дыбыс 'бШнбегеннен кешн будкага карай ол батылырач жыл- жыды. Будка бос тур. Жалма-жан будканьщ чабырга- сына улкен ундеудч eKi жачтауына exi кшпрек жарна- маны жапсыра салып, уйд1ч мандайына чарады. Бул чачпаньщ фонары баскалардан анагурлым жарыч, юшкене eciKTin мачдайшасындагы ipi жазулы вывес- кеш i<03i эбден айырарлыч- BipaK Сами оны очымай-ач таныды; сол кечсеф, анау темешрек турганы «проку­ рор барон Дельвиг» деген ipi жазу; талай керген уй, керген жазулар. «Тап осы ульщтар мычтап очысын! деп ойлап, есщтщ eKi бетще де, фонарь турган бага- нага да, чачпаньщ тачтайына да тур-турщен жанама, ундеулерд1ч бесеущ жабыстырды. С ейтт, e3i насаттан- ган адамша, бучпай,- бойын жазып uieTKepipeK шьщты

да айналасына кез яйбердь BeftceyiT журген адам да, каланьщ шет жактарынан шыгатын ат fly6ipi де есйл- мейд1, уьпдеген жел гана бар, цулацца телеграф сым- дарыньщ зыцылын эндейп экеледь ...Бул жер тас кешенщ шей, енд1 Kepi дайту кер ек. Калганы очай, ыцца чарай тез ж у р ш , то ч б а й ж ап сы р- ып, баспаханага жейп жылыну. Ж о л д а с т а р г а корген- бтгенш эчймелеу чандай р а х ат . Бурыла бергенде чолынан оньщ жел1м чуйган бу- тылкасы жерге т у с т кетй, музды жерге «зьщ» ейп тиш, домалап барады. Ол ечкешп, жердей чармалап бутылкасын 1зяед,1 . Тап сол сэтте чораньщ imiHeH ар- сылдай умтылган итйч дауысы шычты, сонымен 6ipre аягын шапшач басып чачпага чарай журген адам ды- бысы да есйлдь Бала жалма-жан кешешч eHiHmi бей- не чарай жупрдч чарсы алдындагы уйд1ч б и т бас- палдагыныч тубше тура чалды. Баланыч мычтап сес- кенген1 ит болды. Ол чачпаньщ астынан арс ейп етек- тен ала тусчен иттен талай чорлыч керген-дч онысы- нан да итйч журтты дурлшйргеш жаман. «Жей тунде мына куймен чолга туссем, алдымен уры деп урады гой» деп ойлады ол баспалдачтыч жанында бугып турып. Б1рач ч®чпа алдына шыккан кузетнп жан-жа- гына чарап алды да, адам кершбегеннен кейпн, чора- ныч im iHfleri итке зекш чойып, чачырынып, TyKipiHin жайланыса бастады. Оныч будкага Hipin отырып алып, шылым тутатчанын бала айчын кердь CipiHKeHin чыз- гылт саргыш тартчан жарыгынан кузетнпшн чалыч муртын да K03i шалып чалды. «EHfli 6ip он шачты жер­ ге уран жапсырып Kepi баспаханага дайтайын» деп ойлап, ол орнынан ачырын ыгысып efli, ызгырыч суыч жел итермелеп баспалдачтыч ыгына тычсырды; торт- бес минуттай ычтасында турып буйыгып, бойы жылы- на бастаган бала желд1ч ойне беттей алмай сэл KUipic- теп чалды. — Макар, уйьщтаган жочсыч ба?— дед1 чарльщ- чан жуан дауыс. Дауыс баспалдачтыч eKiHmi жач чачпа тубшен шычты: кутпеген жерден, нач часынан дучк ете чал- ган дыбыстан шошып кейп селт ете туей де Сами бу­ гып чалды. Баспалдачтыч асты б!теу екен де, чатпа- ган чарагайдыч дэл уйд1ч ipreciHe йрелген жершде eKi тачтасы жоч, YHipemn тур. Корчып кеткен баланьщ тура жонелу 6ip дегеннен ойына келмедч баспаналап жасырыну ceeiMi оны ерш- 66

ci3 цуысца итермелед1 — ол ipre тубшдеп баспалдац- тыц уцпрше царай бугып, умтыла туей. — Мунда кел, мылжыцдасайыц... Бул жолы дауыс оныц нагыз как желкесшде турып сейлегендей есмлдь 0те жуан, аса царлыццан, ipi да- уысты цатцак кешешц бойымен децгелетш, дуб1рлетш ыкца карай алыска эк етт жел квп жерге еейрткендей. Будканыц 1ипнде шылым тартып отырган кузетшшщ дыбысын 6ip кырын жел 6epi жетюзбедь оныц жауа- бын бала ести алмай цалды. Bipan мына жацын жерде турган адам царсыдагы адамды ершмз келт1рерлш, де- генш eKi епарместей ектем. «Булар не сейлеспекпл? Баганадан 6 ep i м е т ц не icTereH iciMfli n o p in отырып, енд1 капысын тауып екеу- леп м е т устап алмацшы ма? Олай болса «мылжыцда- сайыц» дегеш не евз? Жок. мен женшде болса унде- мей бас салар efli, булар c ip a, кунде осылай «мыл- жындасып» уйренген шыгар...» K em eH in ар гы б етш ен келе ж а т ц ан ад а м н ы ц а я ц ба- сысы б1рден-ац ж а ц ы н д ай 6epfli де, б ал а ц у ы сц а ты гы - ла т у с т . Устше цаудыраган тон киген, жамаулы улкен к т з байпагын зорга KOTepin басып, мыцшыцдап келе жата- тын шалдарды Сами квп кездесиретш, оларды iuiiHeH мыктап аяйтын; элдекалай 6 i p 'нэрсеге жумсаса, жэ болмаса: «Пэленшенщ ушн б1лесщ бе, шырагым?!» деп сурай калса ол куана-цуана сураган ушшц цацпасына шрпзгенше epTin баратын, оларга пайдасын тийзгет- не мэз болып калатын. I^a3ip мына eni карауылшы да Сэмиге api сондай цария жандар., api аянышты адам- дар сияктанып кершд!; жуздерш кермесе де жалыц- тырарлык узак тундерде сарылып тац кузететш биша- ралар гой деп б1лдь «Булар, евз жок. б1здщ адамдар» Деп койды ол езше 03i сыбырлап. — Макар, сезесщ бе, куннщ де 6yriH азынап тур- ганын?..— дед! жуан дауысты адам, 6ip сыр айтуга ыцгайлангандай, сыбырлап сейлеп. BipaK оныц сездерш Сами жацеы ацгарып цалды, толык eciTTi. 0 3 i жацеы свйлей б1лмесе де, орыс тшш ол эбден туешетш, баспахана жумысшылары арасында эжептэу!р эцпмелесуге де шамасы келетш. «Куннщ суыгын айтады гой, заты уетшдей тоны жыртыц бол­ ып тоцып турган шыгар, бишара...»— деп ойлады Сами. — Сенщ айтып турганыц нагыз шындыц. Марты- 67

ныч. Арка бетте кар ж ауган болу керек — суык ызгар — Куншн суыгы втер гой, адамнын 6ip-6ipiHe жау- лык ызгар шашуы коркыныш. Cipa, кан тендер... — Элде нашар хабар ecirrin бе, Мартыныч? — Коште полковник сездерш iuiiMe туй1п калдым. Keunci тамакты тез ium де, ол щтабка кетт>, денщип аздан кейпн кайтып келдк сол айтты... — Ия, не дед1 ол, Мартыныч? — Бэрш тывдап журедк генерал мен полковник- т1ч энймесш тывдап турыпты... Кайдагыны eciTeTiH кУ. тук нэрсе байкамаган болып, акымак адамша солбы- райып турады да, 6ipaK т.оресжщ не ойлап турганын да 6iain кояды. Б1здщ уйде олар кептен тур гой, терп улксн болмеш, алдыкгы yfiifli тутасымен 6epin койдык, KeMnip екеум1з ас уйге кенпп алдык- Сен керген жок- сыч ба полковники? IiUKi Новгородтан келген. Эйел1 мен баласы сол жакта 6ip туысканыньщ колында кал- — Жок кврген1м жок- Ия, не дейд1 ол денщик Васька? Васька дедйч бе атын? — Ия Васька. Васьканыц айтуына Караганда бугш тундо большевиктерд1 устап, Совдепи таратпакшы. Атаман Мартынов жиырма жуздж эскерд1 экелт кала шетжде, казармада, Шаганкада топтал отырган Kepi- недк Теменп Бударин, Сахарнайдан, жогаргы Даринь- кадан тагы оннан астам жуздштер келе жатыр дейдк Кнын хал. кан тепледк.. — CeniH айтып турганын нагыз шындык. Мартын­ ыч. Казактар T eric козгалды деседь демек, кан темл- мек, урыс болмак- — Аглицкие Ьэм хранцуз каптап1келед! деап жур адамдар!— деп Мартыныч тачдайын какты. Сами оньщ англицкий мен хранцузын тусшбедк ♦Казак атамандарынан да бузык б1реулер гой, шама- сы» деп ойлады. Bip-6ipiHe жасырын сыр айтуына жэне тандана сойлеуше Караганда бул екеу| де оган оз адам- дарындай жылы корждк Бала демш iuiiHe тартып, де- Hecinin тагы да д1р1лдей бастаганына карамастан кула- гын тоса туседь Казак атамандарыньщ ашык жау еке- HiH, рахымсыз екешн жаксы бипгенмен оныч^тап бу- rin тунде <'большевнктерд1 устайды» деген ой басына куздар дегеш. ** 68

к е л ге н е м е с -Ti, каз1р м у н ы 6ipiHmi р е т e e r in о т ы р , б у л «жацалы кты* Эбд1рахман агайга тез жетк1зуге, естЬ генш калды рмай айты п беруге бел байлап отыр. Сэл ойланып ундемей калган екшнп кузетнп: — Кызылдар Сарытау мен Самарды алды деп e;tf, олардан неге хабар-ошар болмай кетт1?— деп сурады Мартынычтан. — Эцпме MiHe сонда. Жылан цуйрыгын басцанда гана кайырылып шагып алады гой; булар да сондай... Мына казачествоны айтамын. Ресейден ыгыстырып келш, шетке тыксырып цысцасын басын котермей ме?! — Желкесшен устап турып п лш суырып алмай ма ондай жыланньщ? — Суыруын суырар, 6ipaK булар да ордалы, зэрш шашпай устатпас! — Мартыныч, осы кызыл кеп пе, ак коп пе? — Макар, сен баланыц сезш свйлейсщ. Саган мен карсы сауал берешн. Сен оган озщ жауап бер. Барон Д ельви тц жирен каска рысагшщ жирен туп коп пе, ак Tyri кеп пе? Макар кулш ж1берд1. — 0зшен 03i белгйД, жирен тупнщ KenTiri. Сонда актар аттыц тебелшдсй-ак па? — MiHe, солай. Ресейде не коп — мужык коп, не коп — жумысшы кеп. 0зщ карасайшы: Овчинниковой Tepi нлейт1н заводтарында юм коп? Овчинниковке за­ вод баскарушысын к°ссац — екЬак адам. Цалган бес жуз1 жумысшы, оларды тепсшен кызыл дей бер. Анау жер жыртып жаткан мужыктар мен хохолдар коп пе, хутор казап коп пе? Мужыктар дарил, хуторлык- тар — арал снякты гой... — Олай болса, мына казак войскосыныц басшы- лары копке топырак шаша ма, 6api6ip Ty6i кунп ба- сым жагы жецед1 гой! — Онда улкен мэн бар,— деп Мартыныч 6ip кур- 'fle.ni сырды буккендей тамсанып койды. Сами: «Bapi- 6ip 6i3fliKi жецедЬ дей жаздады да, езш эрец токта- 'тып каллы. — Мартыныч, тьщда, элде дуб1р болмагай...— деп Макар кулагын тоскандай болды. Баланыц кулагына алыстагы, анау K onip беттеп коп дуршл айцын есОл- Д>. Ол ургелектешп, орнынан туруга айналды. BipaK Мартынычтыц кулагына дуб1р шалына кой- мады. Желд1ц шуылы шыгар,— деп корытты ол.— Сен,

Макар, ана Совдептщ таратып жаткан кагаздарын кебгрек окы. Оны жазып шыгарган Червяков учитель ьасы толган ацыл. MiHe, нагыз ер жшт... Bi3flin миымызга Kipe ме, ондай галымдар жаз- ган нэрселер. Жэне б1здщ колымыздан nenepi де ша- иалы гои,— дед1 Макар енжарлау сойлеп. “ парень, сенщ колыцнан келетш жумыс алда. Коп. Ертец Совдеп сайлаганда кол котеруге де Kici керек... Дядя Мартин, правельно говорит... Червяков, Эбд1рахман наш... Дядя Макар, шитай, Бората... бума­ га...— деп Y3in-y3in орашолактау орысшалап, Сами КУЫстан атып шыгып жуире женелдь Господи, антихрист...— деп шошып кеткен Ма- кардыц аузынан калай-солай шыккан создер1 гана оныц кулагына шалынды. Баска ешнэрсе естьлмедЬ — Я свой!— деп айцайлады Сами тагы да, cypi- Hin-кабынып жугарген боны артына мойный бурып. Ол алга карай жуире бердь Kepi карай ж у п р т бара жаткан Сами жасыл киыкты уйдщ баспалдагынан томен T ycin, тротуарга шыга берген XaKiMre соктыгып кала жаздады. Журт аягы басылуга айналган кезде карсы алдынан тап келген адамды Сами езшщ жолын тоскан жан екен деп ойлады, жалт 6epin кеш етц ортасына карай жупрдь Б1рак Хаюмнщ оны к уу нией жок efli, кыз кеш1рек шыгып калар деген умгёпен ол сагат тогыздан бастап торып, карацгы тускесш баспалдактыц устшдеп езшщ кунде отырып журген сэккинде саргая KyTin, калжы- рап тоцып, енд1 кайтуга бет алганды. Bip сагаттай бурын какпа алдына кагаз жапсырып кеткен баланы фонарьдьщ ала келецке жарыгында ол танып та кал- ды, 6ip максатка соншама берййп, калжырап тоцга- нына карамастан кайсарлыкпен ic icTereHiHe катты риза болды. «Кайдагы бала, KiM»ci6epin жур муны жар- нама жапсыруга? КанДай жумбак жандар? Каргадай басынан адамньщ аркасын шымырлатарлык жалынды созге, етк1р уптке араласканын кордщ бе? Сойлесер ме efli ешмен?!» Хак1м аягын жедел басып iflrepi ум- тыла туей, 6ipaK кояндай зымыраган баланын каран- гыда карасы узШп кетть Катты жургеннен кешн дене кыза туей, ой кайтадан есю арнасына кайтты. «Ба­ ла гурлым да кездеген нысанага жете алмаймын, бул 70

батылсыздык... кунд1з к,алай да уйге K ipin, кыздьщ 1 бул шлт езгер!сш аныктап алу керек ед1. Сыпайыльщ пен мэдениетт1л1кт1ч де орны бар. Мумкш, цызга ме- шц тап осы сагатта кемепм керек шыгар... Жалгыз с1зд1ч калаганыцыз жетк1л!кс1з дедь Уацыт жеткенде тусшерыз... Бул не деген сез?! Жумбац. Ащы жумбак. Жок, бул жумбадты налай да тез ьшашу керек. Тез- детпесе кештж етед1. Элде 6ip мекерлш бар ма?..» Пэтерше келш, тесепшч жанында eKi колымен басын устап коп уадыт отырды. Хаюмшч noTepi ногай MeiuiTi тубшде, каланьщ дыбырлы-шулы орталыгынан кашьщтау ед1; 6ipan тунг! дурмек бул жакча да есилген-дй оньщ устше уй кожасы элсш-элсш тыска шыгып алысырактагы атыс- ты, fly6ipfli, квшемен шапкылап откен атты адамдар- дьщ дыбысын тыцдап, элдешмдермен куб!рлесш сей- лесш, тац бйпнгенше уйыктамай шыгып едь Ал Хамм взшщ онаша белмесшде (жолдасы сол KyHi елден кел- ген адамдардыц шаруасын шаруалап уйде к°нбаган болатын) терезелерд1ч какпагын жауып, eciKTi шлттеп отырып алды. Адамныц айналасында болып жаткан окигаларга магына бермейтш, кеп нэрселерд! елемейтш, кулакка - келген квлденец дыбысты есймейтш, тек езшщ гана imKi дуниеишч кеч айналасын ж у з т журетш 6 ip ми- нуттары болады. Хак1м тап сондай халде 63iMeH eei гана болып отыр. Ол элденеше рет хат жазуга K ip icin , 6ipan бастапкы бетш бтргеннен кешн окып шыгып, унатпай жыртып тастады. Жагын таянып, шам жары- гынан жарга тускен ез басыньщ келечкесше карап узак отырды. Турегелш, бвлме iuiiHfle олай-булай жур- мекш! болды да, 6ipaK ойына элденендей эдем! влеч ^ ’жолдары куйылып, соларды кагазга теге салу унйн кайта отырып, тагы да жазуга KipicTi. B ipiH жазып, •6ipiH сызды, аягында еппрШп, кайта т!з!лш, торт жол елеч таза кагазга ке1шр1лдь Сен гул1мс!ц, бакшадагы, Мен айналган кебелек. Аймалаймын. суйем тагы.— Жау койса да у себелеп. Хак1м муны кепйргеннен кешн уш-терт кайтара окып шыкты; оган бул елеч ете эдем1 K epiHfli, журек- Ti тербстерлштей эсерл1 сияктанды. Жалгыз-ак сочгы жолы ыкшамсыздау ма, калай деп ойлады. Оньщ усм- не бурын 6 ip окыган елечшч сарыны тэр!зд1, таныс... 71

EKiHiui шумагын жазбачшы болып efli, шыгара алмады, узын кара елечдерге согып, мундай ыкшам- ды шыкпады. Сонсоч, ол кысцаша эдем!, сушспенпп- л ж сездермен Мукарамага хат жазды да, оныч аягын осы елецмен кестелеп б т р д ь Хатты конвертке салды, сыртына уМукаваманыч вз колына» деп жазды. Муны, калай да ертец чызга бермекпи болды, вз колына бермекнп болды. Свйтш, ол кожайынньщ сэры ала этеип сакарга шакырганда жатты. Семи бул кезде жан ушыргандай зырлап, чарач- гыда 6ip-eKi рет сурше жыгылып, кайта турып, каткак жер сыдырып кеткен колы мен т1зесше назар аудар- мастан баспаханага жетть Bip улкен окнганьщ баста- лып калганын ол айкын укты. «Озбыр атамандар...» «Ак генералдардыч чара ниеть..»— деген бурыннан Кулагина шалынып журген сездерге мына еш кузетпп шалдардыч 6ip-6ipiH e жаналык, сыр есебшде жетюзген эчпмелер! келш косылды; TinTi eaiHi4 жапсырып журген кагаздары да euiKiM айтпай-ак квп нэрсет баяндап, зор icxe шакырып тур. «9бд!рахман агай би- хабар. Ол кундеидей баспаханада тач атканша e6i- герленш журш, KiM 6mefli, жау колына жазатайым Tycin кала ма?! Бэрш айтамын» деп асыкты ол. Баспахананык iuiiHeH буда-буда кагаздарды кетерь cin сыртка алып шыгып, ат-шанага салысып жаткан 9бд1рахманньщ жанына енпге басып жетш келд1 де: — Bepi жур1ч131ш... ж у р ^ зш ь.;— деп аптыга свй- леп Сзми жечшен тартты. — Йемене? MeHi шакырып кел деп ж1берген жок па 6ipey?— деп сурады Эбд1рахман балага жалт карап. — Жок, Эбд1рахман агай, мешч вз ceeiM бар... Ci3re гана айтатын сез... Баланыч кызара тускен бетше, ентжкен турше 6i- рер секундтай карап турды да, Эбд1рахман оны iiuKe алып юрдь — Йемене свз? — Эбд!рахман агай, атты казактар б!збен согыс- пакшы... Бугш тунде базге бас салмакшы... Эбд1рахман тагы да балага тесте карап, басын шай- чады. — Оны саган шм айтты? Сэми устЬустше асыга свйлеп, сезж1ч аягын жута, узш-узш, керген1н, ecTireHiH чалдырмай айтып салды. Эбд!рахман назарын сала тыддагандай болды, 6ipa4 T yci де езгерген жок, чимылы да бурынгы жай салмак-

ты калпында калды. Оныц бул жайбаракат тывдап «жачалык хабарга» селт етпегеш Сэмиге огаш коршдг, бала iniiHeH катты ренжш цабагын тушп, аздан кейш TinTi жыларман халге де келш калды. — Карттар дурыс айтады, KiMHiK не icTen жатца- нын олар алдымен естидь Жаксы. Ал, сен тез ушче кайт та уйыкта. Бул жумыстьщ да, мундай эцпменщ де саган кереп жок. Бул улкендерд1ц жумысы. Ше- шец ceHi к у т т , KemiKKeHciH y p e fii ушып отырган шы- гар. Ушке бар,— дед1 9бд1рахман Сэмид! иыгынан кагып. Сейтт1 д е :— Бекер жумсайды баланы, мундай катерл1 жумыска...— деп элдеб1реуге ренжтендей болды. «Еч болмаса канша ундеу тараттыч деп те сура- майды. MeHi осы 9бд1рахман агай баласынуын кой- мады-ау...— деп ойлады да Сами: — М ет ешшм жумсаган жок, 03iM кетйм. Б у т л кешешч бойына сау жерш калдырмай ундеу жапсы- рып кайтт'ым...— дед1 ол ызалы тппнмен. — Ешюм жумсамай, ез1ч кетсеч, бул вте-мете жа- рамайтын жумыс, 6ipeyfli4 колына Tycin калсач кай- теач- Кайдан алдым, шм ж1берд1, ш жумсады дей- — 03iM iCTefliM деймш, 9бд1рахман агай. Мен жаман адамдарга сырымды айтпаймын, корыкпачыз MeHi бала деп. — Жарайды, жарайды. Цайт ушче. Керек деген уакытта ез1м айтармын, мешч руксатымсыз ешкайда барма да, ешнэрсе icTeMe де. Т у а т й ч бе? Цаз1р тез уйге кайт. ¥йыкта, ертеч баспаханада ттейтш жумы- сьща Keuiireci4. Бала наразы турде аягын селкостау басып, баспа- хачадач шыгып ушне кайтып Kerri. Сенекич оч жак бурышындагы тактайдьщ куысы- нан шешешшн жасырып койып кеткен ашкышын ал- ды да, eciKTi ашып Сами уйге Kipfli, шам жакты. Ыс- тык п ен т ч жанында жылынып 6ip a3 уакыт отырды да, uieuieciHiK пеш куысына калдырып кеткен тамагын алып ium . Кастрюльге куйган ет салма эл1 ыстык, буы буркырап тур. «Мамам кайда жур екен?»— деп ойлады бала жылы уй, ыстык тамакка елж1реп, шш- кене сэюшч устшде пешке кисайган куш калгып бара жатып. «Мундай эчпмешч саган K eperi жок, бул ул- кеидерд4ч ici дейдй.. Мен де улкендерден аз жапсыр- ганым жок... кагаэдарды. Ертеч онан да коп... Жэ...»

EciKTi адырын ашып, аягын эдетшше ептеп басып KipreH шешесш Сами б1лген жод. Кетерш э к ел т кере- уепне салганда колын датты сермеп ж1берш: «Дядя Макар правильно говорит...»— дед1 уйдысырап, б1рад 03i оянбады. Анасы оньщ арыдша сопад бепне тоне дарап, ад- тац болып турды да, едкейш маддайынан шскедк ЖЕТ1НШ1 ТАРАУ Акчуриндерд1ц eKi датар тас уйлершщ iniKi жагы би1к дуал — кед ауланыд TyK nipi жагалай салган складтар мен дора-жай; улкен уймен чанаттас бас приказчиктщ уш тур, одан s p i жалгасып жатдан до- салчы уйлер мен магазиндер. Кептен таныс, iuiTefi тшектее приказчиктер арчылы eKi шана саяси литера­ тура экелш, кеп складтардыд 6 ip бурышына жайлас- тырды да, Эбд1рахман жегш келген ез атын суарып ж1берш ер салды. — Эбеке, тамад пнейпс, мен1ц naiepiMe жур1д1з,— Aefli Байес, ыдгайлы казак epiHi4 айылын шапшач тартып жатдан 9бд1рахманга. — Бэйеке, даз1р тамад iiuyre де уадыт тар, тыгыз 6ip жумыстармен тон-Tepi заводына барып дайтатын шаруам бар. Алдыразы болсын, басда 6ip мурша кел­ ген кезде iniepMie буйырган тамадты. Айтдандай, ci3 KiMHiH пэтершдеыз? — Мына датардагы Уэлиджшдемш. Завод 6ipaa жер, ci3 жеткенше журт жатып далмай ма, Эбеке-ау? Ертед барсадыз нетта? Цаз1р жайланып отырып, шай- су iuiin, тамад жесед1з. — Жод, алдыразы болсын. Жумыс бар. Ci3 елге кашан журейз? Эбд1рахман атын жетектеп дадпага дарай бура тус- Ti. Жогаргы датардан нэзш 6 ip музыка дауысы келш жатты, б1рад оган сейлест турган eKi адам дулад сала дойган жод-ты. Складтыд eciriH жауып, дулып- •гап, соргыш epiT in печаттады да, дудении Сэл1мгерей лузыкага дулагын туре, буларга жадындай бердь Tan осы кезде уйд!д жогаргы датарындагы орта терезен1д iui жадтан далыд пердес1н Typin 6ip адам форточка- сын ашып ж1бердь Аулага аспалы шамныд мол жа- 74

рыгы тегчлт кеткендей жарцырай цалды да, музыка yHi 6yTiii ауланы кемершен асыра толтырып ж!бер- гендей болды. Кулакка Dpi таныс, api жагымды, api ынтык, Dpi муцды татар DHi ceeiM жуйесш Teric билеп барады... — Ауылга цашан журесщ деймз бе? Алла к,осса, ертец ж у р т KeTepMiH. Шаруа — елге керекта товар алу едц 6ipan шай, шекер жагы жок, мата да ете тапшы. Сабын, Ырщке, TeMip-терсектен езге манд1 нзрсе бол- май тур. Дегенмек барын экетемш гой. Елге бул да муцтаж; ЯСайык пен Аццаты T ycin кетпей осыньщ езш жетшзш алган жвн,— дед1 Бэйес. Эцпмеге Сэл1мгерей араласты. — .Бзйеке, тыцда, грамофон сойлеп жатыр. Ей, сон- дай DfleMi машина. Кожайын жацында Цазаннан экел- fli, «Бибисараны» цандай жацсы орындайды; ай, e3i де жаксы ан. Бойыцды балкытады. Эбд1рахман ундемед!терезеден олай-булай вткен адамдардыц бейнесше коз тастап 6ip к,арап алды да, атына MiHyre ынгайланды. — Эбеке, к!мдер жиналганын бшемз бе? — дед! Сзл1мгерей терезеш иепмен мецзеп, сыбырлай сей- леп,— татар буржуйлары мен оцымыстылары, ишнде 6ip казак; доктор бар, кезше пенсне киген, узын бойлы здем1 жiгiт. М етц цатыным цонацтарга тамац ез1рле- cin жур. — Йемене, Акчуриннщ a itec i цажыдан келш пе, кумб1рлетт сайран кургандай?— дед1 Эбд1рахман, ке­ ше гана улкен Акчуриннщ облыстыц Совдепке кел1п: «Банкрот болдык, 6i3 Овчинниковтардай дэулега емес- ni3, Эбд1рахман мырза налогтан куткарыцыз» деп жалынганы eciH e T ycin. Сэл1мгерей басын изедь — Куанышы цажыга барганнан да зор. Цонацта eKi татар офицер! отыр дейдк б1здщ цатын ептеп эцг1- мелершщ шет жагасын естш калган кершедь Маган цаз1р гана айтты: «Большевиктерд1 сыпыртып тастай- мыз» депть— Сзл1мгерей кодын кенет сермеп, 6ip нар- ceHi ысырып тастагандай болды.— Шарап iuiin ж а­ тыр, устел yen тауык пен каз етше толган... Элп, Курбанов та карындасымен осында. Цалай, Эбеке, бу- лар жагы куш алды ма? 9бд1рахман Сзл1мгерейге тштеп царады да, оныц шын кецШмен, аянышты куджпен сураганына, тщск- тес екенше абден коз1 жетш: 75

— Сэл1мгере.й, ci3 ecTi адамсыз, мен муны квзадз ге айтамын; мактау ушш емес, расын айтамын. Осы калада бес мыцдай татар бар екен, соныц кеб1 адал ецбепмен кунелтт журген жандар. Б1ркатары кызмет ттейдй олар да ечбек иеск Ал, мына Акчурин сиякты бушл ipi цалалардыч бэршде магазиндер1 бар, ауыл- кыстактарда дукеншштер1 бар, сауда жумысын 6ip e3i бнлеген, калтасы калыц татарлар саусакпен санарлык- Булардыц табысы елден мал мен жунд! арзанга алып, мата мен шайды цымбатца сату аркылы, мына вздерщ- 1здей текке жумыс iCTen журген адамдар аркылы бай- лыкты игере алмап жатцан жок па? Эдтдж кайда? Bip адам байып, мыц адам жарлы болу дурыс па? Жок, олай емес. Куш мыцныц жагында. Муны мен айтпай-ак ездер1ц1з жаксы бйпейздер, муны мен eai- щздщ аузыцыздан талай есйгенмш. Булар бугш устем болса, ертец 6opi6ip кеп жецедь Сау болыцыз, мен кепчм. Ол атына MiHin алды да, тез какпадан шыгып — ЯНптсщ, 9бд1рахман, халык адамы деп мше осыны айт! Журт уиин уйцыдан 6e3in, мына мырзалар ceKiAfli емес, рахат, ойын-кулк1дгн махрум. MiHe хур- риятшы адам,— дед1 Сэл1мгерей Бэйеске. — Пэтерге жур, шай-су imin кет деп ецш , оган да муршам жок дедь Ер азамат.— Бэйес риза болгандан б;р минут KeTin бара жаткан аттыц музды карды ку- т1рлете, каршылдатып басканын тыцдап турды. Вокзал басын барлап, тем1р жолдыц бойымен тон- Tepi илейпн заводтар мен ет комбинатына барып кайт- пакшы efli Эбд1рахманныц ойы, 6ipaK бул ниеттен бас тартуга тура келдь Вокзал мен каланыц eKi арасы бес-ондап шогыр- шогыр жорткан эскер — атты казактар екен. Сурас- тырып, булардыц цай жактан келгенш 6iain алып, Эбд1рахман каланыц im iHe карай Kipfli де, ойысып келш Самар кешешмен Жайыктыц жагасына шыцты. Алашабыр кары кеткен жар басы карауытып керше- д1, кезге кейде топтанган атты-жаяу адам сиякты елестейдь Аздан кешн буган да кез уйрент жазык пен тебенщ, жанды мен жансыздыц бейнесш айыра бастады. Ол жар астыныц жалгыз аяк жолымен 6ip 7&

шацырымдай жер жортты да, алды-арты б1рдей чзма- шау бул жолдыч KayinTi екенш бШп, цыр басына чайта шыкты. Он минуттай eui6ip точтаусыз, тек ан- да-санда гана ат Ti3riHiH тежеп, цулагын туре тыцдап, журш келедь Жол, шамасы, заводка шешн уш ша- дырымдай-ак; бие чулагын цайшылап чойып желе булмлдейдч Завод пен чала ортасында цадау-цадау кездесетш уйлер бар-ды. Сол уйлердщ 6ipine жачындап келгенде аргы жач тасадан eui салт атты оныц карсы алдынан шыга келдп — Токта! Бул KiM келе жатцан? — 0з адамыч- Аттылар ундемейдь 9бд*рахман да 6ip секундтай Kiflipfli де, карсы келгендерд1ч ойланып чалганын пай- даланып тез де, батыл эрекет icT eyre бел байлады. —'m ir irr e p , ездер1ч кайдан? 6-полктьщ ш табы на ж ол с1лтесечдер e rr i,— дедч eiu6ip куд1кт1 ой га орын кал д ы р м ай e3iHe-03i п ал у а н турде. Карсы келген eneyi куб1рлесе чалды. — Киргиз б!лем. — Енд1 KiM деп efli4, созжен байчамайсыч ба?! — Сен ез!ч чайдан?— дед1 6ipiHiuici енд1 чазачша сейлеп. — Генерал' Акутиннен тыгыз тапсырмамен бара- E neyi тагы д а куб!рлесе TycTi; 6 ip a 4 о л ар д ы ч сез- дерш бул жолы 9бд1рахман аны ч сети алм ады . — Фамилняч KiM, киргиз?— Салт атты Kici жачы- нырач тен1п 9бд1рахманныч жузше учж дь— Сен не, оскери адам ба? — Шабарман. Фамилиям Анбасов,— деп Эбд1рах- ман аузына 6ipiHmi тускен ce3fli айта салды. Eiceyi оган нанган сиячты чимыл керсетть Ti3riH- Дерш тежеп, ат басын буруга ычгайланды. — Осы жолмен барамын ба? Квзге TypTin чалсач кершерл1к емес. Адасып кетпесем кайтсын,— деп чой- ды Эбд1рахман эбден сенд1ру ннет1мен, завод жакты керсетпеи TeMip жолга карай чолын шошайтып. — Сол жол,— дед1 uiK i д ау ы с. — Рахмет, ж т тт е р ,— деп Эбд1рахман атын тебЬ nin жiбepiп, TeMip жолга карай женей бердч Атты казак пикеи екенше оньщ кумэш калган жок. «Каланы коршап алган... Заводпен eKi ортаны да к,а- тынассыз калдыруга айналганы...» EKiinui к азак т ы ч : 77

— Yсинде былгары тужуркасы бар... большевик болып журмесш, жулик...— деген сезш дулагы шалып далды оныц. — Ай, тодта, киргиз!— дед1 элп салт атты, му- нын содынан умтыла тусш. — Йемене? — Б1зд1ц жуз басыга барасыд, бур атыцныц басын. — Ойбай, мен кепигш даламын гой, тыгыз тап- сырмамен KeTin барамын. — Жод, жод! Барасыд! Тодта! — Жуз басыларыд дай жерде? — Ана завод конторында. Эйда, ер содыма. Булардыд ж!бермеуге бел байлаганын Эбдйрахман жадсы TyciHfli де жэне заводта «жуз басы» барын 61л- irr, жалт беруге ыцгайланды. Ол жолды да, аттыд жайын да, дарудыд KymiH де есепке салды. Жол Teric емес, ой-шудыры мол... бие тыд жэне мушелж агыны бар... Алтыатар одтаулы... — I^aeip кэне далай журем1з, бастадыз?!— дед1 ол, буйрыдты eKi етпей соддарынан epeTiH адамша. — Былай дарай,— деп inv.i сбйлеген казак аттыд басын бура берд!. Казак Эбд!рахманныд далага дарай дуйындата женелгенш дапел1мде уга алмай далды да, кешнп жадтагы eKiHmici: — Тодта, сайтанныд баласы!— деп умтылганда — Куып жет! 1^уып жет!— деп айдай салды. TyHri дауыс тед1рекй жарып кеткендей шыдты. оган тарсылдата шапдан уш аттыд дурсШ досылып, к еш т аязбен тодазып бетон музды дар жапдан тод жерд1 дауыс пен дуб1р жадгырта дудшлдетто. Эбд1рахман дос дугыншы содына жазыла туекен- ше жуз дадамдай одшау шыгып нетто.. «Иэ, 6ip бэле кездеспесе дутылармын-ад» деп ойлады ол. Осыны ойлап улгергенше болмады, шабыстыд е к т т м е н кез1 булдырап, жолдыд сорабын адгара алмай далды. Tie- rim тежеушз ез еркше кеткен бие жолдыд жанында- гы жырага кептелд1; йзгшд1 жиып, жан-жагын бар- лап бурылып улгергенше болган жод, дос дугыншы, дасдыр дуып ел1рш алган адшыдай дидулап, балагат C03fli ауыздарынан дусыдтай адтарып, келш-ад дал­ ды. Аттардыд ырсылдай шапдан дурйлше, кемейдщ дырылдап шыддан eKi казактыд зыйтты дыбысына аралас жалад дылыштыд зуылы ап-аныд есйлд!. Ен- 78

Д1 6ip м и н у т imiHAe, м у м к ш 6ip H eiu e с е к у н д т а р етп ей - ак катейз кырцып тусетш казак цылыш ы желкеге Kipm етей н -ак- Жырага омыраулап кептелш, тацым мен йзгшнщ TereyipiH i жулып шыгаргандай, тумсыгымен я<ер су- зе жулкынып, йзерлей аргы жнейке кетершген бие- нщ буйн деней flip-flip ете цалды жэне Эбд1рахманга ол колаулап калган жылкыдай, уш аяктап cip ec in турган сияктанды. Жалма-жан каргып туей де, йз- rin fli карга iflin ж1берш, ок колымен кабынан нага- нын суырып алды; 6ip йзерлеп отыра калып, 6neHi калканындай бетке устап, кезенш улгергенше алдыц- гы казактыц аты биеден 6ip-aK адымдай жер жанап ете шыкты, йлтеген кылыш ерге сарт eTTi. Кеп-кец ордан аттыц калай ыргып кеткенш 9 6 flipaxM air кез тоцтатып карай байцаган да жоц. байкауга шакаты да келмедь Ол тек жиырма метрдей жерден круг сы- зып кайта оралган казактыц сакалды жуз! мен жал- пак KeyfleciHe, йзгнп бар сол колына суйеп дептеген наганныц кинкене ауызын туралай 6epfli. Алтыатар даусы тун im iHfle дара шыццанмен кайратын 6iflflip- гендей «тынк-> ете калды. — Атаца налет, сарсакал мэлгун...— деген келш- ci3 болеа да ерлш жшер куятын шокпардай сез ЭбдЬ рахманныц аузынан ершйз шыгып KeTTi. Ол казактыц сакалды екетне жэне сакалыныц жирен — сары екешне, шалкалай тецселт барып, оныц аттан ыргала кулап тускенше кумэн келйрген жок. бйткеш мундай нысана туйл, оймактай бес тиын кара бацырды он-он бес кадам жерден де цолын жас- тык ейп коймай-ац «зыц» етйрейн. Сондыцтан ол жалма-жан арт жацтагы екшнп казанца оцталды. Ка­ зак он бес кадамдай жер калганда касцырша орагы- та бурылып айнала туей де, иейз ойнап шетке шыга келген жолдасыныц атын керш, бурылып ала Kepi шапты. Орнынан турегелш, болган окигага жаца гана ту- ciHe бастаган адамша мацдайын сол алаканыныц сыр- тымен 6 ip сипап койды да, 96flipaxM aH й згш ш кайы- рып биейне MiHyre айналды. B ipaK биешц оц ж ак ал- дыцгы аягы жерге суй рей лт жатыр efli. 2 Жаца гана аягынан каз турган баладай TiK басып журе бастаган Совдептщ цолына куш жиын ол1 улгер- 79

мегенш ак генералдар жаксылан есенке алды. Сон- дьщтан да олар буыны бекуше мурша бермей, тез туншьщтыруга умтылды. Ак казактардан куралган алтыншы полк Орынбордан шыккан кызыл отрядтьщ жолын necin, жолдагы улкен станицалар мен облыс- тык Совдепке кемек керсетерлш Жайьщтьщ Букар бе- тш дей переселендер коныстанган ip i деревняларды кярмап, ондагы шаруа комитеттерш, курылган жерде селен Совдептерш таратуга K ip icT i; ал жетшпи полк- тыц бел!мдер1 29-март куш тунн сагат он ешде кала­ ны колга алды: оньщ еш жуздш ке таяу 6 ip тобы ка- ланын, шыгыс бетшдеп ет комбинаты мен тон-Tepi илеп шыгаратын заводтардьщ жумысшыларын багындыру- га K ipicT i, 6 ip тобы вокзалды цоршады, TeMip жол кызметкерлерш каладан болдп калган б1рнеше жуз- дш бел ш т-б ел ш т кала . iiuiH fleri, куш керсетерлш д т р м ен мен элеватордыц царулы коллективтерше, почта-телеграф жэне облыстык Совдеп ушне бас салды. Эбд1рахманньщ кездескеш сол заводка тонген ат- ты эскердщ барлаушылары едк Б е л н й з 6ip себепнч жетепмен ол аягы мерт бол­ тан биенщ усннен ер токымын сыпырып алды да, 6i- рак оны кайтерш e3i де бшмей жалма-жан epfli ордыц imine тастай бердь Бул жерден тез кетуд1ч керепн ойлап, nim in акылга салуга келйрмей оньщ imKi се- aiMi жан ушыргандай окча ушкан казактьщ атына умтылдырды. BipaK октан шошынып, кан исшен ос- кырып, TieriniH суйрете ед!рецдеп шетке шыккан ат сырт 6epin 9бд1рахманды макдатпады; TinTi кулак- тарын жымпитып Teyin ж!беретшдей пигыл б1лд1рдк Ол калага ж аяу ж упрдь Тун ашык, каткыл аяз кулак шымырлатарлык. ж уйрш кызган дене, елейз- ген жан ешнэрсе байкатарлык емес. Bipa3 жер жуйр- геннен кейш ол арт жагына карады: алые буалдыр, кезге езен жарыньщ кара кабагы мен эрейректе кал­ ган уйдщ карауыткан бейней гана шшедй, аз демш алып Эбд1рахман артына жш карайлап енд1 аяцдап келедь Оч колда Бузаульщ кеш ейш ч шетш уйлер! таяу, алдьщгы жакта Макар дшрмешшч бшк сулба- сы тур, дшрменге дешн кем1 6ip жарым шакырым жер. Ж урт тепе уйкыга кеткен шак. терезелерде шам жарыгы кадау-кадау жылтырайды. Кешеге тускенде де, арттан казактар жеткен кунде баспаналап жасы- рынарлык бул жерде таные уй жок. 6ipaK кез келген к.ора-жайлар, дуалдар бой тасалауга колайлы сияк-

ты, жалац ашык, жерден x-epi элдекайда карасыны мол, кеч1лге медеу. Дшрмендей жумысшы комитейне басшылык ейп журген облсовет мушей Нуждинд1 хабарлау ушш Эб- AipaxM an кешеге туспей, езен жагасымен кетй. Ол артына 6ip карап алды да, адам бейней кезге шалын- байтын жардьщ нагыз карауыткан царсыз кабагымен жуйрдк отырып карамаган Kicire нак жанына келген- ше кершер емес. Жар цабагы тейс емес, кей жер! су жырган кезет, жагалай темпехшк екен, оньщ усйне кун кезже ж тй ген жерлерде журген малдыц, адам- ныц i3i Tycin шукырланып, жагалай шокалак болып калыпты. Сол шокалакка cypimn KeTin, Эбд!рахмахх жыгыла жаздады. Алга карай екпшмен жер бауырлай адымдап барып, ол едсейн жогары KOTepin экетт!.. Аяцдап карлы жерге шыгып, тары жупрдь ¥лтаны жып-жылмагай жецж кара ейк кекхшлдент музга айналган 'карга тая бердк катты жупртпед!, жакын KepiHrexx дшрмен карасыны баягы кушнде эл! булды- рап тур, цыл ejii де жакындамаган сиякты. Тая cypi- Hin, iarepi умтылып, OKneci ушып аягын жуйрте ба- сып келедь Bip мезет бей катты дуылдап, кулагьг шуылдап кетй. Ол тура калды да, дурйлдеген журе- rimK кулакка есйлерлж катты-катты сокканын тыц- дады, аздан кешн кулагыныц шулаганы бэсецдед!, тыныс куй! тузеле бастады. «Шынымен-ак осы ai^ ге- нералдар мен казак атамандарыньщ мерехи устем болмакшы ма?! Бас кетертпей басып-жаншып жок ете ме?! Шынымен-ак Орынбордан шыккан кызыл эскер жейп улйрмей ме?! Жагалай отряд курастырып, де- ревняларда совет уйымдастырып журген Парамонов пен Алексей Колостовтар, Епмаганбетов пен Морозов- тар кайда? Анау ет комбинаты мен тон-Tepi заводта- рыньщ, тем1р жол мен ун ендхрш жумысшыларыньщ комитеттер! кайда? Б уй л жумысшы кетерхлсе оган каланыц усак кол енерпплер! мен окушылары дем 6epin бас кетерер едь Эттеген-ай, ец болмаса енд! 6ip он бес кун артка салсак, кутырган казактарга канды кеб1к жут1^ызып шайкасар едж... кемекке Сарытау Совдепi де кол созар едь Орынбор acK epi де заулап жетер ед!. Калыц кара шаруа да жер ухшн, нан ушш, бостандык ymiH йрейп ере турегелер едь..* деп ойла- ды ixirepi аяцдай туйп. Карасы узШп, 6ip кайырылыста кершбей калган мугедек бие мен й зй нш суйреткен иейз казак аты

жактан дыбыс естшдь Дыбыс 6ipTe-6ipTe аныкталып, шапкан ат дуб1рше айналды, демш iuiiHP тарта кула- гын тосып, артына елеурей караган Эбд1рахманньщ кезше алысыракта шогырланып, 6ipTe-6ipTe молайып, улгайып, тун im iHfle каткыл карды каршылдата, жер- Ai дуцшлдете, дуб1рлете шапкан кеп аттыныц царасы да кершдь Олардын; б1ркатары Бузаулыц кешесшш басына карай ойыскан Tapi3fli болды да, 6ip тобы ыу- ныц i3iMen тура шапкан сиякты керждк Жасырына- тын карасын жок, дшрмен алые, е н д т yMiT жалгыз гана жар... Ол сырганай домалап, жардан темен жу- ripAi; 6ipaK жагасында жалгыз аяк жолы бар езен жиегше туспедк тырмысып, карауыткан карсыз кара каткак жардыц элдекалай кездескен 6ip жырасымак КУысыйа етпеттей жатып, басын темен букты, нага- нын алып сол бтегше 6ip суйёмдей жетесш суйеп. жермен-жексен жатып калды. <Ок аз... Жастык алып олуге гана жетерлш. Егер де еш жэ уш адам болса... TinTi тертеу болса да ептеп кайрат кылып багар ем... Ех, жаракты куш жау жолыцпайды... EKi наган, бол- маса винтовка неге алып шыкпадым?! Егер де байкап калса казактар- жардан атымен де тусе алады. Омбы- лайтын калыц кар жок жэне жар TiK емес, жатаган. ©зеннщ уст1не туссец тагалы ат муздыц уетшде-ак КУып жетедк аргы жага кеп жер жене аргы бет, тап осы туе жаладаш, агашы жок жер... Жок, не де бол­ са керд1М, тагдыр баска не салса да кенд!м...»— дед! imiHCH сыбырлап, ез дауысын ол e e i ecTin калды. Аттылар дурешдеп эу дерлж жерге келда. Царшыл- дап, музды жерге тиген тагалы туяктыц дыбысы ап- айкын, шамасы жуз кадамдай-ак, онан epi емес. Бугып жатып, жар кабакка сыгалай жогары караган оныц кез1не алдымен eKi атты адам кершдк eneyi каз-ка- тар, узецп кагысып, каекыр тешрекпен келедь Аттар б1ркалыпты, баппен ыргала сермеп, аяктарын топ тастап, карасыны секунд сайын улгайып, алпамсадай, алдындагысын басып-жаншып кетерлж, жан турппгер- лжтей суеты. Eneyi де децнен ете шыкты. Олардыц артынан дара келе жаткан 6ipey кершдь 9бд!рахман жалгызга кезш тштг де, алга кеткен екеушщ дыбы- сына кулак тосты. Алдагы eiieyi кайрылмай дыбыс- тары 6ipTe-6ipTe узап бара жаткан сиякты, ал мына жалгыз атты т1згшш тежей артына карайлап, жан- жагына да .шушле кез салып келе жатыр. Оньщ арт жагында ешшм кер1нбейд1 де, eiu6ip дыбыс та еспл- 82

мейдь Екеушщ 1зшде не бар, не жогын ацдып келе жаткан адамша ymiHmi атты алдьщрылардан он бес — жиырма саржан KefiiH келед1 жэне одан жакындап не алшактамайтын сиякты, ейткеш Эбд1рахманнын ке- зше алдыцгы eneyi сэл бегелт цалгандай болды да, оны Kepin кешнп де нак оныц децше келе бергенде атыныц басын шлт тежеп, тебеге ургандай тура кал- ды. «...Kepin калды...» деп ойлады басын бурынгыдан да repi тукырта тускен Эбд1рахман. Ол жэне кешнп- нщ аты eeiHe кулактарын селтите карап, ед1рец ете тускенш анык байкады... К а тар ы н ан e n i рет м ы л т ы ц д ау ы сы с аты р ете к,ал- ды , ym iHm i дауы с д у ц к етш эр еп р ек тен ш ы кканд ай болды . TyH ri сал к ы н ау ан ы ц тол к ы ны би1к к,арасын- д а р г а с о гы п , м ы л т ы к д а у ы с ы н ж а ц г ы р ы к ; KOTepin к е т й , а с т ы н д а гы ц атты тон; ж е р д щ flip ете д а л г а н ы н Э бд1рахман ап-айк,ын, ce3fli, 6ipaK бул аты стын, к ай ж ерден ш ьщ каны н ол а ны к б1лген ж о к, тек ц ана кал а ж а к Ж а й ы к б етте е к е ш н ш а м а л а д ы . Bipep с е к у н д т а й - а к у а кы т етк ен с и я к т ы : аты с тары к ай та л ад ы , 6ipiH in арты нан 6ipi ж ал гаса ш ы гы п тутас тарсы лра айнал- д ы ; м уны ц кулары на у-ш у дабы р, узджюз тарсы л, тунш ы ккан дуцк!л, тары да баска дыбыстар косылып, 6api ж иналы п ж аппай гукпге уласы п кетть Корага т ен т келгенде карсы алдынан шыккан жайсыз айтакка жалт берген каскырдай, атыс даусы- на ереу!лдей кулак Typin сэл Kiflipfli де, куб1рлесш, тш катысып алдыцгы eKi атты бурылып Kepi карай шапты. Он саржандай жер бушршде 9бд1рахманныц дэл тусына токтаган кешнп атты да атыньщ басын бурып алды; ол eHfli артына караган жок, eni жолда- сын канжыгалай, элдешмд1 балагаттай cerin, шжш- гендей eMiHe умтылып, куйрыктаса шауып кетт1. Эб- flipaxMCHra оньщ yHi таныс сиякты естШп ойга кал- дырды да, эртеп бара жаткан аттынын сонынан ба­ сын кетерщшреп парады. «9, баганагы «Эй, токта киргиз!» деген ана аттан жыгылганнын жолдасы екен гой» деп ойлады ол. Атты казактар токтамастан шапкылап, тун буал- дырында козден таса бола бастады. Соцына тускен бул ymeyiH iH eHfli кайтып Kepi оралмасын 9 6 flip a x - ман олардыц кешнп жакка карайлап асыккан турле- piHen-ак байкады. Сонымен 6 ip re ол дшрмен беттеп карулы соктыгысты да жаксы тусшдк «Бул Петр Нуждин... Булжнплер калага жаппай бас салган екен. 83

жактан дыбыс есйлдк Дыбыс 6ipTe-6ipTe аныкталып, шапкан ат дуб1рше айналды, демш iuiiHc тарта кула- гын тосып, артына елеурей караган Эбд1рахманныц кезше алысырацта шогырланып, 6ipre-6ipTe молайып, улгайып, тун imiHfle цатцыл карды царшылдата, жер- Д1 дучкшдете, дуб1рлете шапкан кеп аттыныц царасьг да кершдк Олардыц б1ркатары Бузаулыц кешесшш басына царай ойысцан тэр1зд1 болды да, 6 ip тобы му- ныц ieiMeH тура шапкан сиякты кершдь Жасырына- тын царасын жок, дшрмен алые, ендйй ум1т жалгыз гана жар... Ол сырганай домалап, жардан темен жу- ripfli; 6ipan жагасында жалгыз аяк жолы бар езен жиегше Tycnefli, тырмысып, карауыткан карсыз кара каткак жардыд элдекалай кездескен 6 ip жырасымак КУысыйа етпеттей жатып, басын темен букты, нага- нын алып сол бшегше 6ip суйёмдей жетесш суйеп, жермен-жексен жатып калды. «Ок аз... Жастык алып олуге гана жетерлж. Егер де еш жэ уш адам болса... TinTi тертеу болса да ептеп кайрат цылып багар ем... Ех, жаракты куш жау жолыкпайды... Eni наган, бол- маса винтовка неге алып шыкпадым?! Егер де байкап калса казактар- жардан атымен де тусе алады. Омбы- лайтын калыц кар жок жэне жар тш емес, жатаган. ©зеннщ уст1не туссец тагалы ат муздыц уетшде-ак куып жетедк аргы жага кеп жер жене аргы бет, тап осы туе жалацаш, агашы жок жер... Жок, не де бол­ са KepfliM, тагдыр баска не салса да кенд1м...»— дед! iniiHeH сыбырлап, ез дауысын ол eei еейп калды. Аттылар дурешдеп эу дерлш жерге келда. Царшыл- дап, музды жерге тиген тагалы туяктьщ дыбысы ап- айкын, шамасы жуз кадамдай-ак, онан api емес. Бугып жатып, жар кабакк® сыгалай жогары караган оныч кезше алдымен ею атты адам кершдк exeyi каз-ка- тар, узецп кагысып, каекыр теюрекпен келед1. Аттар б1ркалыпты, баппен ыргала сермеп, аяктарын топ тастап, карасыны секунд сайын улгайып, алпамсадай, алдындагысын басып-жаншып кетерлш, жан турнпгер- лштей суеты. EKeyi де дечнен ете шыкты. Олардыч артынан дара келе жаткан 6ipey кершдь Эбд1рахман жалгызга кезш тшт! де, алга кеткен екеушщ дыбы- сына к¥ла1< тосты. Алдагы eiife'yi кайрылмай дыбыс- тары 6ipTe-6ipTe узап бара жаткан сиякты, ал мына жалгыз атты йзгш ш тежей артына карайлап, жан- жагына да .шуй!ле кез салып келе жатыр. Оныч арт жагында euiKiM кершбейд1 де, eui6ip дыбыс та еелл- 82

мейдь Екеушщ ieiHfle не бар, не жогын ачдып келе жаткан адамша yuiimiii атты алдыдрылардан он бес — жиырма саржан кейш келед! жэне одан жацындап не алшачтамайтын сиячты, ейткеш Эбд1рахманныч ке- зше алдыцгы eneyi сэл бегелш цалгандай болды да, оны K epin кешнп де нач оныц децше келе бергенде атыньщ басын шлт тежеп, тебеге ургандай тура чал- ды. «...Kepin калды...» деп ойлады басын бурынгыдан да repi тучырта тускен 9бд1рахман. Ол жэне кешнп- шц аты e3iHe чулачтарын селтите чарап, ед1рец ете тускешн анык байчады... Катарынан eKi рет мылтыч дауысы сатыр ете чал- ды, ушший дауыс дучк етш эрепректен шыччандай болды. Тунп салчын ауаныц толчыны б и т чарасын- дарга согып, мылтыч дауысын жангырыч KOTepin кетт1, астындагы чатты точ жерд1ч flip ете чалганын 96flipaxMaH ап-айчын) ce3fli, 6ipa4 бул атыстыч чай жердей шыччанын ол аныч б1лген жоч, тек чана чала жач Жайык бетте екешн шамалады. B ip ep секундтай- ач уачыт еткен сиячты: атыс тагы чайталады, 6ip iH i4 артынан 6ipi жалгаса шыгып тутас тарсылга айнал- ды; муныч чулагына у-шу дабыр, узджшз тарсыл, туншыччан дуч^л, тары да басча дыбыстар чосылып, 6opi жиналып жаппай гу1лге уласып кетть К°рага тенш келгенде чарсы алдынан шычкан жайсыз айтачка жалт берген часчырдай, атыс даусы- на ереу1лдей чулач Typin сэл niflipfli де, куб1рлесш, тал чатысып алдьщгы eKi атты бурылып Kepi чарай шапты. Он саржандай жер бушршде Эбд1рахманныч дэл тусына точтаган кешнп атты да атыныч басын бурып алды; ол енд1 артына чараган жоч, eKi жолда- сын канжыгалай, элдеюмд1 балагаттай cerin, шжш- гендей ем1не умтылып, чуйрычтаса шауып кетт1. Эб- Д1рахманга оныч ун1 таныс сиячты есталш ойга чал- 1дырды да, эршеп бара жатчан аттыныч сонынан ба­ сын KeTepiHKipen чарады. «9, баганагы «Эй, точта киргиз!» деген ана аттан жыгылганньщ жолдасы екен гой» деп ойлады ол. Атты казактар точтамастан шапчылап, тун буал- дырында козден таса бола бастады. Сочына тускен бул yineyiHin енд1 чайтып Kepi оралмасын 9 6 flip a x - ман олардьщ кешнй я;акка чарайлап асыччан турле- Р1нен-ач байчады. Сонымен 6ipre ол дшрмен 6eTTeri •карулы соктыгысты да жачсы TyciHfli. «Бул Петр Нуждин... Булжшиер чалага жаппай бас салган екен. 83

Калай да Червяковке жету керек»,— дед1 ол. Ym жуз кадамдай жердей тар табанды темхр жолга жеткенде ол улкен 6ip 6eKiHicKe иек суйегендей болды, ойткеш каланы шеттеп ж у р т отыратын вокзал мен дшрмен арасыидагы бул жол атпен де, келжпен де журуге сэл ынгайсыз, келденен жаткан 6ip кедергШ камал сиякты. *Эттеген-ай, багана осыган тускенде...» Бул жолмен дшрмен алачына токтаусыз K ipyre болмады. 0йткеш дшрмен жацтан шыккан урыстьщ кимылы мен у-шуы жацындаган сайын айкындала берд). Алац ycTi шогырланган атты оскер, берепректе шеп курып жата калган адамдардын карацгыдан т13- 6eri коржедч дшрмен жактан •дуршн-дуркш атылган винтовка дауысы, жата калган адамдарды жерге бук- тырады да, eiti жердей Максим тырсылдата от шашып, мылтык дауысын булыцтырып тастайды. Дшрменшч аргы кабатыиан шач-шуч дауыс, балагаттаган сездер, аттардьщ шуркырай KiciHcreHi, б1реулерд1ч карлыга айгайлаганы, TinTi курсжгеш, ынкылдаган дыбыстар кучпрттене шыгып, жан турчигерлж ауыр ундер ес- Т1лед1... Эбд1рахмак ойысып кел1п, базардьщ арт жагымен ечкейе жупрдк Алыстан козге ййккен аттылардан кашыктай Tycin, каланыч ортасына карай аса бердь 3 Исполком ушнде 9бд1рахманды Червяков пен Дмит­ риев уройлене карсы алды. Каланыч йшнде болып жаткан окиганыч толык сипатын олар бжген жок едк Б)рак 9бд1рахманныч eHTirin, демж зорга алган бей кара куречдеШп, кездерже к'ан толып кеткен, жан шошырлык Typiii коргеннен кешн Дмитриев: -- Отмрыцыз, отырычыз, дсм1Ч13Д1 альщыз,— дед!- EnTiriH сэл баса T ycin, Эбд1рахман сойлемеюш бо­ лып сд1 — комefli кургап, тачдайы кеуш, булыгып дыбысы шыкпай калганын 03i гана Щлди Дыбыстан repi ыммен тусжд1рж ол Червяковтен су сурады. Су денеге жан енд1ргендей болды^бушл жупе к ец т, жа- зылыл журе бердь.. — Озен жактагы жачагы курсж урыстыч алды болды... Далайда Саратовпен хабарласу керек,— деп Дмитриев жузж Червяковке карай бурды.

Ол ойланып терезеге цараган куш отыр. Эбд^рах- манныц не K epin, не бШп келгенш айтпай-ац шама- лагандай. — Вокзал мен заводтардыц жолын Kecin, ак ка­ зак бел!мдер1 тосцауыл цойган. Дшрменде урыс бо- лып жатыр,— дед! Эбд1рахман, дауысы шыгыцкыра- май, сыбырлай сейлеп. Ол тамагын кенеп койды, гимнастеркасыньщ жа- гасын агытты. — Атыц кайда? Жалу келгенбФщ?— деп сурады Червяков. 9бд1рахман колын сыртына карай 6ip с1л- — Ат болса 6ip сагатта-ак айналып келмеймш бе, мынаныц кыркылмай калганына кайранмын,— деп оч колымен езжщ желкесш мецзедь Червяков сагатына- карап: — Bip сагат емес, сенщ баспаханадан кеткенж е уш с агат болды. K aeip сагат он eKire он бес м инут калды ,— дед!. — Оциганыц тап осылай болары бастан-ак белг!л! едй Жолдастар, енд! сыртпен хабарласу керек. Сама­ ра мен Саратовца мунда не болып жатцанын калайда болса хабарлауымыз тиф,— Дмитриевт!н жузш керо­ син шамыньщ элс!з жарыгы бурынгыдан repi кукыл- ,дау кврсетт!. — Демек кацтыгысып калгансьщ гой?— дед! Чер­ вяков Эйтиевке. — Соган жакын... — Коп адам бя? — Жок, аса кеп емес. EKi адам efli басында... со- цынап кебейш кетт!. — Мен жаца почтага барып цайттым, онда Вой- сконыц офицер! отыр, телефон мен телеграф цатына- jc'bin бацылауга алган. Meni аргы iuiKe Kipri36efli, тж- т! 03iMfli кшртуге эрекет жасады... Kaeip цасыма 6ip- 6Ki ж ш т epTin соны реттеп кайтамын,— дед1 Червя­ ков Эбд!рахманга. Ол Дмитриевке бурылып: — Петр Астафьевич, ci3 осында боласыз гой? — Боламын, телефонды кутемж... Yuieyi де унс!з. Жарга жген сагат тык-тык согып тур. TyHri он eK ire таяу. Сыртта уьлдеген ызгырык жел тура бастаган. Терезе эйнектер! сырт-сырт, кейде зыцылдап кетед!. — Мен де 6ipre барамын. Мунда оты■рганда 6iTe-

тш ic те шамалы... Мумюн онда офицер жалгыз бол- мас...— дед1 де, Эбд1рахман орнынан турды. Дмитриев ундемедь Ол зыцылдаган эйнектен- цу- лагын алмай аягын тез басып уйден шыгып кеткен 4epBHKOBTi, соцындагы цорбацдау аяцдаган Эбд1рах- манды ойлы кез1мен узатып салды. Почта-телеграф уйшщ irni сырттан цараганда тып- тыныш жай калпында кершд1 де царацгы коридорга ] алдымен Червяков, оган жалгас Эйтиев юрдь Дару- лы exi жауынгер олардыц соцында келе жатцан к уй!! eciKKe тенщ кел!п, иыцтарынан Tycipin винтовкала- , рын цолдарына алды. Олар iuiKe K ipin улпрместен коридорда элдене сарт ете цалгандай болды да, булар- дыц цулагына дурс!лдеген, топырлаган адамдардыц цимылы, ыццылдаган дыбыс, абыр-жубыр естюдь.. Алдындагы Червяковтщ не болганын, оган царац- гы жерде бас салган адамдард^щ не icTereHiH ЭбдЬ рахман ацгарган да жоц жэне коре де алган жоц. Ол тек 6ipH enie адамныц уйме-жуйме болганын K03i ша- лы1т цалып, Kepi шегше 6 e p in ед!, басына тонген мыл- тыцтыц цундагы ауытцып сол иыгына сарт eTTi; Ту­ ла бойы мидан еткендей цан ц'ацсап кетй де 6 ip ме- зет сол жагы' тутас уйып цалган сияцтанды; жан дэрмен шалцалай eciKKe прелш, сыртца карай толыц- сып кеткен кезде муны арттагы ею жаумигердщ 6ipi устап цалды. 1шю жак ДУР етш eciKKe умтылды. Жа- рацатты 9бд1рахманныц 1 зт ш е 1лесе шыккан ею адамныц 6ipiH e цызыл жауынгер штыгын оцтальпт тура цалды, 6ipaK кейш п жацтан кимелеп тагы 6ipey- лердщ умтылганын кердц ол алдыцгыныц кеудесше найзасын сугып алып, еюннйсше сермед1; найза ти- ген жау ыцц етш цулай KeTTi де цалгандары шегш- шектеп iuiKe тыгылды. Бул кезде Эбд1рахманды суйеген жауынгер бес- алты цадам жерге оны цолтыцтай жетектеп, шетке алып шыцты, Кутпеген жерден кездескен пэлеш Эб- д1рахман жацсы тусшдц жаудыц 6ipey емес, злдене- ше адам екенш ол жацсы ацгарды.— Мен оз басым- ды ез1м цоргаймын, анаган умтыла кор,— дед1 ол солдатца, есж алдындагы айцасцандарды мецзеп. Жауынгер штыкпен оцталып, цайрат корсеткен жолдасына жупргенде iuiK i жацтан cay eTin шыга келген онга жуыц царулы адамдар екеуше бас сал­ ды. Мылтыц атуга мурша бермей олар жан-жацтан цоршай умтылып, eKeyiMeH цолдасып урысып кетть

тын кетерд! де, дозгай алмай орнынан 6ip жылжып, 9бд1рахман екшни уйдщ дадпа- i ойыса берды он; долымен дабынан суы- гарын алды, кепке дешн сыцар долдап оныц алмай эурё болды, жетесш аузымен йстеп са деп ашты. Осы кезде дурстдеген ат ду- I, тар кошенщ бурышынан Губернатор ке- :in шыгып жатдан атты оскерлерд1 кердь йц жанындагы аласалау уйдщ дадпасына ■дасын суйеп турып 6ipHeiue секунд 1шшде керек екенш ойга жупртм. 13 к о л м е н т е р т о г ы б а р а л т ы а т а р ж а у д о р - члган ж олдастарга цанш а кемек керсет- ■нда д а...» ■керлер улкен кешеге шыга eKire жарылып, исполком уйше дарай шубатылып, жортад- U де, eKiHmi 6ip тобы абыр-жубыр шыддан ына долдасып урысып жатдандарга диду- Iды. Аттылар тенш к е л т те далды. Оныц щгыда жард-журд еткен жалац дылыштар >ндь.. Кадпага жабысып турган куш ол ibin, iuiKe KipMeKmi болды, б1рад аргы жагы- сырлап бешткен, тек дана ею арасына жу- ярлыдтай алшад далып, нашар дабысдан !ныц жадтауы ж1бермед1, ол оц иыгын, ба- i тыга бердь BipTe-6ipTe уйыганы айыгып, Kipe бастаган сол иыгыныц сырдыраганы- Iсан да жод. >мныц эскери комиссары Нуждин уйым- улпрген шагын отрядтыц Kemumiri- Tepi- арында едд ал жиырмага тарта жауынгер азылган дшрмен жумысшылары болатын. | -агы мэжШстен кейш Нуждин заводтарга ■дi де, исполком ушн кузетуд1 милиционер- 'Цамсутдиновке тапсырып, e3i дшрменге *эты сагатда жетпей-ад ол он сепз адамын ы, б1рад пулеметнп Алексей Петровтыц ратын ecKi безгей устап, уйшен шыга ал- 1. Петровсыз-ад пайдалану ниеймен пуле- :гаттай эурелеп, ic шыдпаганнан кешн ол рге MiHfle’A'epiH тусшд1рдк Сапда й зш , 'толком уйше дарай алып шыдты. Базар ;спай-ад далага тус-тусынан ацдап енген жуздштершщ 6ip бел1м1 тетенше кездес- а дарсы шабуыл жасады. 87

Винтовка жане кол гранаталарымен царуланган Кызыл отряд атакалаган казактарды мацына жуыт- пай карыса карсылык керсетть BipaK казактар тобы молая берд! де, исполком yfli кашык болды. Сондыц- тан Kyiui басым жауга алачда 'турып тотеп бере ал- май Нуждин дшрменге Kepi шегпш де бшк дуал- д ы , 6epiK какпалы астык складына eHin 6eKiHin алды. JKyripin келе жатып, тундеп Эбд1рахманныц кер- ген шайкасы осылардыц шегшш дшрменге карай ыгыскан кез1 едь Так атканша элсш-элсш атакалап, какпага дур- кш-дуркш умтылган казак жузджтерше булар цат- ты тойтарыс берумен болды. Екпшдеген казактардыц ap6ip умтылган сайын бестен-оннаи адамдары какпа­ га жетпей жусап калып жатты. Алайда, тац алдында казактардыц пулеметпплер! к ел т дшрменнщ терт жагынан б1рдей уздшмз сытырлатып октан буршак жаудырды. Кун шыга жау складтыц iiniHe де ендц OK-flepici саркылган, каисыраган, азайган элс1з от- рядтыц оннан астамын окка ушырып, калгандарын колга Tycipin, .турмеге айдады. Соныц imiHfle 04 иыгы мен сол колына ок тшп жараланган комиссар Нуж­ дин де kcttL Исполком ушнщ Kipe 6epic коридорына пулемет орнатып, астыцгы кабаттьщ eciK, терезелерше б1рден- ешден жауынгер милиционер койып, Шамсутдинов тац аппац атканша ац казактардыц аягын mrepi бас- тырмады. Червяков пен Эйтиев кетш^мен iaiHiue ис- полкомга Яковлев келген. Генерал Михеевтен шыц- каннан кешн ол: «Bapi мешц айтцанымдай болып шыцты, булардыц icT erem нагыз ацгырттыц адым* деп Дмитриев пен Червяковты айыптап исполкомга да келмеген. Войско басшыларыныц цалай цабылда- ганын жэне онда болган эцп м ет цалдырмай Эйтиев- ке айтып берд1 де, Яковлев кешке дешн пэтершде жа­ тып алып едь Kaeip ол Дмитриевке ойындагы план- дарын айтпацшы болды да, б1рац тунерш кеткен пред- седательдщ ызгарлы жузш K epin цалды. «Опасыз мылжыц» деген сезд1 Дмитриев те оныц бетше айтып тастай жаздады... Мунан кешн екеуше беттест сейлесуге уацыт бол­ ган жок. Совдеп ушн ац казактар айнала цоршап ал­ ды да, Дмитриев темендеп Шамсутдинов пен жауын- герлерге pyx 6epin кебшесе солардыц жанында болды.

Элденеше рет ач казактар атакалауга эрекет жа- саса да, ьщгайлы орнатылган пулемет кеше жачтан келген жауды жерге бучтырып ыдырата бердь Кеп уакыт еткен сиячты болды. Терезе кепс тартты. Атыс та толастады. BipaK, алыстагы дуб1р, жак,ындагы ца- дау-кадау винтовка дауысы басылмады. — Bapi6ip цолга туыредч сондыктан елш тускен- нен Tipi бертген артыч деп бтемш . Biere уачытты уту керек. Мумкш, сырттан чарулы куш келш улп- рер,— дед1 Яковлев. Дмитриев теменг! датардагы ок, быт-шытын шы- гарган терезелерге шкафтарды суйреп экелш, цаза тапкан eKi жауынгерд! баспалдачтыч астына орна- ластырып, жогарыга жаца гана шыгып, eHTiriH ба- сып отыр едь Ол Яковлевич сезше чулач цойган жоч- ДурЫл шыккан черни белмеге умтылды. Дмитриев eciriH ашып улпрместен чатардагы белмеге аула жад- тан келш, терезесше баскыш цойып юрген казактар- дыц кылыштарын, нагандарын керд1, олар самсап шуга келд! де: — Кетер к,олдарыцды!— дед!. Дмитриев кейш шегше берд1, 6ipaK чолын далта- сына апарып улйргенше таяу казактыц наганды жу- дырыгы шекесше сарт ете далды да, есецпреп барып кос долдап жарга суйендь Екшнп б1реулер1 api асып барып, eKi колын жогары кетерш турган Яковлевт! де согып-согып ж1бергенш бул керген жрк- СЕГ131НШ1 Т А Р А У Ап-ашык кундерде де сахырада аяч астынан чара чуйын шыга келедь Шачды, шеп-шелечд1 бурчырата yfiipin бойына жинап алып, найзадай шаншылып чу­ йын ж уй ткт ауылга тенедь Царасынга жачындаган сайын ершелешп кед-додырды асты-устше шыгара 'чопарып, жолында кездескен жещл-желш уйлерд1 жыгып кетед1; дуниеш шашып, аяч-табачты диратып, айран-сугпч бетш чочымга толтырады; адамныч бе- тьжузш топырач шадмен дап-дара чылады; ойда жоч жерден магынасыз элекке тусередд кейде мая-мая шептерд1 тедкерт тастап, шашып боратып, элдечайда

ушырып экетедь Куйыннан ерт те шыгады. Ал ерт усине кездессе оны удетш, улгайтып цабындатып ж1- бередь Халык оны адамга час жын мен шайтанныц элей, «туу пэлекет!» деп су шашып шыгарып салады. Кулаган, кираган заттарын орын-орнына жендеп цай- тадан кояды, шашылган нэрселерш жинастырып жа1- тады... Ансызда бас салган ач казактардыц елей улкен 6ip апатты чара чуйындай болды. Цаланьщ асты-ус- тше шыгып, канды булшнйлжке урынды... Кешелерде ерсШ-чарсылы жосыган ач казактар- Дан бой тасалап, тац ата Эбд1рахман дэрменйз чолын салбыратып Сенная кешесшдей чырдан келген казак- тар точтайтын пэтерге жетй. BipaK ол жерде тшту, чУДалау басталганнан кешн ауладан-аулага жылжып iiiiKi жачпен дукеннй Сэл1м- герейге барды. Хал-жайды айтпай-ач туйнген Сэл1м- герей сэл ойланып турды да: — Паналайтын жер бар, склад чарауылшысы Ка- мали чартт1к1не барамыз,— деп чолынан жетектеп Ак- чуриндердщ ауласына енйзш, флигель уйдщ арт жа- гындагы елеусДз, терезелер1 туйыч дуалга THin тура- тын KiuiKeHe уйге алып келд1 де, esi шше Kipin чожа- йынмен сейлест чайта шычты. — CemMfli чарт, адал жан, осында аялдацыз. Ха- уштенбещз, ешк1м де келмес,— дед1 Сэл1мгерей. Кал- бацдаган Камали чарт Эбд1рахманды таныс адамдай жайдары жузбен чарсы алды. — Мен йзд1 жачсы бьпемш, жогары шыгыцыз. Габд!рахман мырза,— дед1 чарт басындагы тачиясын тузей Tycin. Жай гана басын изеп Эбд1рахман чарттыц сезш мачулдагандай шырай бердч 6ipa4 e3i ундемедь — Мен ci3fli керд1м, бурын да керд1м, Fa6flipax- ман мырза. Базарда халайычча сез сейлегенде керд1м, вте шаттанып турдыч. Жамалетден чарт екеум1з, Са- гиттщ дукеш артында; аргы жума куш,— дед! сезу- ав чарт; суйычтау шочша сачалын сипап чойып.— Каршыч, шай чайнат. E n i шсйпк шшкене caK ire отыра кеткен 9бд!рахман аягыньщ уйып ауыр тартчанын, денейшч дел-сал бо- лып чисаюга ерж йз бешмделе бергешн жача гана сез- дк Bip тэулж бойы й зе букпей ушы-чиыры жоч icneH, жанталаса чимылдаумен чатты шаршаган, талган тэн тамачча да чаратар емес. 90

— Рахмет, аксакал, ешнэрсе де йнпеймш, ауре болмацыз... — Шай iumeceHi3, ток,маш iinini3. Даршык, ысыт- тыц ба, келйр тез1рек?! Далжырап калги бастаган Эбд1рахманды кемшр- шал дояр да коймай домд1 етш пнпрген етй салмамен сыйлады. Тамак шип болганша карт тынбай сейлед1. Ецкейщюреген Kspi денесш пысык; устап, колдарын серией T ycin, сез1н кимылмен уктыра айтады: — Ci3 сол базарда, Сагиттщ д у кет артында сей- легенде бек шаттандым. Жамали карт меш туртш ко- йып: «Вот настоящий б1здщ Kici»,— дедь Ол да бек шаттанды. Неге шаттанбасын, бул бай алпауыт Мака- ровтар мен кулл1 Оралды билеген Карповтар мусыл- манды адам деп санамайды, орамда олардыц балала- ры рисак салдырып, мусэтрлерд1 атца таптатады, ондай жауыздарды халыц обуздать еткенд1 йлейдь 9не сен сейледщ, Рабд1рахман мырза, йок, Габд1рах- ман ебдэш...— Дарт ЭбД1рахманга жакындай туей... — Ей, алласы, карт, саган не болтан, ашауга да бермедщ ендь— дед1 кемтр. — ...Даршык, настоящи хуррият жаца болды де- fliM уйгэ келгэнеш. Эли Габд1рахман халыкка сез сей- лэд1 Сагит дукешнщ артында, базарда дед!м. Бек таи­ ли сейлэд! дед1м. Гаспада йок, зорльщ болми. Атты казак, мужик, казак, татар 6api 6ip правалы болады дед1м. Мше хуррият!— дед!м. Даршык: «Дайсы Fa6- д1рахман, Tiri Салахитдин абзинщ Габдхрахманы ма?» деп сурайды. Мен оган: йок Даршык, сен акылыцнан бутшдей шатаскансыч. Салахитдинтц Еабд1рахманы тольш бйлейшч. Салахитдиншч Габд1рахманы аршыл- ган кокэйни аши да бшми. Ол емес, Даршык- Эли ка­ зак Fa6flipaxMaH, кэд1мп Эйтиев Габд1рахман десем, ол: «Tiri кара Габд1рахман ба?»— дейдй.. Тарелкамен тамак алып, белмеге кайта KipreH кем- nip: — Йок, сен имении солай дедщ, Tiri кара Габд1рах- ман ба? дедщ ал, мен: кара деп, мына мен де кара, сен де кара, казактьщ 6gpi кара, татарларда да бар кара. Хекмат каралыкта емес, акылда бар хекмат. Mi- не Габд1рахман Эйтиев акылды адам дед1м... — Ей, алласы, карт, мен де айттым бит, акылды Kiuii деп... Эбд1рахман мырс ётш к у л т ж1бердь — Мен а й т т ы м , а к ы л д ы K ici а р а т о р б о л а д ы деп. 91

Габд!рахман аратор. Бек жаксы сейлед1ч малай, алла тауфик берсш... — Алла, тауфик берсш,— дед! кемшр де косыла. — ...Сол, eHfli, тауфик берсш,— деп соза т у т эц- riMeciH карт.— Сочры кезде базарда да, Макар дшр- м е т ш ч тубшде де халыкка сез сейлеуцйлер бек кеп. Казак атамандары да сейледь Олар: Россия! Империя! деп этеш кебш кышкыра. Ал 6i3flin Габд!рахман бу­ рый Ьаманда корлыкта болган, езшген мужыктар мен казактар, татарлар мен башкырлар кол устасып тецд!к алуы керек дед!. Царшык, муныц кайсысы гадалат сез. Алпауытларны паддержат еткен дурыс па? Элде мусэшрлерд! жактаган дурыс па? — Эй, карт, езщ бшесщ ендь — Элбетте ез1м бшемш, нашарларды жактаган гадалат, сен оны жаксылап TyciHin кой, Царшык-— Эбд1рахман карттыц шын пешлмен курметтеп, калт- кысыз мактап, оймндагысын айтканына ш тей риза болды. BipaK уйкыдан калжырап, сейлесуге шамасы келмедь — Абзи, кеп рахмет. Айып болмаса, мен аздап аялдайын,— дед! ол, ас кайырып-жатып. — Ж аксы болады. Жаксы болады. — Руксат етсещз, ана сэкшщ устше кисаяйын. — Йок, йок- Кроватка жатасыз, ана жакна. Цар- шык, кроватка тесек сал! — Жок, абзи. Маган еденге салычыз, ана пеш жа- нына, ейткеш бетен 6ipey келсе 6ip господин жатыр деп ойлар. — Пеш арты жылы, бек яхши,— дед! кемшр ше- се, керпе жастыкка толы кровать устш коргагандай куанган шшшмен. — Егер м е т бетен 6ipey Kepin бул шм деп сураса, К отрлЬАцкатыдан товар алуга келген Акчурнндерд!ч дукенипс!, астык тиеуге кел!к кутш жатыр дерЫз. Eci- Mi Байес Махметулы деген казак деч!з, умытпачыз. Байес Махметулы,— деп Эбд!рахман картка карап ку- л!п койды. — Тусшемш, TyciHeMiH,—дед! карт калбаландап,— Байес Махметулы... КошрлЬАцкаты саудагер!... Ci3 Байес саудагерге уксайсыз. Оньщ мурты кара, жуз1 де... Только шашы йок- — Дурыс, дурыс, жуз1 де кара... Басы жастыкка THiciMeH-ак Эбд1рахман кор ете туст!.

2 Марфа Быкова туш бойы кез 1лмей шыкты. Ciiyiici Евдокия кенпнде уйге отты мыктап жагыл, ыстык тамакпен сыйлап, пеш устше тесек салып бе- pin едь 6ipaK 6ip тун, oip кун бала ембеген емшепн сут кернеп, сыздап жаткызбады. Октын-октын сут шал- тыра бердь Каита-кайта укалап Марфа кеудесжен eKi колын алмады. Оныц устше кунд13 кызумен бшжбе- ген букьл дене ка;нр кол тигмер емес, жййншж сырцы- pan, аяцтыц булшык eTTepi y s U in ауырады; кос та бан, екше TericiMeH кулд1реп кеткен. Сщлкжщ куйеу! уш жыл Герман согысына каты сып, келгенже eip-ац жыл болтан фронтовик едц оныц eKi кун катар устайтын безгеп басталып, кушп-жанып тер уйде жатыр. Анда-санда сандырактап кояды; су- смндм Y3AiKci3 iiuefli. 1шр карацгысында оган, дшр- менгс шакырып, жолдасы келш кеттц 6ipai< оны Алек­ сей Петров зорга танып, басын изеп аманд'асты... Дмитриевпен кездесш, хатты оныц колына табыс еткеннен кей1и эйелдщ кець-п жайласкандай болып, облыстык мекеме басындагы улкен эшм жэрдем керсе- тедк Игнатты босатуга кемектесед1 деп сенш едц 6ipau цаланыц астын устше шыгасган тунп ойран Марфа- ныц бул yMiTiH куйретт Ж1бердь Бул оцига оган ас- пан жерге тускендей асер eTin, катты коркыныш ку- шагыиа енд1рдН ypefii ушып, ол кайта-кайта шоцы- нып, дуга оки бердП кешеп кылышка туралган жан- дай, канды койыртпак карга араласкан, кесшген бас, ыцырсыган жан шубатылып, йзбектелт кез алдынан тартыла бердь Тац аткансын ол орнынан турегелт, киiнiп сырт- ка шыкты, кеше жансыз керждь Душпандардыц ко- лында кеткен куйеуж, жалгыз калган Kapi енесж, ал- лыс eKi тамырды шткен сэби1н ойлап, ол кацпа тубж- де узак отырып калды... Сай-суйектен етшзе сарнаган айел дауысы ДОарфа- ны селк етшзд1 — ол орнынан ушып турегелт, жуп- pin кешеге шыкты. Катардагы кешеде 6 ip e y i басын колтыктай KeTepin, енд1 e n e y i беджей жэне eKi аягы- нан кушактап yur Kici 6ip елген адамды алып бара жатыр. 0лген адамныц бе« темен карал басы цисайыл KCTinTi де, eKi колы жер Нрейтждей серсйт, суйреть ле салбырап барады. Сарнаган айел какпадан жупре шыккан бойы олж- 93

ке жадындап келд1 де, етпеттеп кешенщ дарлы, муз- ды шодаладты датты жерш душа жыгылды. Оныд сарнаган дауысы туншыга, куд1рене шыдты. Касын- дагы дадпалардан квйледшед жалад бас, аядтарына шабата галош 1ле салган еркеп, эйел1 аралас адамдар epin шыгып жатыр. Улкендердщ ара-арасымен алга дарай жупрген балалар, аз уадыттыд шпнде елж ке- тергендерд1 халыд доршап алды. Терезелерд1д ашыл- ганы ашылып, ашылмагандарыныц перделер1 турглш, эйнедке жабыса дараган беттер жыбырлап тур. Марфа етпеттей дулаган эйелдщ дасына к ел т ба- сын К0терд1, суйемелдеп оны орнынан тургыза баста- ды. Ei<i Him солдылдап эйел басын жогары кетерт алып, Марфаныд бетше дадала дарады: eKi дез1 уя- сынан шыгып, 6caipemn кетштд магнасыз тедкерШп жан уреш ушдандай жалтылдаган дарашыд адам зэ- peciH аларлыд, ун салган дауысы онан да вткен... — Шиеден жанньщ пшндеп бас квтерген жалгыз еркек... к1мге тастап кеттщ 6i3fli... Уй толган ду же- TiM... бзектен етерлш зарлы ащы ун эйелдщ кеудесь нен жалынша дабындап шыгып жатыр. — Сен елгенше мен неге елмед1м? Сорлы басым далдыд дайгырып... Кайда барып кун керем?.. Колтыдтай суйемелдеп эйелд! Марфа дадпага жет- к!згенде алдынан 6ip эйел шыгып душадтап, уйге же- теледь Эйел шашын жайып ж!берш зар дадты. — ЗШберщдер, мен де влем. Кайдасыд, Андрей... дайдасыд, бауырым... Аргы жагын естуге де, бул данды елжт1 керуге де Маофаныд журеп шыдамады, дадпадан тез Kepi шы­ гып, ол кешеп Дмитриев отырган eKi датарлы уйге, улкен кешеге дарай жупрдь «Тым болмаса Игна^тыд 6ip хабарын бйпп кетсем...» деген ой оныд е й долты- гынан демеп, аягын жерге типзбей алга дарай ушыра 6epAi. Адамнан саябырлау, танымайтын 6ip жщпнке кошемен кешеп 03i керген улкен кешеге шыдданда кез1не алдымен eKi жерде. шогырланган адамдар, тэр- Tinci3 ерсШ-дарсылы шапдылаган атты эскерлер тус- Ti. Таяудагы шогырланган адамдарга кeлiп ол шетке- pipeK турган 6ip эйелден: — Дмитриев жолдас туратын уй дайсы?— деп су- рады. Эйел муныд бетше тадданган шшшмен дасын кере дарады да: — Калада м м кеп, Дмитриев кеп. Кай жерде ic- 94

тейтш Дмитриев™ сурайсыд?— деп Марфага ол дар- сы сурау дойды. ! — Жада угймет бастыгы,— дед! Марфа батылсыз- 1дау унмен. — 9...— дед1 екшнй эйел созып.— Эне, тыдда, ана адвокаттыд не айтып турганын... тусшесщ. ¥зын дара бешпет сиядты жагасы ашыд пальто киген, басында бшк дара далпагы бар, KiniipeK кел- !ген 6ip адам op6ip сезш дадпа-дадтап угындыра, кеп- тщ дулагына жетк!зе, жогары кетерт дагаз одып тур: — Азаматтар! Атамандар мен генералдар жауыз Николай патшаны дайтадан тадда отыргызбадшы! | Кайтадан... тусшдщдер ме?— деп дара далпадты журтда дарап дойды.— Дайтадан тадда отыргызбад- шы. Жумысшы мен шаруаны, бушл халыдты езш кел- ген помещиктер мен капиталистерге дайтадан билж алып бермекшь Цайтадан бил!к... есгтц д ер ме? Ата- мандардыд дара ниетше жол бермеддер! TyciHiKTi ме?.. — TyciHiKTi! — Дурыс жазган. — Жауыздарга жол бермеу керек. — Радмет адвокат, бркенщ ecciH !— деп шуласты 'журт. — MeniH ceaiM емес, халайыд. Бул мына ундеудщ ceai. Соны одып турмын... — Радмет! — Сендер одып бер деп сурагансын, одып 6epin турмын... Топтанган халыдтыц дед1нен еп п бара жатдан eKi эскери адам аттарын бауырлай дамшылап, бурылып келш топтыд iniiHe Kipe бердь * — Бул не топ? Тара! Тебшш-тебшт ж1берш, атпен омыраулата делуг Gipeyi. — Экел мунда, не дагаз!— деп айдайлады дара далпадтыга дарап. — Мына халайыд одып бер дегенсш... Дара далпадтыныд дасында турган ipi денел1 шал ундеуд1 дызгангандай жалма-жан дойнына тырып, эйелдердщ далыд ортасына дарай Kipe 6epin едд ко- pin турган eKiHmi эскери адам: — Kopi сайтан, экел 6epi дагазды,— деп атпен то­ не туст!. Ол жапырылып жол ашдан топтыд imiHfleri 6ip

¥?ын бойлы жас Ж1п т й камшымен тартып та ж!бер-' Д1. Журт дурлЬ-е женелдь — ¥ста ананы!— деп камшылы жолдасына кара калпактыны керсегй де, eei ундеуд1 койнына тыккан шалды такымдап келш, ецкейш жагадан алды. Шал ецсерйпп келш, аттыц омырауынын астына TipceKTepi майысып кирач ете туей, 6ipai<; ат уетшде- r i адам оныц жыгылуына ырык бермей, жагасынан ус- таган Kyfti суйрелеп, кешешч ортасына алып шыкты. — Ерш алган карацгы халык еьпрде не болып жатканын 6 m ric i келедк Мен ана кэрия окып бер де- reH cin, окып T ycm flipin турмын мына журтка... бул кандай озбырлык?! Бул барып турган бейбастактык! Бул правоны таптаган зацсыздыц! Бул просвещения- га карсылык- Бул тагылык!— деп кара калпакты ка- рашубар Kici наразылык создерд1 жаудырып жатты. Сол exi арада толып кеткен ак казактар, жина- лып калган к еш е адамдарын койша nipin, камшылап айдап касындагы какпаны ашып, жапыра, жаныша, шулата ауланыц iuiiHe камады. Шалдьщ койнындагы ундеуд1 суырып алып жэне какпага жапсырылган 6 ip n e m e жарнамаларды сыдырып T ycipin, кара кал­ пакты адвокат пен ip i суйект1 Kepi шалды Губернатор кешешшч бойымен терт салт атты Kici «Цырык тур- бага» 1 карай куалады. Бестен-оннан кеше-кешешц бойында бакылаушы атты дозорлар турып калды, 6ipep сагаттык iuiiHfle-aK кала iiui бас косып шогырланган адамнан арылып, жым-жылас болды. Кешшпей арнаулы адамдар шыгып Войско ушме- тшщ: «IuiKi тэртш женге салынганша кала согыс ке- зшдег1 халге K euiipm fli деп есептелжйн. Кешю сагат алтыдан ертецп сагат тогызга дешн кешелерде бей- ceyiT адам журмесш!» — деген буйрыгын таратты. Бул арнаулы адамдар каланьщ кернекй жерлер1не буйрыкты жагалай mfli;.ecKi кулактандыру, ундеу, жарнама б1ткеннщ бэрш тепшмен сыпырып алып как- па, eciKTepfli Войско ушмеине карсы кагаздардан тазартты. Осы «тазартудьщ» уетшде тэртш орнатушы эскер eK lnflepi Курбановтыч уй1не кыдырыстап келш, не iiiiKe Kipe алмай, не пэтерше кайтып кете алмай Ел аузында Оралдыц турмес! «Кырык турба» атанып

дагдарып турган XaKiMfli кездеспрдь Студент екенш бЫп, ак цазактар оны айнала коршай цалды. Bipeyi аттан cenipin Tycin, нацпага жапсырылган жарнама- ларды сыпырып алып, жалма-жан Хавдмнщ жупрш келш мурнына таяды д а: — Мунда не жазылган, окы? — деда. XaiciM оныц шын ниетш тусшбей, шынымен 6iarici келш тур ма деп, жарнаманы сыдыртып окып шьщты. — Шм жазган муны? — Фамилиясы жазылмаган, KiM жазганы белп- ci3,— дед1 ол Kepi шегчнщшреп. — Муны жапсырган KiM? — Бiлмeймiн... — JKaflireflcyiH, штап м у ж т ш дшнен безген! Туе Аттылар XaKiMfli алдына салып, окружной соттыц ушне жетш калган адвокаттарга карай журйздь YcTi- ycTiHe жешрш, атпен омыраулатып.екшесш бастыра куалап кети. Bipep кайтара казак камшысы жука KHiMfli арканы осып-осып та ж1бердь Сол уйшщ децГ нен асып, каланыц шепндеп турмеге бет алган адам- дарга оны демш алдырмай жупртумен жетюздь Тутмен дурлШп, елепзщ шыккан ерлер гимна- зиясына акшыл кызыл ту жаркырай Tycin, сэтте кай- тадан жумдыкка кешть Тацертец комитет нускауы бойынша тэрттпен, сап тузеп, шашау шыкпастан кыр керсете кешеге шыгып, Губернатор кешеймен оралып кайтуды уйгарды. Булт арасынан шыккан элйз нурлы куншц шугы- ласына акшыл кызыл ту жаркырай T ycin сэтте кайта- дан куцпрт тартады. Ызгарлы жерден буйыгып бой тасалагандай, сыргыган коцыр булттардыц тасасынан кун кепке шешн шыкпай кояды. Желкем ауа. Жагымсыз салкын... Б е л *н кыскан ыкшам KiiiM. Формалары фуражка. Уылжыган беттер. Шымыр адым. Талдырмаш дене, ж1герл1 кимыл. Дш-дш баскан сап. Причаганскаядан Губернатор кешесше бурылатын кайырылыстан шыга келгенде Шаган айдынынан сок- кан ызгарлы eicniHfli жел революция гимшшц:

...Бул болар. зор майдан!..— деген neKTi, ашынган ж 1герл1 унд1 сездерш жуздеген ауыздан жерге туйрмей жулып алып кетй де, дала- ныц ортасындагы томсарып турган зэул1м уйлерге жеэтаздц Дуние ецбекш1лер!мен табылар — бар пайдан! Шалдып детершген, жацгырыгып дайта жерге ду- лаган, дуб1рл1 аядтардыц думпу1мен уштаса жылжы- ган a p i ныд, api дою дауыс дарулы казактарды жапы- рып ж1бергендей болды. Олар шу дегенде’муныд дай- дан шыдданын, шмнщ аузынан шыдданын бьлмей сасып далды. Каланыд 6 ip шейнен шеру тартып eHin кеткен сансыз дызыл эсдер ме деп, адырап, подхорун­ жий атыныц басын генерал Акутин штабы орналасдан вице-губернатор ушне дарай бурып та алды. Б1рад ол дауыс шыддан жадда мойнын бурганда оныц кезше демонстрацияшылардыц б1ркелш усад денел1 доцыр T i36eri туей. Ол б1рнеше секунд дезш алмай дадала дарап турды да: — Царгыс атдан студенттер гой дэу де болса,— дед1 жолдасына. — Ия, сол к1тап мужупй бузылгандар. — Булар шмнщ жагында деп ойлайсыц? — Белпл1 емес пе, KiM жагында екет?.. Жуз басыныц келш далганын олар байдаган жод едь — Куала! Тарат!— деген дауыеда селт ете туеш жалт дарады да, eneyi гимназистерге дарай шаба же- нелдь — Тодта! — Бурыл, Kepi дарай! . Екпшдете шауып келген екеуше саптагылар тодта- мады, олардыц пзрменда айдайына ыдпастан inrepi жылжи туей. Бул eKi арада жуз басы долына шшкек казактарды жиып алып, дайсар топда жалац дылыш- ты жардылдата TOHin те далып едь Дарулы кушй ки- мелеп к е л т далган TereypiHiHe тетеп бере алмайты- нын TyciHin гимназистер интернационал жырын тодта- та дойды да, кшт бурылып, жайымен парадда дайын- 98