Х. Есенжанов. Ақ жайық т1

лы — мен жаныммен, тэшммен тутас сенд1к,— деп тур ед]. Муны ж Ы т бурын да бж етш , ал даз!р леб^зшз дэлелдендь Онын бойын денет келген 6ereyci3 думар- лы д билеп кетт!. А рсыз, б1р ад тэтт1 пигы л epiKTi кет1ре дилштд элдедайда тодтаусыз жетеледд.. Сахараньщ ш етд тартымды, м ае eTin ел1кт1ретш эсем гу л ш далай Hicnen, далай уалаеа да болгандай-ды. Б 1р а д элденеден шошынгандан, дыздыд сенпш долы ж т т т щ билей еркшдеген элд1 долдарын батыл сыры п, е зж ен аулад- тата бастады, осыны мадулдагандай ши арасы да сыбыр ете далды ... Сыбдыр ш ы ддан ж ад д а ж а л т дара- ган едеуше api суйюмдд api сум гана nimiHfli сэл жа- саураган меп-молд1р кездер!мен д1шдене кок лад тацырдай доз и д и . Ол уп-усад тштер^мен дырдып ал- ган ши басын жинадты турде асыга дытыр-дытыр шайнап аз уады т дарап турды д а, «Е, б1л д 1м сырла- рыцды! •> деген ж анш а, теке эдетш ш е, муйпзшз басын шайдай булгап дойып, ж у р т дети. Селт ете далган eueyi ладтыц «тура берщдер!» дегендей бейбшнплш ниетш датар уддан адам ш а доеыла к у л т ж 1бердь Сай жадтан салдын самал еей, орден жылжып майда жел урдд дыздыд шаш ын ж елб1реттд SKiriT одыс дуанып кетдендей шапшад дысып, дызды тагы да думарта суйш алды. Эбден балдып лэззэт дуниесже еседпрей шомган дыз ете адырын, ете нэзш дыбыспен: — Ci3, неге суйтесм , ойлап, niiuin ш тейиз бе му- ны ?..— дей 6epin едд талу жерден 6ip адамныд тама- ш н дырып далган дыбысы шыдты. — Молда бала еден гой, мен бул k im деп тур- сам...— деп аузын емере, дабагын дере сейледд Цади- ша, байдамаган болып,— ж аргад д ел м е п р мына лад- тар зытып, сайдан-сайга Tycin, OMipi таптырм айды . KyHi боны айналаны д 6apiH T eric Ke3in эред тапдаиым... Кыз дысылып далды , ж1Нтт1ц душ агы нан тез шы- гып Tepic айналы п деттд Дыздыд кемейшде 6ip соз далып дойды, айтылмай далды . Х ад1м ж алм а-ж ан Загипаны д ж у зш е ж а л т дарады. Кутпеген жерден д е л т далган эйелден уялган дыздыд бидай вцц\\ б елее ж удалап дызыл шырай ж у п р ш й ; улден суйд1мд1 м улэйы м д ара доздер езге- ше жардырап, нурланып деткен; жш -жш алган дем аш ад деудедеп болмашы белестенген дед1ред epiH толдыта-толдыта детеред1 де, сэл гана ж ы м ды ры лган, ж уд а, магыз ерш дер лыдсып д е л т далган созд1 эдеш болгендей, эл1 далпы на туспеген. 249

Х аки*: «Саган не ж ок efli осы жерде?* деген т ш ш - мен эдеш кеш еутдеп, мэсййц конышына ецкейш бала- гын салып жатцан Кадишага кезш сузе царап койып, Кы зга: — Неге бегелдщ , бул уялатын Kici емес, e3iMi3flii* женгей гой, айта бер,— дедь С ейгп де ойындагысын кысылмай айтсын деп, кыз- дан кездерш тез бурып алды, колындагы 6ip тал буй- дайыкты ц б1р-б1рлеп ж асы л жапы рактарын сыдыра бердь — Бэр1м1зд1ц де басымызда бар, цыз кушм1зде 6i3 де ойнап кулгенб!з... астапы ралла. Олай емес, 6i3fli де осындай ж т т т е р , тап осы молда бала сияцты жппттер талай азгырган... жок-ау... азгырган жок... ие карагым, уялма. — Э, бнвдм сырыцды, мен Акаца айтайын сешц цыз кунщ де ойнап-кулд1м дегенпда,— деп XaniM Ка- дишаны цалжьщдай ту ст едь Эйел: — Молда бала-ау, царагым-ау, ойнай бер, куле бер. Biefli кайтес1ц, 6i3 асарымы зды ' асап, жасарымызды ж асаган адам дарм ы з. Зам ан сендердж1,— дедь BipaK кы з ж ауап кайырмады, 6eTi бозгыл куречде- ген куш эйелге т е с е лактарды айдасып ши арасынан шыкты да, бурылып ез ушне карай кетш калды. Х аш м онын, сезш уга алмай калды. «Неге суйтешз, ойлап, n im iri штейздз бе м уны ?*— деген сезд1ч шын магынасы н кеш н кыздьщ езшен гана бьддк 2 Сол куннен бастап Х аш м 1\\ален учительдйсше ке- 6ipeK келетж болды. K e6ipeK емес, кунде-кунде, TinTi кейб1р к у ш eKi рет n ip in шыгатын болды. Сылтау кв- бейдь Ол б1рде Калекеке естжен 6 ip хабарын тез1рек ж етш зу уш ш барды, 6ipAe KiTan сурап алып жэне оны окып «апарып беруге» асы кты ; б1рде жолшыбай сога кетуге тура келдй 9 йтеу1р не керек, ж ас ж т т я д T©6eci бойлай сол уйде кершетш болды. Кеинкпей оныц бул уйге баргыштауын ж урт та сезе бастады. Алдымен эйелдер ар&сында турлЬтурл1 есектер куйындай жуйт- nifli. Кара судыц басында nip жуып жаткан абысынды MayiM мен Кадиш а ш рлерш тастай салып, бтек терш сыбанган куш, 6ip-6ipiHe дэлелдей, ныктай сейледь Q cipece Кадиша аузын керш койып, баптап, кербездене 250

антты. Оныц сезш тыцдап турган K ici шы ндыгы на еш- 6ip кумэн келйрместей. — Ж ечеше-ау, э л п молда .бала учительдщ чарын- дасын чуш адтайды да суйедч чу ш ачтайд ы да суйедИ Цайным-ау, еч болмаса менен уялсайш ы десем, «сен ез ж ечгем ^ч гой, сенен несш уялайын» дейдь Осы заман- ньщ я й г т м е н чыздары чымсынуды чойган гой, му- чым. 0нерд1 орыстан уйренген, былтыр келгенде журт оньщ шашын аузынан тастамап едч биыл тапа-тал тусте чуш ачтасы п суш суш эчпм ел еп турм ы з MiHe, eHfliri ж ы лы екеуййц чалай уйленгенш ж ы р чы лар- мыз,— дедч — Дойшы opi,— дед1 MayiM ж у л ы п ал га н д а й .— С уш скеш Heci, суш су бы лай турсы н e3iMi3AiKi 6eTiMi3- ден e6in те керген ж оч. Сен де айта бш ем ч-ау, чанш а- ма орыс болып кетсе де Барчынныч баласы Барчынныч чызын алмас. — Ойбай-ау, чыз алыспайтын енд1не чалар деййч? — Цойшы api, сонш ама дш нен безш KeTTi дейсщ бе?! — Д ш ез алды на, м олда бала ез ал д ы на. А нау KyHi чайн агам ен сейлескенде ест!мед1ч бе, не дегенш . «Дш- дш деп ж алмачдаган молдаларьщ да ез тамагыньщ ча- мын кездейдч Дш ж арлы га жэрдем бер, чары ндасча Чарас,— дейдй Кедей агайындарына чарасып отырган мен eiu6ip м олда, иш ан, x a 3iperrepfli к е р г е т м ж о ч » .— дед!. Ц айнага оган дэлелд1 ж ау ап чайы рм ад ы , iniciHi4 айтчаны на 40л чойды. Сен чайн агад ан 6 m riiu е м е с ^ ч гой. Еркектер 6epiH бшеди — Сонда енд1,— дед1 MayiM ы ш чы ры н часи ту- cin,— учитель чайнымньщ чарындасы чаж ы ны ч келш1 болып келе ме, бет1м-ау?! Уй арасы нда уй ж о ч деген- дей, api Kepuii, api агайынды киллер чуда, чудаги, куйеу, келш деп отыра ма 6ipiH -6ipi. А чы рзам ан болды десейнл. 9 лг1 Энпбек-Мэццбек деген en i агайынды адам араз болып, 6ipiM eH-6ipi согысып, ж ер д у н и е т булд1рш ж аты р екен дейд1 зар л а у ы ч Ш убар шешей. Зам ан ачы р болганда не болмас дейс!ч- BipiMen-6ipi агайынды ккчпер чыз алып, чыз да берер, 6ipiM eH-6ipi ж ау да болар. — Энпбек деме, .жечеше, балшыбек де,— деп жен- деп чойды Д адиш а, сы ч чан KipiH с ш к т ж 1берш , к е к ш е г т ч устше жайып ж аты п.— Айтчаньщ ып-ырас, 6spi де болар. Учительд1ч eai айты пты гой м олда бала- 251

га «кещлдерщ жарасса болганы еш йм сендерге бегет бола алмайды» деп... — Шырагым-ау, кещ л жарасса деген не сумдыц?! Квч1л1 жарасты деп, эдетте жоц н э р с е т де тт е й бере ме? Ж урттыц кезшше осы кунге дешн байымыздыц бет1не тура царауга да уялам ы з, элде кецШм1зд1ц жа- распаганы нан у ялам ы з ба осы 6i3?! Цызыц екен, учи- тельд!ц 03i де жастарды ц басын айналдырып, жоцтан eereHi уйретед! гой деймш. Байымыздыц бетше тура царауга да уяламыз дегеннен шыгады-ау, агекем нщ алдында мен шай цую- га да уяламын. Энеукуш *элп цайныц кеш йлжте уйде агекем отырганда «цатын, тесек сал!*— деген! бар гой, ж ердщ Teciri болса Kipin кетер ед1м, ею бейм уялганнан дуылдап, куш п кете жаздады ; цысылган- нан не цыларга бишей, сыртца шыгып кеткешм бар емес пе. Агекем кеткенсш анаган: «Агекем кезшше тесек сал дегенщ не, у ялганнан жерге Kipin кете ж а з­ дады м гой?»— десем, ол: «Сен соншама ж аца тускен келш ш ек пе едщ? Тускешце, цудайга шуюр, биыл мына ж е й ж ы л болды. Элде агекец цатын алып, цаты- ны ны ц касына ж аты п керм ед1 дейсiн; бе?»— дедь Цай- ны цныц сондай 6ip огаш сездер1 цалмайды гой, тускеш- ме ж eтi ж ы л болса да осы кунгш щ жастарындай улкендердщ алдында талтацдап кергетм жоц; цудайга m yK ip, б1реуден ж огары , б1реуден темен пэленше- ш ц кeлiнi, пэленш енщ эГюлi деген атацца не болып келем1з. — Цадиш а-ау, осы мен 6ip нэрсе ойлап турмын,— дед! MayiM ш е й шаш ацты кенеп дастарцанды сыгып болып, белш ж а зы п ,— сен уйленед1 дейсщ мен ол цат- па цызды б1здщ цаж ы цайнаганы ц баласы к ещ л кете- ру уш ш ауре eTin ж у р гой деп ойлаймын. Мен осы ез!м 1зд щ уйге келш болып тусер алдында Kepicyre нагашымдшше барганда, туган нагашы агамнын бала­ сы басымды айналды рганы бар емес пе... — Цойшы api, жецеше! — Цудайга нан, ейрш болса бугж кепгу кермейш. Тунде цасы ма кeлiп айм алап... о, тоба... кеппре кер.., цайдагы ны айты п, мен «куна болады* десем, о л : «Ац некецд! цидырып eeiM алам ы н, уйленемш, м ш е жа- ны м, Mine им аны м »— деп царганганы ... о, тоба кепйре кер... агекецш ц урын келш , цалыцдыгын ойнап, eHfli алып кетуге журген кезц цайдагы неке?! Цудайга кунэл! болып, бекер ант-су iniKeHi; MiHe сол сияцты, 252

на б1здщ кайны м ы з да ол кызды ермек ету у ш ш ■ып жур. Кудай б1лед1 дейш , солай... — Сонсоц е зщ не дед1ч? Н е деп куты лды ц нага- нньщ ермек етуге салган колкасы нан?— деп егже- ii бастады. К адиш а, м ом акан абысы ныны ц агынан ж ас к езд еп 6ip сырын аузы на ал ганы оган ci де, кызык та к ерж ш : — Не дегеш мд1 ез1м де умытып калы ппы н, кудай- , кунзга жаза керме былшыл ce3flepiM i3fli; зй Дади- i-ай, айтпайтынды айттырасыц-ау, эйтеу!р, кайдагы- I шыгарып. Учительд1ц карындасын кайдан таптын, шараныц басын ауыртып, момын бала гой, api лс, a p i жет!м — ж ецгенщ колында тэрбиеленген кыз fi6ip ж е п с т кыз болады дейсщ ?— дед1 ол Загипага ын iiu i елж1реп. Хак1М мен Загипаны ц арасы ндагы гаш ы кты к жай- удагы елге тепе жайылды. 9 cipece «Х амм Загипага >ленед1* деген сезд1 ж у р т антары ла ты цдап, куш тар- на эцпмеледь У читель ауы лы на к удаш а келд! де, 6ip к yHi ойын юлды. Ы мы рт ж абы ла алы сы рактагы ауы лдардан ар- алы, аттылы жастар агылды; жакын жердей жаяу- ап кыз-бозбала жы лжыды; кайынещлйлершщ шаш- ауын кетерген келшшектер каптап Kerri. Кае карай- анш а-ак eciKTec й п л г е н е м у й д щ im i-сырты б1рдей олы — uiiui-ripiM цайнаган 6ip базарга айналды. 9з1лд1 сез, иазды леб1з, ерке кал ж ы н, сикы р сыбыр, '•1лдыр то л п ы , сусыл ж1бек — 6api косылы п делбел1 1ртутас гу!л... Кысад жердс кездесш алыстан гана коз киыгымен #мдаскан ынтык ж урек ж ас жарандардьщ жуздер1 аайдай, асыл сырдыц ушын асыга шыгарып жатыр. ; '03 KeCTceine шебер кербез келш ш ектер коз тж ке н н щ лдында, екшдще ауы л у сп м ен еткен аяцшыл атты алдарша колбецдейдь Кеп арасына суцпп кетш кайта чыгып, шабактай жуйткш , балалар да мэз. Ж амбы татын мергендей ipreflen ж антая сыгалаган юш кене !д1лбектщ елш тей к ез TiKKeHi Х а м м ; кы зд ар б!ршен- pi к ы згангандай агасы на ж ан -ж ак тан кез салы п, ;абак шыта кастары н KepreHiHe оны ц те б е п ш ацы рак- ка ж еткендей, «М енщ агам нан эдем 1с1де, окы м ы сты еы да жок» деп ойлайды жас бала, уй im iHfleri ж агалай 253

отыра бастаган жастарды кез!мен санап, кудашадан eareci керген, естаген кы здар — кэд1м п Загипа, Зада- лар. Эдйгёек eciKKe тал у жердей сыгалап еда, тер ал- дындагы Menfli кудаш а оган карсы алдынан кершда. Аспалы шамныц жарыгы деп тускен кыздыц децгелек ж у з ш д е п улкен меда Эд1лбекке кэд1мп кунде керш журген таныс адамныц медандей. Ол сэл ойланып цалды д а : «9 , М экка. А уган жок, М экка сияцты, сщлЬ ci екен гой. К ездер! де уксас улкен... бет! ак куба...» де- fli шпнен. Цудаш аны басцаларга да тез керсетпекпп бо- лып, ол орнынан турып екшпн уйдщ ipreciHfleri бала- ларга кетть — 9 p i ж урил шырмауыцш а оралм ай,— деп Шол- пан царацгы жерде кушацтай алмакшы болган Аман- кулды и т е р т ж 1берш, e s i eciKKe карай ж ары кка шыгып KeTTi. Ол жж ггтщ 6ap i ы нтызар кудаш аныц алдына KiM отырар екен, дамге назар ауар екен деп суктанды; уйге Kipin казан жактагы цыз-келшшектердщ арасына тура калды . А лдында турган XaniMfli Ш олпан сырты- нан таны ды; ак сэры желкесшщ болар-болмас шукы- рындагы шиырылган 6ip белек шаш, иыкты талдыр- маштау келген суцгак так дене — куштарлык ушш гана ж аралгандай к ерш дь Ол Х ак 1мд1 сыртынан ой- нап к уш актап алгысы келдк epiKCie ж ы лж ы п жакын- дай туст1, 6ipaK ep 6 ip кимылды, ж у зд еп шырайды, кездда киыгы ацдыган, леб1з ыргагы на кулак тоскан сыншы келш ш ектер бегет болды — ол токталып ек1 к езш томен T ycipfli. М езет октан да уш кы р: «Ол окы- ган... сулу...атакты адамныц баласы!.. А л мен ше?..» деген арасы алш ак тецеулер тагы да шаншудай када- лып eTTi де, тэкаппар менмендш inece ол шаншуды тарцатып ж1бердй «Ж ас атаулы кез таксе, осы жайлау- дагы елд!ц аузында сулу Шолпан, алгыр Шолпан атансам, 6ip калаулы жан тым болмаса замандастыц назы н да айтпай м а? М ына шеттен келген цисса оки- тын кудаш а болмаса басцасыныц цайсысы тец? Ж 1пт- ке дурыстап шай да куйып бере алмайтын кара дурсш- дер.. Элде шеке тамыры кегерген катпа Загипа жол бегей ме?.. деген оныц ер ойларын Сулеймен бел!п ж ь бердь — Кэне, жол берщдер,— дед1ойын агасы. Ол кеи!еден 6epi жинап, бастарын косцан жастар сауыгын e3i баскарган. Ж урт жол аша бердл Шолпан с е р т л е Tycin Сулейменге ерген Ж артай мырзага магы- насы аз жансыз шшшмен самаркаулау кез тастады 254

да, ал децгелек жузд! дызыл курен Жартайдьщ илем- сек кездер! алма-кезек кысылып, езулер! кул1мдей калды.. Би-болыс болтан дэулетй адамныц жалгызы Жартай алдына жан шыдпай ескен еркеюрек ж т т-ть Оньщ тэкаппар мшезш Аманкул бурыннан жаратпай- тын; ал даз1р iuiiHeH кызгыштай корып колденец адам­ ныц кезшен де дызганатын «асау Шолпанга» оньщ жымия квз цысканми уйге шрген бойы кез1 б!рден шалып калды. — Калыцдыгын кврген куйеудей мэз болуын, кер- дечдеген неменщ,— дед1 ол, Жартайта квз1мен атып ж1бергендей карап. Сойти де, Сулейменге бурылды,— мынаны базарга шыгарып сатайын деп турсыц ба?.. Аманкулдыц свз1н Жартай есйсе де ссймеген бол- ды да, Сулеймен жаратпай кабатын туйдП eciK жакта- гы кыз-келшшектер езара сыбыр eTTi. Ойын ней конак КУданьщ атагына, дэулетше карай лайкаттап Жар- тайды алдына отыргызды. Баскаларыньщ да алдына рет-реимен жуптап » iriT к°йып, api елеццй, api энцп Нурымга ойын бастатты. Албырт мшездк думаншыл, елеццй Нурым eciKTeH адымдай Kipin тор алдындагы кудашага жакындай бердь Топырлай юрген жастарга уй лык толды. Нурым беркж колына алып, тамагын кенеп койды да, айкай- лап беркш 6ip булгап ж 1берш, эндетпей желд!рмеле- Tin кети: Айтайын ал айт десен, Сулеш ага, взгеден мойыны озык туган дана. Ду керсе арка козып осындайда Жулде алган елешмен Нурым бала. Еул сезд1 багыш етт!м кудашама, БуНнг! ойын-сауык тамашада. Сен акку кона келген б!здщ квлге, Таранып сайрандай бер окашада. Ак жуздг, кул1м к Актамак улгилдеген кез тартады. Дегенден: маган кара, маган кара. Акыльщ парасатын керк1це сай. Тец келген тврт кубылац тугел ган Кез келсш Толегенщ т!лег1м сол — Заманныц Ж1бепс1Ц-ау ай, Меадба. деп 6ip кайырып тастады. — Уа, Нурым, йлте! — Куй, Нурым, куй. 255

— Шаш маржанывды, шашуга турарлыд, дудаша.. — Дурыс, дурыс. Кыз 3Ki6enTi4 ©3i, ауган жод. Балб1лек, адтамад, ултлдеп тур... Коштаган, желжкен сездер тус-тустан жауды. Кудаша орнынан турып эдет бойынша сауыдты бастап, езше мадтау сез медзеген акын га ж1бек орамал усынды, оныд дасында отырган Загипа дол созып Ну- рымга жетк1зд1. Нурым доршалай тургандарга айкала дарап, 1ЛК1 сазбен тагы да елед айтты. Бул шаттыд думанныд барже ортад екенш толгады, уй толы жасты Teric мададтады. Аздан кейш досылып салган дыз- келшшектердщ ашыд эндер1 тунге дымтанган ты- ныш ауылдыч ycTiH дыбысда белеп, унге ел1гпргендей болды. Уйдщ iiui де, тысы да мэз, энмен аралас дал- жьщ сез, зйлйз кулад... Кален учительдщ жадын балдызы — дудаша атан- ган бул МечД1Дыздын одыган дыз екенш, жасынан атастырган куйеуше кедШ толмай толдып жургенш журт сыртынан естжен-дд бу жай Жартайдыд да дулагына шалынган болатын. 9 pi сулу, api одыган дыз- бен еркш свйлесш, билеп кете а'лмай imiHeH тутанып отырган мырза' inin сейлеп мудату жолын 1здед1. Ол сезд1 далай бастап, далай урынуга бжмей 6ip жанта- йып, 6ip турып отырып Загипамен Т1Лдагысты. — Загипа, сен дудашадныч атыи да айтпадыд, сырт белпсше дарап жынды Нурымша 6i3 де Медд1ба- ла дейм1з бе?— дедь — Жартай ага, дудашаньщ атын 6i3fli4 ауылдьщ баласыка шешн бгледд егер ci3 шынымен есймеген болсадыз айтайын: аты Меддщыз. Б1з далада турган- да ногай мектебшде 6ip одыганбыз. Нурым аганыд: «терт дубылад тед келген» дегеш рас. Тауып айтты. Ci3fli4 ол KiciHi «жынды» деуплз кел1т з . Журттын 6api сондай api ойга жуйрж, api адын болып туа берсе жаман болмас едд— дед1 Загипа. Оныд ce3i узжш-узжш шыдты, oei датты добалжып кетт1. Жартайдыд eKi жагына кезек жантая 6epreHi оган э д ет эдепмздж жтеп,- аяд асты еткендей кершдй — ¥ялмаган вледнп, ершбеген етжпл деген. 8 pi жуйрж... api адын деййд... дарагым, сен де адынды кермеген екенс1д. Ондай елецд1 журттыд 6api де айтады. \" — Онда ci3 неге той бастамайсыз! Жартай Загипага танымайтын адамша тосырдай дарады.

— Маган енд1 тон бастап, кыз мактайтын ел кыдыр- ган есер бол дегенщ бе? Ондай к э а г т ана Нурымдар- га берд1к. Мецд1дыз салмакпен ойлап сейлейтш едь BipaK бас жшгг деп экелт алдына цойган Жартайдыд мына мшезк отырган сикы журттыч шулай костап жаркын ыдылас керсеткен акын Нурымды дорлай сейлегеш сабыр етуге бой бермедк Мукатудьщ 6ip жагы ез1не де келш тиди «Есерлерден баска Kici кыз мактар ма?.. CeHi« тойынды ашкан адам жынды* деген тура мецзеу. — Загипа, агакыздьщ отырысы да, сез! де жакын- ды сыйлап, жаксыны курметтеу салтына жат адам екенш эбден ацгартты. Цалаулы деген Kicini3 осы болса бул кеште лэззэтт! леб1з орнына «жынды», «есер», «eTiKtiii* деп бузау куган балалардыч 6ipiH-6ipi бала- гаттап мукату ymiH айтатын сездерж еытетж бол- дык,— дедк Мечджыздыч бул сезж уй толы кыздар мен Ж1ПТ- тер Teric eciTTi. Олар 6ip-6ipiHe иек кагысып кабакта- рымен ымдасып; Жартайды кыз 03iHe тец кермед1 деп Енд1 ж 1пт жауабын сабырсыздана куткендей — тамак кенеу, сыбырласу, козгалып кою жикгсендь Салуалы жауап берудщ орнына Жартай басын бу- лад eTKiein, oKiiuui жакка кисайтты да, ж1ч1шкелеу дауыспен: — Бул елд1ч жшггтерж сынап, келген жерден Min тагасыч. Цудаша, алдымен ез KyfteyiKfli MiHci3 етсеч, акылыч коп болса, жарым жартысын соган берсеч, 6ip кеш емес коп кештерде де жапа шекпес еч,— дедк Сойти де ол «тауып айттым» деген адамша сол жакка насаттана коз тастап, мойнын очга бурып ед1, eciKKe талу Шолпанмен сейлесж турган Хажмшч туй- ciHreH TypiH K03i шалып калды. Касындагы эдем1 келж- шекпен жаркын эзждеспей сазарып ту.рганына Кара­ ганда сезге араласып THicyre дайын турган сиякты. «Агасын жынды дегенге намыстанып тур гой. Окыдым деп бул да акылды болгысы келедк жугенс1з Ж ушсич шылтиган баласы»,— дед! Жартай ш ж ен. BipaK ол мыктымсыганмен Нурымнан катты сескенуип едь «Жынды» деген сезд! Нурым ecTice шекшпей калмай- тыны аиык. «Жындыныч аты жынды, 6ipaK соны бекер- ак айттым» деп опынды да, Нурымньщ бул уйде кэмж жок екенж бжгеннен кейж гана квч>л! жай тапты. Ол тагы да шалкая туей. 257

— Муньщыз ©те ерте айтылган жэне байкамай айтылган акыл. Мен «зге болашак жолдасым женшде шагыиган жокпын. Оньщ MiHi бар ма, жок па — ол тагы да белпспз нэрсе,— дед1 кыз. .. — ®*лем1з> сыбырлаганды кудай ест1мей ме деген- дей, KyfieyiHfli менсшбей жургешщй HeciH жасырасьщ. Кудаша, жасырсач да жасырмасац да басьщ байлаулы. Тулаганмен талай асау кызды кырьщ жет1 кыркадан асырмай-ак; жуасытатын. 03i4 де соньщ 6ipicin.— дед1 Жартай, бурынгыдан Kepi дауысын жуандата, сезш ньщтап сейлеп. Кудаша да ашыньщкырай тустй Ол: — Туйе бойына ceHin жылдан кур калыпты деген- дей, кырык жепщзге сенген « з сиякты мырзаларга орнын гана сипаткан апа-«члйлер1м1з аз емес,— дед!. — Кудаша елт1рд1,— дед1 Аманкул касындагы жЬ riTKe,— Жартай катындарга кез кысуды рана бьледь Мецд1 кудашара кайдан тетеп берсш. 0 зш эбден шал- касынан салды, тыпыр етмзбедч Ж 1г т ц уннен кал- Ды. — Жок. эл1ит жырыс. — Ж артайдьщ ceei де такага какчан мыктай... — Катын ©сек... «Кудаша куйеуш менсшбейд1 екен» дегенд! сырттан eciTin бетше баса береди Муны- мен жеце ала ма, ана сиякты журт аузына Шккен spi сулу, epi окыган кызды,— дест1 eciK жактары xciriTTep езара свз жарыстырып. Нурымныц уйге Kipin келгенш журттык Ke6i бай- камай калды, тек кана оныц сезге араласканын куж1л- деген дауысынан б1лдч — Жартай, сен niui-niui катын всекке чулагьщды турмей орынды эчг1меге кешсечшй Бул жерде аспан- даудьщ кажет1 шамалы, ейткеш окыган, тэрбиел! за- мандасымыз дэулетше мае болып токсан жетшш ала жуг1рген мырзаларра тачсык емес кершедй — деп Ну- рым кудашаны колдай, Жартайга кшпге сейледй — Сешч ойыч не?— дед1 Жартай мойнын эреч чоз- гагандай асыкпай бурып.— Маган акыл айта келд^ч бе, элде ойын ез ауылымда деп кожалык еттч келе ме? Кыз-кел1ншекпен калай сейлесуд1 мен жарапазан- шылардан сурап алып жургешм жок. Нурымньщ чара сур бет: к°шчылданып K erri; журт !штен тына калды; кеп кездер жалгыз рана соныч со- пак жакты, ер кескшд1 бетше жабыла бурылып iuiKi кубылыстыч сырткы нышанын тштк1лед1; кабагыныч

тускенж, турды бшк танаулардыд ipreciH дауыл кебендей кетер1лгенш, тотыддан мойынныд шырлары мен шыдшыт еттершщ булюлдей бас- н, к ез жанарыныд шочтанып 6ip жайнап, 6ip iiH тепе дамтыды. Амандул iu iin eH : «Нурымньщ улкен жудырыгы даз!р анау Жартайдыц дедге- сына сарт етед1»— деп ойлады. Цыз-келшшек- ne6i сез кезегш кутй. Жарапазаншы болып, Жартай, мен сешч ейпд- дына барып, ата-бабадды мадтап шаршы орамал : жод. Мадтар да ед1м, б1рад аргы жагыц сеп-селд1р... Суйейдшч далыддай бастаганы еше гана... 6елбеу1цд1 кеудеце дарай ысыра бер- ртыцды толтыра бермей жайыдмен отырып ша- г сейле... Е, сен KiM ед1ц соншама шодтыгыц би1к, дула- дол апартпайтын? MeHi4 шодтыгым дандай болса да сешч долыц керген емес. iHiM одымысты деп желкечд! куж!рейтес1ч бе? 1н1мс1з ез1м де ceHi уш орап алуга жетермш. ен сейлеуге аягыдныд астына бшк саты дой, эйт- еред жетпейдд тэртеч дысда... Картай ундемей далды. Журт та тым-тырыс, е н д т 'лкен егеске содтыратындай болды. Б1рад сезд1 до- Жартай кек алудыд басда эд1сш 1здедь Егескен ы аяд асты етуд1д еч ауыр Typi сауыдтыч шыр- бузу, сочынан ерген адамын алып шыгып, ойын- астап кету. Бозбала бас досдан жерде удайы ер >ектш етейн, сезбен жеде алмаганда ерескел ама- >н бой керсететш Жартайдыц эдей ед1. Ол сол эде- кешш шапшад орнынан турды да, сыртда шы- кетт1. Оныд дычыр дылыдпен турып кеткенш •гандар Teric тусшдч ейткеш бастан-ад, сабындай #лып, дудашамен эдпмейш ч жараспаганын, датар келе жатдан Нурымныд жиын жерде онан элде- а базарлы екенш, муны Жартайдыд керер кезге ;п, оган й л типзе сейлеп отырганын 6epi де бай- |-Ды. Мен Нурым бар жерде бола алмаймын. Мен ол •ы есерден сез есту ушш келгешм жод,— дед! ай екшнн уйдеп Сулейменге. Сейтй де ерйп экел- дарындастарына дарап: — Турыддар, кетем!з,— буйрыд етй. Жартай, саган не болган, дурбы арасында эз1л- 259

Калжыц свздер болмай ма екен? Муныч, белкуллк дурыс емес. Сен кек туткандай артык свз айтылган жок,— дед1 ойын баскарушы. — Мешц ата-тепме и л типздн мен ондай свзд! кв- тере алмаймын. — Жартай, сен, белкуллк бала екенац. Мынауыч уят. Шатан, 1здеген Жартайдьщ нылыгына шыдамаган Нурым: — Сулеке-ау, кайтешч тонтатып, журе берсш. Жар- тайсыз ойын тарап кетер деп коркасьщ ба, элде келел1 кенес айтатын адам кетш налады деп нысыласыц ба?— ДвДЬ — Сетмен 6ip жерде отырып кецес айтатын акы- ман жок. — Ай, кет, кеудечд! квтермей... Жолыч ашын, эне!— дед1 Нурым нызып. — Нурым, сен чойсайшы, жаркыным. — Коймаймын. Экем 6ip жыл болыс болды деп кеудесш катере ме, нызга жауап чата алмайтын шар- тын- — Эй, сен Tminfli тартып свйле. — Тартпагачда не нылайын деп ед1ч? — Kepecin, не кылганымды... — Кврсете гой...— Царулы узын Нурым вчменнен HTepin, Жартайды eciKKe карай тыксырып алып кета. Журт коршалай иалды, арага Сулеймен жэне баска- лары Tycin, егескен екеуш eKi жанна айырып экеисть Аздан кешн ертш экелген ем нызды арбасына отыргы- зып, Жартай ойынды тастап ауылына кайтып кета де, абыр-сабыр басылып, сауык найта нызды; косылып салган эн кайтадан жачгырды; эзт-кулм кушейдь кыска тац нызынпен ныскара бердь.. Нудашаны жалгыз отыргызуды лайынсыз керген Сулеймен: — Bip TCHTeriMie кета деп ренж1ме, нудаша кара- гым. Мына iHiM ондайдыд белкуллк он бесше тура- ды,— деп колынан жетектеп экелш, Мечдщыздыч ал- дына XaniMfli отыргызды. XaiciM отырар орнын, сырласар адамын жача гана тапнандай болды. Ол Мечдщыэга нала жастарыныч сауык-сайранын эчшмеледк Цазаннан келген артистер- д1ч ойыныд айтты... Bipan насында отырган Загипаныч T yci 6ip iterepin, 6ip бозарып узджшз кубыла бердь Ол Натты нобалжыды. Неше куннен 6epi ниял дуниеышн нушагында жузцг кунд1з ойдан, тунде тустен шынпай- 260

тын Хашммен 6ipre Ирандагы гауЬарнекин' шаЬарла рын аралап журейн тэтй минуттар, арманды ойлар, долга туспеййн сагымдай жогалып жатты... Оны дуйындай уйтдытдан, дызганыш ceeiMi ершйз билеп кетп — Мецдщызга тушле дарады, Хашмд1 долынан устап, жетектеп алып KeTKici келдь СЕГ131НШ1 ТАРАУ Коп жер жалу журш шаршап келген Эбд1рахман кешшлжте тамад жеместен уйыдтап далган едд шал- дасынан жатдан куш дозгалмастан ол ертещне сэскеде eip-ад оянды. Майдыд маужыраган Cip жумсад шугылалы жай- дары KyHi, ашыд жатдан eciK-терезелерден шым уйге тыстан носерлеп нур дуйылып тур; уй iuxi жап-жарыд Сэулеге жэне бой балдытарлыд 6ip молд!р ауага ернек- теп толыпкеткен сиядты. Кешей салыддан дене даз1р самардау тартып бегш далган, орнынан дозгауга жар берер емес. Ол кездерш ашдан куш кергендерш еске Tycipin, 6ipa3 уадыт ойын жинадтап жатты... Варган жер1 Царасу мектебй бул Жайыдда талу жердей ейн- цшпк пен балыд аулауга досымша жоса, бор дазып Kocin етейн отырыдшы елдердщ арасындагы мектеп-й. Ащыныц бойымен басда да 6ipa3 жерлерд! аралап, Эбдарахман б1рнеше кун журш сагага кешке ымыртта- тып жеткен болатын. «Учительдер... гажап адамдар! Есюге жау. Жузден тодсаны 6i3re жадтас... Сорлыныд мудын Ke6ipeK тыддап, ел iuiiHfleri эдш йздш й тез1рек коредь Сондыдтан дас булар озбыр ошметке. Мен eeiM де сондай efliM гой...»— деп ойлады Эбд1рахман Цара- судыд учительдер1 мен сонда одыган аягы мушс 6ip жас жМт коз алдына елестеп. Кажымудандшшде жатданын ол тыстан шрген Манарды кергенде гана Манар донагыныд гимнастеркасын жуып KenTipin, дыртысын долымен жазып буктеп экелш дасына дой- ды да, oai ундеместен дайтадан тысда шыгып кетй. Соцгы кезде ойга коб1рек оралып, туске жш-жш енейн1 1 Га у hn р н е к и н — шыгыс ертеНлершде кездесетш диял- ондан тугаи далалар (гауИардан салган uiahap). 261

уи 1Ш1Н кутшпаз эйелдщ мына ici одет ескерткендей болды. Оныч уйден кеткен1не уш айдан артыгырак уакыт отй. Эйелше: «Ауылга ез1м келш кетермш, келе алмасам ceHi калага алдырармын» деп жургенде атамандар ойраны кездесй; улкен тартыс уйге мойын бурдырмастан араны алшактата берды nepicy ынтык- тыгы кун санап улгайып, ушталып, асыктык ceeiMfli удете туей. «Мешч Кулшаным да тап осы Манар сияк- ты к1рд1 жуып. кепйрш, кыртысын жазып. буктеп киюге дайындап коятын... Эйелдер oipiH eoipi уксас. IcTepi де уксас... Кейде мшездер1 де. TinTi KecKiHflepi де уксас келедй Кулшан да ак. мына Манар да аппак, 6ipaR Кулшан KimipeK, OTKip. Ал мына Kici кербездеу. мангаздау эйел. Кажымукан 6aftfyc кап-кара, нагыз ыскаяк кара... Аппак эйелд1 налай алды екен? Жане сулу адам... тфу... Адамнын ойына кейде келмейтш нэрселер келедк.. Кандагы 6ip кесепат ойлар!— Осы- ныч 6api уГш анеаудан... 9 бд1рахман орнынан ушып тура келд1 де, тез кш нл тыска шыгып KeiTi. — Кай жакка барасыз, шай 33ip,— деген Манар- га, ол: — Су жагасына барып кайтамын. Келемш. Каже- кенмен 6ipre йиерм1з шайды,— деп аягын асыFa басты. Су басына жеткенше оны элде He6ip ойлар шыр- маумен болды, 6ipaK квзд! epiKci3 суйреп экететш кор­ нем KcpiHic кеиикпей оныч назарын езше аударып, ойын жадыратып ж1берд1. 6 зенн1ч сагасы ендк аргы беттеп екьуш кыстау булдырап, едэу-ip алыста тур. Су бетше жача гана кылтиып шыккан бала курак, кос- кулак жарып жер бетш жасыра бастаган еггндей, езен- Hi4 устш жауып KeTinTi де, тек орталыкта гана бей желге uiiMipKireH айдын кйлыпты. Аргы беттеп кеч жайылмадан айдынга карай сычар ескекпен ecin, каныкпен eKi адам келе жатыр. Жай ecin, жш токтап. иылжып жургенше Караганда ау караган балыкшы сиякты. Жайыктыч жагасында ескен 9 бд1рахманга ендеп жаткан су да, ау караган балыкшы да, езше ер1кйз тартып туратын аргы беттеп кок буйра жага да жылы ушырап Kerri. Ол алыстагы жаганы, жел толкыт- кан айдын уетшден нокаттай болып коршген уйрек- терд! K03i талганша карап. узак турды. Балдыр Hci ач- кыган озен бойыныч жумсак ауасын кеудеш кере-кере жутты. Аздан кейш ол томен туеш, нак жагага келд1 де. былдырлап s.iAeHeHi сойлеп отырган жiкiшкe yHfli 262

баланыц дыбысын eciTTi. Дыбысца цулагын туре ол он шацты адым iArepi аттап, шаппалау жерде цармац са- лып отырган баланыц езш де кердк Дармацшы Эбд1- рахманды керген де жоц, керсе де елеген жоц — eKi K63i судагы жыбыр-жыбыр еткен цалтцыда, елецдетш балык; «шацырып*' отыр. Эуел1 ол сезш аныцтап айыра алмады да, шапшац сейлеген баланыц yHfli жщ1шке даусына аздан кейш цулагы жаттыга бастады. Бала: — Су Heci Сулеймен, сенен балыц илеймш. Ала- буга ац балыц, цармагыма шап балыц! Су Heci Сулей- мен, сенен балыц тшеймш. Алабуга ац балыц, царма­ гыма шап балыц!..— деп ycTi-устше цайтолап, леюлде- Tin согып отыр. Bip минуттыц 11шнде бала муны ец KeMi он бес цайтара айтцан шыгар. Соншама шугылданып, бар назарын, бар ынтасын улкен сешммен суга аударган баланыц балалыц эрекетше жымия кулд1 де, Эбд1рах- ман да ундемей, кезш айырмастан, арт жагына келш царап турды. Далтцы жыбыр-жыбыр етедц бала безш- детш сога бередь Em6ip eerepiccie су да ацырын тец- селедц цалтцы да жыбыр-жыбыр цозгалады. Б1раз уацыт турганнан кейш Эбд1рахман ацырындап тама- гын кенеп цойды. 03iHe уйреншштц таныс адамныц тамац KeHeyi деп ойлаган болуы керек, бала бурылып царамастан цармацтыц цурыгынан бос сол цолын кете- pin, суц саусагымен нуци артындагы Эбд!рахманга «ундеме» деген ым цацты. Эбд1рахман езу тартцан куй! ундеместен тура бердь Бала да узбестен, цимылдамас- тан «су Heci Сулеймен... алабуга ац балыцты» лек!л- дете бердь.. Bip мезплде цармацца балыц шапты да, цалтцы тоццац етш eKi елЦей терецге царай жылжып, шым батып кетп. 9 бд1рахглан «эйт» деп улпргенше бала цурыгын цос цолдап кетерш алып, басынан асыра Kepi царай cepinTi. Судан сопац етш шыгып, цармац бауы- мен 6ipre жогары кетершген мшкене балыц эуелеп келш жерге торс ете цалды. Жан-жагына царамастан балыцтыц тускен жерше жупрген балага царай кул1м- cipereH бойы Эбд1рахман да жацындай тусть Балыц алабуга екен, жерге согылып, есецпреген бойы улкен аузын ашып, цуйрыгын элшз Hin, дэрменыз тыпырлап жатыр. — Сен тамагыцды кенемегенде багана шабатын efli, цармацты батыл цапцанмен алабуга ете сац ба­ лык,— дед! бала байсалды турде тыпыршыган балы к,- 363

ты сол цолымен нысып устап, 04 полымен оныц аузы- нан пармагын шыгарып жатып. — Олай болса сен eein дыбыс 6epin неге елецдете- сщ? — Менщ айтнаным елец емес, сен не, балып ша- пыруды бйхмейсщ бе?— деп бала алабуганыч ернщ жырып, пармагын босатып алып, Эбд1рахманнып бетБ не жача гана тура парады. Ол 6ip адым Kepi шегше тусИ, пасындагы парамай сейлесш турганы уйреншжИ Мергали шал емес, Бэйес-; Tin ушнде жатпан учитель екен. Бала нысыла тачыр- Пагандай, Эбд1рахманньщ аузына парап палды. — Сен к1м баласысыц? — Батырдьщ баласымын. — Йемене «ап балып, нармагыма шап балып» де- reHinfli балып тусше ме?— деп кулд1 Эбд1рахман. — Тусшгенде пандай! Кейде жиырма бес айтпанда да нарманты пабады, ал, пырып айтпаннан налмайды. Кешке парай, айтсац да, айтпасап да пармагьщды суга тушрмейдп— д,ец,1 бала. Булардьщ Жанынан eKi балыпшы да пайыппен келш Судан шынты. Бул Иажымупан мен Кенжекей екен. Кенжекей Эбд1рахманмен амандаспаннан кешн: —■ Канжыганыз панды екен, бугш аздап табан журе бастапты. 9 ттец, тек табан ауымыз аз, эйтпесе жеуге де, туздауга да жетерлш етш устар ед1м,— дед! де,— Цажеке, еп ceMi3, еч ipwepiHeH Эбекече кетерге- 1пчше Ti3in 6epini, 6i3flin байлаганымыз болсын,— дедк СейтН де e3i Кажымупанныч жауабын кутпестен, бе- л!ндег1 кенд1р Ti36eriHe жоны пара пошпылдангаи ку- ректей табаннан он бесш Ti3in : — Эбеке, жиырмасын т1зсем ауыр болмас па? — деп сурады. — Ойбай, оныч бэрш найтемш, маган exeyi де же- тед1 мына дыгал табандардын. эйтпесе TinTi кереп де жоп... Бала-шаганьщ неибесш маган 6epin,— дедь — Бала-шагага судьщ шабагы жетедп жиырма кеп болады десеч^з, мына изшгендБан алычыз,— деп ол оныч полына зорлагандай етш НзбекИ устатты да, найынтагы балыгын eKi напшынка белш сала бастады. — Кудаидыч берген балыгын да аузыма тиг1збей келш едн Енд! мше, 63iMia ножа,— дед1 К,ажымупан жоны квкшiл жалпап табандарга масаттана парап. 264

— Мен айттым гой, ауыз 6ipiKTipin жумылсачдар судыц да, жерд1ч де -чожасы ездер1ц деп. Сол вздер1ц- шч белплеген артельдер1ц зач, оны енлам де буза ал- майды. Жачында Шорачтыч ау чуралдарын, чайыч саймандарын алып, Аччатыныч сагасындагы балыч- шыларга улест!рем1з, сонан с1здерге де 6ip улес 6epri- — Эбеке, коп рачмет. Айтчан ачыл, берген кечесЬ 4i3fli олсек те eciMiefleH шыгармаспыз. Эйтеу1р 6i3re де 6ip течдж тиш, адам чатарына KipeTiH кун болса арман не,— дед1 Кажымучан. Меипт тубшде кешпен чалып балык аулайтын ке- дейлерд1ч арасында сол аз кундерд!ч 1шшде-ач Эбдь рахман ез адамындай болып Kerri; оны улкеш де, жасы да чурметтеп, шайга шачырып, балычпен сыйла- маган уй чалмады. Кажымучан мен Кенжекей «03iMi3- д1ч Эбекеч» деп сейледь «Эбекеч бшедч Эбекечнен сура» десетш болды. Ал, чырга шыччан ауылдардьщ арасында: «Сагадагы чара сирач Танабайлар артель болыпты. Текеден келген законник учитель мектеп |ашьщдар депть Артельге ана Шорач купецйч ауларын алып 6epefli екен. Олар салгырт тартпайтын кершедь Шалчардыч суы да, балыгы да соларга тугел тиед1 екен» — десть 2 Коп жыл 6 ip re очып, кейшп он жыл iuiiHAe 6ipiH- 6ipi кермеген Кален мен Эбд1рахман чушачтасып ке- piCTi, жас балаша чуанды. ¥зач уачыт чушачтарын жазбастан, 6ip-6ipiHeH кездерж алмай карасты. — Калеке, TinTi езгермепс1ч! Баягы салмачты сэры Кален! — Муртычды чырганыч болмаса, 9 6 iiu, сен де сол кушчмен чарап турсыч. Отыр, мына орындычча отыр, чаласач жерге отыр. Мэкка, чьшыз сапыр. Мунда кел, . 96ium eH таныс. 96iui, сешмен Мэкка сыртычнан эбден таныс... «9 6 iin деген беле чайдан шыкты?»— деп сешн ,ж1берген газетгчд! очытпайды; енд1 03i4 Y rirreuii,— деп эйелше чалжьщдап, Кален жымиып кулш чойды. — Келшшек, сэлеметс1з бе? Аман турасыздар ма?! — IUyKip,— деп жауап чатты Мэкка, бурын кер- меген адаммен коп сезге бармай. Эбд1рахман орындычча отырып, уйд1 айналдыра чарап: 265

— Калеке, чоныс жайлы болсын! Уйщ Чуланов- тардыц ушнен кем емес кой. Бала очытып, мал жинап жатырсьщ ба?— дедь Кален оныч эз1лше жауап чайтармастан: — 9 6 iui, бэйб1ше, бала-шага бар шыгар?— деп сурады. БаР. бар, Калеке-ay, Кулшанды e3i4 б!лес1ц гой, умытып калганыч ба? — Туу, айып менде. Былтыр Сачыпкерейд1 керген- wiH, уйшде болдым. Сонымен шатастырып, Кулшан eciMHeH шыгып KeTinTi. Бала бар ма? — Калима дейтш 6ip кипкене баламыз бар. 03i4 i3- де ше? — Анау юшкене чара чыз,— деп Кален уй алдын- да ойнап журген терт-бес жасар чыз баланы керсегп,—! eciMi Кулэйман. — Балаларымыз 6ip ечкей екен, эйтпесе чуда бо­ ла р efliM,— дед1 Эбд1рахман кулш. — Б1з атастырмай-ач eHfliri балалар ездер1 де 6i- piH-6ipi тауып алатын,— деп Кален чарындасы Заги- пага чарап, Ж1ч1шке муртын сипап чойды. Загипа цысылып чалды. Оныч чук;ыл бет1 алма буйректешп кеттч Ол агасыныч эз!л ретшде XaKiM екеунпч «машучтыгын» мечзегенш б1рден б1лдй Кеше де ол Загипага Сэйпулмэлжт1ч .чиссасын 6epin, очы, сендер сиячты машучтардыч хикаясы деп эзждеген едч Bipan з1лс1з чалжыч. «Мына танымайтын KiciHiH алдында тагы да соны айта ма»— деп кудштенд! Заги­ па. Б1рач жеш болып, Кален'олай демедч — Балалардьщ бачыты алда, Эбеке. Б1зд1ч шырыл- дап жургешм1з осылар ymiH гой. Уй iiuiH Teric таныс- тырайын: мына бала Kitui карындасым (ол Загнпаны керсетт), буган тете тагы 6ip iHiM бар,— дедч — Жачсы, жачсы. Очытып ж у р ач бе, Калеке, бул балаларды? — Очып жур. Орта бШм аламын деген талабы бар. Ал, e3i4 Hi4 жайычды ез1ч толыч айтып бермесеч. сырт- тан ecTireH iM , чарлыгаштыч аузымен тасыган суындай, шел чандырарлыч емес,— деп Кален чоначка чымыз усынды. Олар кеп эчгчмелестч Эбд1рахман Оралда болган очиганы, чаз1рп кездеп жагдайларды узач уачыт сез етт1. Каленн1ч жегжаты Сачыпкерейд1ч Орал чаласьг- нан чалай кашып шычканын да эчпмеге чосты. Бул очиганы Кален элдечашан ест1ген-дч 264

— Бальщ орал апарган торпышка орай салдьш да, CTiHe лык толы eKi карамай шелект1 койып, тас кы- ып тацып тастап ед1м, орыстар: мынауьщ не дел ураган да Жок, дел Ехсекеч кызык етш айтады,— дел ^ален акырын гана жымия тусть — Казак окыгандарыньщ 11шнде Сакыпкерейдей (угында болгандары аз. Он уш жыл болды гой, оныц (бакты, каторга, жер аудару, кудалау элегше ушыра- анына. Kypeccie максатка жету жок, Калеке,— дел Збд1рахман тэгп кымыздыч екшип тостаганын тоят- ган ciMipfli. — Солай, солай. Муныч бэрш де шет-пушпактап, Фюмнен ет ген м ш , тал ез1ч айткандай euiKiM канды- >ар маглумат бере алган жок едк— дел шубар тоста- аннын тубшде калган кымызын Кален узак шай- «ап отырды.— Гажап киын, сынакты кезечге ирелш гурмыз, Эб1ш. Елдеп 6i35i4 кез TireTiHiMi3 сендер... Ас желшдй Тагы да кымыз iuitafli. Эчпме таусы- ларлык емес. Тер алдында салган тесекйн усинде оты- рып Эбдзрахман Каленнен: — Калеке, «¥ран» газетш1ч отыз екшип номерш окыган шыгарсыч?— дел сурады. Кален uiece: — Айтпакшы умытып KeTinniH, мешч ез1чнен су- райын деген эчпмемшч 6ipi сондагы автономия женш- де едь Досмукамбетовтардыч Ленинмен сейлескен1 ме, бул калай e3i? Газет автономия алыпты депй, осыны тусшбей-ак койдым,— дедк — Калеке, мунда тусшбейтш ешнэрсе де жок. Ленинге олардыч баруы да мумкш. Лениншч автоно­ мия идеясын колдауы да мумкш, неге десеч^з, бул большевиктерд1ч программасында бар нэрсе. BipaK ал- ^дымен Совет ек1метш орнату керек, ейткеш бул течД1- riH сол Совет аркылы гана алуга болады. — Сонда булар Совет емметш курудыч орнына 'байлар ешметш курганы ма? — KVP байлар да емес, нагыз шонжарлардыч: сул- тандардын, терелерд1ч, правительдерд!ч, хаз1реттерд!н eKiMeTi, былайынша айтканда — монархия. Хандык деген непзшде 6ip адамныч eKiMeTi гой. Кален сирек саргыш муртын баптай сипап, 9 бд1рах- .манга карал, аз ойланып отырды да: — Онда алай, мунда былай деген! баланьщ ойыны

сиядты нэрсс екен. Балалар жасырынбад ойнаганда «MeHi тауып ал!*— деп айдайлаушы ед1, мына ж1пт- тердж1 айдайламай-ад табылып, мен мунда турмын дегендей гой,— деда. — Муны баланыц ойыны деуге болмайды, Цалеке. Бул алдаудан repi теред1рек. «Б1рлш туы» газейндей Мадиярдыд мадаласы буган айгад. «Дазадта бай жод, алпауыт жод, тап жод, курес жод»,— деп сенд!рмекци журтты. Мэскеуге де соны айтпадшы, «мше, 61зге лайыд oitiMeT Typi» деп хандыдты алга тартпадш&г. Мадиярдыд ninipi — буйл байшыл одымыстылардыц ninipi. Бул пш1рдщ жалгандыгын мына мысалдан ай- дын коругс болады: йздщ елщ!з уш жуздей уй. Осы уш жуз уйдщ imiHfle жей бай бар. Мен олардыд атта- рын йзге атамай-ад дояйын, оны езщ1з де бшейз. Жузге тарта уй орта шаруа бар. Калгандары 6ip ат, 6ip сиыры бар дедейлёр, байларга жалданатын батрадтар. Ал, анау аргы беттей «он ею пастоктерщ* дысы-жазы орыс байларыныд малый багып, кунелйп жургендер. Анау ж ей байдыд тещрегшде, ед HeMi елу кедей бар. Олар сол e3flepi паналаган байлардыд малый багады, швб1н шабады, егшш орады, уйлерш кв1шр1седд дысды землянкаларын оддасады, дора-допсыларын жвндесе- fli, арба-шаналарын тузетедд эйелдер1 малдарын сауа- ды, дуртын дайнатады, тезегш тередд жамауын жамай- ды, жундерш сабайды, кшзш басады. Ал, осы едбек- терше солар не алады, байлар оларга не беред1? Мшуге 6ip атын бередд саууга 6ip сиырын бередд Ал, бул ат пен сиырды олар дыстан влйрмей асырап шыгады, телш досып екеу ейп дайтарады. Ал, тамагын :шед! дешк. Тамад дегенде айран-шалаптан басда оларга дой сойып бермейдд май жалатпайды. Жерд1 алсад: шу- райлысына егш erin, отты-ойпадына малый жайдырмай ма?! Бул данаудыд ед жаман Typi, осыны журт елемей- дд елесе де теддшш ала алмайды, едбегшщ жемкш тата алмайды. Осыны тусшд1рейн, долдайтын, сорлы- ларды жадтайтын уюмет болу дерек. Мына хандыгы- дыз елд1 онан opi e3in барады; едбекиплерге дажей жод у1ймет. Осыны журтда жадсылап тусшд1ру керек. Хандыдтыд кереп жод екенш халыдда ашыд айтуга керек; журттыд сана-сез1мш ояту дажет, юмшд дос, юмшд дас екенш угындыру борыш. — Дуп-дурыс. Шындыд сез. TyciHflipy керек.

3 Кешке царай аясынан кетерШп кететш Шалцар келдщ устшде кун тусау бойы жогары тур. ¥зак кун уздшаз шырылдаган шепрткелер тынып калган; сэры шунак та уншз, батыска карап койып iH аузында суц- rin кетуге аз!р отыр. 0 р1стен кайткан мал ауыл устгае т ен т келедк кепиа кеп yHfli жэрменке басталуга таяу. к ГОшен шабуга a n i KipicnereH бос халык ауылда лек- дек; eKi Kici бас к°сса эцпме тьщдауга топтана кала- ды. Ауыл алдындагы Кисык сайга карай эцпмелесуге шыккан Кален, Эбд1рахман, Бэйестерге журт б1ртшдеп косыла бердй Алдымен уйден кырындап Асан шыкты, оган Кубайра ердй Екшпй ауылдан буларды керш сай­ га карай Кадес пен Акмадия аяндады. Кешшпей келец- кеде отырган кэрЬжасы аралас таяц таянган, eid цолын артына устаган, шекпен жамылган, шапан ки- ген, шшгде кейлекшецдер1 де бар; ел адамдары уэде- лескендей кырканыц басына каптап кетть — Жайлауыцыздыц аты немене? Шабындык, eric- TiK жерлерщ1з мол ма?— деп сурады. 8бд1рахман Ка- леннен мал мен жанныц аягына жапырыла бастаган квк шоптщ уст1не отырып жатып. 9 бд1рахман езге болыстыц адамы, бул елде 6ipiHiui рет, оган жер! де, ел1 де таныс емес. Кален жайлау Оброчный деп аталатынын, езеннщ аргы бей тогай- лык, бидайык есетш сай-салалы келетшш, жон усй кумак, оган тары жаксы шыгатынын айтты. — Оброчный дегешщз эл1 казак-орыстармен шек- ара ашкан кезде шыккан б!рдеме шыгар,— деп сура­ ды тагы да 9 бд1рахман. — Бурын осы мына eKi Ацкатыныц аралыгындагы улкен жазыкты казынаи1к1 еткен, ел жайласа шацы- ракка есептеп ацша телететш ед1. K®3ip ешюм де акша телемейдц оны сурап жаткан казына жок. IHe6i бел- уардан, жайлауга ете колайлы жер,— дед1 учитель 'айналасы алые жазык даланы кез1мен шолып. — Казак-орыс алпауыттарыныц колына билш кай- тадан тисе баягы полосасын да, оброгын да кайта коз- гар-ац едк жерге салгыртын да салар едк 6ipaK ол дэурен казак озбырларына енд! кайтып оралмаска кет- й гой,— дед1 де, Эбд1рахман бурылып, булардыц эцп- мееше шынтактап жатып кулагын тшкен Кубайрадан: •—Ия, отагасы, неше шетен жер айдадыц биыл?— деп сурады. 269

Кубайра. орнынан ушып тура келд1; ойламаган жерден мь1на бейтаныс окымыстыньщ сурагы оны аз- дап састырып тастады; 6ipan ол суйыц кара сакалын 6ip сипап ж1бер!п: Неше шетен дейс!з бе? Шетен!н1збен есептемей- Mi3, 6i3 таякпен есептейм1з. Шетендеп жумыс к е л т мол, кызмет ктейтш саны кеп уйлер жыртады,— дед! Кубайра.— Б1здер тек балаларга тары-талкан болсын деп жиырма-отыз таяк айдаймыз. — Ым...— деп Эбд1рахман келш отырып жатка# дарга айнала кез тастады. — Уа, кецес 6ipiKciH! Бэйсс аман ба? Аман-есен- с1здер ме?— дед! Кадес, отыргандармен амандасып. — Орта толсын! — Калеке, аман турасыз ба? — Бэйес, аман ба? Б1реулер1 журелеп, б1реулер малдасын кура оты­ рып, б1реулер1 жерге шынтактай 6ip жанбастан кисая ’ бастады; езара амандык сурасты. — Мына Kici KiM? — Кай жактан келген!— деп куб1рлест!, Эбд1рах- манды кездер!шч куйрыгымен, и-ектер!мен мецзей кер- — Кердер1 кершедь Бэйест1ч . дос-жараны б!лем. Bi3fliK учительге сэлем бере келсе керек,— дед\\ Асан оларга. — Ым-м... — Теке жактан келген десейшь — Кердер! болганнан кейш енд1 кай жа1ктан келу- uii efli,— дед! Кубайра. — Е, Kepflepi Текеден баска жакта журмей ме екен, баска жактан келмей ме екен? Кубеке, сен де айтасьщ-ау,— деп койды. Акмадия тамсанып. Шеткер1- рек топталып отыргандар калжыч-кекесш! аралас 34ri- мелер ай'гып жатты. Кеп сезд!, ел iiuiHfleri бил!к, дау- жанжал сездерге еш тм этап шакырмаса да ез безмен араласып мэж!л!стен калмайтын топка у т р Кадес, келген конакпен эч^мелесуге тырысты. Ол алыстан орап, e3iHi4 уйрен!скен адамы Бэйестен жен-жосык сураудан бастады. — Бэйес, ауыл-аймак аман ба? Кептен кершбейач. елдем!с!ч?— деп сурады ол. — Шуюр, аман. Жол бузылып, каламен катынас уз!лгеннен 6epi елде жатырмын. — Kenip тускен жок па екен?

I — Тускен шыгар. Bipai; та цаз1р цала тыныш емес жэне бурынгыдай келтаретш товардыц Typi де шагын. | — Шай-шекер жагы цалай? I — Тапшы, вте тапшы. J — Кызыл уйден келгендер де дукенде тук жоц деп келедь Бул товардыц цурып кеткеш цалай?— дед1 Ка- дес, кенетоз мэисжщ цонышынан шакшасын суырып жатып. — Согыс бИпей молшылыц дуние цайдан болсын. Ecui цор гой aeipre журтца талшыц болып турган,—■ деп Бэйес цасындагы Каленмен сэйлесш отырган Эбдь рахманга царады; оныц кезцарасында «сен айтсацшы» дегендей 6ip ишара бар efli. Эбд1рахман шаруалардыц сездерш муцияттап тыц- дап, жуз-шырайларына сынацты кез ж!берш отыр. Квбьац жарцын жуздц езулержде, кез цуйрыцтарында кецж сэулесж керсетерлш мэздж кул1ммреу бар; кей- 6ip децгелек, тоц беттер цулыц-сумдыц жоц, сэби кейш- те; кейб!реулер1 сейлеген адамныц аузына царап eui6ip лайыцсыз, TinTi магынасыз ыржияды. «Ац кецж, эдж, бала сияцты бигам, кец пешл жандар екен»— деп ой- лады Эбд1рахман. — Bip согыс 6iTin, манданта кеткен ж!пттермен журт жамыраган цойдай табысып efli. Енд! бул тагы цай согыс? Bipeyaep: — орыстар езд!-ез1 цырцысып жатыр деседц енд1 б!реулер:— сол Герман согысыныц элеп гой, цайталаган кезжше айналып согып жатцан деп согады. Осы, адам согыссыз тура ала ма екен, cipa?!— деп цойды Кадес ешб1р адамга царамай, еш адамга бул сурагын багыштамай, темен царап отырып. Сейпч де ол жайымен отырып насыбайын атты, тырна- гын тагы да толтырып, шацшасын цонышына цайта цыстырды. — Б1зд1ц Кадекец кептен 6epi сыйласып, араласып журген цудасындай-ац э ц п м ет Германнан бастайды. Германды цоя турып, маган шацшацды бере туршы, Кадеке, тушюрш ж 1берешн, бьпмейтж Германнан repi маган сол пайдалырац болар,— дед! Цубайра. — Кадекец цуда болмаса да, Николай цуда екен Германией. Бас бэле сол цудалардыц келже алмаганы- нан шыккан гой. Учитель, солай емес пе, Ресей патша- сымен Герман патшасыныц жауласу ce6e6i? — деп, эманда агагымен цосарлана жур!п, жарыса сейлейтж Ацмадия агасын жацтагандай болды. — Йемене, Николай кшт кипзбей ж 1берш, соган 271

екпелеп пе сенщ Герман нагашыц? — деп Дубайра ущ- ты т ш н оган да цадап алды. — Цубайра, сен цалжыцды цой, Герман м етц цу- дам да емес, нагашым да емес, ондай таяз цицарлыц, терец магыналы сездщ багасын туаредГ — Терец магыналы сезщмен тусиадрсейци ана Цадесй, ол согыс цайдан шыгады, согыспай адам оты- ра ала ма?— деп сурап отыр гой. Сен, осы элп адвокат Бзкецдермен 6ipre оцып па едщ Петербурда?— дед! Дубайра Ацмадияны кекетш. «Адвокат Бзкецдермен 6ipre оцып па едщ»— деген сезге журт тагы да ду кулкть — Бэкец дегеш KiM?— деп сурады 9 бд1рахман езу тартып, цасындагы ^аленнен. — Бацытжан Царатаевты айтады. — Ым-м, Бацытжанды жацсы бщед! екен гой ха- лыц,— деп, Эбд1рахман ойлана бастады. Оныц туйген! «Элдк! бар, элс1з1 бар, тьлдц парасат- ты, сезге жуйрщтер! бар, мына цалыц шаруаныц цула- гын Tirin тыцдайтыны согыс, согыстыц ылйцы. Цумар- лана сурайтыны соныц немен 6iTeTiHi, ейткеш не цилы оцигалар, дуниенщ кемтарлыгы, урейлц куджт! нэрсе- лердщ 6api сол согыспен байланысты, 6yriHri кер!п отырган кунщ мен ертецп ететш ирпйлкщ де сол согыспен байланысты. Буларга болып жатцан жагдай- ды мыцтап TyciHflipy керек екен, б!ршдеп болса да ха- лыцтыц цулагына шындыц цуйыла берсш. — Бул агайындарга ci3 «Орал Совдепшщ ундеуш* оцып бер1ц1з,— дед! Эбд!рахман, ацырын гана Даленге. — Онда журтты жннаццырайыц. — 03i де жиналып цалыпты. — Жоц, царттар келген жоц. Кецес цурып ацылда- сатын эцпме бар деп, мен 6ip-eid баланы жупртейш, ацсацалдар келсш. — Дурыс-ац!— деп 9 бд!рахман сэл бегелд! де, Дубайрага царап:— Отагасы, Ыз Бэкецд! бшетш бе едщ!з? — деп сурады. — Е, Бэкецд! б1лем!з, бшмегенде... — BineM ie. — Ой, Бэкец деген адам жампоз гой,— дестц— Асан, Ацмадия тагы 6ip шаруа Кубайрага десте бер- мей жамырап. — Бацытжан деген KiciHi б!здщ ел тутас цад!рлей- fli. Балага «Бэкецдей бол!» деп бата берем!з. Ондай щцппешл адам аз гой. Осында отырган адамныц Бэ-

;еце муцын шакканы, Бэкецнен жэрдем кермеген! жоц иыгар. Ана жылы ж1пт аларда сол Бэкец гой б1здщ ;лд1 куткарып калган. Bi3fliK уш ЖУЗ уйден уш-ак ж!- зт шыгарып бердт сол юсшщ жаксылыгымен,— дед! ^убайра. — Бакытжанды б!лгенщ!з вте жаксы, аксакал, >экец деген жаксы адам. Журт ушш K ypecin журген, cia сиякты шаруалардыц камын жеп журген адам. Ал, Бэкецнен баска KiMfli бклейздер казак окыгандарынан? — Карагым, 6i3 кврген адамымызды, жаксы б1лген адамымызды айтамыз. Бэкец мына Жушс кажышкше былтыр да, алдыцгы жылы да Tycin кеткен. Сонда кер- генб1з ол KiciHi. Окымысты кеп кой, оныц кайсы 6ipiH б1ле берем1з. Мына ci3fli Kepin отырмыз, сез леб1з1щзге 'Караганда кшшешлд!, жылы жузд1 адам кершес1з, 6ipaK 6i3 ci3дiц атыцызды да дурыс б1лмейм!з, 6ipiHiiii рет K epin отырмыз. Уйден царыс аттам шыкпайтын шаруамыз,— дед1 Цубайра, таягыныц ушымен жерд1 сызгылап отырып. Карттдр келгенше Эбд1рахман журтпен узац эцп- мелесть Жушс кажыга Эбд1рахман турегел!п, кол 6 e p in ке- picTi де, касына жакын жерге отыргызды, бурын кер­ месе де жаксы бЬтетш таныс адамша амандык сурасты. Цален арцылы, acip ece мепптте болган Жушс пен Шугылдыц «KepiciHeH» кешн Эбд1рахман бул адамды айнала сурастырып, сырттан жаксы бШп алган едй Халык алдында бедел1 к у н т , тура сейлейтш, эд1лс!з- джпен жаны кас Жушс™ кажы болса да, ол сырттай унатып калган едь Мундай адамды «кеп шаруалармен косып iuiKe тарта ic iCTey керек екендтн» ол куш бурын T yiiin койган-ды. Жушс те бул учительд! жаксы бШп калган. Ол 9 бд1рахманныц бетше 6 ip карап кой- ды д а: — Жолыцыз болсын, шырагым! Шеттен келген адам деп eciTTiM... Жолаушы кеп журедк жолы болар деп ж уредк Жаксы леб1з азден, кулак салу б1зден,— Дедь — Жуке, бул ш сш щ халыкка айтар ce3i бар екен, ce3i таска басылган керш ед!, соны мен окып берейш, С1здер калганьгн эцпм елесш TyciHicepcie,— дед! де. Кален «Жумысшы мен ш аруа ж эне солдат депутатта- 273

рыныд Орал облыстыд атдару комитет! ундеуш* окуга KipicTi. Ундеу жаты к, тглмен дысдаша турде Совет oiciMeTi- шц мацызын, бурын-содды болып кермеген жаца eni- мет турппд далай дуниеге келгенш, оныд непзп мад- саттарын тусшд1ре келш, осы ekiMerriq 6ip белшеп болган Орал облыстыд атдару комитетже биыл казак атамандары мен генералдарыныд далай бас салганын баян erri. Баста эдгаме eciTyre, содынан шадыруымен жиналган шаруалар бул жалынды ундеуд1 бар ынта- сын сала тыцдады. Ундеуге дол дойган адамдардыц аттарын дайта-дайта сурап алды. Ke6i «Бэкедд! бгле- M i3»,— дести — Бадытжаннан кейш дол дойган Эбдорахман Эй- тиев деген K ici мына алдарыдызда отырган донадта- рыдыз,— дед! Кален кепке Эбд!рахманды керсстш. Эбд1рахман басын ид!. — Бэкед дайда даз!р?— деп сурады 6ipey. — Бэкед генералдардыд долында тутдында отыр... — Ой, сабаз-ай. Ундеу ceei журтда датты эсер eTTi. Капырыд жерге бейне 6ip самал ескендей, халыд дозгалып, добалжи туей. Кептен !ште ipKlain келген ойлар, сездер езшен- e3i туып жатты. Кеш!кпей, далада алда дотан отырган халыд, 6ip уйде отырып кедескен адамдардай, дедге- лене сейлесш, юшкене мэж!л!с улкен эдпмеге айналып K erri. Сурад кебейд!. Ke6i Эбд!рахманга кез TiKTi. — Ат бауырын дургатпай мал сурап, жан сурап мына элг! салгыртшылар жайлауымыздыд усин шад- датып болды. KyHi кеше осында «жалгыз сиырыдызды сат, жетпесе ана мылтыгыдды доса сат*— деп шжщ- деп кетть Жуз тедгес!не сиырымды сатып телесем, сонда мен!д датын-баламды солардыд e3i асырап бере ме? Осыларга 6ip тыйым салынбай ма e3i?— дед!. Оныд сезш Эбд!рахманныд дарсы алдында отырган Эреш достады: — Бурынгыдан repi бул ужмет жадсы болады екен деп едй Ж укй кетере алмасад ардада тагы да сала туе болды да дойды,— деди — Эжреддеген шошад тумадтылар жауып K erri гой, эйтеу1р. — Маймад па едд KiM ед! анау кунп шэмб!л сары- ныд аты'. Маймаддатар эли— деген сездер эр жерде ест!л!п жатты. Сезге Кадес араласты. 274

— Жамырамацдар, тоцтай турыцдар. Ана Текеден ген конак; айтсын,— деп койды да, тырнагындагы сыбайын керсетпей шапшацдап июней салды.— Сон- eHfli анау элп Кызыл уйдеп ульщтарды калай, 6i3 ic деп табамыз ба?..— дед1 ол Дубайрага карап. Бул сурактык езше мецзелгенш б!ле койды да, AipaxManHbiK Ke3i жайнай тусть — Tepic деп табасыз ба, дурыс деп табасыз ба, оны на кепншпк айтып керсшнн. Мешмше жауап езшен -ак табылып тур. Егер мен сйздерден — мынаны су- ам : «Кызыл уйдеп» ханыдыз, оныц соцынан ерген ■enepiKia осы кальщ топтыц ортасына 6ip келш керд1 ' «Азаматтар, С1здер ymiH мына 6ip Hri ic ютелш тыр, муны калай керейздер» деп сурады ма? «Не дыцмз бар айтатын?» дед! ме?.. — Жок. — Жок. — Cia e3iKi3 калай ойлайсыз,— деп 9 бд1рахман ■десне жузш аударды,— балацызды окытуга школа нып бермесе, жердей казсак да салык теле деп сабаса, -Hi коргауга керекйн, жур солдатка деп эшреддесе, ындай эшмдердк осындай ую метп жаксы керер ме — Bi3 мундай теред сауалдарга жауап кайтара ал- 1Ймыз. Буган кажы гана жауап бере алады. Сол Kici йда болса, 6i3 сондамыз,— деп Кадес жалтарып — Болсын, \"болсын, кажы айтсын. Хан сайлаганда адеродзден катынаскан K ici бар ма? Элде йздерйз-ад 3iH-e3i сайлап алды ма? Осыны да айта кейвдзип,— efli OoflipaxMan цажыга карай бурылып. Журт козгала T y cii, улкендер элденеш мадулдаган- ай бастарын изедь Эбд1рахманныд coaiHe неше кун- эн 6epi ден койып уйып, баганадан 6 e p i аузына, карап ^ырган XaxiM экесшщ не жауап кайтарарын б1лмей ысыла бастады. Ол: «M iHe3i шэлкес, ешк1ммен адыл- юып кермеген 6 ip бетт1 адам, 6ip бушрден шыгып 'урмесе ип едь..»— деп ойлап темен карады. 03ine сез басыныц аумай THeTiHiH жаксы бйютш *уню кажы, кун бурын ойланып койган адамдай, ip- -.лместен бастап нетто: Мен, шырагым, сез леб1зщд1 байкап отырмын, ■ленмен бШм кыркасына 6ipre шыккан сияктысьщ. л жуйрЬч Бэкедмен icTec екенсщ. Баска сезще бап: jifli бурын батыр бастар екен, кешн би жетеледк Елу 275

жылда ел жаца, енд1 журт дамы адылдыда. Адыл 6i л!мнен шыгады; бШм даладан шыгып жатыр. Бэке* бар, ез1д бар дагаз ардылы жуз бурып, 6i3fli терек деп тауыпсыддар. Келедкеа сая, езше суйенемш дегенге теректен йрек дай заманда да шыгар болар. Екшин сезще ж ауап: хан кетерудщ eKi Typi бар. Bipi ад кшзге салып кетеру, 6ipi найзаныд уппмен кетеру. Сырымнан] 6epri уш д урлтсте ата-бабамыз хан кетерудщ екшип! турите гана араласдан. Мен ескйпд адамымын, дуга- ным сол уэснет. Мен болдым, шырагым. Ахшам1 бар, ауыз ашу бар, рудсат етсед кетейш. — Рахмет, ciere. Мне, аталы сез,— деп 9 бд1рах- ман Ж у т с п достай Kerri.— М етц буган досарым: мезплмз шадырган тауыдтыд жунш жул. Biere Сырым мен Исатайлардыд жод етуге тырысдан суйеп дурап далган ханзадалардьщ, султандардыд ектем д т керек емес, 6i3re ханныд емес дараныд, б!рдщ емес будара- ныд т1легш орындайтын еюмет керек. Мундай журт- тыд кексеген еюмей даз1р де Ресейдщ бар жершде дуралып отыр, oMipiH журпздд тек дана мына б1здщ ат тебелшдей Орал губерниясы мен Дон деген езеншд ел- кесшде кушпен тодталып тур. Бул б1рнеше айдыд iuiiH- де, api кетсе 6ip жылдыд iuiiHfle орнайды. Муны орна- тып келе жатдан Кызыл Армия. Кызыл Армия жумыс- кер мен шаруаныц улдарынан дуралган Армия. Муны басдарып отырган большевиктер, большевиктердщ ке- ceMi Ленин деген данышпан. Ол данышпанныд кезде- reHi: жет!м мен жеарге, жарлы мен шаруага, едбек- пен кунелткен далыц бударага теддж эперу; 6i3 сек1лд1 патша ушметшен ез1лген елдерге теддж эперу... Мен осыны айтайын деп ед!м аздерге. KiM дос, кш дас еке- 2]iii тусшд!руге делш ед1м. Жум болыддар, бШп турыд- дар, жадында шын дос емметщ келедд соны дарсы алыддар, дорыдпаддар, уржпеддер, есек-OTipiKKe сен- беддер, дастыдпен Tepic тусшд1рупплерге сенбеддер демекпп ед1м, Mine осы сиядты азаматтыд борышымды етеуге ке.вдм. Дурыс па муным?!— дед4 Эбд1рахман KOTepiHKi дауыспен. — Дурыс! — Эбден дурыс! — Ж асыд узад болсын! — Тэд1р жарылгасын!— дест1 топ шулап. Тундё Эбд1рахман, Кален- Бэйке, Асан, Сулеймен, А х ш а м — кун уясына юргенде окылатын намаз. 276

Хамм одаша отырып кецест1. Эбд1рахман езшщ боль- шевиктерге тслектес топ уйымдастырып жургенш айт- ты. Кысдаша турде бул топтыц ел кедейлерше уйтды болып, дызыл армияны, советы угггтейтш топ екенш, болашад емметйд Heriei болатыныи айтты. Сагада да осы топ уйымдасдан, олардыд газет-журнал одып, кун- делжы жадалыдтарды халыдда тусшд1ретшш, мектеп (жада багытта орыс ылш одытатын) ашу эрекетш долга алганын, салгыртты байлар гана телеу керек екендтн долдап жатданын мэл!мдед1. — Бул ылектестер тобына едбекпп шаруага жаны ашитын, солар унпн шын ниеымен и й жумыс штей алатын азаматтар Kipy керек,— дед! Эбд!рахман.— Менщ ойымша осы отырган тертеущ!з де лайыдсыздар, бул топда Kipyre. Калекед туралы ешнэрсе айтпаймын. Ол белпл! Kici, халык ушш дызмет етш келе ж атк ан адам. Мына Асан мен Сулеймен кедей едбекийлер, K03i ашыд азаматтар, одымаса да TycineTiH, оздер1 сиядты- ларга жэрдем корсете алатын жшггтер. Ал XaKiM Орал даласында нё болганын кез!мен Kepin келген, одыган жас ж1г!т. Булар халыдда кызмет ету ушш одыды. Ендд мше, журтда icneH коршетш кундер туып тур. Осы тертеуЗДзге мен сенемш, улкен мшдеттер жук- теймш. Эбд1рахманныд сезше ешдайсысы да дарсы болган жод. Тек дана Сулеймен: — Б1здщ басда да азаматтарымыз коп жазыла- тын,— деп efli, Эбд!рахман: — Топтарыцызды кебейту ез мш деттер^з. К,ата- рыцызга KiMfli тартатыныцызды езщ1з бш ейз,— дедк Ол ертедше ала келёдкемен учител’ьдщ аулынан аттанып KeTTi. ТОРЫЗЫНШЫ ТАРАУ Ел дулагы елу.. Оброчный жайлауындагы Эбд!рахманныд. шаруа- лармен эдпмелескеш ертедшде-ад бушл одхрге жайыл- ды. Муны Жол старшина да естш. Жол басда ауылдарда журген. Yfire кел^мен эйел1 Бадтылы: — Старшин деген ceHini дур атад, кешшпей, елд1 277

ана Кален билейдь Жиылыс болса Календшшде, шет- тен келген адам болса Календшшде; акыл сураса журт Каленнен сурайды; кагаз жаздыртса Каленге жаздыр- тады. Жер дауы да Календе, жес1р дауы да Календе. С ети мойныда ана кшз капты куйек орнына бакла- ган. Соны асын да жур,— деп тшдедк Жол эйелшщ co3iH кекс1з тындады, олай етпеуге амалы да жок. *би Бацтылы» epi карсы келсе онан spi жапырып тастайтын; оныц бойындагы кемшШп мен мшш 6ipiH калдырмай жш ке мзш журт алдында мас- Каралайтын да эдей бар; сондыктан Жол болтан оки- ганы ойелшен ептеп кана сурап шет жагасын бШп ал- ды да, калганыи Кадестен естуге кеттк Бас пайдасына щебер, кулыгы мол Кадес эуел1 старшинаньщ Кулаги­ на жагымды ауыл эцпмесж айтып 6epin, сосын Жол- дан болыс пен уезде не болып жатканын бшш алатын едь Осы бшген хабарын ол exi nici бас косдан жерде: «Болыстар пален ауылга шыгыпты. Уезде мынандай жадалыктар бар екен...» деп сейлейтш. Кадес Жолга эдпмешд бэрш айтып бердь BipaK ол Бадтылыша Каленге бэле жапдан жок- Каленнщ уйше келген Эбд1ра'хман дейтш большевик досыныд ха- лыдда айтдан аталы сездерш гана кайталап айтып бердь Старшина болган одиганы, айтылган сездерд1 iiiiiHe туйдк Ол Кадеспен одпмелесш отырып насыбайды эл- сш-элсш атты, мурнын таддылдата ci^eipin дойып, кымызды тамсанып imTi, муртын да дайта-дайта шиырып дойды. «Бар б ал ет шыгаратын осы учитель. Алабулш, кайдагы ала аяктар да осыныц ушне келедк Кален салгырт телемегеннен кешн журт та телемейдь ЭШберетш ана торт ж т т т щ кешеушдегет де осы- дан. ЕНздщ эйел дурыс айтады — журт кай малый, дан- дай сэудегерге сатуды да осы Каленмен адылдасатын болды. «Ыскот1, халайыдда агуа тарату... ауылнайды журт 03i сайлайды деп, кердщ бе, тагы буйректен си- рак шыгара бастаганын. Большебайыдныд 03i нагыз осы шыгар...»— деп ойлады Жол imiHeH Каленге да- TepiH T irin . — Кадеке, калай, мына ауылдарыдыз каражат жа- гын жиыстырып жатыр ма?— деп Жол салгырт же- ншде сейлескен болды да, кенет Календ1 мадтан баста- ды.— Б1зд1д Калекед акылга да, сезге де жуйрш адам- Ы с к о т — сход (мэжШс!) 278

ay. Осы кшшщ достары Орынборда да кеп шыгар. Мына келген досы Кушк цалашю дейсщ бе? Улкен хэюм адам ба екен? — Улкен,— дед! Цадес.— Текеде болган улкен сыяз1 сайлаган гой ол К1с!лерд!, Орынбор — Сарытау- га да лауазымы белпл1 адам. — Петербор — Мэскеу бщетщ сиякты гой Эбекец- |дерд!- — Сезге ж уйртн-ай, сабаздьщ!— деп Акмадня агасын костай туей. Жол эбден сыр тарткысы келш: — Булар элп патшага царсылар ма? Патшага кар- сылар ханга да тья типзе ме калай?— деп едк «Эй, сеш I ме»— деп журген Кубайра сезге араласа кетть — Жол, осы сен ана кулаган Миколайдьщ тусында старшин болып ед1ч-ау. Эй, бэле екенсщ, 6ip суршбей келепч,— деп басын шайкап, тандайын какты.— Б1здщ Ескалидьщ 6ip асыгы бар, eMipi бук тускен емес, н а ­ л а й шрсец де «дж» етш алшысынан турады. Сен тап сол сияктысыц. Миколай тусерде старшин болдьщ. Ке- ренге де старшин болдьщ. мына элп солардьщ бэрш куып жаткан большевиктер келгенде де старшин бола­ сьщ гой деймш. Сен боласьщ, боласьщ... Жол ^убайраныд астарлы кекесшш тусшгенмен жауап кайырган жок. «Сен де ^аленге арка суйейсщ. Эйтпегенде керер ед!м сенщ жайьщды да...»— деп ойлап койды. Кергенш, еспгёнш iiiiKe букпейтш, мак- тауды Toyip KepeTiH Акмадиядан ежштецшреп 61лу ке- рек болды, старшина соньщ 6ip TiHiH таркатуга KipicTi. — Акмадия-ау, ол Петербор бшетш кай ульщ? Пе­ тербор — Мэскеу Бакытжанды б1лед! десец 6ip сэры •бул тайпада баска ,аты жайылган адам жок efli гой,— дед! Жол. Акмадия муртын сипады. — Бэкедмен катар адам. ^агазда Эйтиев деген аты да Бакытжаннан кей!н !лесе шыгып тур,— дед1 ол Жолга мадгавдана карап,— старшинды енд! елу басы сайламайды. Цубайра, сен Жолды старшин болады та- гы да дейсщ, калай болады ол кеп каламаса? Мэселен эйелдер араласса не болмад? Сен!ц Цапизац кеше: «Eh- Д' Жол акша сурап келсе, мына шем!шпен согамын 279

оныц тазы тумсыгына»,— деп шаптыгып отыр. Эй, Киын. Старшин болу eHfli диынга айналар. Жол дызарып K erri. Адмадияныц келеке етпеййнш, ecTireHiH, кергенш тура айтатынын Жол жадсы бше- riH. Сондыдтан ол Адмадияга емес, Цубайрага тады- мын батыруга бет алды. — KiM сайлап, к1м сайланатынын кек айыл датын- дардан cvpan жатпас. Ал, агайындар, сендер де ертед- нен далдырмай мойындагы борыштарыцды етецдер. Кубайра, сен маган биецд! бересщ таудагы ауылга Mi- H in барып дайтуга. 0 з бием болдырып далды, 6ipep кун белш кетерсш. Жумыс ете дауырт, аргы куш тагы бо- лысда журемш,— дед! старшина Кубайраныц жалта- руына орын далдырмай. Ат бермеуге Цубайра да амал тапты, ол ойлан- бай-ад: — Ертед ертемен далага журешн деп отырмын, са- туга мал апарамын. Ана Ныгметтен неге мшбейсщ, ат десед ат тур белдеуде, бие десед бие толып тур жел1 басында,— дедь — Ныгметтен мен арага жума салмай ат мш п журмш. Кунде мш демесед жетер, о да агайын, Бар- дынныд баласы. — Ныгмет пен Шугылдан кунде ат мшсед де же- тед1 жылдысь!. Шаруаныд базарга мшейн, швпке же- гейн шолагын сураганша салмагыдды соларга салмай- сыд ба?— дед1 Дубайра да ат бермеуге бел байлап. HJy- байраныд ат бермеййн ыдгайын бШп, еид1 кезек маган келе ме деген даушпен Цадес дипаддай туей де, Адмадия жалма-жан орнынан турып: — Ешмнен шыгып кете жаздаганын дарашы, да- жекед келш кетеш деген екен, эцймемен отырып, ке- iuirin далыппын,— деп уйден шыгып кетй. — Кубайра, мен сенен ймнен ат алайын деп сурап отырганым жод. Сырттан квздеу агайынды ала кездш- ке кездеейредь Не керек сондай сез, 6ipey ушш 6ipey мал жинамайды, даулей бар деп асыла беруге жара- майды гой.— деп Жол агайынга дамдорси сейледь — Шугылдыд йкенд1 йлш ен, Ныгыметйд буда ке- з1нен именем1н, Кубайра — атда жещл дубаша десейнп. Бград ойлап дой, «атда жед1л дубашалар» дырындап дона-тустенш пайдалана кетейн дудаша емес, деп Цубайра 31л р ,1 сез тастады. «К алею — Кален, Ж уш й — Ж уюс, й п й булар да жонын куд1рейтпек1ш маган?!»— Жолдыд ертеден 6epi 280

ойына он оралып сога берген, асауга бугалыд тастап ж1бергенде табан rip e n , куш алатындай 6epiK «шекеа» коз алдына айкын елестедй «Сен бэлшыбектер... тод- тай тур...»— дед1 ол 11шнен. — Кубайра, сешц унщ шыгыцдырайын депй, ке- мейщде 6ip нэрсе бар гой сыртда Teyin турган. Бул жалгыз ат бермеу гана емес, мен тучнеем одан да api жатыр. Таудагы ауылга мен жаяуласам да жетермш. Бйрак байда, «дисыдда тез, дыдырга коз бар»,— дед1 старшина. Кадес эдпменщ арты Kepicne айналатынын багана- дан сезген едд 6ipan «Kepicce KepicciH, Жолдыд жунш азырад жыгып алган да Tepic болмас»— деп ойлап отырган. Енд1 ол: «Tiflfli Кубайраныд долы да жуй- piK, урыс басы, бод жеме болып кетпегей»,— деп дауш- тенд1. — Сендердщ осы далжыддарыцныд дайсысы еке- HiH, далжыд емесщнщ дайсысы екенш бшмей-ад дой- ды'м. «Атда жен,1Л дубаша» деп с е т жещлсшген Жол жод, Кубайра. Ал, «дисыдда тез» дегендей, Жол, сешд де Кубайрага салмадты сез тастауьщ артыд. Жол, 6i3- д1д жадда болыс келмей ме еден, ондай эцпме дула- гыда шалынган жод па?— деп Кадес кел1ст1ре свйлеп, сезд1 басда арнага бурды. — Тауга барганда сешд сенетш дисыдты тузетер Tesi4fli де б1лем1з. Элп eeinai «дос дулагын дайырып байлаган старшин» дейтш дажыц гой... Кубайраньщ содгы ce3iH есйместен Жол уйден шыга женелдь Ол Кадестщ: — Отыр, датын шэй дайнатып жатыр,— деген C63i- не де жауап датдан жод. 2 Жол старшина тауга, Шугыл дажыныц аулына да- рай шапты. Буган Цубайраныц ceai дамшы болган жод, «дос дулагын дайырып байлаган старшин» деген свзд1 де ол бупн гана ecTirqH емес. Оныд ойы басда элдедай- да T e p e n ip e K — уыстан шыгып бара жатдан елд1д Ti3- гшш дытыцдырап устау... ...Меипт тубшдеп ел Жолды елемейд1 . Онда дос xaeipeT коп магзумдар бар. Басты адамдар iciep iciH олармен кедеседд орта датарлы шаруа жагы, acipece жастар Бэйес саудагердщ тед)регшде. Жыр да, газет те, дисса да, турл! жадалыд та — 6api де Бэйестщ дудет- 281

нщ анналасында. Содгы кезде журттыц бэрнпд эдпмем школа ашу, баласын орысша одыту болып Kerri. Теке- ден келген анау элм Эбекед дей ме, Эйтей дей ме «мек- теп ашып, бала одытыддар, газет одыддар, ез дотыр- ларыдды ездерщ дасыддар» — деп дутыртты елдк Онымсн доймай ол мына жерде «бэлшыбек сход* ашып болысда, уязга дарсы упттедк Кален учитель турганымен ерт. «Зорлыд та жод, зомбылыд та жод, берсед ез ерюд, бермесец ез еркщ. Хуррият»,— дейдк «Тодтай тур,— дед! Жол ойын жи- надтап, Шугылдыд аулына жадындаганда.— Муньщ 6opiH де Шукед 63i ауыздыдтап бередк Анау куш ме- нитте школа туралы сез болганда Жуншке ол — «бэл- шабайдыд езкщ »— деп абройын айрандай тект1 жад- сылардыд алдында. Enfli оныд аулында «бэлшыбек схот» болды десем... тодтахй тур... Жушсш де, Каленш де, Энтейш де жузштщ кезшен етюзш берер... Эй, e3i де 6ip т т щ K yflrip, шал-ау. «Кос дулагын дайырып байлаган старшин... тупу, ушд куйпр Шугыл, жасда да, улкенге де масдара дылып...» Журттыд бэрше MiH тагып отыратын Шугыл Жол- ды «дос дулагын дайырып байлаган старшин* деп ататты журтда. Баласыныд жадсы керетш тазысын eKi дулагын дайырып, желкесшен дысып устап отырып, «Жолдыд KiMre удсайтынын бтешддер ме, бтмесед- дер мен антайын: мына дулагын дайырып байлаган тазыга удсайды; тумсыгы сутрленш, eKi Ke3i жымси- ып, шш сопайып, даншырдай датып далган, тазыдан ауган жод»— деген. Содан 6epi Жолдыд атын атамай- ад журт сыпайыгерншпкке «тазы» деген сезд1 ал ьт тастап, «дос дулагын дайырып байлаган старшина* десе, дажыда. журт та тусше далып, жымия кулшедь Амал жод, Шугылга не айтарсыд, не штерсщ. Жолга ат дойган да, старшинаныд знапн алып берген де сол Шугыл. Бастагы ауылмен ерегескенде «Осыны-ад сай- лай салыддар. Kni3 дап ардалап журуге жараса болды. Старшина деп онан адыл сурап, билж тыддаймын дей- шддср ме?1*— деген Шугыл. Кеше «Беретш ж т тт е р 1дд1 тез жетюз. Тундшке жуз сомнан тускен салгыртты далайда жинап 6iTip!» — деген болыстыд жер тепшлеп турып ауызша берген кэрл1 буйрыгын «дуп тадсырлап» ала женелген стар­ шина ортадагы ауылга 6ip согып, ондагы болган оди- ганы эбден тусшгеннен кейш тауга дарай шапдан-ды. «Бул мен жод жерде болган кесапат м э ж т т — 1зде- 232

тенге сураган, кектен й л е ге т м жерден табылган. Муны мен болысца да жетюзейЫ. «Мше ж т т берпзбей, сал- гырт жинатпай отырган агуашылар» дейш. Цудыретш осыларга керсетсш егер болыс мычты болса, маган акырганда K©3i буцаныц кезшдей чызарады, ал енд1 бэлшыбектерге не icTep екен бэлем»— деп ол болысча да южшш койды. BipaK дулей чажы оныц салын суга кепрдь Старшинаныц Сергеи сэлемш алмастан, Шугыл К1Ш- ксне шучгыл квздерш жыланша чадап: — Не жацалыч бар?— дедь Жол кыскаша гана болыста болганын, оньщ берген oMipiH, ортадагы ауылда болганын, жиылыстыч жай- ын баян eTin, чажыныч чадала чараганына мэз болып, мачызды icne мачсаздангандай тамсанып чойды. — Кажы буган не icTe д ей аз?— деп сурады ол ча- жыныч бетше тура чарап. Шугыл чажыныч к1шкене кездершен от ушчын- дап тургандай кершды жуз1 чарауытып, тусш адам айырарлыч емес — кегшд1р тартып кетш и де, 04 ж ач бетшдеп 6ip тамыры жыбырлай чалыпты. — Не icTey керек д ей ач бе?— дед1 ол жулып ал- гандай, жукке суйеул1 турган таягына чармана чолын созып, даусы элдечайда туншыгып, кучг1р ттетп шычты. Жол узын мойнын соза тускен чалпында, бетшде сол маз болган шырайы жогалмаган куйшде чалды. Ол чажыныч не пигылмен таячча умтылганына анычтап Ke3i жетпедч 6ipa4 оныч TyciHin бузылып, дауысыныч 0 3 rep in кеткеншен мычтап шошынды, чажыныч аузы- на тускен сездерд1 былш етк1з т бетке согып чалатын- ын, «жынданганда» чолга тускен HopceHi ж 1берш ча- латынын да ол жачсы б1летш. Алайда, тура женелуге д е, Kepi шегшуге де мумк!н емес, бул жерге к1ргенмен б1рдей, чажыныч улкен баласы Нурышпен жанаса агайыны узын Уэли отыр, казан ж ачта KeMnip чымыз ч у й ы п жатыр, кезийч астымен чарап етш, келий i«i- p in -ш ы гы п жур. Муныч 6opi де чаЬарлы шалдыц сы- рын жачсы бьлетш, не icTepiH KyHi бурын топшылай- тын, ычгайымен журш, ычгайымен туратын жандар — булар не дер?! — Не icTey керек дейс!ч бе?— деп ол кайта айтты да, eKi козш Жолдан алмастан operipeK турган таяч Шкпеген 04 чолын жогары кетерш,— сирагычнан анаган асып чою керек,— деп шачырачты кёрсегп. 283

Мен... деп мэн-жайды тусшдару ниет1мен стар­ шина сезш бастай 6epin едч.. — Сен!— деп белщ ж1берд! онын сезш Шугыл: — Сен! Жаксы бьлемш, бэрш icTen журген сен! Сен ез1ч балшыбексхд! Мэжмпс аштырып журген де сеншч- Б1л- меген болып, к ел п рст отырсыч... — Кажы, чудай бар, чуран бар... — Кудайдыч садагасы кет! С ет чудай чайтсш? Сен сиячты бузычтыц чудайга да кереп жоч. — Катын-баламньщ игййпн кермешн... — Шачырачча ceHi мен аспаймын, саган чолым- ды былгамаймын. Кол-аягычды байлатамын да, Жым- питыга жаяу айдатып ж1беремш. К|айда асатынын, чалай асатынын ондагылар жачсы б1лед1,— дед1 Шу­ гыл, дауысыньщ yHiH бурынгыдан Kepi ашыгырач шыгарып. Онын чарачошчыл тартчан Tyci де б1рден бозара туей.— Ана Текеге барганда керген шыгарсыч бэлшыбектерд1 чалай асчанын, кэрмесеч де еспген шыгарсыч- — Кеке, ci3 Жекечд: нахач Kyftflipecie. Бул Бэйес сиячты ала аяч емес, газет тасып, жасырып журтча тарататын,— деп efli чажыньщ баласы, чажы оган да жеюрш тастады. — Менен артыч нахач пен нахач емест1ч арасын айыргандай сен чайдан шыччан данышпансыч? Бэйес ала аяч болса бул да ала аяч. eneyi де oip чаптан, 6ip саптан, бел немере. Алдьщгы дечгелек чайдан журсе, артчы да сол жермен журедк Мен саган ач пен чара- ны айырып бер дегешм жоч. женел, кез1ме кершбей!— дед1 ол баласына. Экешшч 6ip чадалса дегенш штемей чоймайтынын жачсы бьлетш Нурыш орнынан турды да: — Ерегессе бул жар сузедч— деп куб1рлеп, уйден шыгып neTTi. Бурын да алдына адам шыгып кермеген Шугыл чажыныч былтырдан 6epi мерейi езгеше устем. Ехлас былтыр уездш крестьян начальнипшц денсаулыч iciH басчаратын помощниг1 болып тагайындалды да, биыл кектемде онан да зор х э т м болды. Шугыл баласыныч расхотына жумсау ymiH 6ip чора чойды Жымпиты тубшде бачтырып жатыр, саууга сол жерге жиырма- отыз ч¥льшДЫ бие.де ж 1берген. Жачында Ехластыч отауын к е т т м е н * 6ipre кениртш апарып TiKTipTin чайтчан, ардачты чажы бул барганда exi Досмучам- бетовт!ч eKeyiMeH де чол алып амандасып, ханныч 284

ацылгеЭД «аруакты» Куанан хаз1реттщ алдына жуп- Hin, тагзым еткен болатын. Осы жолы Шугыл цажы- дан Куанай xaeipeT тэржеке эулиенщ баласы Хэми- долла хаз1ретке арнаулы сэлем айтып ж 1берд! де, «хан дэрежел1 ЖэЬанша мырзаныц мереш устем болу ушш* мепйтте арнаулы exi ракагат намаз оцылган едь Осылардан хеши «мыцты» Шугылдыц шоцтыгы цол жетпес дэрежеге жетть 1^атардагы цажылар мен молдалар, сопылар мен царилар алдында ол дш мен ек1меттщ арасындагы елдж 6ip белд! суйешип, бетхе устар адамы хаз!реттерден де цуд1ргтй жан болып шыкты. Елдеп exi ишанньщ exeyi де Шугылдыц ал­ дында ку одай жоргалай бастады. Осындай ерекше бац конып, абыройы тасып, атагы аспандап турган, шалцыган дэулети Шугыл, жарып айтар билж цаб1лет1 жоц, дэулей шагын, суйенер T iperi кем старшинаны тулацтай шлвддц оныц кпнщ дурысы да бурые, бурысы да бурые болып шыцты; оныц цажыга айтайын деген жацалыгы езше сор болуга бет алды. Ол элденеше рет оцталып, мщпрлеп цажыга озпцц iciH&ni емес екендшш дэлелдемекнп бо­ лып едц 6ipax enipreH Шугыл оган сез сейлеуге мурса бермей, жер-жеб1рше жетш cerin, аягында уйден Цуып шыгуга дейш барды. Уйден шыгып бара жатып Жол: — Ацты-цараны айыратын кун болар, цудай 6ip, 8д1лд1кке соныц алдына жугшерм1з,— деп цудаймен цорцытпацшы болып efli, Шугыл ашумен оган: — Бар, бар, шагын мыцты цудайыца!..— дедь — Астагпыралла, цажы, тоба де. Басцага тш ти- пзеец де цудайга и л типзбе. Кудайдыц цуд1ретше шэк келирме,— деп Айтел1ш xeM nipi цымызды цоя салып, epiH цорцыта жалбарынды. — KeMnip, тыныш отыр, жоцца xipicneft... — Астагпыралла де, цажы, алгаязы беллэ де, тоба цыл, ем1рщде цудайга т \\л щ тиген жоц едц жауырын- га TiciH тиген жоц ед1, не болган саган. К,удайды ауыз- га алмай-ац, басца сез жетпей ме?!— деп Айтел1ш жарыса сейлеп, цудайдан xemipiM сура деп жалынды. — Болды, жети, царыстыр енд1 жагыцды...— де­ ген цажыныц аул1ккен сездерш уйден шыгып кеткен старшина аныц eCTin турды. Ол отауыныц жанында турган Нурышпен илдес- xici келш, соган царай бурылып едц улкен уйден Уэлн шыга келд1 де Нурышца: 285

— С ет кажы шакырып жатыр,— д-здь — Бадыны шадыр, ат жексш,— деп уйге юрген баласына буйрык етй де, дажы шапшавдап маддала- дан т1ккен бешпет-шалбарын кие бастады. — Кеке, алысда бармасадыз дула атты жекй- реШн, элде саядты айдаттырып алып, тецб1л кок пен кек 6ecTiHi жекйреШн бе?— деп сурады Нурыш, кай атты жегуд1 сылтау eTin, экесшщ дайда баратынын бШп алу ниеймен. — Кула атты жекйр. Менптке барамын. Ана эу- лие сымад сопадтар далгып-мулгт отыр. Иблистер ел аздырып жур. Ол ишандарды буШршен туртпесе кез- дерш ашпас,— дед1 эл'1 кэршен дайтпаган дажы, у зт- yein сойлеп. — Кажы-ау, не болган, 6ipece дудайга, 6ipece ишандарга THicin. Астагпыралла, тоба де. Ой, жаса- ган-ай, дартайганда осындай катан мшезден тэд1р1м айырмай дойды с е т ,— дед! Айтел!ш KHiHin жатдан шалдын алдына .дарай 03iHiH сэры аягына дуйып кы- мыз дойып жатып. О л:— Мэ, дайным,— деп KimipeK тостаганмен Уэлиге де усынып едд йзерлэй умтылып, узын долымен Уэли тостаганды устай алды да, кут- пестен, шайдамастан дымызды eip-ад жута салып, аядты i3iHnie кемшрдщ алдына дайта дойды. — Ой, тоба...— деп оган мойнын бура берген Ай- тол1шке Уэли: — Terri екен,— дед1 тамсанып. Экесш арбага мшпзш, делбе устаган Бадыга кун- де айтатын адылын тагы да уйретт, аттандырып сал- ды да Нурыш: «Bepi ашуын тырнадан алады деп. кокем енд1 xaeiperrepre THicyre Kerri. Дэуде болса yuieyi 6ipirin алдымен Жушстд Кален учительд! сы- байды гой...»— деп ойлады. 3 Кажыдан суйектен ететш создердщ 6apiH ecTin, болган одигаларды тагы да дайтадан талдап, оган бу- рынгыдан да езгеше мэн 6epin, тушмен ойлап Жол старшина ертенше болысда шапты. Ол Жушс пен Ка­ лен учителей елдщ K om nU iri долдайтынын, олардыч сонына ce3ci3 еретшш, бул копиплжке топырад ша- шып болмайтынын жадсы тусшдь Б1рад «алдын ала 6ip амал жасамасам, меш Шугыл Ci6ip кеиредд мы- налардьщ болысда, уездеп ек1метке дарсы агуа тара- 286

тып жатцаны рас па, рас. Ендеше сазайын тартсын»— деп корытты да, Жуню пен Цаленнщ устшен болыска а р ы з Tycipfli. К в т р л '1 А ц ц а т ы б о л ы с ы н ы ц , в ы б о р н ы й у п р а в и т е л 1- не! 7-ауы л ст арш инасы нан. Ушбу гарза аркылы ci3re еглан етемш: осы жылы заузаныц 2 7 жадасында, 7 -ауыл азамат шаруаларыныд Оброчный eciMAi жайлауы устшде купил схот ашылган. Схотты басдарушы сол атал- ган ауылда учительдж дызметшен шыгарылган, ук!метке сешмшз 1^ален Кептьлеуулы деген адам мен тагы сол ауылдыц гражданы Ж ушс дажы де­ ген басдарган; схотта жада уюмет орнайды, осы кунп управительдер, уездеп лауазым neci улыд- тарды задга хилап сайланган, патшашылдар де­ ген. Текеден келген 6ip кара таяк зиялы адам сез сойлеп упт айткан. EciMi 9 бд1рахман, фамилиясы Эйтейулы. Ciere маглум болсын: мен айтылган 2 7 -зауза куш шздщ хузурщ1зде болганым хади- кат, с о л себепп агуашыларга тыйым салуга, схот шакыртпауга мешд тарапымнан мумкш бол- мады... Е гл а н ет уш 1 7-а у ы л ц ы р гы зд а р ст арш инасы Ж о л Н урм анулы м ер басып, цол цойды м. 2 9 заузада, ушбу 1 9 1 8 жылда Управитель Бекебасов «гарзаны» алып окып, ба- сын шайкап отырды да: — CeHiK аульщ дшнен безген ауыл. Ана жылы да бузыктык шыгарып, патша агзам хаз1ретлершщ Ж1- riT жинап беру ж енш деп жарлыгына карсы турды. Енд1 мына сиякты ic T ep ...— дед1 ол, арызга кайта кез ж!берш.— B ipiH ini кезекте неше ж т т беретш едщдер сендер? — Торт жйчт,— дед1 Жол т е с е жауап 6epin. — Сол терт JKiriTTi ертек осындагы пунктке жет- Ki3. Касыда ана Жымпитыдан келген exi милицияны Косып берем1н. Ертед'нен калмасын. Царсылыд жаса- ган адамды акты жасап, осында айдап ж1бер. Ka3ip зац катты. Салгырт T eric жиналсын. Экелген адша- ларывды казначейге тапсыр,— дед1 болыс. Бул жолы болыстыд K api бэсед керш дь Ол TinTi старшинага жакындап келш, иыгынан кагып, онын тосшдеп знакка карап:

• Мына знак i ядамнын колына тусе бермей- т ш знак. Муныц кадырын 6Lny керек. Кузге карай саилау болса... жаксы, б а р ,- дед* ол сезш тауыспай. — «Колдан келгенш аямаспын деген гой,— деп кум1лж1Д1 де, Жол кедседен шыгып кетть Ол елге кушешп, бел алып кайтты. BipiH e-6ipi карайлап отырган ел Жушс кажыюм кешкеннен кейпн тутас козгалып, аргы беттеп жай- лауга элдекашан конып алган-ды. Тогайы шабын, кыры ericT i, кыс кыстайтын бетте уш ак уй калган. Бул уйлердщ квшпей журтта калганы ешшмшц ойы- на тускен емес, ейткеш корыкты жапырарлыц малы ж°к. кезге тусерлж сицы аз. Мосыныц уш бутындай уш таган жапырайган-жапырайган уш шым уй. Ер- тецдькеш ауаныц тунык. меп-мелд*р кезшде кулаган турбаларынан шыжымдап шыккан элшз тутшдер1 кейде кезге шалынады, сол кездерде гана бул уйлер журттын eciHe т.уседь Болмаса кедШреулер: — Аргы бетте 6ip баран жылкы кершед1, бейсеу1т журген ол KiMHiK саягы?— деп сураса: — Элп Кайкадныц кара 6neci шыгар, баска мал кайдан келедк— деседь Сол, элдекалай ауызга алынатын уш уйдщ 6ipi Кайыпкожаныц уш. Мал дегенде Кайыпкожада жал- гыз кара бие; кара бие оныч улкен баласы KapiMra- лимен жасты, биыл жиырма ешде. Ka3ip кара бие де карт, Кайыпкожаныц e3i де ел агасы. Жасы елуге иек артканша Кайыпкожа кара биемен кайда бармады? Кандай жерд1 баспады, кай жерд1ч туз-дэмш татпа- ды? Байдактыдан тараган алты арыс. Кара мен сепз арыс Эйимбегп аралады. 1Шдерт1ден ат шалдырып, влечтошч саласын кезды Тайсойган Карабау барып, Жемищ бойына да ерледь Ендеп жаткан етект! елге енерш жайды. Кайыпкожа сыбызгышыны бишейтш Жайык алкабында жан аз... Kaeip кара бие сыртта, есж алдындагы жасачда. кылы азайган тазгыр куйрыгымен тебшп туршлеп Кызыл шакасын шыгарган, кос бушрш кезек-кезек согып тур. Кужынаган кара шыбын бушрден кешдп. сорасы аккан рецшз кездерге уймелейды бие жак ж у т кырылган етйз басын самаркау шулгиды. Жылдар бойы жщшжелеп Kipin, урлап мечдеткен демжпеш аралас кектрек ауру Кайыпкожаны да те-

;кке салды. Дауыл жыгып, кеуектент, езегжен му- 1лген теректей, сучгак денен1ч Ka3ip сикы кашкан, ci шнже e a i Kici отыргандай жалпак жауырын мен tc efliri e n i ел1 е р кеуде еттен ада; кара сур, ат жак- .1 бетте рек жок; аумагы ортайып ол1 де тогы сенбе- ш к езд ерд 1ц кочыркай карашыктары эрщен карай- ы ; eKi у р т iuiKe кусырылып, шалгысы кунге кушп згыл тарткан, 6ipai; кэрглж кырауы шалмаган мурт влтит тур. EKi куннен 6epi ауру «самал жутамын» еп iiui дымкыл, epi тар, жер nci шыккан шым уйден лдьщгы сенекке кешкен едь Kaeip жэ бестзк, жэ ecKi yniHi4 6ip e4ipi екеш белпшз жабагысы уйыскан miMTip устшде жатыр. Ол жамау кейлект1 жадау :емтршен козш алмай 6 ipa3 уакыт карап жатты д а: — Жубай, маган сыбызгымды э к е л т берип,— Ш- Шала уйыган айранныц ipM eriH араластырып, эйел рше шалап icTen жатыр едь Ол ач-тац болып, ет пен •epi гана калып кур сулдеш жаткан сыбызгышыныч вгеше нурланган кездерше кезж сэл KiflipTTi де, •рейлешп: — Саган не болган, батыр, K&3ip сен1н сыбызгы рартуга эл1ч келе ме?— дедй I — Тарткым к е л т жатыр, кеч1л1мд1 сондай 6ip куй кернеп барады. Ана карашы, кермейшч бе жаз- 1ыч жайнап турганын, дуниешч кызык екенш, жан- «эндп<т1ч 6apiHi4 куб1рлеп сейлеп турганын,— деп :>л кшетпч жабынды камыспен косылар жерше такай |капсырып салган уяга т е н т к е л т , кайта шыгып, (айтадан ушып к е л т жанай е т т журген карлыгаш- гы керсеттк 9 йел1 карлыгаштыч очды-солды ушка- |<ына кез ж1берд1 де: \\f — Карлыгашты кайт дейс1ч?— деп ершщ ниетш fra алмай калды. ... Ол «алжасып жатыр ма» деп урейлент, epiHe те- !1ле карай бердк оныч жузш1ч тачертечН кезбен са- Ц^стырганда анагурлым нурлы екешн байкады жэне :эз жанарыныч жайнай тускеншен cecKeHin «бой касап жатыр ма?!»— деген ауыр ойга т1релд1; K03i- [ен ырши жас шыгып кетть — Эйел, саган не болган. Мен шаттанып TipuimiK- ■е кещл1м таскындап жатканда куанудьщ орнына сен ;0 3 i4 e жас аласьщ. Экел, сыбызгымды, куй тарта- шн... Карлыгаш куш... Барша галам сейлеп тур... — Шаршап каласьщ , кой. TayipipeK болгансы н 289

тартарсьщ сыбызгычды. Алдымен басьщды кетеоЫ отыруга келсейпп. — Басымды квтерш отыра аламын. Вагана сен жощта отырганмын,— деп ауру нос колдап, шынтагы- мен жер Tipen, басын кетерд!. — Жат.'деймш, жат. Батыр-ау, саган не болган?! Кешеден 6epi тамыр flapitwi де imneft цойдыц. KapiM- гали тез1рек кымыз экеле койса жарар едк еч бол- маса кымызга косып iuiep fn in .. Жайлаудагы ауыл да 6 ip кеш жерде. Уыз кымыз кандай шипа болар едк— дед! эйел аурудыц асты-устше тусш. Bipan ауру ниетшен кайтпады; эйелше уйдеп сы- бызгысын алдырып, cypTTipin, тостаганымен су сура- ды, сыбызгымен тутштеп урттап, жерге буркш, кай- тадан урттап, кайта буркш оныд imiH шэИдь — Кэр1мгалид1 кымызга ^дшан ж1берд1ч?— деп сурады 6л. Сейтт! де сыбызгысын алдына койып, ойын жинак- тагандай, тобеге 6ip карап, есжтен кершген квкжиек- ке кездерш шуйдь — Кэртай элН эз1рде кеттк сен кез1кд1 !лш, уйьщ- тап кеткен кезде. Биенщ 6ip сауымындай уакыт — 1м-м... Балымныц цымызы ашымаган шыгар. — ШешейД1ц ушшч кымызы ашымаса, учитель- дшшен сура дед1м. Олар бие байлаганына 6ip жума- дан аскан. Кажы кайнагашк! де, учительдж! де кун- де келш кымыз алып турьщдар деген. — 0 3 iH барсач erri. Кэр1мгали улкен ж!пт... Он-• дай кушм1зде сурап алу тупл, берген кымызды да уялып зорга imeTiH6 i3... Ар гой ечгезердей ж1г1ттщ кымыз сурап журуь — Не уяты бар оныч, емге, ауруга сураганньщ айыбы бар ма? 0з1м де барып экелш турамын гой, бупн уйде жумысым болгансын Кэртайды ж1бер- д1м,— дед! Жубай, баласына кымыз сурата ж!берге- HiH актай свйлеп. Сэлден кешн эйелд!ч кеч1л! б!рден орнына тусе бастады. Оныч урейл! ойы сешлш, «Tayip болып кетер* деген ум!т взге ауыр болжалдарга жол бермедь «Кы­ мыз iuice аягынан н к турып, тез сауыгар едь жаздан калмай кетерШп журт катарына косылар ед и — ле­ генд! арман erri. BipaK эйел асыга куткен баласыныч кымызсыз кайтканыи, оныч улкен 6ip бакытсыздык-

la ушырап кешжпей келмес сапарга кетет!нш сезген ;ок-ты. ...Нар иген», «Ап;сак; киж », «Бала цаз», «Соцыр ,ыз» деген куйлер кез келген адам тусше бермейтш |ажап окигалы сырлы куйлер. Оны ж алгы з куйнп- (ыбызгышы бьледц «жалгыз камыспен» ол сол сырлы уйлерд1 кулакка ж еи азед ц мыц кубылган уныен ай- ып бередц тьщдаган жамагаттыц журегш балцытады, ш-бойын билеп алып кетедь Талай топта, талай жи- йнда, талай улкен адамдардыц алдында «Нар иген» [ен «Ацсак KHiK* тартылып, асцан енер керсетшдк !ынакты циын кезецдерден MiHci3 ecin OTin жулдэ 1лыиды... Кайыпцожа, сыбызгышы деген ат ел-елге lerri. Сырттан атын е е т т даццына гана елИкен кей- iip жандар сулу унд1 уцпаса да бастарын шулгыды. jBipan; коп журт зарлЫ, цас!ретт1 куйд1 елж1реп тыц- Ьады. Куанышты, ша'гты, жан толцытцан эсерл! унге Гсертле уйыды. Ж астар коршалап «Бала каз» бен «Со- кыр кызды» тыцдады; кун-туш сыбызгышы журген ^жер жиын да думай... курмет... еый. B ap i еткпшп... ТЖиын тарады... той етть.. думай басылды... «Па, iu ip- к1н!», «Эй, бэрекелде!», «внерпаз болсац оЬындай бол!»— деген тагы да толып жатцан ардацтау сездер жума отпей, ай отпей жоц болды; анау цыраттан opi кекжиек пен eKi арадагы сумацдап сыргып, суша куйылып жатцан сагымша ыдырады... OMip де сонда... Осы сияцты уздж -уздж келген ойлар, откендеп Kopi- шстердщ булдыр бейнелер! сыбызгышыньщ 6 ip ep ми­ нут 1ш1нде алысца — кокжиекке цадаган кездерше 1Аелестегендей болды да, Найыпцожа т1зесше цойган сыбызгысын алып, акырын гана тарта бастады. Сыбызгыныц кужшдей бастап, сыцгырап к е т е р ш - ген OTKip уш ауаны жары п, аспанга шыгып кеттП эйел ерше жалт царады да, шошыццырап, m re p i есж- ке карай аттады. Ершщ жщ1шкерген элс1з мойныныц eKi куре тамыры бшеудей болып K o re p in булк-булк е т т тур; жайнаган коздер отын iiuiHe жасырып, сэл жумыла тускенде, элде eciKTiK опырайган томенп бо- сагасына, элде сенектщ шыцылтырланып калган жер еденше карагандай жогары муртты epiH с ы б ы з г ы н ы ц саргыштанган курек тштерге турелген жуан басын буркеп алыпты; еттен арылып, кур суйеп мен T ep ici гана калган колдарыныц он саусактары сыбызгыныц томенг1 тар аузын сондай ептейл1 жэне козге шжпес- тей шапшац басып, куй цайырып жатыр. Шеке тамыр-

лары да жарылып кетерлштей тырсиып самай TepiciH i<epin тур. Ж терл1 цимыл, ынталы шшш тшмен ора- лып саусактармен пернелент сыбызгыдан толганып шык,кан iium сарайдыц гажайып yHi сыбызгышыны ауру депзер емес. Жубай жалма-жан табалдырыкка отыра Kerri; epi- Hi« жан-тэшмен ун дуниесше кешш кеткенш, naaip оны токтатудыц магынасыз екенш ол эбден сездк не себегт екетн айырып, ашып бтмесе де б1рнеше сек- ундтан кешн эйелд!ч e3i де Kyflfli уйып тыцдады; тула бойы балкып, тэтт1 ел1ту пайда болды. ^устар да шы- цылыгын койып, м улгт калган сиякты. Eiu6ip дыбыс жок, бейне 6api да сыбызгынын унше калгып турган- дай. Сабырсыз жуйтюген карлыгаш та уясыныч жие- пне конып алып, басын шулгып отыр... Куй yni элемд1 басып, жер ибетше тепе жайылып кеткен тзр1эдй Жел тымып, шей сыбырламай калган. Жанды-жансыз элемшн 6api мулгш, рахат дуниесше мэз боп тургандай... — Токташы, аттьщ fly6ipi шыгады,— дед1 эйелк сырт жакка кулагын турт. BipaK сы бы згы ш ы оны елеч етпедП оны ч кездер1 ж у м ы л у га ж а к ы н , бар денеш уйы п, еш норсеш сезбей- TiH к а л ы п т а б а л к ы п , м у л д е к а л г ы п о т ы р г а н к а л ы п т а едь Эйел жалма-жан орнынан турып сыртца шыцты. 5 — Уэ, бэйбше, Кайкач уйде ме? Сыбызгы тартып жаткан e3i ме? Ауырып жатыр деп, мынау OTipiit айт- кан екен гой,— деп Жол старшина ж1мснген кездер1н Кэр1мгалига аларта TiKTi.— Жалган сойлемесевдер imTepi4 жарылады гой сендерд1ч- Бэйбппе, Кайкач шыгып кетеш, шугыл жумыс бар сейлесетш. — Би кайным, T ycin уйге K ipin сойлеспесечдер, ол ауру, хал уетшде. Эйел-урейленш, ат уетшде ипрент тургак мылтык асынган солдат кшмд1 eKi адамга жалт-жулт карады. — Жубай, сен не деп турсыч? Хал уетшде... хал уетшде жаткан адам сыбызгы тарта ала ма? Куй тарт- кан сыбызгыныч дауысын 6i3 6ip шакырым жердей eciTin келем!з. Сен эрйбершен соч «сыбызгы тарткан адам жок» деп таласарсыч- 6 TipiKiui бала екен де- сем, муныч шешешшч де кез жумбайы бар екен гой. 292

— Кайным-ау, куран урсын, кудай урсын eTipiK йтсам. бш рде eTipiK сейлеп кергешм жок- MiHe жа- ым елу беске келдь Kipin кер, кур сулдей жатыр. j-Каца сыбызгы тартамын деп болмагасын коцШ н ки- гай, суйемелдеп отыргызып койганмын. Сыртка шыгу ^айда, орнынан тура алмай калганына eni жумадан юты. Тусщдер, кайным, тек, эйтеу1р шаршатып кеп :ейлеспесйз. 0зш щ де K&3ip дымы курып к,алды, сы- >ызгысы бар болгырды тартамын деп. Ж асынан уй- >енген эдетш тастауга цимай, ауре болып жатканы, ;’.чал устшде жатса да. — Дабай, туселж, старшина. Е й ттщ бе ^алай тар- ' гып жатканын. К ем трл ерд щ эд ей емес пе; елешн деп жатыр, кемейш деп жатырмыз дейт1н. ©лее ана мола- га апарып K8 MeMi3 , K eM nip,— деп ат уетшен турып пысык келген мылтыцты сэры камшыныц сабымен моланы керсетт1.— Оыбызгысын басына апарып кояр- сыц. — Тоба!— дед! KeMnip журегш басып. — Ж арайды, тусеш к.— Ж ол алдымен туеш, аты- ныд й згш ш сорайып шыгып турган сенек к т е т ш щ басына т е салып, пысык сарыньщ Ti3riHiHe жармас- ты. Пысык сэры аттан каргып Tycin, елпевдеген стар- шинага шылбырын устата салды да, eei аягын мацгаз- дана басып уйге карай аяцдады. EKiHmi солдат та ат­ тан T ycin , Ti3riniH Кэр1мгалига устатты, ол да уйге беттедь Осы кезде шарыктап шыгып, 1 иалкып оралып, нэ- з ж сыцгырлаган сыбызгы ym 6ipT e-6ipT e талып естВ f лш, баяулап барып, у з т ш калды. — Кэртай-ау, кымыз кайда? Сен неге кайтып кел- ДЩ? Экечнщ халш кормейсщ бе, арманы кымыз. «Bip ' ясума irnceM, ж азы лар efliM »— дейдь М ыналарыц к ш ?— деп сурады Жубай баласыньщ бетше 6ip жагы- ’ нан урейлене, 6 ip жагынан нали карап. — Кымыз кайда, 6ipey кайда,— дед! жуан, кете- piHKi дауыспен Кэр1мгали,— Кымызга ж 1берунп ме е д х , жан-жага-мнан алып, «жур жур» деп Kepi кайтар- ганы старшинныц,— деп койды ол, эр жагы нда улкен 6ip сыр барын байкаткандай. — Неменеге с е т и жан-жагацнан алады, элдз сал- гырт салып па? — Салгырт... салгырт салатын 6i3 сонша 6ip малы коп адам ба екенб1з?! Салгыртты малы коп Kicmepre салады. Эй, мама-ай, тусшбейсщ-ау эчпмеге. Салгырт

емес, онан да зоры... MeHi сарбаздыкка жазыпты. Ана унге K ipin кеткен эюмдердей мылтык асынып, ат ус- тшде ж у р т ел аралауга... — Не дейд1? CeHi мылтык асындырып елден эке- туге ме? Ой, жасаган... ой, тоба... Не деп турсыц сен, жольщ болгыр? Ceni кайтпемш?— деп кемшр зар ка- га бастады. — Елден алыстап кетед1 демесец, HeciHe шошына- сыч, мама-ау? — Ойбай-ау, не деп турсыч e3i4? Жалгыз ж урт 6ip жерде ауырып-сыркап калсац басычды устайтын, сусын берет1н Kici жок- Мылтык асынганды кайдаи шыгаргаи, жасаган-ау? Ойбай, кой, атылып каласыч! Атама да аузыца алма ондай сезд!. Ана ауру экеч мен елмел! шешечд1 тастап кетпекипадн бе? Картай- ганда тагы не пэлеге ушыратМыц, жасаган!— деп эйел ун сала бастады. БолганьиНпа ак кец{л, api ац- кау, алдм-артын ойлап, n iu iin ic icTeyre тэж!рибеа жок надан Кэр1мгали старшинаньщ сезд1 коркытып бастап: «Халайыктыц шыгарган карарын орындама- сач C i6ip кетес1ч- CeHi журт уйгарды, милиция бол- сын деп. Коп коркытады, тереч батырады. Экецшц алдында бармаймын деп жалгыз ауыз сез айтушы болма!»— деп келш,— «ал, айтцанга TyciHin, дегенге KOHin, ана ез1цмен 6ip re баратын ж 1пттердэн калмай журетж болсан, «жаксы ж т т , колынан ic келедЬ— деп мактап колыча кагаз беремж. Сол цагазга карап саган улыгын жалыбина бэредц БтеЫц бе жалыбина- нын не екенш? Акша бередц кшм бередь кару бере- дц астыча ат бередк Сойдауылдай болып, кок тиын таппай елде жургенше, адам болсын деп ойладым. Ту- ciH flin бе?»— дегетнэ ол KOHin калган едБ Жэне ат, KiiiM, акша деген нэрселерд!ц колга очай туспейтШ- не оныч K0 3 i жаксы жетётш, мунсыз елде «ж ттпц* nyHi жок екешн де бтетш . Оньщ устше кару асынып журу Кар1мгалига кызыкты, еюшц 6ipiH i4 колынан келе бермейтш сиякты кершдь Ар жагыныч не бо- ларын, не yrniH кару асынатынын ол бйшедь Кор- кыта сейлеп, кызыктыра азгырган Жолдыч создерже басын шулгып «макул» деп салды. Жанына eni карулы милиция ерт!п алып, старшина управитэльд!ц кецсесжен enceci к е т е р т т шыгып efli де, калай да болса 6ipiHini ретке беретж терт ж ш гй тез жонелтуге бел байлаган. Эртурл1 айла, тэздл, кУ- лыктарды кезжен Ti3in, неден бастауын ойлап-niiuin 294

еле жаткан Жолдыц кезш е 6ipiHuii курбандыгы ушы- ай кеткен болатын. Ол-цымыз экелу ниет1мен жайлау- агы елгг кетш бара жаткан К эр1мгалиды жолда ус- ап алган, оны калага женелту уш ш эке-шешесше ай- ып, кшм-кешегш жинаттырып, б1ржола аттандырмак элып, ушне алып келген-дк — Би, кайным-ау... батыр-ау, бул калай болга- ы...— деп Жубай кез 5касы епл-тепл болып, epi жат- ан сенекке юргенде, карулы eiti ж т г г елжтен сескен- ;н адамдай ауруды Kepin Kepi шегшшектеген едь Актык куатын сарп етш куй тарткан ауру катты алжырап, прш Ш к сипатынан айрылып калыпты: руактай арык, суйекэт дене отырган куй1 оц колымен :ер TipereH, сыбызгы устаган сол колына мавдайын (йеп карсы алдына карап жерге ущ лген; сирек-си- к жэне терек ышкьбнган демш exi ишнен алады, коз- piHiH ашык екеш, не жумулы екеш мэл!мс1з; сэлем рген Ж олга ун катпастан, басын да кетерместен, ансыз мелшиген калыпта отыр. — Батыр-ау, бул не болды?.. Саган не болды?.. 9 л- реп калдык гой... тартпа десе де коймадыц сол кУ лбызгыны. Кисай жасты кка, дем ал ,— деп к е м т р алма-жан аурудыц басын суйеп, твсекке кисайтты.— Галап iuiecin бе? Ерш щ к е зе р т кетш ть.. Аурудыц epiHflepi куп-ку, кезерш кеткен, жуз! бей- ; 6ip кунге кушп оцып кеткен кенептщ тусшдей. — Мэ, шалап жутшы... Ауру ершдерш зорга козгап тамсанды да, болар- >лмас етш кездерш аш ты; эйелш щ басын суйемел- !п, аузына тоскан шалабын жутты. — Козгалма, ж ата тур... ecinfli жи... — Кайда, 6i3 6ip тыгыз icneH келдш ,— деп стар­ ина K0 3 iHin астымен ауруга карап койды, 6ipan сы- тзгышы сусыннан кешн сулык жатып алды, оныц iHin барын-жогын келгендер айырып бкпе алмадьТ; нда да Жол сезш кайталап: — Кайка, 6 i3 6ip тыгыз icneH келдш , 7 -ауыл аза- т а р ы к ы ц схотында уш меттщ сураган он eKi ж1пт- К 6ipiHe Кэр1мгали Кайыпкожаулын, яки ш здщ ул- !н балацызды ж1беруге халайык 6ip ауыздан пэтуа- келд1, список жасап, карар шыгарды, бул жогары [равитель кецсесше маглум е т т д ь Сол список бойын- i алынатын ж1пттерд1 т э р ттп ен жинап, THiCTi жерше ютап апарып тапсыру ymiH мына халык yuiiH ат са- глтып журген ардадты азам аттар к е л т тур. Бала-

чызды оч сапарга буындырып-туйшд1рш, даз1р женел» пекшз. Батанды 6epin, лауазым ие<п болуын илей бер Кайна! Кайыпкожа старшинаныц бул сезше де дулагы* салган жоц. Bipan Жол «айтып, тусшд1рш мшдеймд! аткардым) деген адамша басын шалдайта тусш, айна- лага мацгаздана дарап алды. — Бй, дайным-ау, батыр-ау, солдат деген не бале?.. Экеш ауру, уйде бас детерер Kici жод. 0 з1д бшешц Ki- mi баламыз nici естшде. Шугыл дажыныц дойын ба- гады... Кэртайга тиме, тэщр йлеу!цд1 берсш, би дай- Bipan бул жалынышты илек Жолдыд да, дасында- гы дарулы адамдардыц да дулагына жеткен жод. — Аргы беттег!, ана бастагы ауылдан астыца ат алып ипнпзем, оган дейш жаяулап жетершд- Кшн Кэр1мгалн,— дед1 старшина, мылтыд асынгандардан ек! кезж айырмай жаутачдай балаша дарап турган ipi денел1 Кэр!мгалига. Кэр!мгали енд1 экес! мен Жолга кезек-кезёк жал- тадтады. — Старшина, сен мына соз1цмен бугш eni адам- ныч да басын досып жолга шыгара алмайсыч- Басы- ныц ауган жагына кетед1 мына маубас, оны енд1 дай- тып таба алмайсыч- Ана биесше мшсш де б1зд1ц со- чымыздан epciH ,— дед! Маймаков милиционер. Балагаттап, эюрецдеп доя береин езше коптен та- ныс Маймаковда Жол дарсыласпай, ceeiH долдай кетта. — Табылган адыл,— дед1 ол жалма-жан.— Муны баганадан 6epi ойласамшы. Мш биеге Кэр1мгалн, ез1м ана бас,тагы ауылдан ат тауып мшгазш биецд1 эке-ше- шецнщ долына табыс етйремш. Турма, кэне, киш, бол, бол! — Би, дайным-ау, бул не деген радымсыздыд, эке- ci мына куйде жатданда...— деп Жубай сарнай жене- лш efli, Маймаков оньщ ce3iH б о л т : — Эй, кемшр, сен!ц балачды жау жемейдд emip ушддь Bi3 дайта айналып тагы да согамыз. Салыгын телед! ме 6 3 i?— деп сурады Жолдан ол. — Салыд...— деп Жол мщпрлей далды. _ Неменеге м!чпрлейс!ц, телемесе ана баласы те- лер, жарайды. Ертте атычды. Эй, собалад, мен саган айтып турмын. Кэр!мгали дордып кетть Мына сарыныч еж1реие 296

<алган кездер! оган: «I^aeip камшыньщ астына ала- 1мын, аузыцды ашсац» — дегендей болды. — Ер жод... — Жайдад мшесщ, жур! Кэр1мгалиды алдына сала салыдш ылар уйден то- пырлай кабаттаса шыдты. Жубай сарнап ун салды, ол ауру шалыныд ауыр халш де умытып кетть Эйелдщ сай-суйектен етерлж *зарланган унше селт еткендей Цайыпдожа козш ашып 8ci6epin оган магынасыз дарады да, элденеш 1здеген- дей, K03iMeH сенектщ дарайып u iip ire H , a p i ж е -pi i-шке дарай ойылып тусуге турган сиыдсыз тебесш шарла- ды. Оныц элденеден шошынгандай урейл1 коз жанары \\ я жанында садтана дарап отырган дарлыгаштарга тускэн ж од; ол оз1не баягыдан таныс, уйреннпктд 6ip- ге оскен, кедж ге шаттыд нурын дуятын бул кшжене дустардан басда 6 ip жат, тусш жш з нэрсеге тадыр- дап, соган ж ауап 1здегендей... —/ Епзде ею болма... дудай мен сиядты зарлат- сын... Жол-ау, жолыда дара тж ен e c c i n ...— деген ащы \"даргыстар аурудыд дулагынан алые ж ер астынан шыддан эуендей. Бул даргысты, дара биеш емже T e6iH in, артына ж алтадтай дарап бара ж атдан, енд1 дайтып шым уйд! де, э к е т де кермейтш, epincia e n i талай сапарга шыд­ дан К эр1мгалн гана eM ic-eM ic eciTTi, б!рад Ж олды д ду- лагына ол тиген жод. ОНЫНШЫ ТАРАУ Солдатша K iiinin, дару-ж арад асынган екеуш е eci _кеткендей дарап KэpiмFaли келе жатты. Цайда апара- тынын, не болатынын ол ойлаган жод. Ол тек багана- гы Ж олдыц: «Адам боласыц, эк 1м боласыд... Цайда, балацныд лауазым neci болуын тж ей бер» деген сезде- p in eciHeH ш ыгармай, ертеп тыддаган сэбидей уйы п: .«Журттыд долы жетпейтш дылыш асынып, мына сияд­ ты дынама дара ки1м KHin, атда MiHin, ел аралап жур- сем 6 o p i де менен сеск ен т турар. К эр1мгали келе жа- тыр, дылышы бар Кэр1мгали, к з д м п мыдты KapiMra- ли. Эй, шырад жол бер. Уэ, Кар1мгали, торге шыд. Кэ- р1мгали, не ж адалы д бар? Ат жинал журещ дер ме7 » Дейд! гой деп ойлады. Ол дара биенщ омыртдасы

шыккан кыр аркасы куйрыгына тем1рдей батыл, емше тебшо, алдьщгы улыктардьщ oKiiicciH ала теиендеп кыстауда калган Байназар балаларыныч ушне жеткен- де aiceci Кайыпкожа жан TaciaiM берген. Нуры кашкан кездер: тебеде кыдырыстап талып бара жаткан epiH керш, Жубайдьщ eci шыгып кеткен- fli. Ол куран окып, иманын айтатын адам шакыруга аргы беттеп ауылга ЖYгipiп едк 6ipaK езениен етш Тояштшше жеткенше, ботадай боздап кайнысын алып келгенше Кайыпкожа кайтпас сапарга аттанган-ды. Кешжпей ауылдан еркек-эйел1 аралас туысканда- ры жиылып келш, ел1кт1 жерлеу жабдыгына KipicTi. 2 Шугылдыц 6 ap i6 ip келмейтшш бШп, Жушс оны Кайыпкожаныц жаназасына шакырмады. «Мойчы- нан парыз туссш» деп ишандарга хабар етш едк 61- рак eni каз1рет жэне толып жаткан магзумдар мен ( карилардан б1рде 6 ip тебесш керсеткен жан жок- I Бурыннан белгШ сыр: течгелеп акша yaecTipin, жыр- тыс жыртып, суйегше тускендерге кшмдерш беретш дэулегп жан емес, артында сыбызгыдан взге ныспы дуние жок Кайкача квп адам келмейтшш кажы да, баска туыскандары да бклдк Жаяулап, жалпылап бас­ ка ауылдардан келген 6ipeH-capaH адамдармен 6ipre Катар конган бес-алты ауыл болып, Цайыпкожаны ак жуып, арулап «кутты жерше* кондырысты. Эдет бойынша уйден гана шыгарып салып, 6ip кун, 6 ip тун e4ipen каксаган Жубай да мола басында жок; ум1т еткен улыньщ 6ip уыс топырагы да 1^айыпкожага буйырган жок, дуниемен булдыр коштаскан кезде ал- дына келген жандардыч не сейлегенш, не эрекет icTen кеткен1н, Кзр1мгалиды кайда женелткенш де ол бшмей калган; Шугылдыч кеп койшыларымен 6ipre opic пен котаннан взге ешнэрсе кврмей, дуниешч бэршен кен- же калган оныч Калиы да экеЫшч актык демш ест1ген жок. Дуннеге абыр-жубырсыз, елеус'13 енш, 6ipaK сан- сыз шерлш! KypciH flipin, санаулы саналыныч кеудесше сулу ун к¥Йып «Сокыр кыздыч зары* мен «Бала каз- ды» безектеткен эйгип сыбызгышы жалганнан солай жалач втт1... Бешт басынан кайткан журт вте тунжыр. взара эчНмелесш келе жаткан кейб1реулерд1ч уздпс-уздш сездер1 к¥Дакка келедк